11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Desarrollo</strong><br />

<strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong><br />

Una <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

y <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

2015<br />

Confer<strong>en</strong>cia Regional<br />

sobre <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

Lima, 2 a 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2015


<strong>Desarrollo</strong><br />

<strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong><br />

Una <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

y <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

2015<br />

Confer<strong>en</strong>cia Regional<br />

sobre <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

Lima, 2 a 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2015


Alicia Bárc<strong>en</strong>a<br />

Secretaria Ejecutiva<br />

Antonio Prado<br />

Secretario Ejecutivo Adjunto<br />

Laís Abramo<br />

Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

Ricardo Pérez<br />

Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Publicaciones y Servicios Web<br />

Este docum<strong>en</strong>to fue pre<strong>para</strong>do por <strong>la</strong> Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL) <strong>para</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Regional sobre <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, organizada por <strong>la</strong> CEPAL, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

e Inclusión Social <strong>de</strong>l Perú (MIDIS) y <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (PNUD) (Lima, 2 a 4 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 2015).<br />

Contó con <strong>la</strong> coordinación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Laís Abramo, Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL. La<br />

redacción g<strong>en</strong>eral estuvo a cargo <strong>de</strong> Laís Abramo y Ana Sojo, Oficial <strong>de</strong> Asuntos Sociales. Los sigui<strong>en</strong>tes funcionarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social coordinaron <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los distintos capítulos <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to: Simone<br />

Cecchini, Carlos Maldonado Valera, Rodrigo Martínez y Guillermo Sunk<strong>el</strong>. Contribuyeron con insumos sustantivos,<br />

procesami<strong>en</strong>to estadístico, participando <strong>en</strong> <strong>la</strong> redacción o con valiosos com<strong>en</strong>tarios los sigui<strong>en</strong>tes funcionarios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> División: María Elisa Bernal, Ernesto Espíndo<strong>la</strong>, Andrés Fernán<strong>de</strong>z, Vivian Milosavljevic, Amalia Palma, Varinia<br />

Tromb<strong>en</strong>, Danie<strong>la</strong> Trucco y Heidi Ullmann. También co<strong>la</strong>boraron los sigui<strong>en</strong>tes consultores: Andrés Espejo, Ninc<strong>en</strong><br />

Figueroa, Beatriz Morales, Fabiana Pierre, Matías Salces y Luis Hernán Vargas.<br />

Se agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> los valiosos aportes <strong>de</strong> Verónica Amarante (Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o),<br />

Omar B<strong>el</strong>lo (se<strong>de</strong> subregional <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>), Guido Camu y María Ortiz (Oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría<br />

Ejecutiva), Enrique Oviedo (Secretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión), Fabiana <strong>de</strong>l Popolo (C<strong>en</strong>tro Latinoamericano y <strong>Caribe</strong>ño <strong>de</strong><br />

Demografía (CELADE)-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL), María Nieves Rico (Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Asuntos<br />

<strong>de</strong> Género), C<strong>la</strong>udia Robles (División <strong>de</strong> Asuntos <strong>de</strong> Género), Jorge Rodríguez (CELADE-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> CEPAL) y Pablo Yanes (se<strong>de</strong> subregional <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL <strong>en</strong> México).<br />

Distr. Limitada • LC.L/4056(CDS.1/3) • Octubre <strong>de</strong> 2015 • Original: español<br />

© Naciones Unidas • Impreso <strong>en</strong> Santiago<br />

S.15-00896


Índice<br />

Prólogo....................................................................................................................................................................9<br />

Introducción..........................................................................................................................................................11<br />

Capítulo I<br />

Avances y <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te...................................... 17<br />

Introducción............................................................................................................................................................... 17<br />

A. La importante reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia......................................................................................... 18<br />

B. La <strong>el</strong>evada vulnerabilidad a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>................................................................................................................. 20<br />

C. La <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> los ingresos.............................................................................................................................. 22<br />

D. La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> género, raza y etnia ............................ 25<br />

1. Desigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género................................................................................................................................ 25<br />

2. Desigualda<strong>de</strong>s étnicas y raciales: los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te............................... 27<br />

E. Otras dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.................................................................................................................... 33<br />

1. Desigualda<strong>de</strong>s por área geográfica: los sectores rurales................................................................................... 33<br />

2. Las personas con discapacidad........................................................................................................................ 34<br />

F. El trabajo como l<strong>la</strong>ve maestra <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: evolución positiva <strong>de</strong> los indicadores<br />

<strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo......................................................................................................................................... 34<br />

1. Disminución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo y aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ingresos, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios mínimos.......................... 36<br />

2. Formalización <strong>de</strong>l empleo............................................................................................................................... 38<br />

3. Expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>........................................................................................... 39<br />

4. Participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina, <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género y reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...................................... 43<br />

5. Los jóv<strong>en</strong>es y <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo................................................................................................................ 45<br />

G. Evolución reci<strong>en</strong>te y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación y salud................................................................ 51<br />

1. Transformar <strong>el</strong> sistema educativo <strong>en</strong> un mecanismo <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s....................................... 51<br />

2. Cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> salud........................................................................................................... 55<br />

H. Evolución <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te.................................................................................................. 57<br />

I. Com<strong>en</strong>tarios finales............................................................................................................................................... 59<br />

Bibliografía................................................................................................................................................................. 61<br />

Capítulo II<br />

Políticas <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>políticas</strong> sectoriales y sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>............................................. 65<br />

Introducción............................................................................................................................................................... 65<br />

A. Las <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales<br />

y los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>........................................................................................................................ 66<br />

1. La dicotomía <strong>en</strong>tre focalización y universalidad: implicaciones <strong>para</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>.................................... 66<br />

2. Vincu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>políticas</strong> focalizadas y universales................................................................................... 68<br />

3. Protección <strong>social</strong> y formas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to.................................................................................................. 70<br />

B. La superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> a partir <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> y <strong>de</strong>rechos............................................ 71<br />

C. Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>: ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia............ 72<br />

Índice<br />

3


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

1. Evolución <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región:<br />

cobertura, montos e inversión......................................................................................................................... 72<br />

2. Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas y sus efectos <strong>social</strong>es y económicos...................................... 75<br />

3. Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas y <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva......................... 78<br />

D. Com<strong>en</strong>tarios finales............................................................................................................................................... 82<br />

Bibliografía................................................................................................................................................................. 83<br />

Capítulo III<br />

Hacia <strong>una</strong> institucionalidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>......................................... 89<br />

Introducción............................................................................................................................................................... 89<br />

A. Marcos jurídico-normativos e institucionalidad <strong>social</strong>........................................................................................... 92<br />

B. Características organizativas y modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción.................................................................................. 97<br />

C. Las herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gestión y <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión técnico-operativa............................................................................. 103<br />

D. Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong> y financiami<strong>en</strong>to...................................................................................... 106<br />

E. Com<strong>en</strong>tarios finales............................................................................................................................................. 109<br />

Bibliografía............................................................................................................................................................... 111<br />

Anexo III.A1............................................................................................................................................................. 113<br />

Capítulo IV<br />

Hacia <strong>una</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>............. 121<br />

Introducción............................................................................................................................................................. 121<br />

A. El combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> como <strong>de</strong>recho ciudadano:<br />

<strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL.................................................................................................................................. 123<br />

B. Avanzar hacia <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>............................. 125<br />

1. Ampliación <strong>de</strong>l monto y <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones.............................................................................. 126<br />

2. Articu<strong>la</strong>ción con los programas <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva rural y urbana.......................................... 127<br />

3. Igualdad y <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>................................................................................................................... 128<br />

C. Proteger <strong>el</strong> empleo y promover <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te............................................................................................... 130<br />

1. G<strong>en</strong>erar empleos productivos y <strong>de</strong> calidad.................................................................................................... 132<br />

2. Promover <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong>l trabajo y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>................................................ 132<br />

3. El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo........................................................................................................................... 133<br />

4. Promover los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.............................................................................................................. 134<br />

5. Promover <strong>la</strong> autonomía económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres........................................................................................ 137<br />

6. Promover trayectorias <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los jóv<strong>en</strong>es y fortalecer <strong>el</strong> vínculo<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong> trabajo mediante <strong>la</strong> formación técnico profesional.................................................... 138<br />

D. Enfr<strong>en</strong>tar todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong> género, étnicas y raciales.............................................. 140<br />

E. Reducir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s territoriales................................................................................................................. 141<br />

F. Proteger a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>sastres............................................................................................................ 143<br />

G. Fortalecer <strong>la</strong> institucionalidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>........................................................................ 144<br />

1. P<strong>la</strong>smar <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>........................................... 144<br />

2. Fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s organizacionales y <strong>de</strong> coordinación interinstitucional......................................... 145<br />

3. Garantizar <strong>la</strong> participación <strong>social</strong>.................................................................................................................. 146<br />

4. Avanzar <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión: información, transpar<strong>en</strong>cia y r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas................................... 146<br />

5. Asegurar <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to............................................................................................................................ 146<br />

H. Para avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> se requier<strong>en</strong> diversos pactos........................................................................ 147<br />

Bibliografía............................................................................................................................................................... 151<br />

Capítulo V<br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>para</strong> un <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>:<br />

<strong>de</strong>safíos y sinergias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.................................................................................................... 155<br />

Introducción............................................................................................................................................................. 155<br />

A. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>social</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y los avances<br />

con respecto al marco <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io...................................................................... 160<br />

Índice<br />

4


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

1. Un abordaje más integral y multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>......................................................................... 161<br />

2. Más allá <strong>de</strong>l combate al hambre: <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria y <strong>la</strong> erradicación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> malnutrición <strong>en</strong> todas sus formas.......................................................................................................... 162<br />

3. La salud <strong>para</strong> todos como base <strong>para</strong> un bi<strong>en</strong>estar compartido....................................................................... 163<br />

4. La educación como apr<strong>en</strong>dizaje perman<strong>en</strong>te y abierto a todas <strong>la</strong>s personas.................................................. 164<br />

5. La igualdad <strong>de</strong> género como autonomía y empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres.................................................. 165<br />

6. La disponibilidad universal <strong>de</strong> agua y saneami<strong>en</strong>to como aporte al bi<strong>en</strong>estar <strong>social</strong><br />

y a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo................................................................................................................ 166<br />

7. El crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido e <strong>inclusivo</strong>, <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te<br />

<strong>para</strong> todos como l<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sigualdad............................................... 166<br />

8. La igualdad como factor <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible..................................................................................... 168<br />

B. La r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible <strong>para</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>............................................................................................................................. 169<br />

C. Com<strong>en</strong>tarios finales............................................................................................................................................. 178<br />

Bibliografía............................................................................................................................................................... 179<br />

Cuadros<br />

Cuadro I.1<br />

Cuadro I.2<br />

Cuadro II.1<br />

Cuadro III.1<br />

Cuadro III.2<br />

Cuadro III.3<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): afiliación a sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y <strong>de</strong> salud<br />

<strong>en</strong>tre los asa<strong>la</strong>riados <strong>de</strong> 15 años y más, según sexo............................................................................... 40<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> afiliación a sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones<br />

y <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre los asa<strong>la</strong>riados <strong>de</strong> 15 años y más, según sexo............................................................... 41<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (10 países): monto per cápita m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias condicionadas,<br />

basado <strong>en</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011 y 2013.................................................................. 74<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (33 países): ratificación y <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vigor <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), hasta septiembre <strong>de</strong> 2015..................................... 93<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (22 países): tipo <strong>de</strong> autoridad que presi<strong>de</strong> o coordina<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad colegiada intersectorial <strong>de</strong>l área <strong>social</strong>................................................................................ 101<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): gasto <strong>social</strong> <strong>en</strong> tres grupos <strong>de</strong> países con distintos resultados<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> protección y promoción <strong>social</strong> (promedio simple <strong>de</strong> cada grupo),<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2008-2013...................................................................................................................... 107<br />

Cuadro III.4 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (14 países): presupuesto <strong>de</strong>l ministerio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong><br />

o instancia equival<strong>en</strong>te, como proporción <strong>de</strong>l gasto primario presupuestado,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2015............................................................................................................................... 107<br />

Cuadro III.A1.1 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (26 países): instancias <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>dicadas<br />

explícitam<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, 2015............................................................................................. 113<br />

Cuadro III.A1.2 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias colegiadas<br />

<strong>de</strong> coordinación intersectorial <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, 2015................................................................... 116<br />

Cuadro III.A1.3 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): instancias responsables <strong>de</strong>l principal programa<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias <strong>de</strong>l país................................................................................................... 119<br />

Cuadro III.A1.4 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (22 países): sistemas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación o articu<strong>la</strong>ción<br />

e instancias <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> los programas <strong>social</strong>es.......................................................................... 120<br />

Cuadro V.1 Los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible: <strong>una</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible................................................................................................... 156<br />

Cuadro V.2 Objetivos y metas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible más r<strong>el</strong>evantes<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>............................................................................ 157<br />

Gráficos<br />

Gráfico I.1 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia, 1980-2014............................................... 18<br />

Gráfico I.2 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: PIB per cápita y tasas <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia y <strong>pobreza</strong>, 1990-2014........................ 19<br />

Gráfico I.3 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (promedio pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> 18 países y <strong>de</strong> 8 países): perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> vulnerabilidad por<br />

ingresos, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1990, 2002, 2008 y 2013, y según orig<strong>en</strong> étnico o racial, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011........ 21<br />

Gráfico I.4 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (17 países): participación <strong>en</strong> los ingresos totales <strong>de</strong> los quintiles<br />

más pobre y más rico, 2002 y 2013, y variación anual <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini,<br />

2002-2008 y 2008-2013........................................................................................................................ 23<br />

Índice<br />

5


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Gráfico I.5 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (16 países), Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE)<br />

(25 países) y Unión Europea (15 países): efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal y <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong><br />

<strong>en</strong> educación y salud sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad (coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini), alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011............................. 24<br />

Gráfico I.6 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (3 países): distribución <strong>de</strong> horas semanales <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong>bores domésticas<br />

y <strong>de</strong> cuidado, según sexo y posición <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2010.............................. 26<br />

Gráfico I.7 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (17 países): mujeres no estudiantes <strong>de</strong> 15 años y más sin ingresos propios,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2002 y 2011..................................................................................................................... 26<br />

Gráfico I.8 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países): pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a, afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y no indíg<strong>en</strong>a ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

según situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011.................................................... 28<br />

Gráfico I.9 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (6 países): pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> 6 a 22 años que asiste a un establecimi<strong>en</strong>to<br />

educativo según grupo <strong>de</strong> edad, rondas c<strong>en</strong>sales <strong>de</strong> 2000 y 2010......................................................... 29<br />

Gráfico I.10 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países): partos at<strong>en</strong>didos por personal calificado según orig<strong>en</strong> étnico........................ 30<br />

Gráfico I.11 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (9 países): tasa <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez, según orig<strong>en</strong> étnico,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2000 y 2010..................................................................................................................... 30<br />

Gráfico I.12 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (17 países): peso <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso total <strong>de</strong>l hogar<br />

según situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013..................................................................................... 36<br />

Gráfico I.13 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y participación <strong>la</strong>boral<br />

y variación <strong>de</strong>l PIB................................................................................................................................. 37<br />

Gráfico I.14 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (14 países): evolución <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo, <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios reales,<br />

<strong>de</strong>l PIB y <strong>de</strong>l PIB per cápita, 1980-2014................................................................................................ 38<br />

Gráfico I.15 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: afiliación a sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre los asa<strong>la</strong>riados <strong>de</strong> 15 años<br />

y más, según sexo, quintil <strong>de</strong> ingreso per cápita, niv<strong>el</strong> educativo y grupo <strong>de</strong> edad,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2002 y 2013..................................................................................................................... 42<br />

Gráfico I.16 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (26 países): tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas<br />

por grupos <strong>de</strong> edad................................................................................................................................ 47<br />

Gráfico I.17 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): categoría ocupacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada <strong>de</strong> 15 a 64 años<br />

<strong>de</strong> edad y pob<strong>la</strong>ción asa<strong>la</strong>riada afiliada a <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong> por tramos <strong>de</strong> edad,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012................................................................................................................................. 48<br />

Gráfico I.18 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 29 años que concluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación primaria,<br />

secundaria y terciaria, según grupo etario, 1990, 2002 y 2013.............................................................. 51<br />

Gráfico I.19 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 20 a 24 años que concluyó <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

secundaria alta, según quintiles <strong>de</strong> ingreso extremos, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013............................................... 52<br />

Gráfico I.20 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: conclusión <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os cinco años <strong>de</strong> educación terciaria <strong>en</strong>tre jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> 25 a 29 años, según quintiles <strong>de</strong> ingreso per cápita y sexo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013................................. 53<br />

Gráfico I.21 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (33 países): disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez,<br />

1990-2013............................................................................................................................................. 55<br />

Gráfico I.22 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): evolución agregada <strong>de</strong>l gasto público total,<br />

<strong>de</strong>l gasto público <strong>social</strong> y <strong>de</strong>l PIB, 1991-2013....................................................................................... 58<br />

Gráfico I.23 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): evolución <strong>de</strong>l gasto público <strong>social</strong><br />

y <strong>de</strong>l gasto público total, 1990-1991 a 2013.......................................................................................... 58<br />

Gráfico I.24 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países) y Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong><br />

Económicos (OCDE) (34 países): evolución <strong>de</strong>l gasto público <strong>social</strong> por sectores<br />

(promedios simples)............................................................................................................................... 59<br />

Gráfico II.1 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): pob<strong>la</strong>ción que vive <strong>en</strong> hogares que participan<br />

<strong>en</strong> programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas, 2000-2013................................................................... 73<br />

Gráfico II.2 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (16 países): cobertura <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas,<br />

2010-2013............................................................................................................................................. 73<br />

Gráfico II.3 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): inversión pública <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas, 2000-2013.................................................................................................................... 74<br />

Gráfico III.1 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (33 países): adhesión, firma y ratificación <strong>de</strong> pactos,<br />

conv<strong>en</strong>ciones y conv<strong>en</strong>ios re<strong>la</strong>cionados con los <strong>de</strong>rechos económicos,<br />

<strong>social</strong>es y culturales, hasta septiembre <strong>de</strong> 2015..................................................................................... 93<br />

Índice<br />

6


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Gráfico III. 2<br />

Gráfico III.3<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (33 países): exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> normativa constitucional<br />

y normativa específica <strong>en</strong> temas <strong>social</strong>es, a septiembre <strong>de</strong> 2015........................................................... 96<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): año <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> los ministerios<br />

<strong>de</strong> distintas áreas <strong>social</strong>es...................................................................................................................... 97<br />

Recuadros<br />

Recuadro I.1 Desigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>trecruzadas: género, raza y etnia................................................................................ 31<br />

Recuadro I.2 P<strong>en</strong>siones no contributivas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>....................................................................................... 43<br />

Recuadro I.3 El trabajo doméstico remunerado.......................................................................................................... 45<br />

Recuadro I.4 Los jóv<strong>en</strong>es que no estudian ni están ocupados <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil:<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género y raza............................................................................................................. 49<br />

Recuadro II.1 Difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>................ 72<br />

Recuadro II.2 Efectos <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas sobre <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas................... 76<br />

Recuadro III.1 Institucionalidad y autoridad <strong>social</strong>: conceptos y dim<strong>en</strong>siones analíticas............................................... 90<br />

Recuadro III.2 Foros intergubernam<strong>en</strong>tales y su r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>................................................................................................................ 94<br />

Recuadro III.3 Avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong>s personas con discapacidad: <strong>el</strong> reto<br />

<strong>de</strong> acortar <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre los principios <strong>de</strong> jure y su aplicación <strong>de</strong> facto......................................... 102<br />

Recuadro III.4 Institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>......................................... 103<br />

Recuadro III.5 Avances y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.............. 108<br />

Recuadro IV.1 Incorporación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque étnico y racial <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas.............. 129<br />

Recuadro IV.2 La trayectoria <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te.................................................................................... 131<br />

Recuadro IV.3 Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT Re<strong>la</strong>tiva a los Principios y Derechos Fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> Trabajo<br />

y su seguimi<strong>en</strong>to.................................................................................................................................. 134<br />

Recuadro IV.4 Iniciativa Regional <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> libre <strong>de</strong> trabajo infantil: <strong>una</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>de</strong> acción alineada a <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible.................................................... 137<br />

Recuadro IV.5 Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional.................................................................................. 142<br />

Recuadro IV.6 Políticas rurales con <strong>en</strong>foque territorial................................................................................................ 142<br />

Recuadro IV.7 Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> y <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>....................................... 144<br />

Recuadro IV.8 Apr<strong>en</strong>dizajes históricos acerca <strong>de</strong> pactos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>.................................. 148<br />

Recuadro IV.9 Fiscalidad e inversión <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga tributaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> región........................................ 150<br />

Recuadro V.1 La discapacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible....................................................... 164<br />

Recuadro V.2 Las y los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible...................................................... 167<br />

Recuadro V.3 La educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>en</strong> otros foros mundiales<br />

y regionales......................................................................................................................................... 171<br />

Recuadro V.4 La protección <strong>social</strong> y <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible................................................... 173<br />

Recuadro V.5 Desigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a servicios básicos, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral<br />

y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos según sexo y orig<strong>en</strong> étnico o racial <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>....................................... 175<br />

Diagrama<br />

Diagrama II.1<br />

Tipología <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral y <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> ingresos asociados<br />

a los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas................................................................................... 78<br />

Índice<br />

7


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Prólogo<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> logró <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io notables avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>. Sin embargo,<br />

aún hay un <strong>la</strong>rgo camino por recorrer. Persist<strong>en</strong>, como <strong>de</strong>safíos in<strong>el</strong>udibles, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finitiva superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

y <strong>la</strong> sustancial reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser un imperativo ético, constituy<strong>en</strong> <strong>una</strong> condición<br />

imprescindible <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong> sintonía con <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

recién aprobada por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas.<br />

Reducir sustantivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad es condición indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> lograr un mundo sin <strong>pobreza</strong>. Pese<br />

al actual esc<strong>en</strong>ario económico mundial, más complejo e incierto que <strong>el</strong> <strong>de</strong> los años anteriores y que, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, será m<strong>en</strong>os favorable <strong>para</strong> <strong>la</strong> región, es fundam<strong>en</strong>tal asegurar los avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> alcanzados <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y no postergar <strong>la</strong>s asignaturas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ámbitos <strong>en</strong> que <strong>el</strong> progreso ha<br />

sido insufici<strong>en</strong>te.<br />

Avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas formas <strong>de</strong> exclusión que están <strong>en</strong> <strong>la</strong> raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad característica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas y caribeñas infun<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> justicia distributiva a los ciudadanos,<br />

así como confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad. Imprimir c<strong>en</strong>tralidad a estos objetivos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> Estado es <strong>el</strong> mejor baluarte <strong>en</strong> <strong>el</strong> esfuerzo por armonizar progreso <strong>social</strong> y dinamismo económico<br />

<strong>inclusivo</strong>, asegurando <strong>una</strong> distribución más equitativa <strong>de</strong> los frutos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> forma <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. La rica experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> estos años por los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

permite seguir progresando <strong>en</strong> <strong>el</strong> perfeccionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> requeridas <strong>para</strong> acercarnos<br />

a ese horizonte <strong>de</strong> igualdad.<br />

Lo <strong>social</strong> no se juega solo <strong>en</strong> lo <strong>social</strong>, sino que también <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>en</strong> <strong>la</strong> política y <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Tampoco <strong>la</strong> diversificación productiva y <strong>el</strong> cambio estructural se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo económico: <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong> y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción son un requisito necesario <strong>para</strong> asegurar <strong>la</strong><br />

prosperidad económica. Es esta <strong>la</strong> mirada que articu<strong>la</strong> los Objetivos p<strong>la</strong>smados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible, con <strong>la</strong> que se han comprometido los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Apoyar, acompañar e impulsar<br />

esta tarea es <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL. Contribuir <strong>en</strong> esa dirección es <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre<br />

<strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to se expone <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL sobre los temas que estarán <strong>en</strong> discusión <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Confer<strong>en</strong>cia, buscando estimu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate, <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> reflexión conjunta sobre los <strong>de</strong>safíos<br />

que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan hoy los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>para</strong> avanzar y fortalecer procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>.<br />

Alicia Bárc<strong>en</strong>a<br />

Secretaria Ejecutiva<br />

Comisión Económica <strong>para</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Prólogo<br />

9


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Introducción<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> ha logrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io notables avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finitiva superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> sustancial reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser un<br />

imperativo ético, constituy<strong>en</strong> <strong>una</strong> condición imprescindible <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong> sintonía con<br />

<strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. En <strong>el</strong> actual esc<strong>en</strong>ario mundial y regional, marcado por <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad<br />

<strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico y por nuevos y complejos <strong>de</strong>safíos, imprimir c<strong>en</strong>tralidad a estos objetivos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

<strong>de</strong> Estado es <strong>el</strong> mejor baluarte <strong>para</strong> buscar armonizar <strong>el</strong> progreso <strong>social</strong> con un dinamismo económico <strong>inclusivo</strong> y<br />

con <strong>una</strong> distribución más equitativa <strong>de</strong> los frutos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, que inci<strong>de</strong>n <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas.<br />

Mediante <strong>la</strong> resolución 682(XXXV), aprobada <strong>en</strong> <strong>el</strong> trigésimo quinto período <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, realizado<br />

<strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2014, los Estados miembros <strong>de</strong>cidieron <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>Desarrollo</strong><br />

Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> como órgano subsidiario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión. Entre otros aspectos, <strong>la</strong> resolución se<br />

fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> que “<strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, <strong>la</strong> Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> ha<br />

co<strong>la</strong>borado sistemáticam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> coordinación interinstitucional <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región, <strong>la</strong>s organizaciones internacionales y los organismos nacionales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> que llevan<br />

a cabo proyectos <strong>en</strong> esa esfera”. Se resalta a<strong>de</strong>más “<strong>el</strong> rol protagónico que ha t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> Comisión Económica <strong>para</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong> los últimos años <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, al facilitar y propiciar <strong>el</strong> diálogo <strong>en</strong>tre los repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, inc<strong>en</strong>tivando asimismo <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> y <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y marcos regu<strong>la</strong>torios que favorezcan dichas activida<strong>de</strong>s”.<br />

Des<strong>de</strong> 2007, <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (PNUD) organiza, con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (AECID), <strong>el</strong> Foro Ministerial <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, cuyo objetivo ha sido ofrecer a los ministros y ministras y otros <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones un espacio <strong>para</strong> <strong>de</strong>batir <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano y <strong>social</strong>, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con temas como <strong>la</strong> gestión <strong>social</strong>, <strong>la</strong> estratificación <strong>social</strong>, <strong>la</strong> inclusión juv<strong>en</strong>il, <strong>la</strong>s respuestas <strong>social</strong>es ante <strong>la</strong> crisis<br />

global y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es.<br />

La CEPAL, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social <strong>de</strong>l Perú (MIDIS) y <strong>el</strong> (PNUD) han convocado <strong>la</strong><br />

Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, que t<strong>en</strong>drá lugar <strong>en</strong> Lima, <strong>de</strong>l 2 al 4<br />

<strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2015.<br />

Entre los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia figuran promover <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong>, <strong>para</strong> lo que es indisp<strong>en</strong>sable analizar <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y prop<strong>en</strong><strong>de</strong>r hacia<br />

<strong>una</strong> política <strong>social</strong> más efectiva y efici<strong>en</strong>te, así como hacia mejores programas que ati<strong>en</strong>dan a <strong>la</strong>s distintas realida<strong>de</strong>s.<br />

Otro objetivo c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia es promover y facilitar <strong>la</strong> cooperación y <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, así como proveer <strong>de</strong> insumos técnicos a otros foros regionales y contribuir, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, a los <strong>de</strong>bates y propuestas que examina <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas.<br />

A su vez, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que este es <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to constitutivo <strong>de</strong> un nuevo órgano subsidiario <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL,<br />

un objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> esta instancia es instituir un espacio <strong>de</strong> diálogo e interlocución <strong>en</strong>tre los organismos<br />

nacionales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>.<br />

Introducción<br />

11


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

El tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia es <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los factores que los han posibilitado, los límites <strong>de</strong> esos avances y <strong>la</strong>s materias<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> apoyar los esfuerzos <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> esa dirección. Este propósito adquiere singu<strong>la</strong>r<br />

r<strong>el</strong>evancia por tres motivos. En primer lugar, porque <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, aprobada por<br />

<strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2015, se <strong>de</strong>fine <strong>el</strong> objetivo ambicioso <strong>de</strong> poner fin<br />

a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todas sus formas y <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo y se incorpora <strong>de</strong> forma c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />

En segundo término, porque <strong>el</strong> actual esc<strong>en</strong>ario económico mundial y regional es más complejo y m<strong>en</strong>os favorable<br />

que <strong>el</strong> <strong>de</strong> los años anteriores, lo que exige redob<strong>la</strong>r los esfuerzos <strong>para</strong> asegurar los avances logrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> período<br />

compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2002 y 2012, impedir su reversión y avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>en</strong> que los logros han sido insufici<strong>en</strong>tes.<br />

En tercer lugar, porque, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>,<br />

estas han sido un eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias gubernam<strong>en</strong>tales a cargo <strong>de</strong> promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong>, y porque <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> sigue si<strong>en</strong>do un problema estructural <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> CEPAL ha pre<strong>para</strong>do <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, con <strong>el</strong> que espera contribuir al<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus objetivos.<br />

El propósito <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to es realizar un diagnóstico <strong>de</strong> los avances <strong>en</strong> diversas áreas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos que persist<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos; analizar alg<strong>una</strong>s<br />

características <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> protección, promoción e inclusión <strong>social</strong> dirigidas<br />

a segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción i<strong>de</strong>ntificados como prioritarios por sus condiciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, vulnerabilidad, exclusión<br />

<strong>social</strong> o discriminación, <strong>para</strong> discutir sus fortalezas y <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

<strong>políticas</strong> integrales, y p<strong>la</strong>ntear ciertas ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>en</strong> ámbitos c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />

La Confer<strong>en</strong>cia se realiza <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to particu<strong>la</strong>r. Por <strong>una</strong> parte, finaliza <strong>el</strong> período previsto <strong>para</strong> alcanzar los<br />

compromisos establecidos <strong>en</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io (ODM) y, por otra, se inicia <strong>el</strong> proceso <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

consecución <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (ODS) que se p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible. Se trata, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> un tiempo <strong>de</strong> transición, <strong>en</strong> que tanto <strong>la</strong>s evaluaciones <strong>de</strong> avance como <strong>el</strong><br />

dim<strong>en</strong>sionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos futuros son c<strong>en</strong>trales.<br />

El <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> los tiempos v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> necesariam<strong>en</strong>te<br />

se vincu<strong>la</strong> con <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, proceso sobre <strong>el</strong> que vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a resaltar tres puntos fundam<strong>en</strong>tales.<br />

En primer lugar, es preciso <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da los objetivos <strong>social</strong>es y su<br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>para</strong> <strong>la</strong> región. En <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible se hace un l<strong>la</strong>mado a poner fin a todas<br />

<strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, estableci<strong>en</strong>do metas y directrices que repres<strong>en</strong>tan un avance sustancial respecto <strong>de</strong> los ODM,<br />

<strong>en</strong> que <strong>de</strong> manera restringida este esfuerzo se concibió como <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema por ingresos. La<br />

<strong>pobreza</strong> repres<strong>en</strong>ta un niv<strong>el</strong> crítico <strong>de</strong> privación, que pone <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> dignidad y <strong>el</strong> goce<br />

efectivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> esa situación, dim<strong>en</strong>siones que no se limitan a <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un ingreso monetario sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> satisfacer los requerimi<strong>en</strong>tos mínimos. En <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> se vincu<strong>la</strong> a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, a <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a servicios básicos, a <strong>la</strong> mitigación <strong>de</strong> riesgos<br />

asociados a ev<strong>en</strong>tos catastróficos y climáticos extremos, y a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> acceso al empleo y al trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te,<br />

y se pone un énfasis explícito <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas que están sobrerrepres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> discriminación,<br />

car<strong>en</strong>cia, privación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos o vulnerabilidad, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los niños y <strong>la</strong>s niñas, <strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong>s personas<br />

<strong>de</strong> edad, <strong>la</strong>s personas con discapacidad, los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

En segundo lugar, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esta visión más amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre los<br />

países y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong>los emerge como fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, a <strong>la</strong> vez que se <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong><br />

<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> combatir <strong>la</strong> discriminación <strong>en</strong> todas sus formas y promover <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es universales<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong> mayor inclusión <strong>social</strong>. Des<strong>de</strong> un abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> que sitúa <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro, <strong>de</strong>be<br />

advertirse que los avances <strong>en</strong> su reducción son frágiles y reversibles si no están acompañados por mecanismos <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>inclusivo</strong> y sost<strong>en</strong>ible, así como <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleo y trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, protección <strong>social</strong><br />

y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible que actú<strong>en</strong> contra <strong>la</strong> vulnerabilidad.<br />

Introducción<br />

12


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

En tercer lugar, <strong>de</strong> los 17 objetivos que forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, al m<strong>en</strong>os<br />

nueve son prioritarios <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>social</strong>: i) Objetivo 1: poner fin a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todas sus formas y<br />

<strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo; ii) Objetivo 2: poner fin al hambre, lograr <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y<br />

promover <strong>la</strong> agricultura sost<strong>en</strong>ible; iii) Objetivo 3: garantizar <strong>una</strong> vida sana y promover <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> todos a todas<br />

<strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s; iv) Objetivo 4: garantizar <strong>una</strong> educación inclusiva y equitativa <strong>de</strong> calidad y promover oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje perman<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos; v) Objetivo 5: lograr <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y empo<strong>de</strong>rar a todas <strong>la</strong>s mujeres y<br />

<strong>la</strong>s niñas; vi) Objetivo 6: garantizar <strong>la</strong> disponibilidad y <strong>la</strong> gestión sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l agua y <strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to <strong>para</strong> todos;<br />

vii) Objetivo 8: promover <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico sost<strong>en</strong>ido, <strong>inclusivo</strong> y sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo<br />

y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos; viii) Objetivo 10: <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> los países y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, y ix) Objetivo 11:<br />

lograr que <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos sean <strong>inclusivo</strong>s, seguros, resili<strong>en</strong>tes y sost<strong>en</strong>ibles. El Objetivo<br />

10 es <strong>de</strong> gran r<strong>el</strong>evancia porque, como se ha afirmado <strong>en</strong> diversos docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad es uno<br />

<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y esta es <strong>la</strong> primera vez que su reducción se incluye como un objetivo <strong>en</strong> sí mismo.<br />

El año 2015 es un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> transición <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas comprometidas <strong>en</strong> los<br />

ODM y <strong>el</strong> compromiso superior que supon<strong>en</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. Pero, a<strong>de</strong>más, se cumpl<strong>en</strong><br />

20 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre Mundial sobre <strong>Desarrollo</strong> Social, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Cop<strong>en</strong>hague <strong>en</strong> 1995, aniversario que<br />

imprime un carácter simbólico a este mom<strong>en</strong>to. Es importante <strong>de</strong>stacar (como se afirma <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución 682(XXXV)<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL) que <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague sobre <strong>Desarrollo</strong> Social y <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre<br />

Mundial sobre <strong>Desarrollo</strong> Social, así como los instrum<strong>en</strong>tos internacionalm<strong>en</strong>te acordados sobre <strong>el</strong> tema, constituy<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> marco básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> a niv<strong>el</strong> nacional e internacional. Se estableció <strong>en</strong>tonces que<br />

<strong>la</strong>s comisiones regionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>de</strong>sempeñaran <strong>una</strong> función <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los<br />

objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre y, cumpli<strong>en</strong>do con este mandato, <strong>la</strong> CEPAL e<strong>la</strong>boró dos docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to 1 .<br />

Es importante recordar <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to actual los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague sobre <strong>Desarrollo</strong><br />

Social. El<strong>la</strong> conti<strong>en</strong>e diez objetivos, <strong>en</strong>tre los que se incluy<strong>en</strong>: lograr <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o<br />

y <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> género, ampliar <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> educación, promover <strong>la</strong> integración <strong>social</strong> y aum<strong>en</strong>tar los recursos y<br />

<strong>la</strong> cooperación <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>. El Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre Mundial sobre <strong>Desarrollo</strong> Social está<br />

c<strong>en</strong>trado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tres áreas: erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, creación <strong>de</strong> empleo e integración <strong>social</strong>. Los<br />

medios consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción son principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas públicos, lo que refleja <strong>la</strong><br />

visión <strong>de</strong> que <strong>la</strong> responsabilidad c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> recae <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> participación se consi<strong>de</strong>ra<br />

un medio fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> lograr los objetivos. De acuerdo con <strong>la</strong> resolución 50/161 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral, se<br />

confiaba a <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>la</strong> responsabilidad primordial <strong>de</strong>l seguimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s resoluciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre y se le <strong>en</strong>com<strong>en</strong>daba monitorear <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Acción.<br />

Como se evi<strong>de</strong>ncia, los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> lo que se <strong>de</strong>nomina “<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>” han permanecido constantes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo. En <strong>el</strong>lo se incluye <strong>el</strong> objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> lograr los mayores niv<strong>el</strong>es posibles <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>para</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> libertad. En los docum<strong>en</strong>tos intergubernam<strong>en</strong>tales posteriores, hay acuerdo <strong>en</strong> este<br />

objetivo. También existe un cons<strong>en</strong>so g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> abarca <strong>una</strong> amplia variedad<br />

<strong>de</strong> áreas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser abordadas por distintas organizaciones internacionales, incluidas <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> salud, <strong>el</strong><br />

empleo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>lito, <strong>la</strong> migración y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral 2 .<br />

El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, con que se inaugura <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL con los países<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, está basado <strong>en</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> CEPAL. Primero, como se <strong>de</strong>finiera <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> trilogía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

igualdad 3 , <strong>en</strong> <strong>el</strong> complejo y cambiante esc<strong>en</strong>ario económico-<strong>social</strong> actual, <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>de</strong>be reori<strong>en</strong>tar<br />

<strong>el</strong> <strong>para</strong>digma <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>para</strong> lograr <strong>la</strong> igualdad y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. La igualdad es <strong>de</strong>finida como <strong>el</strong><br />

objetivo c<strong>en</strong>tral y <strong>el</strong> horizonte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo. Su importancia c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible ya<br />

había sido <strong>de</strong>finida por <strong>la</strong> Comisión Mundial sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>en</strong> 1987 y se ha consolidado<br />

1<br />

Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), La brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad: <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> y <strong>la</strong> Cumbre Social<br />

(LC/G.1954/Rev.1-P), Santiago, 1997; CEPAL, La brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad: <strong>una</strong> segunda evaluación, (LC/G.2096), Santiago, 2000.<br />

2<br />

John Mathiason, “R<strong>en</strong>ewing <strong>social</strong> <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t in the 21st c<strong>en</strong>tury”, 2014 [<strong>en</strong> línea] http://www.un.org/esa/soc<strong>de</strong>v/egms/docs/2014/<br />

SessionIMathiasonR<strong>en</strong>ewingSocialDev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t.<br />

3<br />

CEPAL, La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago, 2010; Cambio estructural <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> igualdad. Una visión integrada <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)), Santiago, 2012, y Pactos <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: hacia un futuro<br />

sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, 2014.<br />

Introducción<br />

13


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo <strong>en</strong> varios instrum<strong>en</strong>tos internacionales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Río sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> [1992] hasta <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible “El futuro que queremos” (2012). La dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible es consi<strong>de</strong>rada crucial<br />

<strong>para</strong> garantizar <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>la</strong> igualdad interg<strong>en</strong>eracional 4 .<br />

Segundo, <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> igualdad se estructura a partir <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, perspectiva c<strong>en</strong>tral también<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y su superación. Dicho <strong>en</strong>foque se ha v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año<br />

2000, cuando <strong>en</strong> <strong>el</strong> vigesimoctavo período <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL se pres<strong>en</strong>tara <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to Equidad, <strong>de</strong>sarrollo<br />

y ciudadanía, <strong>en</strong> que se afirma que “al <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s más equitativas como <strong>el</strong> objetivo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo se coloca <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer p<strong>la</strong>no <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos, <strong>social</strong>es y culturales (DESC), que<br />

respon<strong>de</strong>n a los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad, <strong>la</strong> solidaridad y <strong>la</strong> no discriminación, y se resaltan, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> universalidad,<br />

<strong>la</strong> indivisibilidad y <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos con los civiles y políticos” 5 .<br />

Los análisis y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL <strong>en</strong> esta área se distingu<strong>en</strong> por <strong>una</strong> visión que promueve <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos, <strong>social</strong>es y culturales; <strong>una</strong> inclusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo y <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar que<br />

fundam<strong>en</strong>ta <strong>una</strong> efectiva pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> sociedad, y <strong>la</strong> ciudadanía <strong>social</strong>, mediante <strong>una</strong> institucionalidad incluy<strong>en</strong>te<br />

que asegura a todos <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida colectiva y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones ori<strong>en</strong>tadas<br />

a ese propósito.<br />

En <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque basado <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos, como sosti<strong>en</strong>e Abramovich, se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> primer paso <strong>para</strong> otorgar<br />

po<strong>de</strong>r a los sectores excluidos es reconocer que <strong>el</strong>los son titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos que obligan al Estado. Al introducir<br />

este concepto se procura cambiar <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>políticas</strong>, <strong>para</strong> que <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida<br />

no sea <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personas con necesida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser asistidas, sino sujetos con <strong>de</strong>recho a <strong>de</strong>mandar<br />

<strong>de</strong>terminadas prestaciones y conductas. Las acciones que se empr<strong>en</strong>dan <strong>en</strong> este campo no son consi<strong>de</strong>radas solo como<br />

<strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mandatos morales o políticos, sino como <strong>la</strong> vía escogida <strong>para</strong> hacer efectivas <strong>la</strong>s obligaciones<br />

jurídicas, imperativas y exigibles, impuestas por los tratados sobre <strong>de</strong>rechos humanos. Los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>mandan<br />

obligaciones y ante <strong>la</strong>s obligaciones se requier<strong>en</strong> mecanismos <strong>para</strong> hacer<strong>la</strong>s exigibles y darles cumplimi<strong>en</strong>to 6 .<br />

La noción <strong>de</strong> igualdad no hace refer<strong>en</strong>cia únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los ingresos monetarios. Sin<br />

<strong>de</strong>sconocer <strong>la</strong> importancia fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> esta dim<strong>en</strong>sión, <strong>la</strong> CEPAL amplía <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> ese concepto, <strong>de</strong>stacando<br />

su carácter multidim<strong>en</strong>sional. La igualdad se refiere a <strong>la</strong> redistribución <strong>de</strong> ingresos, activos y recursos, pero también<br />

a <strong>la</strong> autonomía, <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sujetos y <strong>la</strong> dignidad (todos los individuos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser reconocidos como<br />

iguales <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos —civiles y políticos— y <strong>en</strong> dignidad). En Pactos <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible, se<br />

discut<strong>en</strong> distintas dim<strong>en</strong>siones, como <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> y a los bi<strong>en</strong>es<br />

públicos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> calidad y <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s comunicaciones. En ese s<strong>en</strong>tido,<br />

<strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a re<strong>de</strong>s <strong>social</strong>es, grupos y espacios “don<strong>de</strong> prime <strong>la</strong> intersubjetividad como herrami<strong>en</strong>ta c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong><br />

asegurar <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to recíproco” 7 es otra dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad. Ejemplos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> son <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

segregación esco<strong>la</strong>r y resi<strong>de</strong>ncial. La autonomía y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> disponer <strong>de</strong><br />

ingresos propios y sufici<strong>en</strong>tes, <strong>el</strong> acceso a instancias político-<strong>de</strong>liberativas y <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> su autonomía e integridad<br />

física, es otra dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad. Por último, está <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar los <strong>de</strong>rechos y <strong>la</strong> igualdad y<br />

no discriminación <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, y <strong>de</strong> incorporar a esa visión <strong>una</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> ciclo <strong>de</strong> vida, con particu<strong>la</strong>r at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> infancia, los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad.<br />

Otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to es <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es. Como se seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> Cambio estructural<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: <strong>una</strong> visión integrada <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es y <strong>la</strong>borales implica<br />

reconocer un rol c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Estado. Ello incluye “un pap<strong>el</strong> más activo <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos<br />

y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar, con un increm<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong>, avances <strong>en</strong> institucionalidad <strong>social</strong> y<br />

<strong>la</strong>boral <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> gestión pública y revertir <strong>la</strong>s asimetrías <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>l trabajo, sistemas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> ingresos que surtan un c<strong>la</strong>ro impacto redistributivo y sistemas integrados <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> con fuertes pi<strong>la</strong>res<br />

Introducción<br />

4<br />

CEPAL, <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015: Reflexiones pr<strong>el</strong>iminares basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> trilogía <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> igualdad (LC/L.3843), Santiago, 2014.<br />

5<br />

CEPAL, Equidad, <strong>de</strong>sarrollo y ciudadanía (LC/G.2071(SES.28/3)), Santiago, 2000, pág. 15.<br />

6<br />

Víctor Abramovich, “Una aproximación al <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias y <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 88<br />

(LC/G.2289-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), abril <strong>de</strong> 2006, pág. 36.<br />

7<br />

Op. cit., p. 110.<br />

14


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

solidarios no contributivos” 8 . Este rol c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Estado implica también un pacto fiscal <strong>en</strong> que <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política pública se nutra <strong>de</strong> <strong>una</strong> reforma tributaria que increm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> peso re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> los impuestos directos y <strong>la</strong><br />

progresividad <strong>de</strong> su distribución.<br />

Por último, <strong>en</strong> concordancia con <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible, y como ha p<strong>la</strong>nteado reiteradam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> CEPAL, lo <strong>social</strong> no se juega solo <strong>en</strong> lo <strong>social</strong>. Para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> los<br />

objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>, se requier<strong>en</strong> acciones <strong>de</strong> tipo estructural que amplí<strong>en</strong> los espacios <strong>de</strong> inclusión <strong>social</strong><br />

y económica <strong>de</strong> vastos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Afirmar que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> es uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible significa que, por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas y <strong>de</strong> <strong>una</strong> mayor capacidad inclusiva<br />

<strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>políticas</strong> y medioambi<strong>en</strong>tales; pero que, por<br />

otro <strong>la</strong>do, es <strong>una</strong> condición indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />

La persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad no solo conlleva costos personales <strong>para</strong> qui<strong>en</strong>es<br />

<strong>la</strong> sufr<strong>en</strong>, sino que también, <strong>en</strong> términos <strong>social</strong>es y económicos, afecta a <strong>la</strong> sociedad como un todo. Por otra parte, <strong>el</strong><br />

progreso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>social</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción es indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> lograr <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico sost<strong>en</strong>ible. De allí surge <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual<br />

coyuntura, <strong>el</strong> compromiso con esos objetivos, que supone consolidar <strong>la</strong>s estrategias, <strong>políticas</strong> y programas, fortalecer<br />

<strong>la</strong>s instituciones y los mecanismos <strong>de</strong> consulta, diálogo y participación, y garantizar <strong>la</strong> inversión y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

que permitirán a los países alcanzarlos.<br />

8<br />

Op. cit., pág. 296.<br />

Introducción<br />

15


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Capítulo I<br />

Avances y <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te<br />

Introducción<br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>una</strong> coyuntura económica favorable y gracias a t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias positivas registradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>la</strong>boral<br />

y a <strong>políticas</strong> implem<strong>en</strong>tadas por los países <strong>en</strong> diversas áreas, <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> se <strong>el</strong>evó significativam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000. Sin embargo, los avances <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do variables, insufici<strong>en</strong>tes y especialm<strong>en</strong>te esquivos <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminados grupos <strong>social</strong>es.<br />

Aún queda un <strong>la</strong>rgo camino por recorrer <strong>para</strong> alcanzar socieda<strong>de</strong>s libres <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, más justas y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>siguales.<br />

Alg<strong>una</strong>s áreas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> muestran significativos progresos <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países. Muchos se<br />

observan <strong>en</strong> campos que eran prioritarios <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, como <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mortalidad infantil y <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición, y <strong>la</strong> evolución positiva <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo (Naciones<br />

Unidas, 2015). El mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos indicadores sitúa al <strong>de</strong>sarrollo humano <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>en</strong><br />

promedio, muy por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> otras regiones (CEPAL, 2006, pág. 30).<br />

Estos avances son también c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos, <strong>social</strong>es<br />

y culturales. El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países durante <strong>la</strong>s últimas décadas refleja<br />

<strong>una</strong> ampliación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> vida y expresa mejorías <strong>de</strong> otros indicadores que también son fundam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>social</strong>es, como <strong>el</strong> mayor acceso a <strong>la</strong> salud y a <strong>la</strong> educación. Asimismo, <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> formalización y <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> importantes<br />

impactos <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, indican avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho al trabajo, que <strong>de</strong>sempeña<br />

un pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral como eje <strong>de</strong> integración <strong>social</strong> y ciudadanía, s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida personal y espacio privilegiado <strong>de</strong><br />

participación (CEPAL, 2006). El trabajo es a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te principal <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> los hogares y, por eso, <strong>el</strong> principal<br />

vínculo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, ya que constituye <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> acceso más importante a <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> los frutos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo.<br />

El objetivo <strong>de</strong> este capítulo es pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> forma sintética algunos indicadores <strong>de</strong> los principales avances y<br />

<strong>de</strong>safíos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> diversas áreas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con igualdad a partir <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. Algunos <strong>de</strong> esos temas serán retomados <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo IV.<br />

Capítulo I<br />

17


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

A. La importante reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia<br />

Los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te han sido significativos.<br />

Tras <strong>el</strong> fuerte aum<strong>en</strong>to ocurrido <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> sobre <strong>el</strong><br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se redujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> década sigui<strong>en</strong>te, pasando <strong>de</strong> un 48,4% <strong>en</strong> 1990 a un 43,8% <strong>en</strong> 1999 1 . A su<br />

vez, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió <strong>de</strong>l 22,6% al 18,6% <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período. En<br />

términos absolutos, estas cifras significan que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>tes disminuyó <strong>de</strong> 95 millones a 91 millones, pero<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> pobres aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 204 millones a 215 millones (véase <strong>el</strong> gráfico I.1). Estas variaciones estuvieron <strong>en</strong><br />

gran medida <strong>de</strong>terminadas por <strong>la</strong>s osci<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico. Sin embargo, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>,<br />

<strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> los episodios recesivos, <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong>s caídas <strong>de</strong>l gasto<br />

público con consecu<strong>en</strong>tes ajustes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, no fue totalm<strong>en</strong>te contrarrestado durante los períodos <strong>de</strong><br />

repunte <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico (CEPAL, 2004a).<br />

60<br />

Gráfico I.1<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> a y <strong>de</strong> <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia, 1980-2014<br />

A. En porc<strong>en</strong>tajes<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

18,6<br />

40,5<br />

22,6<br />

48,4<br />

43,8 43,9<br />

18,6 19,3<br />

12,9<br />

33,5<br />

29,6<br />

28,1 28,1 28,0<br />

11,6 11,3 11,7 12,0<br />

10<br />

0<br />

1980 1990 1999 2002 2008 2011 2012 2013 2014<br />

Indig<strong>en</strong>tes<br />

Pobres<br />

B. En millones <strong>de</strong> personas<br />

250<br />

200<br />

204<br />

215<br />

225<br />

186<br />

171<br />

164 165 167<br />

150<br />

136<br />

100<br />

62<br />

95 91<br />

99<br />

72<br />

67 66 69 71<br />

50<br />

0<br />

1980 1990 1999 2002 2008 2011 2012 2013 2014<br />

Indig<strong>en</strong>tes<br />

Pobres a<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago.<br />

a<br />

La pob<strong>la</strong>ción pobre incluye a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indig<strong>en</strong>te.<br />

La reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia se ac<strong>en</strong>tuó <strong>en</strong> <strong>la</strong> década sigui<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> período<br />

2002-2012, tanto <strong>en</strong> términos absolutos como re<strong>la</strong>tivos. La caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>en</strong> promedio, sumó 15,7 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales acumu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2002 (<strong>de</strong>l 43,9% al 28,1%). La <strong>pobreza</strong> extrema también registró <strong>una</strong> baja apreciable<br />

1<br />

La <strong>pobreza</strong> se redujo <strong>en</strong> 11 países, <strong>en</strong> los que habita <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> 1 y no experim<strong>en</strong>tó<br />

cambios significativos <strong>en</strong> otros 3 países (CEPAL, 2004a).<br />

Capítulo I<br />

18


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

<strong>de</strong> 8 puntos porc<strong>en</strong>tuales (<strong>de</strong>l 19,3% al 11,3%), aunque su ritmo <strong>de</strong> disminución se ha fr<strong>en</strong>ado <strong>en</strong> los años reci<strong>en</strong>tes,<br />

principalm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, que fue superior a <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral 2 .<br />

Esos resultados positivos están asociados con diversos factores, <strong>en</strong>tre los que se <strong>de</strong>stacan un contexto económico<br />

favorable, notables mejorías <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo y diversas iniciativas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, como<br />

<strong>la</strong> expansión y re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas dirigidos a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia y a<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>, <strong>en</strong> un marco político <strong>en</strong> que esos temas pasan a ser priorizados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das<br />

públicas y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> varios países.<br />

En efecto, a partir <strong>de</strong> 2002 y hasta <strong>el</strong> estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis financiera internacional (2008), <strong>la</strong> región fue capaz <strong>de</strong><br />

retomar tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta. Entre 2003 y 2007 hubo un período <strong>de</strong> bonanza, que<br />

se reflejó <strong>en</strong> un <strong>el</strong>evado crecimi<strong>en</strong>to anual <strong>de</strong>l PIB (<strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l 5%) y <strong>de</strong>l PIB per cápita (<strong>de</strong> un 3% durante casi cinco<br />

años consecutivos), <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> saldos positivos <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te, superávit fiscal y <strong>una</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

reservas internacionales sin prece<strong>de</strong>ntes. Esta combinación favorable <strong>de</strong> alto crecimi<strong>en</strong>to con <strong>una</strong> holgada situación<br />

externa fue inédita <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida impulsada por <strong>el</strong> boom <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

materias primas. Al mismo tiempo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo registró <strong>una</strong> marcada disminución (<strong>de</strong>l 11% al 7,4%) y <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> personas bajo <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> se redujo 10 puntos porc<strong>en</strong>tuales (<strong>de</strong>l 44% al 34%) (CEPAL, 2009).<br />

Gráfico I.2<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: PIB per cápita y tasas <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia y <strong>pobreza</strong>, 1990-2014<br />

(En índice 1990=100 y porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción)<br />

150<br />

55<br />

PIB per cápita (1990=100)<br />

140<br />

130<br />

120<br />

110<br />

Crisis asiática y rusa<br />

Crisis financiera<br />

internacional y<br />

<strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> economía china<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

15<br />

100<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

10<br />

Capítulo I<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013<br />

2014<br />

PIB per cápita (1990=100) Indig<strong>en</strong>cia Pobreza<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), base <strong>de</strong> datos CEPALSTAT; y C. Arav<strong>en</strong>a, L.E. Escobar y A. Hofman, “Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico y <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, 1990-2013”, serie Macroeconomía <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>, N° 164 (LC/L.4024), Santiago, CEPAL, 2015.<br />

Este proceso fue afectado por <strong>la</strong> crisis financiera mundial <strong>de</strong> 2008 y 2009 que, sin embargo, tuvo un impacto<br />

negativo m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>so <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> e indig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con crisis previas. En parte, esto se<br />

<strong>de</strong>bió al carácter contracíclico que tuvo <strong>el</strong> gasto público <strong>social</strong> ante <strong>la</strong> crisis y, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> él, a <strong>la</strong> priorización <strong>de</strong> lo<br />

<strong>social</strong>. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se expresó tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l monto <strong>de</strong>l gasto público <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo (hasta 2010,<br />

aum<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> términos reales los recursos disponibles <strong>para</strong> financiar servicios <strong>social</strong>es y transfer<strong>en</strong>cias a los hogares)<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l gasto público (mayor prioridad fiscal otorgada al gasto <strong>social</strong>). Por <strong>el</strong> contrario, hasta<br />

mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l gasto público <strong>social</strong> había sido altam<strong>en</strong>te procíclica. Así, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

segundo lustro <strong>de</strong> <strong>la</strong> década varios países se unieron al proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>evación <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong>, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> ampliar<br />

<strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> diversos programas <strong>social</strong>es, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te los ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, que países<br />

como <strong>el</strong> Brasil y México habían iniciado a mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta (CEPAL, 2013d, pág. 34).<br />

En 2012 y 2013 se produjo un estancami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> (véase CEPAL, 2014a).<br />

Ello ocurrió <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> bajo crecimi<strong>en</strong>to económico mundial, fin <strong>de</strong>l superciclo <strong>de</strong> los productos básicos,<br />

mayor presión inf<strong>la</strong>cionaria y disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> y formalización <strong>de</strong>l empleo. En 2012<br />

<strong>la</strong> economía mundial se <strong>de</strong>terioró y se combinaron <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos como <strong>la</strong> recesión europea, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

2<br />

Según <strong>el</strong> Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, <strong>en</strong> 2012 se registraron los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> e indig<strong>en</strong>cia más bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas tres<br />

décadas (CEPAL, 2013b).<br />

19


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

zona <strong>de</strong>l euro, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía china y un mo<strong>de</strong>rado crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Estados Unidos. En este<br />

contexto, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l producto <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> alcanzó un 2,9%, cifra que, si bi<strong>en</strong> es más baja que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> los dos años previos, refleja un mejor <strong>de</strong>sempeño que <strong>el</strong> promedio mundial (crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 2,2%), gracias a<br />

que <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna contribuyó a contrarrestar <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones<br />

(CEPAL, 2012a). En 2013 <strong>la</strong> región volvió a crecer a <strong>la</strong> misma tasa <strong>de</strong>l año anterior (CEPAL, 2015a).<br />

El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial se recuperó levem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2014 (un 2,5% fr<strong>en</strong>te a un 2,4% <strong>en</strong> 2013), <strong>en</strong><br />

un contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño heterogéneo <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l año, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo continuó <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>erándose, si bi<strong>en</strong> se situó <strong>en</strong> un<br />

niv<strong>el</strong> promedio <strong>de</strong>l 4,8%, que sigue si<strong>en</strong>do muy superior al <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do. En este contexto, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

agregada externa que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> se <strong>de</strong>bilitó <strong>de</strong>bido al bajo crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes, sobre todo <strong>de</strong> China, que se ha<br />

transformado <strong>en</strong> <strong>el</strong> principal socio comercial <strong>de</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los exportadores <strong>de</strong><br />

materias primas. Los precios <strong>de</strong> estas últimas, <strong>en</strong> especial a partir <strong>de</strong>l segundo semestre <strong>de</strong> 2014, retomaron <strong>una</strong><br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte: <strong>en</strong> promedio, tuvieron <strong>una</strong> caída estimada <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 10,5%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2013<br />

habían disminuido un 5,2%. Lo anterior también coincidió con <strong>una</strong> disminución significativa (-16%) <strong>de</strong> los flujos<br />

<strong>de</strong> inversión extranjera directa (IED) hacia <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL, 2015b).<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s estimaciones re<strong>la</strong>tivas a 19 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> indican que <strong>en</strong> 2014 existían 167 millones<br />

<strong>de</strong> personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales 71 millones se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> extrema.<br />

Es <strong>de</strong>cir que, no obstante haberse cumplido <strong>la</strong> meta <strong>de</strong> <strong>reducir</strong> a <strong>la</strong> mitad <strong>la</strong> extrema <strong>pobreza</strong>, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong><br />

compromiso asociado a los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io (Naciones Unidas, 2015), aún es indisp<strong>en</strong>sable<br />

realizar esfuerzos significativos. A<strong>de</strong>más, se prevén dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> recuperar <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to registradas<br />

<strong>en</strong> años anteriores y <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l gasto público <strong>en</strong> algunos países.<br />

Debe reanudarse <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>el</strong> estancami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l progreso y se<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>splegar acciones vigorosas que evit<strong>en</strong> su ev<strong>en</strong>tual repunte. Es crucial redob<strong>la</strong>r los esfuerzos <strong>para</strong> fortalecer<br />

y mejorar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> extrema <strong>pobreza</strong>,<br />

asegurando su sost<strong>en</strong>ibilidad financiera y dotándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas que asegur<strong>en</strong> su eficacia y efectividad.<br />

B. La <strong>el</strong>evada vulnerabilidad a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

En al ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, se reconoce cada vez más que los conceptos <strong>de</strong> riesgo y vulnerabilidad son<br />

es<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s dinámicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. La mayor o m<strong>en</strong>or vulnerabilidad está directam<strong>en</strong>te asociada<br />

al mayor o m<strong>en</strong>or control que ejerc<strong>en</strong> los individuos y <strong>la</strong>s familias sobre recursos o activos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te tipo, cuya<br />

movilización permite aprovechar <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado, sea <strong>para</strong> <strong>el</strong>evar<br />

<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar o <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>erlo ante situaciones que lo am<strong>en</strong>azan (Kaztman, 1999). Entre los recursos <strong>de</strong><br />

los hogares y <strong>la</strong>s personas, cabe m<strong>en</strong>cionar todos los bi<strong>en</strong>es tangibles e intangibles que contro<strong>la</strong>n, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> insertarse <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong> media o alta productividad, los recursos productivos y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>social</strong>es y familiares (CEPAL, 2004b).<br />

Un porc<strong>en</strong>taje importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y hogares que han logrado <strong>superar</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y extrema<br />

<strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> período analizado pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>rados “egresados reci<strong>en</strong>tes”. Eso está re<strong>la</strong>cionado, <strong>en</strong>tre otros<br />

factores, con <strong>la</strong> magnitud y rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> registrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década y con <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong><br />

que esos resultados <strong>en</strong> gran medida no han obe<strong>de</strong>cido a cambios más profundos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, un porc<strong>en</strong>taje importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción percibe ingresos ap<strong>en</strong>as superiores a los límites<br />

<strong>de</strong>finidos por <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>. Este grupo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra más expuesto a <strong>una</strong> diversidad <strong>de</strong> riesgos, como <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempleo, problemas graves <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> reservas <strong>de</strong>l capital físico, <strong>el</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to a tasas <strong>de</strong> interés<br />

formales o informales muy altas y <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia por no po<strong>de</strong>r pagar cuotas <strong>de</strong> propiedad o<br />

alquileres, <strong>en</strong>tre otros (CEPAL, 2010a).<br />

La CEPAL ha <strong>de</strong>finido <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad a partir <strong>de</strong> los ingresos expresados <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s cortes <strong>de</strong><br />

líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> (CEPAL, 2010a), or<strong>de</strong>nando a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> cuatro gran<strong>de</strong>s categorías: i) indig<strong>en</strong>tes o altam<strong>en</strong>te<br />

Capítulo I<br />

20


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

vulnerables a <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia, que incluye a qui<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong> sus límites y que,<br />

por tanto, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a <strong>en</strong>trar y salir <strong>de</strong> dicha situación (hasta 0,6 líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>); ii) pobres o altam<strong>en</strong>te vulnerables<br />

a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, es <strong>de</strong>cir, aqu<strong>el</strong>los cuyos ingresos son inferiores o cercanos a <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y que <strong>en</strong>tran y sal<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

esa condición <strong>en</strong> ciclos económicos normales (<strong>en</strong>tre 0,6 y 1,2 líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>); iii) vulnerables a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> a aqu<strong>el</strong>los cuyos ingresos se sitúan <strong>en</strong>tre 1,2 y 1,8 líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, y iv) no vulnerables, que incluye<br />

a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas cuyos ingresos son superiores a 1,8 líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Los sectores vulnerables pres<strong>en</strong>tan <strong>una</strong> <strong>la</strong>rga lista <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias, ya que, por lo g<strong>en</strong>eral, no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> seguro<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, ahorro monetario, seguro <strong>de</strong> salud, bu<strong>en</strong>as p<strong>en</strong>siones o jubi<strong>la</strong>ciones, seguros privados <strong>para</strong> <strong>la</strong>s<br />

más diversas ev<strong>en</strong>tualida<strong>de</strong>s ni, <strong>en</strong> muchos casos, vivi<strong>en</strong>da propia. En g<strong>en</strong>eral, también pres<strong>en</strong>tan altas tasas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y no cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r a empleos <strong>de</strong> calidad y con protección <strong>social</strong>. Por <strong>el</strong>lo,<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> no solo contribuir a que <strong>la</strong>s personas super<strong>en</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>,<br />

sino también impedir que recaigan.<br />

Los datos regionales evi<strong>de</strong>ncian <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l problema, esto es, <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> significativos conting<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>tinoamericana al riesgo <strong>de</strong> retroce<strong>de</strong>r a <strong>una</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o indig<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to económico, disminución <strong>de</strong>l ritmo <strong>de</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong>l empleo, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

informalidad, y dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong>.<br />

En <strong>el</strong> gráfico I.3 se muestra <strong>la</strong> gran proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> que aún vive <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />

indig<strong>en</strong>cia, <strong>pobreza</strong> o vulnerabilidad a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. A pesar <strong>de</strong> haberse registrado <strong>una</strong> importante reducción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

período analizado (<strong>de</strong>l 70,4% <strong>en</strong> 1990 al 50,9% <strong>en</strong> 2013), m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (49,1%)<br />

pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rada no vulnerable según los criterios <strong>de</strong>finidos por <strong>la</strong> CEPAL 3 . El gráfico también indica que <strong>la</strong>s<br />

tasas <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia, <strong>pobreza</strong> y vulnerabilidad afectan <strong>en</strong> mayor medida a grupos pob<strong>la</strong>cionales que habitualm<strong>en</strong>te,<br />

por falta <strong>de</strong> información a<strong>de</strong>cuada y sistemática, no son visibilizados <strong>en</strong> los análisis. En efecto, cuando se <strong>de</strong>sagrega<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción por su orig<strong>en</strong> étnico o racial, se advierte que esas tasas son mucho más <strong>el</strong>evadas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

indíg<strong>en</strong>a y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, lo que evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>focar acciones hacia <strong>el</strong><strong>la</strong>s 4 .<br />

Gráfico I.3<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (promedio pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> 18 países y <strong>de</strong> 8 países): perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> vulnerabilidad por ingresos,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1990, 2002, 2008 y 2013, y según orig<strong>en</strong> étnico o racial, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

29,6 33,5<br />

15,2<br />

27,2<br />

28,0<br />

16,4<br />

27,7<br />

22,4<br />

42,0<br />

17,4<br />

24,5<br />

49,1<br />

17,0<br />

21,8<br />

16,0 12,1<br />

62<br />

15<br />

16<br />

56<br />

16<br />

17<br />

7 11<br />

1990 2002 2008 2013 Pob<strong>la</strong>ción no Pob<strong>la</strong>ción<br />

indíg<strong>en</strong>a ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Indig<strong>en</strong>tes o altam<strong>en</strong>te vulnerables a <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia<br />

Vulnerables a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

No vulnerables<br />

2011 (8 países a )<br />

33<br />

19<br />

29<br />

18<br />

Pob<strong>la</strong>ción<br />

indíg<strong>en</strong>a<br />

Pobres o altam<strong>en</strong>te vulnerables a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

Promedio pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) (2009), Brasil (2011), Chile (2011), Ecuador (2011), México (2010), Paraguay (2011), Perú (2011) y Uruguay (2011).<br />

3<br />

En ap<strong>en</strong>as 6 <strong>de</strong> los 18 países <strong>la</strong>tinoamericanos consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico I.3 <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción no vulnerable correspondía a más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Costa Rica, Panamá y Uruguay); <strong>en</strong> otros 6, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> esa condición correspondía<br />

al 25% o m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua y Paraguay).<br />

4<br />

Para obt<strong>en</strong>er <strong>una</strong> aproximación al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> que afecta a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> este informe se utiliza<br />

<strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> ocho países que <strong>en</strong> 2011 incorporaban preguntas <strong>en</strong> sus cuestionarios que permitían<br />

i<strong>de</strong>ntificar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción según su orig<strong>en</strong> étnico o racial: Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) (2009), Brasil, Chile, Ecuador, México<br />

(2010), Paraguay, Perú y Uruguay. Los resultados, aunque no repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> región, permit<strong>en</strong> aproximarse a <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad que afecta a estos grupos, y a otros indicadores <strong>social</strong>es que se pres<strong>en</strong>tarán <strong>en</strong> este capítulo.<br />

Capítulo I<br />

21


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Para cubrir al amplio conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> vulnerabilidad, es<br />

necesario ampliar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te y fortalecer los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> modo que<br />

<strong>en</strong>car<strong>en</strong> <strong>la</strong> vulnerabilidad a que están expuestas <strong>la</strong>s familias, más aún <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> crisis.<br />

C. La <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> los ingresos<br />

La <strong>de</strong>sigualdad es <strong>una</strong> característica histórica y estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas. Su manifestación<br />

más <strong>el</strong>ocu<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l ingreso, que constituye, a <strong>la</strong> vez, <strong>la</strong> causa y <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> otras <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

ámbitos tales como <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo. La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> está fuertem<strong>en</strong>te condicionada por <strong>la</strong> estructura productiva, pero también por <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> género,<br />

raza y etnia, que se <strong>en</strong>trecruzan y se pot<strong>en</strong>cian. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r esos <strong>de</strong>terminantes, sus magnitu<strong>de</strong>s e interre<strong>la</strong>ciones es<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> formu<strong>la</strong>r <strong>políticas</strong> que permitan avanzar hacia <strong>la</strong> igualdad.<br />

Como es sabido, <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> es <strong>la</strong> región más <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> distribución<br />

<strong>de</strong>l ingreso. Este rasgo estructural se ha mant<strong>en</strong>ido sin gran<strong>de</strong>s alteraciones a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> mucho tiempo, incluso <strong>en</strong><br />

coyunturas <strong>de</strong> alto crecimi<strong>en</strong>to económico. Sin embargo, a principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />

países se inició un proceso <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> los ingresos que pue<strong>de</strong>n medirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong><br />

hogares, <strong>la</strong>s que por su naturaleza subregistran los ingresos más altos. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos parámetros, <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad observada <strong>en</strong> este período modificó <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que había prevalecido durante al m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>s dos décadas<br />

anteriores, marcada por un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países (CEPAL, 2011a).<br />

Tomando como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> información <strong>en</strong> torno a 2002, los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares indican que<br />

<strong>en</strong> ocho países <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l quintil más pobre (es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> 20% <strong>de</strong> los hogares con m<strong>en</strong>ores ingresos) <strong>en</strong><br />

los ingresos totales se increm<strong>en</strong>tó al m<strong>en</strong>os 1 punto porc<strong>en</strong>tual, llegando a captar, <strong>en</strong> promedio, un 5,5% <strong>de</strong> los<br />

ingresos totales <strong>en</strong> 2013. A su vez, <strong>en</strong> nueve países, <strong>la</strong> participación re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>l quintil más rico se redujo 5 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales o más. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> siete países <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> este grupo <strong>en</strong> los ingresos sigue excedi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> 50%,<br />

<strong>en</strong> 2002 eran diez los países don<strong>de</strong> <strong>el</strong> 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más rica percibía más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> todos los ingresos<br />

nacionales (véase <strong>el</strong> gráfico I.4).<br />

Los cambios que se constatan <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los quintiles extremos <strong>en</strong> los ingresos totales se reflejan<br />

también <strong>en</strong> <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad. De 15 países con información disponible, <strong>en</strong> 12 se<br />

observó <strong>una</strong> reducción <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini <strong>en</strong>tre 2008 y 2012, que <strong>en</strong> promedio simple fue <strong>de</strong> un 1% al año.<br />

Diez países <strong>superar</strong>on ese porc<strong>en</strong>taje y otros dos alcanzaron al m<strong>en</strong>os un 0,5% anual.<br />

La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad también se manifestó <strong>en</strong> los últimos cinco años <strong>de</strong>l período<br />

2002-2013. Seis países exhibieron caídas <strong>de</strong> los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Gini durante <strong>el</strong> segundo subperíodo (2008-2013) que<br />

fueron más altas que <strong>la</strong>s registradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer subperíodo (2002-2008), y un país pres<strong>en</strong>tó reducciones superiores<br />

al 3% anual. Por otra parte, <strong>en</strong> dos casos <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad se increm<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo subperíodo. Aunque <strong>la</strong> mejora<br />

es importante, se observó un pequeño retroceso <strong>en</strong> los índices <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre 2012 y 2013, lo que indica un<br />

avance m<strong>en</strong>os auspicioso que <strong>el</strong> previsto un año antes (véanse los resultados hasta 2012 <strong>en</strong> CEPAL, 2013b).<br />

La <strong>el</strong>evada conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l ingreso <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> está fuertem<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> aún insufici<strong>en</strong>te<br />

progresividad <strong>de</strong> sus <strong>políticas</strong> fiscales y <strong>social</strong>es, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. En<br />

<strong>la</strong> región, los niv<strong>el</strong>es medios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong> mercado (es <strong>de</strong>cir, antes <strong>de</strong> impuestos directos y<br />

transfer<strong>en</strong>cias) son solo levem<strong>en</strong>te superiores a los valores medios que pres<strong>en</strong>tan los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong><br />

Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE), pero los sistemas tributarios y <strong>el</strong> gasto público <strong>social</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>una</strong><br />

m<strong>en</strong>or efectividad a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los ingresos disponibles (CEPAL, 2015c).<br />

En <strong>la</strong> región <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> Gini solo cae 3 puntos porc<strong>en</strong>tuales tras <strong>la</strong> acción fiscal directa, <strong>en</strong> tanto<br />

que <strong>la</strong> provisión pública <strong>de</strong> servicios educativos y <strong>de</strong> salud lo <strong>reducir</strong>ía unos 6 puntos porc<strong>en</strong>tuales adicionales 5 . A su<br />

vez, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>el</strong> efecto redistributivo conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias y <strong>de</strong>l impuesto<br />

sobre <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta personal alcanza <strong>en</strong> promedio valores <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 17 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> redistribución efectuada mediante <strong>el</strong> gasto público alcanza los 7 puntos porc<strong>en</strong>tuales (véase <strong>el</strong> gráfico I.5).<br />

5<br />

La valorización se hace a costo <strong>de</strong> factores y no a precios <strong>de</strong> mercado, lo que aum<strong>en</strong>taría <strong>el</strong> efecto reductor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad si se<br />

consi<strong>de</strong>ran estas transfer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> especie.<br />

Capítulo I<br />

22


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Gráfico I.4<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (17 países): participación <strong>en</strong> los ingresos totales <strong>de</strong> los quintiles más pobre y más rico, 2002 y 2013,<br />

y variación anual <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini, 2002-2008 y 2008-2013 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

A. Quintil más pobre<br />

0<br />

Uruguay<br />

Arg<strong>en</strong>tina b<br />

Capítulo I<br />

El Salvador<br />

México<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Ecuador<br />

Nicaragua<br />

Chile<br />

Perú<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Paraguay<br />

Panamá<br />

Rep. Dominicana<br />

Honduras<br />

2002 2013<br />

70<br />

B. Quintil más rico<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Perú<br />

Arg<strong>en</strong>tina b<br />

El Salvador<br />

Nicaragua<br />

Ecuador<br />

México<br />

Panamá<br />

Colombia<br />

Paraguay<br />

Costa Rica<br />

Chile<br />

Rep. Dominicana<br />

Brasil<br />

Honduras<br />

2002 2013<br />

2<br />

C. Variación anual <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

-3<br />

-4<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Arg<strong>en</strong>tina b<br />

Brasil<br />

Perú<br />

El Salvador<br />

México<br />

Ecuador<br />

Colombia<br />

Chile<br />

Uruguay<br />

Paraguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Rep. Dominicana<br />

Panamá<br />

Costa Rica<br />

2002-2008 2008-2013<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Se incluy<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te países con información disponible a 2011, 2012 o 2013. Los países están or<strong>de</strong>nados <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> variación registrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo<br />

subperíodo (2008-2013).<br />

b<br />

Áreas urbanas.<br />

23


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Gráfico I.5<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (16 países), Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE) (25 países)<br />

y Unión Europea (15 países): efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal y <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> <strong>en</strong> educación<br />

y salud sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad (coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini), alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011<br />

0,60<br />

A. Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal<br />

y <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> <strong>en</strong> educación y salud<br />

0,55<br />

0,50<br />

0,45<br />

0,51<br />

0,48<br />

0,47 0,49<br />

0,40<br />

0,35<br />

0,30<br />

0,42<br />

0,30 0,30<br />

0,25<br />

0,20<br />

Brasil<br />

0,24 0,23<br />

Capítulo I<br />

República<br />

Dominicana<br />

Honduras<br />

Chile<br />

Panamá<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Paraguay<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

México<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

Nicaragua<br />

Uruguay<br />

El Salvador<br />

<strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> a<br />

OCDE b<br />

Unión<br />

Europea c<br />

Ingreso disponible ext<strong>en</strong>dido<br />

Ingreso disponible <strong>en</strong> efectivo<br />

Ingreso <strong>de</strong> mercado<br />

B. Reducción <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini según instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal<br />

(<strong>en</strong> puntos porc<strong>en</strong>tuales)<br />

17<br />

16<br />

15<br />

14<br />

13<br />

12<br />

11<br />

10<br />

16,4<br />

14,8<br />

13,6<br />

12,1 11,9 11,8<br />

9,9<br />

8,5<br />

9,1<br />

7,0 6,9<br />

6,0 5,8 5,8 5,6<br />

5,3 5,0<br />

-1 0123456789<br />

Brasil<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Uruguay<br />

Costa Rica<br />

Chile<br />

México<br />

Panamá<br />

P<strong>en</strong>siones públicas<br />

Impuesto sobre <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta personal y<br />

contribuciones a <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong><br />

Colombia<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

Rep.<br />

Dominicana<br />

Nicaragua<br />

Paraguay<br />

Otras transfer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> efectivo<br />

Gasto <strong>en</strong> educación<br />

Gasto <strong>en</strong> salud<br />

<strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> a<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Panorama fiscal <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> 2015: dilemas y espacios <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> (LC/L.3961),<br />

Santiago, 2015.<br />

a<br />

Promedio simple <strong>de</strong> 16 países.<br />

b<br />

Promedio simple <strong>de</strong> 25 países. No incluye a Chile ni a México.<br />

c<br />

Promedio simple <strong>de</strong> 15 países.<br />

En síntesis, los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ampliar los significativos progresos <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> observados <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te e increm<strong>en</strong>tar los incipi<strong>en</strong>tes avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l ingreso<br />

<strong>para</strong> <strong>reducir</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad récords a esca<strong>la</strong> internacional que aún prevalec<strong>en</strong> (CEPAL, 2014b). Estos<br />

<strong>de</strong>safíos son c<strong>la</strong>ve, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l ingreso es causa y consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s,<br />

como <strong>la</strong>s que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong>l trabajo, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud. Ello es especialm<strong>en</strong>te crítico <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actual coyuntura, cuando tales avances parec<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar límites <strong>para</strong> expandirse e incluso <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>erse, pese a<br />

que varios países aún cu<strong>en</strong>tan con márg<strong>en</strong>es económicos <strong>para</strong> dotar <strong>de</strong> un rol redistributivo más activo a <strong>la</strong> política<br />

fiscal (CEPAL, 2015c, pág. 64).<br />

24


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

D. La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>:<br />

<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> género, raza y etnia<br />

A pesar <strong>de</strong> los avances logrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> ingresos, sigu<strong>en</strong> arraigadas<br />

profundas disparida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre distintos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y áreas geográficas <strong>de</strong> los países. La <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong><br />

indig<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> vulnerabilidad están fuertem<strong>en</strong>te marcadas por los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> género, raza y etnia, así como por<br />

<strong>de</strong>terminados mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida, como <strong>la</strong> infancia, <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud y <strong>la</strong> vejez. También son muy pronunciadas<br />

<strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s regionales <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> los países y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas rurales y urbanas, y<br />

persist<strong>en</strong> importantes brechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> todas esas dim<strong>en</strong>siones. Por lo tanto, <strong>para</strong> seguir avanzando hacia<br />

<strong>la</strong> igualdad es necesario partir por <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, e incorporar esas dim<strong>en</strong>siones, <strong>en</strong> forma estructurante, a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y los mecanismos<br />

<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, monitoreo y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas.<br />

1. Desigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género<br />

Existe un amplio reconocimi<strong>en</strong>to político por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género como fin y medio <strong>para</strong> alcanzar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s más justas y<br />

<strong>de</strong>mocráticas. Sin embargo, aunque <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes se registraron progresos significativos <strong>en</strong> distintos ámbitos<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre hombres y mujeres sigue si<strong>en</strong>do un eje estructurante <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

Como se ha sido discutido ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura especializada y lo ha afirmado <strong>la</strong> CEPAL <strong>en</strong> distintas<br />

ocasiones, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género están as<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>una</strong> división sexual <strong>de</strong>l trabajo que asigna a <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>la</strong> responsabilidad primaria <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar y <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> los hijos y otros <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, limitando<br />

su tiempo y oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo remunerado, acce<strong>de</strong>r a los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> protección <strong>social</strong><br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> empleo y alcanzar <strong>la</strong> autonomía económica (CEPAL, 2005; CEPAL, 2013b) 6 . De ahí <strong>de</strong>rivan<br />

<strong>una</strong> serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres con re<strong>la</strong>ción a los hombres, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>una</strong> muy <strong>de</strong>sigual carga <strong>de</strong> trabajo<br />

doméstico no remunerado, tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo e informalidad más <strong>el</strong>evadas, discriminación sa<strong>la</strong>rial y <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso, uso y control <strong>de</strong> los recursos productivos.<br />

El trabajo doméstico no remunerado inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s múltiples expresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. A muchas<br />

les impi<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r al trabajo remunerado y obt<strong>en</strong>er autonomía económica. Aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n simultáneam<strong>en</strong>te<br />

jornadas <strong>de</strong> trabajo remunerado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado y no remunerado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito doméstico <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> alta carga que<br />

esto significa y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os tiempo que los hombres <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>scanso, <strong>la</strong> recreación y otras<br />

dim<strong>en</strong>siones significativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida 7 . Las mujeres <strong>de</strong>dicadas a los quehaceres domésticos son también altam<strong>en</strong>te<br />

vulnerables a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, al t<strong>en</strong>er m<strong>en</strong>or experi<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral acreditable, y carec<strong>en</strong> por lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> seguridad y<br />

protección <strong>social</strong> o no son titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los seguros asociados. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos se agrava <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción<br />

o viu<strong>de</strong>z, ya que usualm<strong>en</strong>te es <strong>el</strong> cónyuge qui<strong>en</strong> percibe <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong>l hogar. Las mujeres sin<br />

autonomía económica son también más proclives a sufrir viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género.<br />

La carga <strong>de</strong> trabajo más <strong>el</strong>evada no solo afecta a un alto conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mujeres adultas. Las <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> uso<br />

<strong>de</strong>l tiempo dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, <strong>la</strong>s niñas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n más <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> este tipo que los niños, y <strong>la</strong>s<br />

adolesc<strong>en</strong>tes madres están más prop<strong>en</strong>sas a <strong>de</strong>sempeñarlos como principal actividad (Milosavljevic y Tac<strong>la</strong>, 2007).<br />

Lo mismo ocurre con <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> edad productiva y reproductiva, ya que son qui<strong>en</strong>es más participan <strong>en</strong> este tipo<br />

6<br />

Según Gómez (2008), <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> división sexual <strong>de</strong>l trabajo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> responsabilidad principal <strong>de</strong>l trabajo<br />

remunerado (“trabajo productivo”) recae sobre los hombres, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te al trabajo doméstico no remunerado y<br />

<strong>de</strong> cuidado que se realiza <strong>en</strong> los hogares y <strong>la</strong> comunidad (“trabajo reproductivo”) se asigna a <strong>la</strong>s mujeres. Pese a constituir un soporte<br />

indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong>l trabajo “productivo”, <strong>el</strong> trabajo no remunerado ha permanecido invisible <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> su contribución al <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico y <strong>social</strong>. Esta invisibilidad <strong>de</strong> sus aportes a <strong>la</strong> producción y al bi<strong>en</strong>estar se ha traducido <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja respecto <strong>de</strong>l acceso a<br />

recursos económicos y <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> por parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es asum<strong>en</strong> su realización, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s mujeres (Gómez, 2008).<br />

7<br />

La noción <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> trabajo total se refiere a <strong>la</strong> carga combinada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> trabajo remunerado y no<br />

remunerado. De este modo, <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> trabajo total <strong>de</strong> <strong>una</strong> persona incluye <strong>el</strong> empleo regu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong>s horas extraordinarias <strong>de</strong>l trabajo,<br />

así como <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores domésticas, <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> niños, <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> familiares ancianos y <strong>en</strong>fermos y <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong> asociaciones<br />

y sindicatos (véase [<strong>en</strong> línea] http://www.ilo.org/osh<strong>en</strong>c/part-v/psycho<strong>social</strong>-and-organizational-factors/factors-intrinsic-to-the-job/<br />

item/15-workload).<br />

Capítulo I<br />

25


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

<strong>de</strong> tareas y <strong>la</strong>s que más tiempo <strong>de</strong>stinan a <strong>el</strong><strong>la</strong>s. A<strong>de</strong>más, muchas mujeres adultas mayores nunca se jubi<strong>la</strong>rán <strong>de</strong> esas<br />

responsabilida<strong>de</strong>s; <strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez, <strong>en</strong> muchos casos, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> ser <strong>el</strong><strong>la</strong>s objeto <strong>de</strong> cuidados, pasan a ser cuidadoras<br />

<strong>de</strong> otros <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, como los nietos, sus cónyuges u otros adultos mayores <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia por<br />

<strong>en</strong>fermedad o fragilización.<br />

En <strong>el</strong> gráfico I.6 se expone lo <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te y se evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigual distribución <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia: prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los quehaceres domésticos y <strong>de</strong> cuidado es realizado por <strong>la</strong>s mujeres,<br />

cualquiera sea su posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

Gráfico I.6<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (3 países): distribución <strong>de</strong> horas semanales <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong>bores domésticas y <strong>de</strong> cuidado,<br />

según sexo y posición <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

Otra pari<strong>en</strong>te mujer, 4 Otra pari<strong>en</strong>te mujer, 6<br />

Hija mujer, 8<br />

Hija mujer, 9<br />

Cónyuge mujer, 54 Cónyuge mujer, 53<br />

Otra pari<strong>en</strong>te mujer, 3<br />

Hija mujer, 9<br />

Cónyuge mujer, 44<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Jefa mujer, 23<br />

Jefa mujer, 19<br />

Jefa mujer, 20<br />

Hijo hombre, 2<br />

Hijo hombre, 2<br />

Hijo hombre, 2<br />

Jefe hombre, 17<br />

Jefe hombre, 11<br />

Jefe hombre, 10<br />

México Ecuador Perú<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas sobre <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong>l Ecuador<br />

(2011), México (2009) y <strong>el</strong> Perú (2010).<br />

Gráfico I.7<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (17 países): mujeres no estudiantes <strong>de</strong> 15 años y más<br />

sin ingresos propios, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2002 y 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

70<br />

60<br />

64<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

42<br />

32<br />

15<br />

12<br />

24<br />

15<br />

45<br />

42 42<br />

38 39 39<br />

30 30 31 31<br />

27<br />

23<br />

32<br />

31<br />

44<br />

46<br />

48<br />

42<br />

38<br />

34 34 35 35 36<br />

49<br />

38<br />

39<br />

38<br />

44<br />

41 41<br />

0<br />

Mujeres a<br />

Hombres a<br />

Uruguay<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Chile<br />

Brasil<br />

Perú<br />

Rep. Dominicana<br />

Colombia<br />

Panamá<br />

México<br />

Costa Rica<br />

Capítulo I<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Paraguay<br />

Honduras<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

2002<br />

2011<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Pactos <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, 2014.<br />

a<br />

Personas <strong>de</strong> 15 años y más que no estudian ni percib<strong>en</strong> ingresos propios.<br />

La falta <strong>de</strong> ingresos propios o falta <strong>de</strong> autonomía económica es otro indicador importante <strong>para</strong> caracterizar <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género. En <strong>la</strong> región, <strong>la</strong>s mujeres constituy<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 51% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total y<br />

solo acce<strong>de</strong>n al 38% <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> ingresos monetarios que g<strong>en</strong>eran y percib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas, correspondi<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

otro 62% a los hombres. En 2011 <strong>el</strong> 32% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina <strong>de</strong> 15 años y más (excepto <strong>la</strong>s estudiantes) <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> no t<strong>en</strong>ía ingresos propios, <strong>en</strong> contraste con un 12% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción masculina <strong>de</strong> ese mismo tramo<br />

<strong>de</strong> edad y <strong>en</strong> esa misma condición. Esto se re<strong>la</strong>ciona fuertem<strong>en</strong>te con su carga <strong>de</strong> trabajo no remunerado <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar<br />

26


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

(quehaceres domésticos y <strong>de</strong> cuidado), que es muy superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres y le resta tiempo y condiciones<br />

<strong>para</strong> <strong>de</strong>dicarse a su inserción <strong>la</strong>boral. La marcada disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> mujeres sin ingresos propios <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> última década (<strong>en</strong> 2002 alcanzaba <strong>el</strong> 42%, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres era <strong>de</strong>l 15%) se <strong>de</strong>be principalm<strong>en</strong>te a su<br />

mayor incorporación al mercado <strong>la</strong>boral, y también a que <strong>el</strong><strong>la</strong>s su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>la</strong>s b<strong>en</strong>eficiarias directas <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias monetarias dirigidos a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

La posibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s mujeres cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y autonomía económica está <strong>de</strong>terminada<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso a un trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te y por <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> género que<br />

caracterizan <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> participación, <strong>de</strong>sempleo y ocupación, niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos<br />

y acceso a jubi<strong>la</strong>ciones y p<strong>en</strong>siones, <strong>en</strong>tre otros indicadores que serán analizados más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> ese capítulo.<br />

2. Desigualda<strong>de</strong>s étnicas y raciales: los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as como <strong>de</strong>rechos colectivos y <strong>la</strong><br />

promoción y resguardo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos civiles, políticos, económicos, <strong>social</strong>es y culturales <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />

y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes se sust<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho internacional, como <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre<br />

<strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación Racial (1965) y <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre Pueblos Indíg<strong>en</strong>as y Tribales,<br />

1989 (Núm. 169) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT). La Confer<strong>en</strong>cia Mundial contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong><br />

Discriminación Racial, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia y <strong>la</strong>s Formas Conexas <strong>de</strong> Intolerancia, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Durban (Sudáfrica) <strong>en</strong> 2001,<br />

fue un mom<strong>en</strong>to muy importante <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación y avance <strong>de</strong>l compromiso internacional <strong>en</strong> esa materia.<br />

De particu<strong>la</strong>r r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to internacional <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos indíg<strong>en</strong>as fue <strong>la</strong><br />

aprobación, <strong>en</strong> 2007, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre los Derechos <strong>de</strong> los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as, que,<br />

<strong>en</strong>tre otros cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> gran r<strong>el</strong>evancia, reconoce su <strong>de</strong>recho al disfrute pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong>s<br />

liberta<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales; a no ser objeto <strong>de</strong> ningún tipo <strong>de</strong> discriminación; a <strong>la</strong> libre <strong>de</strong>terminación, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual <strong>de</strong>terminan librem<strong>en</strong>te su condición política y persigu<strong>en</strong> librem<strong>en</strong>te su <strong>de</strong>sarrollo económico, <strong>social</strong> y cultural;<br />

a <strong>la</strong> autonomía o al autogobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con sus asuntos internos y locales, y a conservar y<br />

reforzar sus propias instituciones <strong>políticas</strong>, jurídicas, económicas, <strong>social</strong>es y culturales (Naciones Unidas, 2008). En<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>el</strong>lo ha sido parte <strong>de</strong> un proceso más amplio e int<strong>en</strong>so <strong>en</strong> cuanto al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos, <strong>en</strong> diversas constituciones, <strong>la</strong>s que establec<strong>en</strong> <strong>la</strong> composición pluricultural o incluso<br />

plurinacional <strong>de</strong> los Estados y a los pueblos indíg<strong>en</strong>as como sujetos colectivos. Ello ha dado lugar a modificaciones<br />

<strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> 15 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 8 . Asimismo, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to que algunos países otorgaron<br />

a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas y l<strong>en</strong>guas pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus fronteras, lo que <strong>en</strong> algunos casos también se ha<br />

traducido <strong>en</strong> reformas constitucionales (B<strong>el</strong>lo y Rang<strong>el</strong>, 2002; Gargar<strong>el</strong><strong>la</strong> y Courtis, 2011; Stav<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, 2011) o <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> criminalización <strong>de</strong>l racismo.<br />

Por su parte, <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io núm. 169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT ha cumplido un muy <strong>de</strong>stacado pap<strong>el</strong> al ofrecer <strong>una</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />

programática y normativa amplia, integral y congru<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos indíg<strong>en</strong>as. De<br />

22 países que lo han ratificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo, 15 son <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to político y <strong>la</strong> mayor visibilidad <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

corre<strong>la</strong>to positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> visibilidad estadística. A partir <strong>de</strong>l año 2000 aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> número <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región cuyos<br />

c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares i<strong>de</strong>ntifican a esas pob<strong>la</strong>ciones. Ello es resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong><br />

sus organizaciones y su inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los ámbitos nacionales y regionales, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar a estos<br />

pueblos y su situación socioeconómica <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s ac<strong>en</strong>tuadas brechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos<br />

(CEPAL, 2014c; Cruces, Dom<strong>en</strong>ch y Pinto, 2012; D<strong>el</strong> Popolo y Schkolnik, 2013).<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> se contabilizan 826 pueblos indíg<strong>en</strong>as reconocidos por los Estados 9 , ya sea<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción o <strong>en</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política pública, que sumarían más <strong>de</strong> 46 millones <strong>de</strong><br />

8<br />

El 22 y 23 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2014 se c<strong>el</strong>ebró <strong>en</strong> Nueva York <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as, que constituyó <strong>una</strong><br />

oportunidad <strong>de</strong> compartir puntos <strong>de</strong> vista y mejores prácticas <strong>para</strong> hacer efectivos los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, así como <strong>la</strong><br />

consecución <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> 2007.<br />

9<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> estimaciones al año 2010, <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se observa un panorama muy diverso, don<strong>de</strong> <strong>en</strong> un extremo se<br />

ubican <strong>el</strong> Brasil, con 305 pueblos indíg<strong>en</strong>as, seguido por Colombia (102), <strong>el</strong> Perú (85) y México (78), y <strong>en</strong> <strong>el</strong> otro extremo, Costa Rica<br />

y Panamá, <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los cuales viv<strong>en</strong> 9 pueblos indíg<strong>en</strong>as, y luego El Salvador (3) y <strong>el</strong> Uruguay (2) (véase CEPAL, 2014c).<br />

Capítulo I<br />

27


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

personas 10 . Asimismo, existe <strong>una</strong> cuantiosa pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, que se estima <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 120 millones <strong>de</strong><br />

personas, <strong>la</strong> mayor parte <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil (CEPAL, 2013c).<br />

La gran mayoría <strong>de</strong> los indicadores <strong>social</strong>es y <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos muestran que los pueblos indíg<strong>en</strong>as y<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te están <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja con re<strong>la</strong>ción al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 11 . Debido<br />

a eso, es importante reconocer que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s étnicas y raciales, junto con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> género, son compon<strong>en</strong>tes<br />

cruciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz que estructura <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Las singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su arraigada y persist<strong>en</strong>te<br />

discriminación requier<strong>en</strong> urg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>foques y <strong>políticas</strong> innovadoras <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y acceso<br />

a <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, como también <strong>en</strong> otros ámbitos que puedan contribuir al ejercicio <strong>de</strong><br />

su pl<strong>en</strong>a ciudadanía.<br />

Las personas indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes están sobrerrepres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />

indig<strong>en</strong>cia, <strong>pobreza</strong> y vulnerabilidad. A<strong>de</strong>más, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> aliviar o <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, y <strong>la</strong><br />

transmisión interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> esa condición y su cronicidad son más altas. La histórica invisibilidad estadística<br />

<strong>de</strong> estos grupos no ha permitido i<strong>de</strong>ntificar y reconocer a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> magnitud y <strong>la</strong>s distintas formas <strong>de</strong><br />

manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los. A su vez, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> no siempre han recogido<br />

estas especificida<strong>de</strong>s y, por tanto, no han tratado a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s que atañ<strong>en</strong> a<br />

estos importantes segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Para obt<strong>en</strong>er <strong>una</strong> aproximación sobre algunos aspectos <strong>de</strong> esas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> este informe se utilizaron <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> 2011 <strong>de</strong> ocho países que permitían i<strong>de</strong>ntificar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción según su orig<strong>en</strong> o i<strong>de</strong>ntificación<br />

étnica o racial. Aunque los resultados no son repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> región, permit<strong>en</strong> advertir <strong>la</strong> magnitud <strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia afectan a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a 12 y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (véase <strong>el</strong> gráfico I.8), con mayor<br />

fuerza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales.<br />

Gráfico I.8<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países a ): pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a, afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y no indíg<strong>en</strong>a ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

según situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

48,5<br />

38,8<br />

29,1<br />

21<br />

8<br />

20,0<br />

14<br />

6<br />

15,0<br />

11<br />

4<br />

23<br />

25<br />

33,9<br />

20<br />

14<br />

28,3<br />

16<br />

12<br />

22<br />

16<br />

22,3<br />

15<br />

7<br />

17,5<br />

12<br />

5<br />

Capítulo I<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Zonas urbanas Zonas rurales Total <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

Indig<strong>en</strong>tes<br />

Pobres no indig<strong>en</strong>tes<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

Promedio pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) (2009), Brasil (2011), Chile (2011), Ecuador (2011), México (2010), Paraguay (2011), Perú (2011) y Uruguay (2011).<br />

El acceso y <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> educación se cu<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre los factores que reproduc<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad y exclusión que sufr<strong>en</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. A pesar <strong>de</strong> los importantes avances<br />

verificados <strong>en</strong> los últimos 15 años, persist<strong>en</strong> brechas significativas.<br />

10<br />

Sin embargo, existe cierta controversia con re<strong>la</strong>ción a esa cifra, ya que sigue predominando <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>el</strong> criterio lingüístico, no <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te<br />

complem<strong>en</strong>tado con <strong>el</strong> <strong>de</strong> autoadscripción y pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a familias y comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as.<br />

11<br />

El tema ha sido tratado por <strong>la</strong> CEPAL <strong>en</strong> diversas ocasiones. Véase, <strong>en</strong>tre otros, CEPAL (2014b y 2014c).<br />

12<br />

Se refiere a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> medida por ingresos. Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo indíg<strong>en</strong>a <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> es controvertido, ya<br />

que su cosmovisión no contemp<strong>la</strong> esta concepción basada <strong>en</strong> términos monetarios o <strong>de</strong> posesiones (véase Bocos Ruiz (2011)).<br />

28


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

En efecto, un estudio <strong>en</strong> que se com<strong>para</strong>n <strong>la</strong>s informaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rondas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> 2000 y 2010 re<strong>la</strong>tivas<br />

a ochos países indica un progreso significativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> panorama educativo <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, por ejemplo, <strong>en</strong><br />

lo que se refiere al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> todos los grupos <strong>de</strong> edad. Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, los niños <strong>de</strong> 6 a<br />

11 años ingresan más temprano <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema educacional, permanec<strong>en</strong> por más tiempo y logran finalizar más los<br />

ciclos esco<strong>la</strong>res: <strong>en</strong> ese tramo <strong>de</strong> edad, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> ocho países con datos disponibles <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> 2010 y 2011 varían <strong>en</strong>tre un 82% y un 99%. Entre los 12 y 17 años, <strong>la</strong>s tasas son significativam<strong>en</strong>te más<br />

bajas, osci<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong>tre un 72% y un 80%, aunque también aum<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> <strong>el</strong> período analizado (CEPAL, 2014c). A<br />

su vez, <strong>en</strong>tre los 18 y 22 años <strong>de</strong> edad, esa cifra no supera <strong>el</strong> 40% <strong>en</strong> ningún país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (véase <strong>el</strong> gráfico I.9).<br />

Gráfico I.9<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (6 países): pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> 6 a 22 años que asiste a un establecimi<strong>en</strong>to educativo<br />

según grupo <strong>de</strong> edad, rondas c<strong>en</strong>sales <strong>de</strong> 2000 y 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

82,8<br />

77,8<br />

72,9 72,1<br />

38,3<br />

32,6<br />

74,4<br />

88,2<br />

52,9<br />

75,3<br />

20,4<br />

39,8<br />

86,3<br />

96,1<br />

51,7<br />

76,8<br />

20,2<br />

34,5<br />

95,7<br />

90,6<br />

6-11 12-17 18-22 6-11 12-17 18-22 6-11 12-17 18-22 6-11 12-17 18-22 6-11 12-17 18-22 6-11 12-17 18-22<br />

Grupos <strong>de</strong> edad Grupos <strong>de</strong> edad Grupos <strong>de</strong> edad Grupos <strong>de</strong> edad Grupos <strong>de</strong> edad Grupos <strong>de</strong> edad<br />

Brasil Costa Rica Ecuador México Panamá V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

62,2<br />

74,7<br />

13,3<br />

24,0<br />

78,3<br />

92,3<br />

57,9<br />

77,6<br />

15,0<br />

24,5<br />

81,9<br />

72,6<br />

59,3<br />

72,0<br />

18,8<br />

34,9<br />

C<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> 2000 C<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> 2010<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos (LC/L.3902), Santiago, 2014.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> los estudios primarios, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los diez países con información disponible,<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> torno a 2013 no pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>cias según pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia étnica o racial (<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

conclusión es <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te un 90% <strong>en</strong> todos los grupos). No obstante, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> secundaria, se observan<br />

difer<strong>en</strong>cias que se van ac<strong>en</strong>tuando: <strong>en</strong> algunos países, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación terciaria son cercanas<br />

al 5% <strong>para</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, y superiores al 15% <strong>para</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Estudios anteriores recopi<strong>la</strong>dos por CEPAL/OIJ (2004) daban cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que los principales motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or<br />

incorporación <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> educación secundaria y postsecundaria son, <strong>en</strong>tre otros, <strong>una</strong><br />

mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong>l trabajo infantil y adolesc<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s respecto <strong>de</strong>l lugar<br />

<strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, <strong>la</strong> baja calidad <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos a los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso,<br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los currículos y <strong>la</strong> discriminación.<br />

Otra c<strong>la</strong>ra manifestación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad y exclusión que sufr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes son<br />

<strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> salud. Las tasas <strong>de</strong> fecundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> todos los<br />

países con información disponible, son más altas que los promedios nacionales. En re<strong>la</strong>ción con los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

se aprecia mayor heterog<strong>en</strong>eidad al com<strong>para</strong>r su situación tanto con <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as como con <strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />

resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Con respecto a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarazadas, aun cuando <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio citado se m<strong>en</strong>ciona que<br />

<strong>la</strong> información disponible es fragm<strong>en</strong>tada, se aprecia que <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>os controles<br />

pr<strong>en</strong>atales, m<strong>en</strong>os at<strong>en</strong>ción profesional <strong>de</strong>l parto y más partos <strong>en</strong> domicilio. Ello podría <strong>de</strong>berse a problemas <strong>de</strong><br />

acceso a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud (inexist<strong>en</strong>cia o lejanía <strong>de</strong> estos, factores geográficos), limitaciones culturales <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> accesibilidad a los servicios (lingüística, disonancia <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los médicos) y otros obstáculos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción (falta <strong>de</strong> información, negativas o maltrato) (CEPAL/UNFPA/OPS, 2010).<br />

En CEPAL (2014c) se indica que, a pesar <strong>de</strong> los progresos observados, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción profesional <strong>en</strong> <strong>el</strong> parto sigue<br />

si<strong>en</strong>do sistemáticam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as.<br />

Capítulo I<br />

29


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Gráfico I.10<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países): partos at<strong>en</strong>didos por personal calificado según orig<strong>en</strong> étnico<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

79,0<br />

91,5<br />

77,6<br />

96,7<br />

89,7<br />

95,4<br />

81,3<br />

98,7<br />

80,7<br />

78,4<br />

98,9<br />

82,5<br />

91,5<br />

70<br />

60<br />

50<br />

51,1<br />

66,1<br />

52,7<br />

57,0<br />

70,3<br />

57,1<br />

68,3<br />

56,7<br />

66,8<br />

40<br />

39,8<br />

30<br />

29,6<br />

20<br />

19,1<br />

21,7<br />

10<br />

0<br />

2003 2008 2010 2004 2002 2008 2003 2012 2001 2006-2007 2006 2000 2012<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Colombia Ecuador Guatema<strong>la</strong> México Nicaragua Paraguay Perú<br />

Mujeres indíg<strong>en</strong>as<br />

Mujeres no indíg<strong>en</strong>as<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos (LC/L.3902), Santiago, 2014.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, pese a los avances experim<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> salud infantil, los<br />

niños indíg<strong>en</strong>as son mucho más vulnerables a <strong>la</strong> mortalidad temprana y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

no indíg<strong>en</strong>a, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> zonas rurales y los bajos logros<br />

educativos <strong>de</strong> los padres.<br />

Gráfico I.11<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (9 países): tasa <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez, según orig<strong>en</strong> étnico,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2000 y 2010<br />

(En número <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones por cada 1.000 nacidos vivos)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2000 2011 2000 2010 2000 2010 2001 2011 2001 2010 2000 2010 2000 2012 2002 2008 2003 2008<br />

Costa Rica México Brasil V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Indíg<strong>en</strong>a<br />

Ecuador Panamá Perú Guatema<strong>la</strong> Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

No indíg<strong>en</strong>a<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos (LC/L.3902), Santiago, 2014.<br />

Avanzar hacia <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> supone consi<strong>de</strong>rar diversas<br />

manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s. Un <strong>de</strong>safío c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido es integrar y mejorar <strong>la</strong>s mediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

características étnicas y raciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares oficiales <strong>de</strong> los países <strong>para</strong> visibilizar<strong>la</strong>s<br />

y aportar información a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas áreas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>.<br />

Capítulo I<br />

30


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Las <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s étnicas y<br />

raciales se <strong>en</strong>trecruzan y se pot<strong>en</strong>cian, y eso se expresa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> situación <strong>de</strong> especial <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s mujeres<br />

indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> diversos ámbitos, tanto si<br />

se <strong>la</strong>s com<strong>para</strong> con sus homólogos hombres como con <strong>la</strong>s<br />

mujeres no indíg<strong>en</strong>as ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Unos <strong>de</strong> los indicadores más <strong>el</strong>ocu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ese<br />

<strong>en</strong>trecruzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s son <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> ingresos<br />

<strong>la</strong>borales. En <strong>el</strong> gráfico que se pres<strong>en</strong>ta a continuación, se<br />

consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada <strong>de</strong> 15 años y más <strong>de</strong> ocho países<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, según tres tramos <strong>de</strong> años <strong>de</strong> educación<br />

(cero a tres años, cuatro a siete años y ocho años y más) y se<br />

Recuadro I.1<br />

Desigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>trecruzadas: género, raza y etnia<br />

analiza los ingresos <strong>la</strong>borales medios <strong>de</strong> cada grupo medidos<br />

<strong>en</strong> líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>. El patrón <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad es c<strong>la</strong>ro y sitúa a<br />

los hombres no indíg<strong>en</strong>as ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un extremo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> ingresos y a <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>el</strong> otro,<br />

cualquiera sea <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo. Entre aqu<strong>el</strong>los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

ocho años y más <strong>de</strong> estudios, ese primer grupo es seguido, <strong>en</strong><br />

ese or<strong>de</strong>n, por los hombres afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s mujeres no<br />

indíg<strong>en</strong>as ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s mujeres afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

los hombres indíg<strong>en</strong>as y, por último, <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as. En<br />

los dos tramos inferiores <strong>de</strong> educación, <strong>el</strong> patrón es <strong>el</strong> mismo,<br />

con <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que los hombres indíg<strong>en</strong>as recib<strong>en</strong> ingresos<br />

superiores a <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> todos los casos consi<strong>de</strong>rados.<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países a ): ingresos <strong>la</strong>borales m<strong>en</strong>suales medios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a,<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y no indíg<strong>en</strong>a ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, según años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad<br />

y sexo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011<br />

(En múltiplos <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> cada país)<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

Hombre no indíg<strong>en</strong>a<br />

ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Hombre<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Mujer no indíg<strong>en</strong>a<br />

ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Mujer<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Hombre indíg<strong>en</strong>a<br />

2<br />

Mujer indíg<strong>en</strong>a<br />

1<br />

0<br />

0 a 3 4 a 7 8 y más<br />

Años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

a Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) (2009), Brasil (2011), Chile (2011), Ecuador (2011), México (2010), Paraguay (2011), Perú (2011) y Uruguay (2011).<br />

Ese <strong>en</strong>trecruzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s también se<br />

manifiesta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mayores brechas que exist<strong>en</strong>, <strong>en</strong> muchos<br />

casos, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres no indíg<strong>en</strong>as ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y<br />

<strong>la</strong>s indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Por ejemplo, <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as no perciban ingresos propios es<br />

1,8 veces superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres indíg<strong>en</strong>as, mi<strong>en</strong>tras<br />

<strong>en</strong>tre mujeres y hombres no indíg<strong>en</strong>as esa re<strong>la</strong>ción es <strong>de</strong><br />

1,5 veces.<br />

Desigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género y raza <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil: <strong>de</strong>socupación e informalidad<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación e<br />

informalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 2004-2013 evi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> género<br />

y raza <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado<br />

<strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que esas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s se<br />

<strong>en</strong>trecruzan <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

La aproximación al tema racial <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogar <strong>de</strong> ese país se realiza por medio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autoi<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, a través <strong>de</strong> cinco<br />

categorías re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> color <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>: b<strong>la</strong>nca, preta,<br />

parda, amaril<strong>la</strong> e indíg<strong>en</strong>a. La suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías preta<br />

y parda compone <strong>la</strong> categoría negra o afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

Según <strong>la</strong> última <strong>en</strong>cuesta nacional <strong>de</strong> hogares (2013), <strong>el</strong><br />

53% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción brasileña ( 103 millones <strong>de</strong> personas)<br />

se auto<strong>de</strong>finía como negra (afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te).<br />

El período 2004-2013 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil se caracterizó por<br />

importantes mejorías <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación e<br />

informalidad, como se pue<strong>de</strong> verificar <strong>en</strong> los dos gráficos que<br />

se pres<strong>en</strong>tan a continuación. La tasa g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 16 y 64 años <strong>de</strong> edad disminuyó<br />

<strong>de</strong>l 9,0% al 6,5%, y esa disminución fue más ac<strong>en</strong>tuada<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres (3,3 puntos porc<strong>en</strong>tuales) que <strong>en</strong>tre los<br />

hombres (1,8 puntos porc<strong>en</strong>tuales). Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> final<br />

<strong>de</strong>l período, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (8,5%)<br />

era 3,5 puntos porc<strong>en</strong>tuales superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres<br />

(5,0%), <strong>la</strong> <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (7,5%) era 2,1 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los b<strong>la</strong>ncos (5,4%) y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes duplicaba con creces <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

hombres b<strong>la</strong>ncos (respectivam<strong>en</strong>te, 10%, 2% y 4,3%).<br />

Capítulo I<br />

31


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Recuadro I.I (conclusión)<br />

Brasil: tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 16 a 64 años <strong>de</strong> edad,<br />

según sexo y color <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, 2004- 2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

14,1<br />

13,5<br />

12,3<br />

11,8<br />

10,5<br />

10,1<br />

9,4<br />

9,0<br />

8,0 8,2<br />

7,1<br />

6,8<br />

6,2 6,2<br />

12,6 12,5<br />

11,1 10,9<br />

9,5<br />

9,1<br />

8,5<br />

8,2<br />

7,6<br />

7,3<br />

6,4<br />

5,8 6,0<br />

5,5<br />

10,9<br />

9,7<br />

7,9<br />

7,2<br />

6,3<br />

5,2<br />

4,5<br />

12,8<br />

11,1<br />

9,3<br />

8,4<br />

7,3<br />

6,2<br />

5,5<br />

10,7<br />

10,2<br />

9,7<br />

9,1<br />

8,5<br />

8,2<br />

7,6<br />

7,5<br />

7,1<br />

6,7<br />

6,5<br />

6,2<br />

5,8<br />

5,4<br />

5,2<br />

4,9<br />

5,0<br />

4,6<br />

4,3 4,3<br />

2<br />

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2011 2012 2013<br />

Hombres b<strong>la</strong>ncos<br />

Negros<br />

Total <strong>de</strong> hombres<br />

Total <strong>de</strong> mujeres<br />

B<strong>la</strong>ncos<br />

Mujeres negras<br />

Total <strong>de</strong> ambos sexos<br />

Fu<strong>en</strong>te: Instituto Brasileño <strong>de</strong> Geografía y Estadística (IBGE), Encuesta nacional <strong>de</strong> hogares (PNAD), varios años.<br />

La tasa g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> informalidad también bajó<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> período analizado (<strong>de</strong>l 53% al<br />

41%, equival<strong>en</strong>te a 12 puntos porc<strong>en</strong>tuales). La caída <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

informalidad fue mucho más ac<strong>en</strong>tuada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres (15,7<br />

puntos porc<strong>en</strong>tuales) que <strong>en</strong>tre los hombres (10,8 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales). En consecu<strong>en</strong>cia, al final <strong>de</strong>l período se había<br />

reducido consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> informalidad <strong>en</strong>tre<br />

hombres y mujeres, como se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico sigui<strong>en</strong>te.<br />

La disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> informalidad <strong>en</strong>tre los negros (14,2 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales) también fue superior a <strong>la</strong> observada <strong>en</strong>tre los<br />

b<strong>la</strong>ncos (12,6 puntos porc<strong>en</strong>tuales); sin embargo, al final <strong>de</strong>l<br />

período, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> informalidad <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong> condición racial<br />

aún era muy <strong>el</strong>evada: mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> informalidad <strong>de</strong> los<br />

b<strong>la</strong>ncos era <strong>de</strong>l 33,2%, se <strong>el</strong>evaba al 47,6% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los<br />

negros y al 49,2% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres negras.<br />

Brasil: tasa <strong>de</strong> informalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 16 a 64 años <strong>de</strong> edad,<br />

según sexo y color <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, 2004 a 2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

65,0<br />

64,1<br />

61,8<br />

62,7<br />

60,8<br />

60,9<br />

59,4<br />

59,6<br />

57,4<br />

58,3<br />

55,8 55,3<br />

55,7<br />

54,1<br />

54,8<br />

53,3 52,7<br />

52,8<br />

51,5<br />

50,8<br />

51,4<br />

51,7<br />

51,9<br />

49,3<br />

50,0<br />

50,2<br />

50,7<br />

49,7<br />

48,7<br />

47,8<br />

48,5<br />

49,2<br />

47,5<br />

45,8<br />

46,5<br />

47,6<br />

45,1<br />

45,4 41,8<br />

44,0<br />

43,8<br />

40,8<br />

43,1<br />

42,8<br />

42,8<br />

40,1<br />

41,5<br />

41,8<br />

41,8<br />

40,5<br />

44,2<br />

41,7<br />

39,7 40,0<br />

43,0 40,7<br />

37,8<br />

35,8<br />

34,4<br />

34,8<br />

33,2<br />

33,6<br />

32,4<br />

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2011 2012 2013<br />

Hombres b<strong>la</strong>ncos B<strong>la</strong>ncos Total <strong>de</strong> hombres Total <strong>de</strong> ambos sexos<br />

Total <strong>de</strong> mujeres Negros Mujeres negras<br />

Fu<strong>en</strong>te: Instituto Brasileño <strong>de</strong> Geografía y Estadística (IBGE), Encuesta nacional <strong>de</strong> hogares (PNAD), varios años .<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Capítulo I<br />

32


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

E. Otras dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

1. Desigualda<strong>de</strong>s por área geográfica: los sectores rurales<br />

El territorio es otro factor estructurante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Por <strong>una</strong> parte, hay <strong>una</strong> c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>social</strong>. Los cambios <strong>de</strong>mográficos que tuvieron<br />

lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX han implicado <strong>una</strong> modificación <strong>de</strong>l discurso respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión e<br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural, que pasa <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los habitantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong><br />

los países hasta situarse <strong>en</strong> rangos que fluctúan <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 10% y <strong>el</strong> 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total, a excepción <strong>de</strong> Guyana,<br />

Haití, Honduras, Santa Lucía y Trinidad y Tabago, que muestran <strong>una</strong> re<strong>la</strong>tiva paridad <strong>en</strong>tre los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

rural y urbana. En 2015 se estima que <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> ti<strong>en</strong>e, aproximadam<strong>en</strong>te, 121,8 millones <strong>de</strong> habitantes rurales,<br />

que repres<strong>en</strong>tan un 19,9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total. Este hecho es <strong>de</strong> gran importancia <strong>para</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r muchos <strong>de</strong> los<br />

procesos que explican <strong>la</strong> actual situación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural y <strong>la</strong> prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática<br />

urbana <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>la</strong>tinoamericano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas (CEPAL, 2011a).<br />

La inci<strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te superiores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales 13 . Según<br />

los últimos datos e<strong>la</strong>borados por <strong>la</strong> CEPAL, <strong>en</strong> 2013 un 23,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana vivía <strong>en</strong> hogares <strong>en</strong> situación<br />

<strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> ingresos, <strong>una</strong> proporción que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural se duplicaba (47,9%). A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> 7,7% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción urbana se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia, fr<strong>en</strong>te al 28,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural (CEPAL, 2015c).<br />

Al consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> e indig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>staca que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>s<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 no tuvo <strong>la</strong> misma evolución <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio urbano<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong> rural. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana se registra un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2002, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural se observa un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre ese año y 2007 (<strong>de</strong>l 62,4% al 53,0%), un leve<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 2008 y 2009 (54,9% <strong>en</strong> ambos años) y recién <strong>en</strong> 2010 <strong>una</strong> disminución (Ross<strong>el</strong>, 2012). El resultado<br />

<strong>de</strong> esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es un leve <strong>en</strong>sanchami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana y <strong>la</strong> rural<br />

(CEPAL, 2012c) y un increm<strong>en</strong>to bastante más c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distancias o brechas <strong>en</strong>tre ambas pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia (Ross<strong>el</strong>, 2012, págs.10 y 11).<br />

La situación es bastante heterogénea <strong>en</strong>tre países. En algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> rural casi duplica e incluso<br />

está cerca <strong>de</strong> triplicar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> urbana; <strong>en</strong> otros, es un 20% o un 30% superior a <strong>la</strong> urbana, y solo <strong>en</strong> dos países<br />

es inferior a <strong>la</strong> urbana.<br />

La pob<strong>la</strong>ción rural aparece sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana <strong>en</strong> otras dim<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar, como <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>.<br />

Diversas investigaciones evi<strong>de</strong>ncian que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que vive <strong>en</strong> zonas rurales está más expuesta a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

y a <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que vive <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s (Ross<strong>el</strong>, 2012; CEPAL, 2012b, 2012c, 2010b y 2009). En<br />

un estudio reci<strong>en</strong>te, Ross<strong>el</strong> (2012) ha <strong>de</strong>stacado algunos factores que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>una</strong> mayor vulnerabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción rural a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Primero, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> fecundidad son más altas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s urbanas; <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> hijos<br />

por mujer está fuertem<strong>en</strong>te asociado a m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es educativos y a <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a. Debido<br />

a estos factores, los hogares rurales ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser más numerosos que los urbanos y, al mismo tiempo, los hogares<br />

rurales pobres <strong>de</strong>stacan por su mayor número <strong>de</strong> integrantes fr<strong>en</strong>te a los no pobres.<br />

Segundo, <strong>el</strong> embarazo adolesc<strong>en</strong>te es más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural que <strong>en</strong> <strong>la</strong> urbana. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se<br />

<strong>de</strong>be posiblem<strong>en</strong>te a <strong>una</strong> combinación <strong>de</strong> déficits <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a servicios educativos, <strong>la</strong>s expectativas <strong>la</strong>borales y<br />

<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia o mayor <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> salud sexual y reproductiva.<br />

Como resultado <strong>de</strong> estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, los indicadores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones más jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s zonas rurales pres<strong>en</strong>tan valores más negativos y muy alejados <strong>de</strong> los registrados <strong>en</strong> zonas urbanas.<br />

Por último, <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio rural está también fuertem<strong>en</strong>te asociada a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a. Hay <strong>una</strong><br />

importante superposición <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a. Los hogares <strong>en</strong>cabezados por indíg<strong>en</strong>as<br />

13<br />

Los conceptos <strong>de</strong> urbano y rural no son siempre homogéneos, ya que sus <strong>de</strong>finiciones su<strong>el</strong><strong>en</strong> variar según los países.<br />

Capítulo I<br />

33


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor probabilidad <strong>de</strong> ser pobres y <strong>en</strong> algunos países <strong>la</strong>s distancias <strong>en</strong>tre hogares con jefatura indíg<strong>en</strong>a y no<br />

indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> alcanza niv<strong>el</strong>es extremos (Ross<strong>el</strong>, 2012, págs.14 y 15).<br />

2. Las personas con discapacidad<br />

En <strong>el</strong> Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2012 (CEPAL, 2013a, pág. 204) se resaltaba que, según <strong>el</strong> Informe mundial<br />

sobre <strong>la</strong> discapacidad (OMS, 2011) y <strong>la</strong> Red Latinoamericana <strong>de</strong> Organizaciones no Gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Personas<br />

con Discapacidad y sus Familias (RIADIS), <strong>la</strong>s personas con discapacidad están sobrerrepres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y extrema <strong>pobreza</strong>. Las causas son varias y se articu<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre sí <strong>de</strong> manera compleja. Por un<br />

<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> misma <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> vulnerabilidad exacerban situaciones <strong>de</strong> discapacidad por falta <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y cuidado<br />

oportunos. Por otro, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> cuidado lleva <strong>en</strong> muchos casos a que al m<strong>en</strong>os un miembro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona con discapacidad <strong>de</strong>ba <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> trabajar, con lo que disminuy<strong>en</strong> aún más los ingresos <strong>de</strong>l<br />

núcleo familiar.<br />

Junto con <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>te discriminación y marginalización, <strong>la</strong>s personas con discapacidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran afectadas<br />

por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso a múltiples dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales.<br />

En efecto, los niños y <strong>la</strong>s niñas con discapacida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>una</strong> m<strong>en</strong>or probabilidad <strong>de</strong> asistir a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan<br />

importantes <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> permanecer y avanzar <strong>en</strong> los ciclos educativos (OMS, 2011). La información sobre <strong>el</strong> tiempo<br />

<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad <strong>de</strong> 13 a 18 años <strong>de</strong> edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región reve<strong>la</strong><br />

gran<strong>de</strong>s disparida<strong>de</strong>s según <strong>el</strong> país y <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> discapacidad. No obstante, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> información disponible,<br />

<strong>en</strong> 2011 <strong>el</strong> promedio era <strong>de</strong> no más <strong>de</strong> tres años <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y solo algo superior <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l<br />

<strong>Caribe</strong> <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> inglesa (CEPAL, 2013a). Los establecimi<strong>en</strong>tos educativos son inaccesibles, carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones<br />

a<strong>de</strong>cuadas y no proporcionan a los estudiantes con discapacidad los ajustes necesarios o dispositivos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia.<br />

Las escue<strong>la</strong>s inclusivas y accesibles, y los programas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización y <strong>de</strong> capacitación <strong>para</strong> los maestros y <strong>el</strong><br />

personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> son condiciones es<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> promover <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>, <strong>la</strong> aceptación, <strong>la</strong> igualdad y<br />

<strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s educativas <strong>para</strong> los niños y niñas con discapacidad.<br />

Al no adquirir <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y compet<strong>en</strong>cias necesarias <strong>para</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r a un trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizarse son muy limitadas. Un análisis<br />

reci<strong>en</strong>te (CEPAL, 2012b) indica que <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas <strong>de</strong><br />

15 años y más económicam<strong>en</strong>te activas con <strong>una</strong> o más discapacida<strong>de</strong>s es mucho más bajo que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

personas sin discapacidad. Aunque los bajos logros educativos y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> afectar su competitividad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s negativas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad y <strong>la</strong> discriminación también son obstáculos<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> estas personas. Como resultado, los adultos con discapacidad ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a vivir <strong>en</strong> hogares<br />

más pobres que los adultos sin discapacidad.<br />

Se crea <strong>en</strong>tonces un preocupante ciclo <strong>en</strong> que los niños con discapacidad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y adquirir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas y habilida<strong>de</strong>s que les permitirían lograr <strong>una</strong> bu<strong>en</strong>a inserción <strong>la</strong>boral, lo que los<br />

predispone a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> si<strong>en</strong>do adultos.<br />

Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s personas con discapacidad sufran discriminación por <strong>el</strong> rechazo a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>el</strong><br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>social</strong>, <strong>el</strong> prejuicio, <strong>la</strong> ignorancia y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> servicios y apoyo, no podrán ejercer sus <strong>de</strong>rechos y vivir<br />

pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te. La consecu<strong>en</strong>cia no es únicam<strong>en</strong>te un impacto <strong>social</strong> y económico negativo <strong>para</strong> los afectados y sus<br />

familias, sino que a<strong>de</strong>más implica altos costos y pérdidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, al no permitírs<strong>el</strong>es ofrecer<br />

todo su pot<strong>en</strong>cial creativo y productivo.<br />

F. El trabajo como l<strong>la</strong>ve maestra <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: evolución<br />

positiva <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo<br />

Entre los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que produc<strong>en</strong>, exacerban o mitigan <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> más <strong>de</strong>cisivo es <strong>el</strong> mundo<br />

<strong>de</strong>l trabajo. Ahí se g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> los hogares <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, así como <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s inher<strong>en</strong>tes a su distribución. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> él se produc<strong>en</strong> otras <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s igualm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evantes,<br />

Capítulo I<br />

34


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> participación y <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ocupaciones y puestos <strong>de</strong> trabajo, dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que <strong>la</strong>s asimetrías <strong>de</strong> género, raza y etnia son muy significativas (CEPAL, 2014b). En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>l<br />

trabajo resulta un espacio fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, ya que, junto con <strong>la</strong> educación,<br />

conforman los es<strong>la</strong>bones c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong> (CEPAL, 2015d).<br />

La <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleos productivos y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s mejoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remuneraciones<br />

reales y <strong>la</strong> cobertura y características <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> los ocupados son los mecanismos que permit<strong>en</strong><br />

traducir <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> mayores ingresos y mayor bi<strong>en</strong>estar. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso a empleos <strong>de</strong> calidad<br />

es un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>social</strong>es (CEPAL, 2009, pág. 104). En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo ha sido históricam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> es<strong>la</strong>bón que vincu<strong>la</strong> <strong>una</strong> estructura productiva altam<strong>en</strong>te<br />

heterogénea y con alto peso <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> baja productividad con <strong>una</strong> alta <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> los hogares.<br />

En efecto, los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>social</strong> han seña<strong>la</strong>do que <strong>la</strong>s economías<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas y caribeñas históricam<strong>en</strong>te se han caracterizado por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong> marcada heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural, que contribuye <strong>en</strong> gran medida a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Ya <strong>en</strong> los años ses<strong>en</strong>ta y set<strong>en</strong>ta esos análisis reve<strong>la</strong>ban profundas difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre estratos y<br />

sectores productivos, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los (Pinto, 1965 y 1975). Cuatro décadas más tar<strong>de</strong>, aunque con<br />

rasgos algo distintos, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia confirma ese f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o (CEPAL, 2012b): <strong>la</strong> estructura económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

sigue caracterizándose por <strong>una</strong> alta heterog<strong>en</strong>eidad, que pue<strong>de</strong> analizarse consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tres estratos<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, productividad, acceso a <strong>la</strong> tecnología y acceso a los mercados. El estrato<br />

alto, cuya productividad por ocupado es simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y se caracteriza por <strong>una</strong><br />

mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l capital y <strong>la</strong> tecnología, así como por re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>borales más formalizadas, g<strong>en</strong>era<br />

un 66,9% <strong>de</strong>l producto y solo un 19,8% <strong>de</strong>l empleo total. El mediano, que se sitúa un escalón por <strong>de</strong>bajo <strong>en</strong> cuanto<br />

a a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos técnicos, g<strong>en</strong>era un 22,5% <strong>de</strong>l producto y un 30% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> estrato bajo,<br />

con <strong>una</strong> muy reducida <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> capital y tecnologías atrasadas, g<strong>en</strong>era <strong>el</strong> 50,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación y aporta solo<br />

un 10,6% al producto (CEPAL, 2012b, pág. 110).<br />

Esta distribución <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>la</strong>boral <strong>en</strong>tre los distintos estratos productivos se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> escasa capacidad<br />

<strong>de</strong> los sectores más mo<strong>de</strong>rnos y avanzados <strong>de</strong> absorber fuerza <strong>de</strong> trabajo. La gran disparidad <strong>en</strong>tre los aportes <strong>de</strong><br />

cada sector al producto y al empleo ti<strong>en</strong>e <strong>una</strong> consecu<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal: se produce <strong>una</strong> distribución muy <strong>de</strong>sigual<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, lo que, <strong>en</strong> última instancia, <strong>de</strong>ja espacio a <strong>una</strong> apropiación muy difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> sus ganancias<br />

<strong>en</strong>tre los trabajadores (CEPAL, 2012b, pág. 110).<br />

De esa forma, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva se reproduce <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> allí se<br />

transmite a toda <strong>la</strong> sociedad. Las brechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad reflejan y a <strong>la</strong> vez refuerzan brechas <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los empleos e ingresos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> negociación, <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> movilidad ocupacional asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>la</strong>boral. Así, se promuev<strong>en</strong> círculos viciosos<br />

no solo <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>de</strong>sigualdad y bajo crecimi<strong>en</strong>to, sino también <strong>de</strong> l<strong>en</strong>to apr<strong>en</strong>dizaje y débil cambio estructural<br />

(CEPAL, 2010b, pág.104).<br />

La importancia <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>para</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los frutos <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> se evi<strong>de</strong>ncia al analizar <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso total <strong>de</strong> los hogares.<br />

Según cálculos realizados por <strong>la</strong> CEPAL sobre 17 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013, los ingresos <strong>la</strong>borales<br />

correspon<strong>de</strong>n <strong>en</strong> promedio al 80% <strong>de</strong>l ingreso total <strong>de</strong> los hogares, al 74% <strong>de</strong>l ingreso total <strong>de</strong> los hogares pobres y<br />

al 64% <strong>de</strong> los hogares indig<strong>en</strong>tes. Eso <strong>de</strong>muestra, por un <strong>la</strong>do, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> región un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> e indig<strong>en</strong>cia está inserto <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo, pero que los ingresos <strong>de</strong> ahí <strong>de</strong>rivados son<br />

insufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> <strong>superar</strong> esas situaciones 14 ; por otro, que mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo y los ingresos permite<br />

avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia.<br />

14<br />

La OIT <strong>de</strong>fine como trabajadores pobres a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas ocupadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo cuyos ingresos son insufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong><br />

<strong>superar</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> se calcu<strong>la</strong> que <strong>el</strong> 18,9% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> los ocupados se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> esa situación<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013 (véase <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos CEPALSTAT).<br />

Capítulo I<br />

35


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Gráfico I.12<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (17 países): peso <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso total <strong>de</strong>l hogar<br />

según situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> a , alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

35,8<br />

25,9<br />

19,3 19,6<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

64,2<br />

74,1<br />

80,7 80,4<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Hogares indig<strong>en</strong>tes Total hogares pobres b Hogares no pobres Total <strong>de</strong> hogares<br />

Ingresos por trabajo<br />

Otros ingresos<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

Promedio simple <strong>de</strong> los países.<br />

b<br />

Incluye a los hogares <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia.<br />

La importancia <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>l trabajo <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad se ha evi<strong>de</strong>nciado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te. Los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> esas áreas, analizados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones anteriores, han<br />

sido <strong>en</strong> gran medida resultado <strong>de</strong> <strong>una</strong> evolución positiva <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong> mercado <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong>tre los que<br />

se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación, <strong>el</strong> alza <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales,<br />

los procesos <strong>de</strong> formalización <strong>de</strong>l trabajo y <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, con<br />

<strong>el</strong> consigui<strong>en</strong>te mayor número <strong>de</strong> perceptores <strong>de</strong> ingresos <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> los hogares. Eso pue<strong>de</strong> explicarse no<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> los factores que impulsan <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y oferta <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong><br />

distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> calificación, sino también por <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>la</strong>borales y <strong>políticas</strong> <strong>de</strong>l mercado<br />

<strong>de</strong> trabajo (CEPAL, 2014b).<br />

1. Disminución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo y aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ingresos, <strong>en</strong> especial<br />

<strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios mínimos<br />

En los años och<strong>en</strong>ta y comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta, se registraron importantes transformaciones <strong>de</strong> los mercados <strong>la</strong>borales<br />

que apuntaron a su <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción y a <strong>la</strong> flexibilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contrataciones, como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas estructurales<br />

que vivieron numerosas economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Durante los años nov<strong>en</strong>ta, <strong>el</strong> PIB registró <strong>una</strong> alta vo<strong>la</strong>tilidad y <strong>la</strong>s<br />

tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong>l 7,5% al 11,2% <strong>en</strong>tre 1991 y 2002 (véase <strong>el</strong> gráfico I.13A).<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 se produjo un importante aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong><br />

trabajo, asociada al pronunciado increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (<strong>de</strong>l 41% al 50% <strong>en</strong>tre<br />

1990 y 2002) y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es (<strong>de</strong>l 53% al 56% <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período), como se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

gráfico 1.13B. Este increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo superó con creces <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s economías, por lo que, pese a los ciclos <strong>de</strong> expansión económica, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo siguieron aum<strong>en</strong>tando<br />

o no tuvieron reducciones consi<strong>de</strong>rables. El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>socupación <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es fue mucho más marcado,<br />

llegando a triplicar <strong>la</strong> <strong>de</strong> los adultos, <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> sus remuneraciones (CEPAL/OIJ, 2004).<br />

Por otro <strong>la</strong>do, también se expandieron <strong>en</strong> ese período <strong>la</strong>s ocupaciones <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> baja productividad, y<br />

los nuevos puestos <strong>de</strong> trabajo, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te los <strong>de</strong> peor calidad, se conc<strong>en</strong>traron sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> los<br />

servicios. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> flexibilización <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral fue <strong>la</strong> precarización <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> informalidad.<br />

Capítulo I<br />

36


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Gráfico I.13<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y participación <strong>la</strong>boral y variación <strong>de</strong>l PIB<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

7,5<br />

A. Tasa anual media <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y variación <strong>de</strong>l PIB (25 países), 1991-2014<br />

8,3 8,3 8,4<br />

11,2 11,2 11,2<br />

9,4 10,0 10,5 10,4 10,2 10,3<br />

9,5<br />

9,0 8,6<br />

7,9<br />

7,3<br />

8,1<br />

7,3<br />

6,7<br />

6,4 6,2<br />

6,0<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

Capítulo I<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013<br />

2014<br />

90<br />

B. Tasa <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral por sexo y <strong>de</strong>l grupo<br />

<strong>de</strong> 15 a 24 años <strong>de</strong> edad (18 países), 1990-2013<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013<br />

Tasa <strong>de</strong> participación fem<strong>en</strong>ina Tasa <strong>de</strong> participación <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> 15 a 24 años<br />

Tasa <strong>de</strong> participación masculina<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países y <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> datos CEPALSTAT.<br />

Tras su fuerte caída durante los años och<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 los sa<strong>la</strong>rios reales se recuperaron, creci<strong>en</strong>do a<br />

un ritmo cercano al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB per cápita, y volvieron a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> 1980. Sin embargo, los sa<strong>la</strong>rios mínimos<br />

no experim<strong>en</strong>taron un aum<strong>en</strong>to significativo y crecieron a un ritmo inferior al <strong>de</strong>l PIB per cápita. Entre 1990 y 2002,<br />

ambos indicadores aum<strong>en</strong>taron a <strong>una</strong> tasa bastante más baja que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía 15 : <strong>en</strong> promedio<br />

simple <strong>de</strong> 14 países, los sa<strong>la</strong>rios reales se increm<strong>en</strong>taron un 21% y los sa<strong>la</strong>rios mínimos un 14%; <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, estos<br />

últimos, <strong>en</strong> 2002, repres<strong>en</strong>taban solo un 79% <strong>de</strong> su valor a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980 (véase <strong>el</strong> gráfico I.14).<br />

Sobre todo a partir <strong>de</strong> 2003, ti<strong>en</strong>e lugar <strong>una</strong> inflexión <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. El crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l PIB y <strong>de</strong>l PIB<br />

per cápita (con excepción <strong>de</strong> 2009) estuvo acompañado <strong>de</strong> <strong>una</strong> evolución favorable <strong>de</strong> los principales indicadores <strong>de</strong>l<br />

mercado <strong>la</strong>boral. La tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región cayó <strong>de</strong>l 11,2% al 6,0% <strong>en</strong>tre 2002 y 2014 (véase <strong>el</strong><br />

gráfico I.13A). La tasa global <strong>de</strong> ocupación pasó <strong>de</strong>l 52% al 57% <strong>en</strong> ese período, <strong>de</strong>bido a que se mantuvo <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación fem<strong>en</strong>ina (aunque se había estancado a partir <strong>de</strong> 2006), a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y al l<strong>en</strong>to pero progresivo retiro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2005 <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo,<br />

asociado a <strong>la</strong> mayor ret<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo secundario y a <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l acceso a <strong>la</strong> educación postsecundaria.<br />

El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo total <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se tradujo <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los trabajadores<br />

asa<strong>la</strong>riados (<strong>de</strong>l 54,4% al 58,8% <strong>en</strong>tre 2002 y 2013) y <strong>de</strong> los empleadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición total <strong>de</strong>l empleo<br />

(<strong>de</strong>l 4,6% al 5,2%) y, <strong>en</strong> contrapartida, <strong>en</strong> un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> trabajadores por cu<strong>en</strong>ta propia y trabajadores<br />

no remunerados, <strong>en</strong> conjunto <strong>de</strong>l 35,5% al 31,1% <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período.<br />

15<br />

En ese período, <strong>el</strong> PIB registró un increm<strong>en</strong>to equival<strong>en</strong>te a 1,8 veces los sa<strong>la</strong>rios reales y 2,7 veces los sa<strong>la</strong>rios mínimos.<br />

37


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Gráfico I.14<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (14 países): evolución <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo, <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios reales a ,<br />

<strong>de</strong>l PIB y <strong>de</strong>l PIB per cápita, 1980-2014<br />

(Índice 1990=100)<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

1980<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013<br />

2014<br />

Sa<strong>la</strong>rios mínimos reales<br />

PIB per cápita<br />

Sa<strong>la</strong>rios medios reales<br />

PIB<br />

Fu<strong>en</strong>te: Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), Panorama <strong>la</strong>boral, Lima, Oficina Regional <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, varios años; y Banco Mundial, Indicadores<br />

<strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong> Mundial.<br />

a<br />

En <strong>el</strong> período previo al año 2000, <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> industria. Ambos índices <strong>de</strong> remuneraciones correspon<strong>de</strong>n al promedio simple <strong>de</strong> los países.<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo y <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década se produjeron simultáneam<strong>en</strong>te con<br />

<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios (un 20,6% <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2003). Se registró<br />

también un marcado crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países, a un ritmo simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l PIB (un 47% fr<strong>en</strong>te a un 46% acumu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 2003-2013). Como se señaló, <strong>el</strong> reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> los hogares <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se <strong>de</strong>be fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a lo sucedido con los ingresos<br />

<strong>la</strong>borales (CEPAL, 2014b). Las <strong>políticas</strong> públicas —tanto <strong>la</strong>borales (sa<strong>la</strong>rio mínimo, formalización, fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inspección <strong>de</strong>l trabajo) como no <strong>la</strong>borales (expansión <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación)— contribuyeron significativam<strong>en</strong>te a lograr estas mejoras (CEPAL/OIT, 2015).<br />

En 2014 <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mercados <strong>la</strong>borales fue mejor <strong>de</strong> lo que podría haberse esperado <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico analizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección A. Una característica <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral fue <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo urbano abierto, a niv<strong>el</strong> regional, que se produjo a<br />

pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> baja tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico (CEPAL/OIT, 2014). Este resultado positivo se <strong>de</strong>bió no tanto a <strong>una</strong><br />

creación extraordinariam<strong>en</strong>te alta <strong>de</strong> empleo como a un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación: <strong>en</strong>tre 2013 y 2014 <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> ocupación urbana disminuyó <strong>de</strong>l 56,8% al 56,5% y <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación se redujo <strong>de</strong>l 60,6% al 60,1% 16 .<br />

Los sa<strong>la</strong>rios reales crecieron <strong>en</strong> 2014 m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong> 2013 <strong>en</strong> casi todos los países sudamericanos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los<br />

restantes países lo hicieron a <strong>una</strong> tasa mayor. Las <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo contribuyeron a <strong>la</strong> estabilidad y los mo<strong>de</strong>rados<br />

aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios reales: <strong>en</strong> promedio simple <strong>de</strong> 20 países, los sa<strong>la</strong>rios mínimos reales subieron un 3,1%. Solo <strong>en</strong><br />

unos pocos países <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo no aum<strong>en</strong>tó o creció a <strong>una</strong> tasa inferior a <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción (CEPAL/OIT, 2014) 17 .<br />

En 2015 <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> registra <strong>nueva</strong>m<strong>en</strong>te <strong>una</strong> baja tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico, que t<strong>en</strong>drá un<br />

impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral y g<strong>en</strong>era preocupación por <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un estancami<strong>en</strong>to o incluso un retroceso<br />

<strong>de</strong> los logros alcanzados <strong>en</strong> los últimos años.<br />

2. Formalización <strong>de</strong>l empleo<br />

La alta informalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo ha sido históricam<strong>en</strong>te <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

y baja diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva y <strong>de</strong>l alto peso <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> baja productividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong>l<br />

empleo que caracteriza a <strong>la</strong>s economías <strong>la</strong>tinoamericanas. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te, se registra un proceso<br />

mo<strong>de</strong>rado, pero significativo, <strong>de</strong> formalización <strong>de</strong>l trabajo, que ti<strong>en</strong>e efectos importantes <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Capítulo I<br />

16<br />

El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación es un indicador que <strong>de</strong>be analizarse con cuidado, porque pue<strong>de</strong> ser resultado tanto <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

positivos (como <strong>la</strong> mayor ret<strong>en</strong>ción esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar) como <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os preocupantes (como<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sali<strong>en</strong>to provocado por mayores dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral).<br />

17<br />

Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> México, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo se ha estancado por casi 20 años, llegando a ser uno <strong>de</strong> los más bajos <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. En<br />

abril <strong>de</strong> 2015 se aprobaron mo<strong>de</strong>stas alzas y se estableció un solo sa<strong>la</strong>rio mínimo g<strong>en</strong>eral nacional. Actualm<strong>en</strong>te se discute <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>rlo<br />

<strong>de</strong> su función <strong>de</strong> unidad <strong>de</strong> medida <strong>para</strong> multas, préstamos, financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partidos políticos y diversas prestaciones <strong>social</strong>es.<br />

38


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> empleos formales, <strong>de</strong>bido tanto a <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> nuevos puestos <strong>de</strong> trabajo con esas<br />

características como a <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> empleos informales preexist<strong>en</strong>tes, ha sido resultado <strong>de</strong>l dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

y <strong>de</strong> varios tipos <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran medidas <strong>de</strong> simplificación tributaria<br />

que inc<strong>en</strong>tivan <strong>el</strong> registro <strong>de</strong> pequeñas y microempresas o amplían <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong> <strong>de</strong> microempr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores<br />

y trabajadores por cu<strong>en</strong>ta propia (como <strong>el</strong> monotributo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Uruguay y <strong>el</strong> Simples, <strong>el</strong> Supersimples y<br />

<strong>la</strong> ley <strong>de</strong>l microempr<strong>en</strong><strong>de</strong>dor individual (MEI) <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil), <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong>l trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inspección <strong>la</strong>boral y <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacitación, <strong>el</strong> crédito y <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica dirigida a empresas y a trabajadores<br />

informales, <strong>en</strong>tre otras. Este proceso <strong>de</strong> formalización ha ocurrido tanto <strong>en</strong>tre los trabajadores asa<strong>la</strong>riados como <strong>en</strong>tre los<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes o por cu<strong>en</strong>ta propia, y refleja <strong>el</strong> efecto conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas formales y los<br />

avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> empresas y empleos informales (CEPAL/OIT, 2014; OIT, 2014).<br />

Un análisis realizado por CEPAL/OIT (2014) sobre nueve países indica que <strong>en</strong>tre 2009 y 2013, período que se<br />

caracterizó por <strong>una</strong> creación neta <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l 7,9%, ese dinamismo estuvo conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong><br />

<strong>de</strong> empleo formal. El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo formal fue <strong>de</strong>l 12,7% y si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo informal también creció, lo hizo a<br />

<strong>una</strong> tasa significativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or (2,6%); <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l empleo formal <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación<br />

aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong>l 51,1% al 53,4% y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l empleo informal se redujo <strong>de</strong>l 48,9% al 46,6% 18 . Ese proceso <strong>de</strong> formalización no<br />

solo favoreció <strong>una</strong> inserción <strong>la</strong>boral más productiva, más protegida y con más <strong>de</strong>rechos, sino que también contribuyó a<br />

disminuir <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> ingresos <strong>la</strong>borales, ya que <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> personas con m<strong>en</strong>os años <strong>de</strong> estudio tuvo un ritmo<br />

más ac<strong>el</strong>erado que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>ían un mayor niv<strong>el</strong> educativo (CEPAL/OIT, 2014, págs. 16 y 20).<br />

A su vez, según <strong>el</strong> mismo estudio, <strong>la</strong> formalización tuvo un impacto <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong><br />

ingresos <strong>en</strong>tre hombres y mujeres. En <strong>el</strong> Brasil, <strong>el</strong> Ecuador, Panamá y <strong>el</strong> Paraguay, se registró un efecto favorable <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong> esa brecha: <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> formalización aum<strong>en</strong>tó más <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres que <strong>en</strong>tre los hombres. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, <strong>en</strong> Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) y Colombia, <strong>el</strong> efecto fue inverso: <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> ingresos aum<strong>en</strong>tó; <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

caso, porque se <strong>el</strong>evó <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> formalidad <strong>de</strong>l empleo masculino y disminuyó <strong>el</strong> <strong>de</strong>l fem<strong>en</strong>ino, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo,<br />

porque <strong>la</strong> formalización fue superior <strong>en</strong>tre los hombres <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con <strong>la</strong>s mujeres (CEPAL/OIT, 2014, pág. 21).<br />

Los posibles efectos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l actual esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración económica mundial<br />

y regional (m<strong>en</strong>or <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> y ev<strong>en</strong>tual pérdida <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo y consigui<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo)<br />

transforman <strong>en</strong> un <strong>de</strong>safío <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l impulso a <strong>la</strong> formalización, ya que <strong>la</strong> flexibilización <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>rivada precarización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> contratación y recontratación son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> situaciones<br />

<strong>de</strong> contracción económica.<br />

3. Expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong><br />

En los años reci<strong>en</strong>tes se amplió <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> salud y p<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> numerosos países. Ello se vio favorecido<br />

por <strong>la</strong> evolución positiva <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo, especialm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ocupación y <strong>de</strong> formalización, que contribuyeron a expandir los mecanismos contributivos.<br />

La cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> afiliación <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es heterogénea y también es diversa <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los países,<br />

tanto respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cubierta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sprotegida como <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cubierta 19 . Como pue<strong>de</strong> observarse, hay países con coberturas altas, bajas e intermedias<br />

<strong>de</strong> afiliación a salud y p<strong>en</strong>siones.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura, los increm<strong>en</strong>tos reci<strong>en</strong>tes son más discretos <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> coberturas<br />

más altas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> cobertura intermedia se pres<strong>en</strong>ta un interesante dinamismo e incluso<br />

18<br />

Los datos correspon<strong>de</strong>n al promedio pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> los nueve países (Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Colombia,<br />

Ecuador, México, Panamá, Paraguay y Perú), consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada <strong>de</strong> 15 años y más.<br />

19<br />

La afiliación es <strong>una</strong> variable sustitutiva (proxy) <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura, a <strong>la</strong> que <strong>de</strong>be acudirse cuando se utilizan <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares<br />

<strong>para</strong> analizar <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, y que no permite analizar diversos matices importantes <strong>de</strong>l asunto. Por ejemplo, pue<strong>de</strong>n constar<br />

como afiliados trabajadores cuyos empleadores incumpl<strong>en</strong> <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones, a pesar <strong>de</strong> haber <strong>de</strong>ducido <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios<br />

<strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes. La afiliación a p<strong>en</strong>siones no da cu<strong>en</strong>ta por sí so<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cotización <strong>de</strong> los afiliados; si no cotizan,<br />

se estarán g<strong>en</strong>erando <strong>la</strong>g<strong>una</strong>s <strong>de</strong> cotización que, según su magnitud, pue<strong>de</strong>n llegar a comprometer seriam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> futuro niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> sus<br />

p<strong>en</strong>siones. La afiliación <strong>de</strong> los asa<strong>la</strong>riados a p<strong>en</strong>siones indica estrictam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> expectativa futura <strong>de</strong> recibir <strong>una</strong> p<strong>en</strong>sión a <strong>la</strong> edad<br />

<strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong> ley, pero no da luces sobre su futuro monto, que estará <strong>de</strong>terminado por <strong>la</strong>s trayectorias <strong>la</strong>borales, <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y otras variables <strong>de</strong> ajuste al contexto económico, macroeconómico, <strong>de</strong>mográfico y otros, y que pue<strong>de</strong><br />

también calcu<strong>la</strong>rse con estas <strong>en</strong>cuestas. Por su parte, <strong>la</strong> afiliación a sistemas <strong>de</strong> salud no es garantía <strong>de</strong> acceso a prestaciones, por lo<br />

que pue<strong>de</strong>n surgir brechas, como <strong>la</strong>s que se muestran, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> espera <strong>para</strong> especialida<strong>de</strong>s y diversos servicios.<br />

Se han s<strong>el</strong>eccionado <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> dos puntos <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo que, como se observará, no son idénticas <strong>para</strong> todos los países abarcados,<br />

que se consolidan <strong>en</strong> los gráficos como “<strong>en</strong> torno a 2002 y 2013”.<br />

Capítulo I<br />

39


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

algunos gran<strong>de</strong>s progresos <strong>en</strong> salud y p<strong>en</strong>siones. En algunos casos, los increm<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> ambas dim<strong>en</strong>siones;<br />

<strong>en</strong> otros, <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias diverg<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>una</strong> y otra, lo que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>notar difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> énfasis o, incluso, <strong>una</strong> eficacia<br />

diversa <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> cobertura, según sea solidario o individual <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> 20 . Es inquietante<br />

<strong>el</strong> virtual estancami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los países que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>una</strong> cobertura muy baja, que no alcanza siquiera a cubrir a <strong>la</strong><br />

mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que percib<strong>en</strong> un sa<strong>la</strong>rio. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> tres países situados <strong>en</strong> diversos gradi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cobertura,<br />

se evi<strong>de</strong>ncia un retroceso <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> afiliación a p<strong>en</strong>siones (véanse los cuadros I.1 y I.2).<br />

Cuadro I.1<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): afiliación a sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y <strong>de</strong> salud<br />

<strong>en</strong>tre los asa<strong>la</strong>riados <strong>de</strong> 15 años y más, según sexo<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Sexo<br />

Ambos sexos<br />

País<br />

Año<br />

Hombres<br />

Mujeres<br />

P<strong>en</strong>siones Salud P<strong>en</strong>siones Salud P<strong>en</strong>siones Salud<br />

Arg<strong>en</strong>tina (zonas urbanas) 2004 54,7 65,1 59,3 66,4 49,0 63,5<br />

2012 68,5 77,8 70,9 77,3 65,4 78,4<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 2002 26,3 29,8 25,6 27,5 27,6 34,1<br />

2011 39,6 45,4 38,2 42,1 41,8 51,0<br />

Brasil a 2001 68,5 … 71,5 … 65,0 …<br />

2013 77,4 … 77,6 … 77,2 …<br />

Chile 2000 76,9 92,1 79,0 91,2 73,4 93,5<br />

2013 83,5 96,0 85,3 95,3 81,1 97,0<br />

Colombia 1999 40,8 53,2 36,4 48,5 47,7 60,4<br />

2013 60,1 92,8 60,5 91,6 59,4 94,4<br />

Costa Rica b 2002 … 83,7 … 81,6 … 87,2<br />

2013 76,9 87,8 79,5 85,9 72,8 90,7<br />

Ecuador (zonas urbanas) 2002 42,0 45,0 40,7 43,6 44,2 47,5<br />

2013 65,6 66,0 61,9 62,3 71,5 72,1<br />

El Salvador 1999 48,6 50,0 45,0 45,6 54,6 57,5<br />

2013 48,5 51,0 46,3 47,7 52,2 56,6<br />

Guatema<strong>la</strong> 2002 35,1 37,8 33,5 36,2 38,6 41,4<br />

2006 38,5 44,5 36,4 42,5 42,8 48,9<br />

Honduras 2006 38,0 36,0 30,8 30,2 51,8 47,1<br />

2010 38,8 37,2 32,4 31,8 51,2 47,7<br />

México 2002 41,0 53,8 39,5 52,0 44,0 57,0<br />

2012 39,8 77,0 40,0 75,0 39,3 80,3<br />

Nicaragua 2001 33,2 28,8 28,6 24,9 42,4 36,5<br />

2005 34,0 36,3 28,0 30,2 45,6 48,3<br />

Panamá b 2002 … 73,2 … 71,6 … 75,6<br />

2013 … 79,0 … 76,5 … 82,7<br />

Paraguay 2000 28,1 33,2 27,2 30,9 29,6 36,9<br />

2013 38,8 45,6 38,8 43,4 38,9 48,7<br />

Perú 2001 27,1 39,3 27,1 38,9 26,9 40,0<br />

2013 52,8 67,9 56,0 66,7 48,0 69,7<br />

República Dominicana 2005 42,5 51,1 42,5 52,6 42,4 49,0<br />

2013 63,0 77,7 67,2 76,6 58,0 79,1<br />

Uruguay (zonas urbanas) 2002 76,3 98,2 79,6 97,8 72,5 98,6<br />

2013 86,4 99,1 88,3 98,8 84,3 99,4<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) 2002 61,0 … 57,4 … 66,5 …<br />

2013 55,9 … 52,9 … 59,9 …<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> c 2002 46,3 54,4 45,2 52,5 48,5 57,9<br />

2013 55,7 67,6 55,1 65,2 57,3 71,6<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

Las <strong>en</strong>cuestas utilizadas no permit<strong>en</strong> distinguir <strong>la</strong> afiliación a sistemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

b<br />

Las <strong>en</strong>cuestas utilizadas no permit<strong>en</strong> distinguir <strong>la</strong> afiliación a sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

c<br />

Promedios simples. No se incluy<strong>en</strong> los países que no cu<strong>en</strong>tan con información sobre los dos puntos <strong>de</strong>l tiempo tomados como refer<strong>en</strong>cia.<br />

20<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> Colombia, <strong>para</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud se incluían diversos compon<strong>en</strong>tes solidarios, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> reforma<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>rivó hacia <strong>la</strong> capitalización individual. Las trayectorias <strong>de</strong> afiliación son diversas <strong>en</strong> los dos ámbitos.<br />

Capítulo I<br />

40


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

País<br />

Cuadro I.2<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> afiliación a sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones<br />

y <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre los asa<strong>la</strong>riados <strong>de</strong> 15 años y más, según sexo<br />

(En puntos porc<strong>en</strong>tuales)<br />

Año<br />

Ambos sexos<br />

Hombres<br />

Sexo<br />

Mujeres<br />

P<strong>en</strong>siones Salud P<strong>en</strong>siones Salud P<strong>en</strong>siones Salud<br />

Arg<strong>en</strong>tina (zonas urbanas) 2004-2012 13,8 12,7 11,7 10,9 16,5 14,9<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 2002-2011 13,2 15,6 12,6 14,6 14,2 16,9<br />

Brasil 2001-2013 8,9 … 6,1 … 12,2 …<br />

Chile 2000-2013 6,6 3,9 6,3 4,1 7,7 3,5<br />

Colombia 1999-2013 19,2 39,6 24,1 43,2 11,7 33,9<br />

Costa Rica 2002-2013 … 4,2 … 4,3 … 3,5<br />

Ecuador (zonas urbanas) 2002-2013 23,6 21,0 21,2 18,7 27,3 24,6<br />

El Salvador 1999-2013 -0,0 1,1 1,3 2,1 -2,4 -0,8<br />

Guatema<strong>la</strong> 2002-2006 3,4 6,7 2,9 6,3 4,2 7,5<br />

Honduras 2006-2010 0,8 1,2 1,6 1,5 -0,6 0,6<br />

México 2002-2012 -1,3 23,3 0,6 23,0 -4,6 23,3<br />

Nicaragua 2001-2005 0,8 7,5 -0,6 5,3 3,2 11,8<br />

Panamá 2002-2013 … 5,9 … 4,9 … 7,2<br />

Paraguay 2000-2013 10,7 12,4 11,6 12,5 9,3 11,8<br />

Perú 2001-2013 25,8 28,6 28,8 27,8 21,1 29,6<br />

República Dominicana 2005-2013 20,5 26,6 24,7 24,0 15,6 30,1<br />

Uruguay (zonas urbanas) 2002-2013 10,1 0,9 8,7 0,9 11,8 0,8<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) 2002-2013 -5,1 … -4,5 … … …<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> a 2002-2013 9,4 13,2 9,8 12,8 9,8 13,7<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

Variación sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l promedio simple <strong>de</strong> los países con información <strong>en</strong> los dos puntos <strong>de</strong>l tiempo analizados.<br />

Aunque es bastante m<strong>en</strong>or, <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los no asa<strong>la</strong>riados también ha mejorado, excepto <strong>en</strong> los países más<br />

rezagados <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

A continuación se hace un breve análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los asa<strong>la</strong>riados a esca<strong>la</strong> regional. Las difer<strong>en</strong>cias<br />

por género actuales favorec<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s mujeres; los increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> afiliación <strong>de</strong> los últimos años <strong>la</strong>s<br />

han b<strong>en</strong>eficiado proporcionalm<strong>en</strong>te más <strong>en</strong> numerosos países, lo que <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> mejor inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer asa<strong>la</strong>riada 21 .<br />

De manera análoga a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s disparida<strong>de</strong>s por quintiles, se registran s<strong>en</strong>das brechas <strong>de</strong> acceso a sistemas <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>siones y <strong>de</strong> salud según niv<strong>el</strong>es educativos, aunque con <strong>una</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>reducir</strong>se, sobre todo <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

salud. Entre quintiles <strong>de</strong> ingreso extremos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> afiliación al sistema <strong>de</strong> salud<br />

es <strong>de</strong> 36 puntos porc<strong>en</strong>tuales, y <strong>de</strong> 49 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones; <strong>en</strong> salud se redujo<br />

7 puntos porc<strong>en</strong>tuales y <strong>en</strong> afiliación a p<strong>en</strong>siones se increm<strong>en</strong>tó 2 puntos porc<strong>en</strong>tuales. En cuanto a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

por niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong>tre categorías extremas —asa<strong>la</strong>riados con educación universitaria<br />

fr<strong>en</strong>te a asa<strong>la</strong>riados con educación primaria incompleta— alcanzan 55 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> afiliación a un<br />

sistema <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones, es <strong>de</strong>cir, se <strong>el</strong>eva <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad 1 punto porc<strong>en</strong>tual más respecto <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

inicial, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> afiliación al seguro <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> disparidad <strong>en</strong>tre esos mismos grupos extremos<br />

es <strong>de</strong> 40 puntos porc<strong>en</strong>tuales y disminuye solo 1 punto porc<strong>en</strong>tual . En cuanto a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias por grupos <strong>de</strong> edad,<br />

si bi<strong>en</strong> se registró un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> afiliación tanto al sistema <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones como al <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> mayor afiliación se<br />

registra <strong>en</strong> los rangos intermedios <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida activa.<br />

21<br />

A su vez, si se consi<strong>de</strong>ra <strong>el</strong> <strong>de</strong>sglose por países <strong>de</strong>l cuadro I.1, se observa que respecto <strong>de</strong> los hombres sigue si<strong>en</strong>do proporcionalm<strong>en</strong>te<br />

m<strong>en</strong>or <strong>la</strong> cobertura <strong>en</strong> Colombia, Costa Rica, <strong>el</strong> Perú y <strong>la</strong> República Dominicana, países que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muy diversas esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Capítulo I<br />

41


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Gráfico I.15<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> a : afiliación a sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre los asa<strong>la</strong>riados <strong>de</strong> 15 años y más, según sexo,<br />

quintil <strong>de</strong> ingreso per cápita, niv<strong>el</strong> educativo y grupo <strong>de</strong> edad, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2002 y 2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

A. Según sexo B. Según quintil <strong>de</strong> ingreso per cápita<br />

68<br />

65<br />

72<br />

56 54<br />

55<br />

57 58<br />

46<br />

45<br />

52 49<br />

P<strong>en</strong>siones Salud P<strong>en</strong>siones Salud P<strong>en</strong>siones Salud<br />

100<br />

90<br />

81<br />

80<br />

71<br />

68<br />

70<br />

74<br />

70<br />

65<br />

62<br />

56<br />

60<br />

60 54<br />

57<br />

55<br />

46<br />

49 47 50<br />

50<br />

45<br />

38 37 39<br />

40<br />

25 28 28<br />

30<br />

18<br />

20<br />

10<br />

0<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

Total Quintil I Quintil II Quintil III Quintil IV Quintil V<br />

Ambos sexos<br />

Hombres<br />

Mujeres<br />

2002 2013<br />

2002 2013<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

68<br />

56<br />

54<br />

46<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

Total<br />

24<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

85 85<br />

89<br />

76<br />

82<br />

74 78<br />

6472<br />

70<br />

61<br />

58<br />

62<br />

49 44 49<br />

34 40<br />

30<br />

Salud<br />

Primaria<br />

incompleta<br />

C. Según niv<strong>el</strong> educativo<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Capítulo I<br />

Salud<br />

Secundaria<br />

incompleta<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

Secundaria<br />

completa<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

Terciaria<br />

incompleta<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

Terciaria<br />

completa<br />

100<br />

90<br />

80<br />

68<br />

70<br />

56<br />

60<br />

54<br />

46<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

Total<br />

30<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

39<br />

40<br />

70<br />

73<br />

72<br />

60<br />

63<br />

57<br />

62<br />

55<br />

59 59<br />

55<br />

50<br />

49<br />

Salud<br />

De 15 a<br />

24 años<br />

D. Según grupo <strong>de</strong> edad<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

De 25 a<br />

34 años<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

De 35 a<br />

54 años<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

Salud<br />

De 55 a<br />

64 años<br />

3441<br />

P<strong>en</strong>siones<br />

51<br />

Salud<br />

65 años<br />

y más<br />

68<br />

2002 2013<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Promedio simple <strong>de</strong> 18 países: Arg<strong>en</strong>tina (zonas urbanas), Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil (solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones), Chile, Colombia, Costa Rica<br />

(solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud), Ecuador (zonas urbanas), El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, México, Nicaragua, Panamá (solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud), Paraguay, Perú,<br />

República Dominicana, Uruguay (zonas urbanas) y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) (solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones).<br />

Reci<strong>en</strong>tes análisis multivariados <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> afiliación al sistema <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

han mostrado que, <strong>de</strong> manera muy significativa, <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> afiliación a p<strong>en</strong>siones están vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> los puestos <strong>de</strong> trabajo y no solo a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas 22 . Emerg<strong>en</strong> patrones comunes,<br />

aunque <strong>de</strong> diversa magnitud <strong>en</strong> los países: <strong>en</strong> contraste con <strong>la</strong> industria, <strong>la</strong> inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or<br />

medida, <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio y <strong>la</strong> agricultura se asocia con m<strong>en</strong>ores probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aporte; algo simi<strong>la</strong>r ocurre con <strong>el</strong><br />

trabajador a tiempo parcial y <strong>el</strong> servicio doméstico. Como era <strong>de</strong> esperar, <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> afiliación se increm<strong>en</strong>ta<br />

conforme aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong>l hogar, así como <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo. Las características <strong>de</strong> los puestos <strong>de</strong><br />

22<br />

Mediante mo<strong>de</strong>los probit se estimaron los <strong>de</strong>terminantes <strong>para</strong> <strong>la</strong> afiliación <strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 15 y 64 años <strong>de</strong> edad. La<br />

variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te se refiere a <strong>la</strong> afiliación y <strong>la</strong>s variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes abarcan características personales <strong>de</strong>l trabajador (como<br />

<strong>la</strong> edad, <strong>el</strong> sexo, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo y <strong>el</strong> estado civil), <strong>de</strong>l hogar (tamaño y jefatura) y aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s propias <strong>de</strong>l puesto <strong>de</strong> trabajo (categoría<br />

ocupacional, rama <strong>de</strong> actividad, trabajo a tiempo parcial, tipo <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral y quintil <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong>l trabajo). También se<br />

consi<strong>de</strong>raron variables <strong>de</strong> raza y zona (urbana o rural) <strong>en</strong> los países con datos disponibles, así como interacciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables<br />

<strong>de</strong> niv<strong>el</strong> educativo y sexo y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> jefatura <strong>de</strong>l hogar y sexo. Las estimaciones realizadas se corrigieron por sesgo <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección,<br />

incluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>el</strong> sexo, <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad, <strong>la</strong> edad, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar (<strong>de</strong> 0 a 4 años y <strong>de</strong> 5 a<br />

12 años <strong>de</strong> edad) y <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 4 años <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> 15 a 64 años<br />

fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>la</strong>boral.<br />

42


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

trabajo ocupados mayoritariam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s mujeres, <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>la</strong>boral, redundan <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> afiliación fem<strong>en</strong>ina; <strong>la</strong> mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> informalidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres que se verifica <strong>en</strong> algunos<br />

países se <strong>de</strong>be a <strong>de</strong>terminados atributos <strong>de</strong> los trabajadores (tales como <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo y <strong>la</strong> edad ) y <strong>de</strong> los puestos<br />

<strong>de</strong> trabajo; cuando esos aspectos se contro<strong>la</strong>n, su<strong>el</strong>e aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> contribuir. No<br />

obstante, los valores son negativos <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los hogares con jefatura fem<strong>en</strong>ina con niños a cargo respecto <strong>de</strong><br />

los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a hombres como jefes <strong>de</strong> hogar, lo que refleja su mayor fragilidad y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> aceptar empleos<br />

<strong>de</strong> baja calidad (CEPAL, 2013b; Amarante y Sojo, 2015; Sojo, 2015).<br />

Por otra parte, <strong>para</strong> subsanar <strong>la</strong>s exclusiones <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es contributivos tradicionales, se han fortalecido<br />

regím<strong>en</strong>es subsidiados vincu<strong>la</strong>dos a los contributivos, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> Colombia y Costa<br />

Rica, y pi<strong>la</strong>res solidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>. El recuadro I.2 permite visualizar <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones no<br />

contributivas <strong>en</strong> seis países <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />

Utilizando datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares, pue<strong>de</strong>n analizarse<br />

<strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones no contributivas <strong>de</strong> seis países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región a .<br />

Chile es <strong>el</strong> que posee <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones solidarias más altas,<br />

seguido por Costa Rica. Por su parte, <strong>el</strong> Estado Plurinacional<br />

<strong>de</strong> Bolivia pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones no contributivas más bajas,<br />

pero <strong>la</strong> cobertura más alta, dado <strong>el</strong> carácter universal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prestación. En g<strong>en</strong>eral, <strong>una</strong> proporción ligeram<strong>en</strong>te mayor<br />

Recuadro I.2<br />

P<strong>en</strong>siones no contributivas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

<strong>de</strong> mujeres percibe este tipo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones; <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

más significativa ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong> Chile, posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido<br />

al reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>el</strong> pi<strong>la</strong>r solidario <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> cuidado. En valores constantes, <strong>en</strong> Bolivia<br />

(Estado Plurinacional <strong>de</strong>) y Chile los montos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones<br />

solidarias se han increm<strong>en</strong>tado, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ecuador<br />

han <strong>de</strong>crecido.<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (6 países): personas <strong>de</strong> 65 años y más que recib<strong>en</strong> p<strong>en</strong>siones no contributivas,<br />

según sexo, y monto medio m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes y dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2005)<br />

Total<br />

Sexo<br />

País<br />

Año<br />

Hombres<br />

Mujeres<br />

Proporción Monto<br />

Proporción Monto Proporción Monto<br />

Bolivia (Estado<br />

2002 69,5 9,3 72,3 9,6 67,1 9,1<br />

Plurinacional <strong>de</strong>)<br />

2011 95,5 15,6 94,6 15,4 96,3 15,8<br />

Chile<br />

2000 14,0 67,0 11,6 67,1 15,9 67,0<br />

2013 30,4 107,6 22,3 105,0 36,3 108,8<br />

Costa Rica 2013 17,7 83,1 15,1 83,5 19,8 82,9<br />

Ecuador (zonas<br />

2002 14,8 41,8 13,1 37,2 16,4 45,3<br />

urbanas)<br />

2013 30,3 35,1 26,7 35,1 33,5 35,1<br />

México 2012 33,6 36,0 33,0 35,3 34,0 36,5<br />

Panamá 2013 26,3 69,4 22,9 69,4 29,3 69,4<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los<br />

respectivos países.<br />

Nota: Los datos <strong>de</strong> 2002 <strong>de</strong>l Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia se refier<strong>en</strong> al Bono Solidario (Bonosol), que <strong>en</strong>tregaba <strong>una</strong> p<strong>en</strong>sión anual <strong>de</strong> 1.800 bolivianos, monto<br />

que se convirtió a valores m<strong>en</strong>suales a efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>para</strong>ción con 2011. Los valores <strong>de</strong> este último año correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> R<strong>en</strong>ta universal <strong>de</strong> vejez<br />

(R<strong>en</strong>ta Dignidad), por <strong>la</strong> cual se otorga un b<strong>en</strong>eficio m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> 200 bolivianos.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

a<br />

Las <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>l Brasil ti<strong>en</strong><strong>en</strong> información sobre p<strong>en</strong>siones no contributivas <strong>en</strong> módulos especiales, pero cuyo <strong>de</strong>sglose no permite hacer com<strong>para</strong>ciones<br />

con <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> otros países.<br />

4. Participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina, <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género y reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

También <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo es un ámbito crucial <strong>para</strong> avanzar hacia <strong>la</strong> igualdad (CEPAL, 2014a).<br />

Al mismo tiempo que <strong>en</strong>cierra <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> autonomía económica y es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong> y <strong>la</strong><br />

pl<strong>en</strong>a realización <strong>de</strong> su ciudadanía, <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo sigue estando marcado por profundas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

género <strong>en</strong> diversos ámbitos (ingresos, participación y acceso a difer<strong>en</strong>tes ocupaciones, <strong>en</strong>tre otros), que dificultan<br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> esas posibilida<strong>de</strong>s.<br />

Diversas investigaciones sobre <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (por ejemplo, CEPAL/FAO/<br />

ONU-Mujeres/PNUD/OIT, 2013) muestran que han ocurrido cambios importantes <strong>en</strong> esa área, aunque a distintos<br />

ritmos <strong>en</strong>tre los países e incluso <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> un mismo país, si se consi<strong>de</strong>ran factores como sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

ingreso y educación, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus hogares, su raza o su etnia.<br />

Capítulo I<br />

43


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014, <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral y su contracara, <strong>el</strong> trabajo<br />

no remunerado, constituy<strong>en</strong> un solo y complejo ámbito <strong>en</strong> que es imprescindible ac<strong>el</strong>erar <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> cambios<br />

que impuls<strong>en</strong> <strong>el</strong> avance hacia <strong>la</strong> igualdad. Es necesario <strong>reducir</strong> brechas <strong>de</strong> participación, <strong>de</strong> empleo, <strong>de</strong> ingresos,<br />

<strong>de</strong> formalización y <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, así como adoptar <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> conciliación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> trabajo y <strong>la</strong><br />

familia <strong>para</strong> hombres y mujeres (CEPAL, 2014a).<br />

Los cambios reci<strong>en</strong>tes han sido significativos, pero persist<strong>en</strong> importantes <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s. El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo, medida tanto por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral como por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> empleo,<br />

es <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modificaciones más importantes. Como resultado, disminuyeron <strong>en</strong>tre 2002 y 2012 <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong><br />

participación y <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> empleo: <strong>el</strong> promedio pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación fem<strong>en</strong>ina <strong>de</strong> 18 países <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> equivalía <strong>en</strong> 2002 al 63% <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculina, y se <strong>el</strong>evó al 67% <strong>en</strong> 2012. A su vez, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres, que <strong>en</strong> 2002 equivalía al 61% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres, <strong>en</strong> 2012 se había <strong>el</strong>evado al 65% (CEPAL, 2014a).<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> participación y empleo estuvo acompañado <strong>de</strong> un increm<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong> su<br />

aporte al volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> sus hogares, que <strong>en</strong> muchos casos les permite no caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> o salir<br />

<strong>de</strong> esa situación (CEPAL, 2010a). Sin embargo, aunque <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> participación <strong>en</strong>tre hombres y mujeres se ha<br />

reducido <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países, continúa si<strong>en</strong>do muy significativa. Por ejemplo, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>, Honduras y Nicaragua equivale, <strong>en</strong> promedio, a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres y <strong>en</strong> los países<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha es m<strong>en</strong>or, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación fem<strong>en</strong>ina no alcanza al 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculina (como ocurre <strong>en</strong><br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), <strong>el</strong> Perú y <strong>el</strong> Uruguay). Esto significa que, con <strong>una</strong> variabilidad consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong>tre<br />

países, <strong>en</strong> todos los casos existe un marg<strong>en</strong> todavía amplio <strong>para</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mercado <strong>la</strong>boral (CEPAL, 2014a, pág. 176).<br />

Exist<strong>en</strong> también difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los hombres y los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. En<br />

todos los países analizados se observa que <strong>la</strong>s remuneraciones m<strong>en</strong>suales medias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres son inferiores a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> los hombres. Estas difer<strong>en</strong>cias por sexo que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> los ocupados se observan también <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s distintas categorías ocupacionales. Las brechas varían notoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre países: mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Bolivia (Estado<br />

Plurinacional <strong>de</strong>) y <strong>el</strong> Perú <strong>el</strong> ingreso m<strong>en</strong>sual medio <strong>de</strong> los hombres supera por más <strong>de</strong> un 50% <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres,<br />

<strong>en</strong> El Salvador, Honduras y Panamá esta difer<strong>en</strong>cia es inferior al 10% (CEPAL, 2014a, pág. 193).<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> mujeres ocupadas <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> baja productividad 23 es <strong>de</strong>l 52,5%, fr<strong>en</strong>te<br />

al 44,1% <strong>en</strong>tre los hombres, lo que refleja <strong>una</strong> marcada distancia <strong>en</strong>tre ambos sexos y también por niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ingreso: <strong>el</strong><br />

82% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres ocupadas <strong>de</strong>l quintil más pobre <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> esa situación, proporción que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

quintil <strong>de</strong> mayores ingresos se reduce a cerca <strong>de</strong>l 33%. Esto <strong>de</strong>muestra que <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo sigue caracterizándose<br />

por <strong>una</strong> fuerte segm<strong>en</strong>tación, tanto por factores socioeconómicos como <strong>de</strong> género (CEPAL, 2012b).<br />

¿Qué inci<strong>de</strong>ncia ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> mayor participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad? En <strong>el</strong> Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014 se hizo <strong>una</strong> simu<strong>la</strong>ción, con datos re<strong>la</strong>tivos a 18 países,<br />

<strong>para</strong> observar cuáles serían los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> ingresos y <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región si se cerrara <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong><br />

participación y <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong>tre hombres y mujeres. En <strong>el</strong> primer esc<strong>en</strong>ario (cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> participación), <strong>el</strong><br />

ejercicio muestra que se produciría un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso medio <strong>de</strong> los hogares que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un rango <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

3% y <strong>el</strong> 4% <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Brasil, Colombia, México y <strong>el</strong> Uruguay hasta niv<strong>el</strong>es superiores al 10% <strong>en</strong> El Salvador,<br />

Honduras, Nicaragua y <strong>el</strong> Perú. Los países don<strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación fem<strong>en</strong>ina pres<strong>en</strong>ta <strong>una</strong> distancia mayor<br />

respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculina son los que obt<strong>en</strong>drían mayores ganancias <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> ingresos medios. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus<br />

efectos sobre <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, esta nive<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> participación fem<strong>en</strong>ina y masculina produciría caídas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad (<strong>en</strong>tre 1 y 4 puntos porc<strong>en</strong>tuales según <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini) (CEPAL, 2014a, pág. 203).<br />

La simu<strong>la</strong>ción muestra también que <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación adicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong>tre hombres y mujeres<br />

(segundo esc<strong>en</strong>ario) permitiría alcanzar logros muy r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> países como<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) (-14 puntos porc<strong>en</strong>tuales), Colombia (-9 puntos porc<strong>en</strong>tuales), <strong>el</strong> Ecuador, Nicaragua<br />

y <strong>el</strong> Perú (-8 puntos porc<strong>en</strong>tuales). En estos países un porc<strong>en</strong>taje muy alto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres están ocupadas, pero no<br />

recib<strong>en</strong> remuneración, lo que explica los cambios tan significativos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar cuando se asume que esas mujeres<br />

recibirían un ingreso simi<strong>la</strong>r al que percib<strong>en</strong> los hombres con su mismo niv<strong>el</strong> educativo y experi<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral. En ese<br />

caso, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini se <strong>reducir</strong>ía <strong>en</strong>tre 2 y 9 puntos porc<strong>en</strong>tuales (CEPAL, 2014a, págs. 205 y 206).<br />

23<br />

La CEPAL consi<strong>de</strong>ra como trabajadores <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> baja productividad a los ocupados <strong>de</strong> 15 años y más que son empleadores <strong>de</strong><br />

empresas <strong>de</strong> cinco o m<strong>en</strong>os trabajadores (microempresas), asa<strong>la</strong>riados no profesionales ni técnicos <strong>en</strong> microempresas, trabajadores<br />

por cu<strong>en</strong>ta propia y trabajadores no remunerados no profesionales ni técnicos, y ocupados <strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio doméstico.<br />

Capítulo I<br />

44


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

El trabajo doméstico remunerado conc<strong>en</strong>tra un alto porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Se trata<br />

<strong>de</strong> <strong>una</strong> actividad poco valorada, caracterizada por bajos sa<strong>la</strong>rios,<br />

condiciones precarias <strong>de</strong> trabajo, mayor informalidad, bajos<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, alta inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l trabajo infantil<br />

y, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>rechos que los <strong>de</strong>más<br />

trabajadores asa<strong>la</strong>riados, <strong>en</strong> áreas tan fundam<strong>en</strong>tales como <strong>el</strong><br />

sa<strong>la</strong>rio mínimo, <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia por maternidad, <strong>el</strong> <strong>de</strong>scanso semanal<br />

y <strong>la</strong>s vacaciones remuneradas (OIT, 2011; CEPAL, 2008; Loyo<br />

y V<strong>el</strong>ásquez, 2009; Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> y Moras, 2009; Blofi<strong>el</strong>d, 2012).<br />

Esta situación refleja pautas discriminatorias explícitas, basadas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que este trabajo se vincu<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong><br />

cuidado y reproducción <strong>social</strong> <strong>de</strong> los hogares y <strong>la</strong>s familias, que<br />

no son valoradas a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te (CEPAL, 2008).<br />

El trabajo doméstico correspondía, <strong>en</strong> 2013, al 11,5% <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y ocupaba uno<br />

<strong>de</strong> los grados más bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> remuneración <strong>de</strong> los<br />

países. En ese mismo año, <strong>el</strong> ingreso medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trabajadoras<br />

domésticas equivalía al 50% <strong>de</strong>l ingreso medio <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ocupadas, lo que, a pesar <strong>de</strong> ser <strong>una</strong> gran difer<strong>en</strong>cia, repres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>una</strong> evolución con re<strong>la</strong>ción a 1990, cuando esa cifra era <strong>de</strong>l 41%<br />

(CEPAL, 2014a, anexo estadístico, dato <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas).<br />

El trabajo doméstico es <strong>una</strong> ocupación básicam<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ina<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región: <strong>en</strong> 2010, más <strong>de</strong>l 95% <strong>de</strong> los ocupados <strong>en</strong> esta<br />

categoría eran mujeres (CEPAL, 2013a). Los hombres ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

Recuadro I.3<br />

El trabajo doméstico remunerado<br />

<strong>una</strong> pres<strong>en</strong>cia muy reducida o casi inexist<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>sempeñan<br />

principalm<strong>en</strong>te como mayordomos, guardias <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncias, jardineros y choferes, y recib<strong>en</strong> <strong>en</strong> promedio más<br />

ingresos <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> oficios que <strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong>s que, a<br />

su vez, se emplean principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> hogares particu<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo tareas domésticas y trabajos <strong>de</strong> cuidado.<br />

La alta inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> trabajo expresa<br />

<strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación horizontal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocupaciones; g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se<br />

trata <strong>de</strong> mujeres que <strong>de</strong>sean acce<strong>de</strong>r a un trabajo remunerado y<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como única experi<strong>en</strong>cia asimi<strong>la</strong>ble al ámbito <strong>la</strong>boral<br />

<strong>el</strong> trabajo no remunerado realizado <strong>en</strong> sus propios hogares. Ello<br />

limita sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ingreso al mercado <strong>en</strong> condiciones<br />

favorables, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras trayectorias <strong>la</strong>borales que<br />

permit<strong>en</strong> adquirir mayor experi<strong>en</strong>cia y capacitación y establecer<br />

<strong>una</strong> red <strong>de</strong> contactos, <strong>en</strong>tre otros b<strong>en</strong>eficios.<br />

Una variable sustitutiva (proxy) <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> discriminación<br />

<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> empleo según raza y etnia se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te gráfico, don<strong>de</strong> se contrasta a <strong>la</strong>s mujeres no indíg<strong>en</strong>as<br />

ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong>s indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Es posible advertir <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong>tre mujeres no<br />

indíg<strong>en</strong>as ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, lo que<br />

<strong>de</strong>nota <strong>la</strong> sobrerrepres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>en</strong> esa ocupación.<br />

De forma simi<strong>la</strong>r, aunque con m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sidad, <strong>en</strong> cuatro <strong>de</strong><br />

los ocho países analizados <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a también ti<strong>en</strong>e<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> trabajo.<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países): mujeres ocupadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo doméstico <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a,<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y no indíg<strong>en</strong>a ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

35<br />

30<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

14<br />

22<br />

12<br />

17<br />

12<br />

15 15 14<br />

9<br />

11<br />

6<br />

5<br />

6<br />

4<br />

6<br />

2<br />

6<br />

12 12<br />

20<br />

14<br />

Capítulo I<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Uruguay Chile Brasil Paraguay México<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>) Perú Ecuador Ecuador Brasil Uruguay<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los<br />

respectivos países.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 2007 (LC/G.2351-P), Santiago, 2008; M.G. Loyo<br />

y M. V<strong>el</strong>ásquez, “Aspectos jurídicos y económicos <strong>de</strong>l trabajo doméstico remunerado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, Trabajo doméstico: un <strong>la</strong>rgo camino hacia<br />

<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, M.E. Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> y C. Mora (eds.), Santiago, Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), 2009; M.E. Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> y C. Mora (eds.),<br />

Trabajo doméstico: un <strong>la</strong>rgo camino hacia <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, Santiago, OIT, 2009; M. Blofi<strong>el</strong>d, Care, Work and C<strong>la</strong>ss: Domestic Workers’ Struggle for<br />

Equal Rights in Latin America, P<strong>en</strong>nsylvania State University Press, 2012; Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), Notas OIT. El trabajo doméstico<br />

remunerado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Santiago, 2011.<br />

5. Los jóv<strong>en</strong>es y <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo<br />

La etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica que vive actualm<strong>en</strong>te <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> repres<strong>en</strong>ta todavía <strong>una</strong><br />

oportunidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, conocida como “bono <strong>de</strong>mográfico”. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad,<br />

hay un bajo porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> niños, junto con personas <strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s mayores (pero aún no tan avanzadas), respecto <strong>de</strong><br />

45


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar. Esta etapa es muy favorable <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong>bido a que se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

viabilidad <strong>de</strong>l ahorro (por ejemplo, con <strong>la</strong>s contribuciones a <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>) y pue<strong>de</strong>n crecer <strong>la</strong> productividad<br />

y <strong>la</strong> inversión y mejorarse los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (CEPAL/UNFPA/OIJ, 2012, pág. 28; Cecchini y<br />

Uthoff, 2008), siempre y cuando existan <strong>políticas</strong>, mercados e instituciones que apoy<strong>en</strong> y fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dicho crecimi<strong>en</strong>to.<br />

La mayoría <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos aún transitan por esa etapa. Sin embargo, <strong>el</strong> bono <strong>de</strong>mográfico está<br />

acotado temporalm<strong>en</strong>te. El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad se acompaña <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> longevidad, que provoca<br />

un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> edad avanzada. Así, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre niños y<br />

adultos mayores fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar volverá a aum<strong>en</strong>tar. En ese contexto, habrá <strong>una</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como <strong>de</strong> seguridad económica y protección <strong>social</strong>, <strong>en</strong>tre<br />

otras, mi<strong>en</strong>tras que se reduc<strong>en</strong> los ingresos contributivos y fiscales <strong>para</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> al disminuir <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> personas activas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral.<br />

El cambio estructural implica modificar y diversificar <strong>la</strong> estructura productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, con<br />

fuertes innovaciones tecnológicas y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong> alta productividad. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>nueva</strong>s g<strong>en</strong>eraciones es uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res básicos <strong>para</strong> sust<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> camino hacia <strong>la</strong> igualdad y requiere aprovechar<br />

mejor <strong>el</strong> bono <strong>de</strong>mográfico, especialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial que repres<strong>en</strong>tan los jóv<strong>en</strong>es. A tal efecto, hay dos gran<strong>de</strong>s<br />

ámbitos c<strong>la</strong>ve: <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong> trabajo, que conforman los gran<strong>de</strong>s es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo y <strong>de</strong>l avance hacia <strong>la</strong><br />

igualdad (CEPAL, 2015d).<br />

Para asegurar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r impulsar <strong>el</strong> cambio estructural<br />

requerido, es necesario contar con <strong>una</strong> vasta pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong> que t<strong>en</strong>ga un mayor niv<strong>el</strong> educativo, apr<strong>en</strong>dizajes<br />

pertin<strong>en</strong>tes, capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación y manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y esté mejor pre<strong>para</strong>da <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida (CEPAL/OIJ, 2004) . A fin <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar este es<strong>la</strong>bón, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> empleos <strong>de</strong> mayor calidad, productividad e innovación y que fortalezcan <strong>la</strong><br />

inclusión <strong>social</strong> (Rico y Trucco, 2014).<br />

Como se verá <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección G, gran parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región está cerca <strong>de</strong> lograr <strong>la</strong> cobertura universal<br />

<strong>de</strong>l ciclo primario. Pero <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación secundaria es aún un gran <strong>de</strong>safío<br />

(CEPAL, 2009). A<strong>de</strong>más, los avances registrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas no se han p<strong>la</strong>smado<br />

<strong>en</strong> <strong>una</strong> mejor incorporación al mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma proporción y <strong>en</strong> un aprovechami<strong>en</strong>to sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s capacida<strong>de</strong>s que han adquirido los jóv<strong>en</strong>es (CEPAL/OIJ, 2004).<br />

Junto con <strong>el</strong> factor socioeconómico, variables como <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> raza, <strong>la</strong> etnia y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud restring<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es a distintos espacios; <strong>la</strong>s mujeres, los jóv<strong>en</strong>es indíg<strong>en</strong>as o afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>la</strong>s personas con discapacida<strong>de</strong>s se cu<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre los más afectados por distintas (y con frecu<strong>en</strong>cia superpuestas)<br />

formas <strong>de</strong> exclusión. Sumado a lo anterior, son c<strong>la</strong>ras <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> su conjunto <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

con <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 30 años y más, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 24 años <strong>de</strong> edad y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los adultos, que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 2000 se situaba <strong>en</strong> 2,5 veces, aum<strong>en</strong>tó gradualm<strong>en</strong>te hasta situarse más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2,8 (OIT, 2013a) 24 .<br />

En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es aum<strong>en</strong>ta conforme se avanza <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad.<br />

Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012, <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 15 a 19 años t<strong>en</strong>ían <strong>una</strong> tasa <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>l 39%, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo<br />

<strong>de</strong> 20 a 24 años se <strong>el</strong>evaba al 69% y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> 25 a 29 años al 80%. Por otra parte, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> empleo era <strong>de</strong>l 32,8%<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 15 a 19 años, <strong>de</strong>l 62,3% <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> 20 a 24 años y <strong>de</strong>l 74% <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> 25 a 29 años (véase <strong>el</strong><br />

gráfico I.13B). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo pres<strong>en</strong>ta <strong>una</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia inversa a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación,<br />

ya que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r conforme se <strong>el</strong>eva <strong>la</strong> edad.<br />

24<br />

Aunque <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas respecto <strong>de</strong>l grupo etario consi<strong>de</strong>rado jov<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 15 a<br />

24 años <strong>de</strong> edad, <strong>el</strong> análisis acá pres<strong>en</strong>tado incluye <strong>en</strong> ocasiones a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 25 a 29 años <strong>de</strong> edad, porque <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

tres tramos <strong>de</strong> edad (15 a 19, 20 a 24 y 25 a 29 años) permite <strong>una</strong> mejor visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trayectorias educativas y <strong>la</strong>borales y porque esta<br />

<strong>de</strong>finición ampliada coinci<strong>de</strong> <strong>de</strong> mejor manera con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>limitaciones establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones nacionales sobre juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región. Cabe seña<strong>la</strong>r que, aunque todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas comi<strong>en</strong>zan a medir <strong>la</strong> actividad <strong>la</strong>boral a los 15 años o incluso antes, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Brasil <strong>la</strong> edad mínima <strong>para</strong> <strong>el</strong> trabajo se <strong>de</strong>fine a los 16 años, lo que significa que <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong>tre los 15 y 16 años es<br />

consi<strong>de</strong>rado trabajo infantil que <strong>de</strong>be ser abolido, excepto <strong>en</strong> situaciones muy especiales, como aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s protegidas por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Brasil.<br />

Capítulo I<br />

46


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

El <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es durante <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> 2008 no registró un increm<strong>en</strong>to mayor que <strong>el</strong> <strong>de</strong> los adultos.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> recuperación económica posterior (<strong>de</strong> 2009 a 2011), <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta se <strong>el</strong>evó<br />

más rápidam<strong>en</strong>te. Entre 2007 y 2011, <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l empleo juv<strong>en</strong>il se vio comp<strong>en</strong>sada por <strong>una</strong> mayor perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema educativo, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo <strong>de</strong> 15 a 19 años <strong>de</strong> edad, lo que contribuyó a <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s g<strong>en</strong>eraciones (CEPAL/OIT, 2012).<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico I.16, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 15 a 24 años c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

superan <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. La situación es especialm<strong>en</strong>te<br />

preocupante <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l <strong>Caribe</strong> <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> inglesa, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> algunos países superaba<br />

<strong>el</strong> 30% a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te década.<br />

Gráfico I.16<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (26 países): tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y evolución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas por grupos <strong>de</strong> edad<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

A. Tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 o último año disponible<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

46,1<br />

42,0<br />

33,8 34,0<br />

22,8 27,5 30,1 24,9<br />

18,2 18,3 18,9 19,4 20,2<br />

18,8 20,6 21,0<br />

5,4 8,5 9,1 11,6 12,0 12,7 12,7 14,5 14,5 15,5 15,8 15,9 16,2 16,5 11,5<br />

2,7 3,6 4,7 4,4 4,8 4,8 6,5 5,0 6,2 8,4 11,1 12,7<br />

6,4 6,7 7,4 7,7 6,3 7,2 7,9 7,8 7,8<br />

Guatema<strong>la</strong>, 2006<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>), 2011<br />

México, 2012<br />

Perú, 2012<br />

Trinidad y<br />

Tabago, 2012<br />

Capítulo I<br />

Panamá, 2012<br />

Honduras, 2012<br />

Ecuador, 2012<br />

El Salvador, 2012<br />

Nicaragua, 2009<br />

Paraguay, 2011<br />

Brasil, 2012<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>), 2012<br />

República<br />

Dominicana, 2012<br />

Uruguay, 2012<br />

Arg<strong>en</strong>tina, 2012<br />

Bahamas, 2007<br />

Costa Rica, 2012<br />

Chile, 2011<br />

Colombia, 2012<br />

Barbados, 2010<br />

Jamaica, 2001<br />

San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s<br />

Granadinas, 2008<br />

Santa Lucía, 2010<br />

Granada, 2008<br />

Guyana, 2011<br />

15 a 24 años 15 años y más<br />

20<br />

B. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, 2000-2015 a<br />

18<br />

16<br />

14<br />

15,7<br />

16,4<br />

14,7<br />

13,4<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

6,4<br />

5,7 5,1<br />

4,9<br />

4<br />

2<br />

0<br />

2000 2005 2010 2015 b<br />

15 a 24 años 25 años y más<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Para los países <strong>de</strong>l <strong>Caribe</strong>, Banco Mundial, “Youth unemploym<strong>en</strong>t in the Caribbean”, Caribbean Knowledge Series, Washington, D.C., 2014;<br />

y Organización Internacional <strong>de</strong>l trabajo (OIT), Panorama Laboral 2013 Lima, Oficina Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, 2013.<br />

a<br />

Los datos correspon<strong>de</strong>n al promedio simple <strong>de</strong> 18 países.<br />

b<br />

Los datos <strong>de</strong> 2015 correspon<strong>de</strong>n a proyecciones.<br />

También inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que han crecido y se<br />

han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do los jóv<strong>en</strong>es. En los distintos países, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo son m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> los quintiles superiores<br />

<strong>de</strong> ingresos, que coinci<strong>de</strong>n con aqu<strong>el</strong>los <strong>de</strong> mayor niv<strong>el</strong> educativo. Ello <strong>de</strong>ve<strong>la</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ingreso y <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral. A niv<strong>el</strong> regional, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los quintiles más<br />

altos <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> promedio es tres veces inferior al <strong>de</strong> los quintiles más pobres (CEPAL, 2014a).<br />

47


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

La mayoría <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es ocupados son asa<strong>la</strong>riados (79%) y <strong>una</strong> m<strong>en</strong>or proporción trabaja <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

o por cu<strong>en</strong>ta propia (19%), a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ocupados mayores <strong>de</strong> 30 años, cuya distribución es m<strong>en</strong>os marcada:<br />

<strong>el</strong> 56% y <strong>el</strong> 37%, respectivam<strong>en</strong>te (véase <strong>el</strong> gráfico I.17), lo que significa que, a medida que se avanza <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> trabajo no asa<strong>la</strong>riado.<br />

Gráfico I.17<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): categoría ocupacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada <strong>de</strong> 15 a 64 años <strong>de</strong> edad<br />

y pob<strong>la</strong>ción asa<strong>la</strong>riada afiliada a <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong> por tramos <strong>de</strong> edad, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

A. Categoría ocupacional <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y <strong>de</strong> los adultos<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

0,7 0,3<br />

1,7<br />

6,2<br />

18,9<br />

37,4<br />

60<br />

50<br />

40<br />

78,7<br />

30<br />

20<br />

56,1<br />

10<br />

0<br />

Asa<strong>la</strong>riados<br />

15 a 29 años 30 a 64 años<br />

Por cu<strong>en</strong>ta propia Patrón Trabajo no remunerado y otros<br />

B. Pob<strong>la</strong>ción asa<strong>la</strong>riada afiliada a <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>, por tramos <strong>de</strong> edad<br />

80<br />

70<br />

64,8<br />

67,7<br />

60<br />

54,7<br />

50<br />

40<br />

30<br />

27,5<br />

20<br />

10<br />

0<br />

15 a 19 años 20 a 24 años 25 a 29 años 30 a 64 años<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

Los datos correspon<strong>de</strong>n al promedio simple <strong>de</strong> los países.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral se caracteriza por pres<strong>en</strong>tar alta rotación,<br />

segm<strong>en</strong>tación y precariedad, lo que dificulta <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> trayectorias <strong>la</strong>borales más estables y asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes. Por<br />

otro <strong>la</strong>do, según <strong>la</strong> OIT (2013c), esta situación <strong>la</strong>boral p<strong>la</strong>ntea un <strong>de</strong>safío político, porque los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> trabajar<br />

y <strong>de</strong> construir <strong>una</strong> vida a partir <strong>de</strong>l trabajo tropiezan con <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> un mercado <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual los jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a un alto <strong>de</strong>sempleo, informalidad y bajas remuneraciones 25 . A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> inserción<br />

al mercado <strong>la</strong>boral <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud y <strong>la</strong> vida adulta se traduc<strong>en</strong> también <strong>en</strong> <strong>una</strong> alta <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> acceso y<br />

25<br />

En cuanto a los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los ocupados, se observa <strong>una</strong> marcada brecha <strong>en</strong>tre jóv<strong>en</strong>es y adultos, <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te<br />

a que estos últimos recib<strong>en</strong> un premio a <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia. Como es esperable, <strong>la</strong> brecha se reduce con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad y <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia (CEPAL/OIJ, 2004). Mi<strong>en</strong>tras los más jóv<strong>en</strong>es (<strong>de</strong> 15 a 19 años) <strong>en</strong> promedio recib<strong>en</strong> un tercio <strong>de</strong> los ingresos medios <strong>de</strong><br />

los adultos, los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 20 a 24 años ganan aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad, y los <strong>de</strong> 25 a 29 años, más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres cuartas partes <strong>de</strong> lo<br />

que ganan los adultos (véase CEPAL, 2015d).<br />

Capítulo I<br />

48


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

aporte a los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> contributiva —asociado a los empleos formales— y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>en</strong> un<br />

<strong>de</strong>saprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l bono <strong>de</strong>mográfico.<br />

Uno <strong>de</strong> los rasgos más preocupantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es <strong>el</strong> alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />

que no estudian ni están ocupados <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo. Al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />

los jóv<strong>en</strong>es, y <strong>en</strong> especial <strong>el</strong> tránsito <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> educación <strong>el</strong> trabajo, no son lineales, sino múltiples y diversas (CEPAL/<br />

OIJ/IMJUVE, 2014), cabe agregar que esa diversidad se re<strong>la</strong>ciona fuertem<strong>en</strong>te con factores estructurales, <strong>en</strong>tre los<br />

cuales <strong>el</strong> género y <strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas son <strong>de</strong>terminantes r<strong>el</strong>evantes.<br />

Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012, aproximadam<strong>en</strong>te 30 millones <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>de</strong> 15 a 29 años <strong>de</strong> edad (un 22%<br />

<strong>de</strong>l total) se <strong>en</strong>contraban <strong>de</strong>safiliados <strong>de</strong>l doble eje <strong>de</strong> inclusión <strong>social</strong> repres<strong>en</strong>tado por <strong>el</strong> sistema educativo y <strong>el</strong><br />

mercado <strong>de</strong> trabajo. Esa situación era c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te marcada por <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> género: un 73,5% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

que se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> esa situación eran mujeres (CEPAL, 2014a).<br />

No obstante, dicha <strong>de</strong>safiliación no es sinónimo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinterés por insertarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad: a <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

permanecer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema educativo o <strong>de</strong> emplearse, se agrega <strong>una</strong> proporción significativa <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es —<strong>en</strong> especial<br />

mujeres— que ejerc<strong>en</strong> roles <strong>de</strong> trabajo doméstico no remunerado: esa es <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l 70% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es que<br />

no estudian ni ti<strong>en</strong><strong>en</strong> empleos remunerados, fr<strong>en</strong>te al 11% <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong>l mismo grupo etario y <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

condición. Si a esto se suman otras condiciones <strong>de</strong> inactividad transitorias (jóv<strong>en</strong>es a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> un trabajo o <strong>de</strong>l<br />

inicio <strong>de</strong> estudios) y aqu<strong>el</strong>los afectados por alg<strong>una</strong> condición <strong>de</strong> discapacidad (poco más <strong>de</strong>l 1%), solo <strong>el</strong> 3,3%<br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es formarían parte <strong>de</strong>l núcleo duro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>safiliación (CEPAL, 2015e). El restante<br />

17% <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es que no estudian ni trabajan remuneradam<strong>en</strong>te constituye un grupo al cual se <strong>de</strong>bería brindar <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s necesarias tanto <strong>para</strong> completar su proceso formativo y seguir <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo sus capacida<strong>de</strong>s como<br />

<strong>para</strong> insertarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral y construir, <strong>en</strong> mejores condiciones, estrategias <strong>de</strong> conciliación <strong>en</strong>tre los<br />

estudios, <strong>el</strong> trabajo y <strong>la</strong> vida personal y familiar (CEPAL, 2015c).<br />

Recuadro I.4<br />

Los jóv<strong>en</strong>es que no estudian ni están ocupados <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil: <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género y raza<br />

En 2013, 6,5 millones <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es brasileños <strong>de</strong> 15 a 24 años<br />

(un 19,6% <strong>de</strong>l total) no estudiaban ni estaban insertos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mercado <strong>la</strong>boral.<br />

Esa condición es fuertem<strong>en</strong>te marcada por <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> género: <strong>una</strong> <strong>de</strong> cada cuatro mujeres jóv<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> esa situación, y esa proporción es casi <strong>el</strong> doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />

se observa <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l sexo masculino. Esto se <strong>de</strong>be<br />

principalm<strong>en</strong>te al hecho <strong>de</strong> que un porc<strong>en</strong>taje significativo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es realiza <strong>una</strong> alta carga <strong>de</strong> trabajo no remunerado<br />

(quehaceres domésticos y <strong>de</strong> cuidado) <strong>en</strong> sus propios hogares.<br />

Es <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cifras están condicionadas<br />

por <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y estereotipos <strong>de</strong> género que otorgan a<br />

<strong>la</strong>s mujeres esta responsabilidad y por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> sistemas<br />

<strong>de</strong> cuidado y <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> conciliación <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> estudio, <strong>el</strong> trabajo y <strong>la</strong> familia. Por <strong>el</strong>lo, a pesar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong> educación, <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

mayores tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo e inactividad y m<strong>en</strong>ores tasas<br />

<strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral.<br />

Brasil: proporción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 24 años que no estudian ni están ocupados <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo,<br />

según sexo y color <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, 2004-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

30<br />

25<br />

29,0 29,3 29,2<br />

29,8<br />

25,9 26,1 25,9 26,0<br />

27,7 28,1<br />

24,5 24,8<br />

29,0 28,9<br />

29,6<br />

25,5 25,5 25,7<br />

20<br />

15<br />

10<br />

20,5 20,9 20,9 21,1<br />

18,7 18,7 18,8 18,8<br />

16,7 16,3 16,5 16,3<br />

11,4 11,5 11,7 11,8 11,5<br />

10,3 9,9 10,3 10,5<br />

9,8<br />

19,9 20,3<br />

17,9<br />

18,4<br />

15,4<br />

16,0<br />

12,1<br />

10,8<br />

21,0 21,1<br />

19,0 18,9<br />

16,7<br />

16,0<br />

12,7 12,5<br />

11,8<br />

10,6<br />

21,9<br />

19,6<br />

16,6<br />

13,6<br />

12,1<br />

5<br />

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2011 2012 2013<br />

Hombres b<strong>la</strong>ncos Total <strong>de</strong> hombres B<strong>la</strong>ncos Total <strong>de</strong> ambos sexos<br />

Negros Total <strong>de</strong> mujeres Mujeres negras<br />

Fu<strong>en</strong>te: Instituto Brasileño <strong>de</strong> Geografía y Estadística (IBGE), Encuesta nacional <strong>de</strong> hogares (PNAD), varios años.<br />

Capítulo I<br />

49


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Recuadro I.4 (conclusión)<br />

La condición racial también es un <strong>de</strong>terminante importante<br />

<strong>de</strong> esa situación: <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fuera <strong>de</strong>l eje educación-trabajo remunerado<br />

(21,9%) es 5,3 puntos porc<strong>en</strong>tuales superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

b<strong>la</strong>ncos <strong>en</strong> esa misma situación (16,6%). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>trecruzan <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género y raza, <strong>la</strong> cifra es aun más <strong>el</strong>ocu<strong>en</strong>te,<br />

un 29,6%, lo que significa que casi <strong>una</strong> <strong>en</strong>tre tres jóv<strong>en</strong>es<br />

mujeres afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> esa<br />

situación. Estas cifras evi<strong>de</strong>ncian <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan<br />

<strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es mujeres, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>para</strong><br />

conciliar <strong>el</strong> trabajo con los estudios y <strong>la</strong> vida familiar.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong><br />

los jóv<strong>en</strong>es confirma <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> importantes brechas <strong>de</strong><br />

género y condición racial: a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución registrada,<br />

más ac<strong>en</strong>tuada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es mujeres (<strong>de</strong>l 23,3% al 18,7%)<br />

que <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es hombres (<strong>de</strong>l 14,2% al 12,3%) <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mismo período (2004-2013), <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres jóv<strong>en</strong>es seguía si<strong>en</strong>do bastante superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

hombres; a su vez, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupación <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (16,4%) era superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

b<strong>la</strong>ncos (13,3%), y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (21,6%)<br />

superaba <strong>en</strong> 10 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>la</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es b<strong>la</strong>ncos<br />

<strong>de</strong>l sexo masculino (11,4%).<br />

Brasil: tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 24 años según sexo y color <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, 2004 a 2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

28<br />

26<br />

24<br />

22<br />

20<br />

18<br />

16<br />

14<br />

12<br />

10<br />

27,2<br />

25,0 24,9<br />

24,6<br />

23,3<br />

22,9<br />

20,5<br />

18,9 19,3<br />

18,6<br />

18,1 18,0<br />

17,7<br />

17,2<br />

16,7<br />

15,3<br />

14,2 14,5<br />

13,8<br />

13,6<br />

12,9<br />

25,2<br />

24,0<br />

23,1<br />

21,9<br />

22,3<br />

22,2<br />

21,3<br />

21,6<br />

20,5<br />

19,8<br />

18,7<br />

18,9 18,7<br />

17,6<br />

17,8<br />

16,8<br />

16,3 16,6 16,4<br />

16,4<br />

15,8<br />

15,5<br />

15,7<br />

15,3<br />

15,0<br />

14,3<br />

14,6<br />

14,2<br />

13,8<br />

12,9<br />

13,1 13,3<br />

13,1<br />

12,5 11,8<br />

12,1<br />

12,3<br />

11,4<br />

11,0<br />

11,6<br />

10,6<br />

11,4<br />

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2011 2012 2013<br />

Hombres b<strong>la</strong>ncos<br />

Negros<br />

Total <strong>de</strong> hombres<br />

Total <strong>de</strong> mujeres<br />

B<strong>la</strong>ncos Total <strong>de</strong> ambos sexos<br />

Mujeres negras<br />

Fu<strong>en</strong>te: Instituto Brasileño <strong>de</strong> Geografía y Estadística (IBGE), Encuesta nacional <strong>de</strong> hogares (PNAD), varios años.<br />

En <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Nacional <strong>de</strong> Trabajo Dec<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud<br />

<strong>de</strong>l Brasil, un acuerdo tripartito <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> gobierno, <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>trales<br />

sindicales y <strong>la</strong>s confe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> empleadores <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> 2011,<br />

se reconoce esa situación, al pres<strong>en</strong>tarse <strong>una</strong> propuesta integral<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong><br />

trayectorias <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los jóv<strong>en</strong>es brasileños,<br />

organizada <strong>en</strong> torno a cuatro priorida<strong>de</strong>s: i) más y mejor educación;<br />

ii) conciliación <strong>en</strong>tre los estudios, <strong>el</strong> trabajo y <strong>la</strong> vida familiar;<br />

iii) inserción digna y activa <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>l trabajo, y iv) diálogo<br />

<strong>social</strong> sobre juv<strong>en</strong>tud, trabajo y educación. Entre otras medidas<br />

indicadas por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da con re<strong>la</strong>ción al objetivo <strong>de</strong> conciliación<br />

<strong>en</strong>tre los estudios, <strong>el</strong> trabajo y <strong>la</strong> vida familiar, se incluy<strong>en</strong><br />

compatibilizar <strong>la</strong>s jornadas <strong>la</strong>borales y esco<strong>la</strong>res, garantizar <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Lic<strong>en</strong>cia Pagada <strong>de</strong> Estudios,<br />

1974 (Núm. 140) <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, ratificado por <strong>el</strong> Brasil, sobre lic<strong>en</strong>cias<br />

remuneradas por períodos <strong>de</strong>terminados, ampliar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />

guar<strong>de</strong>rías (c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> cuidado infantil) <strong>para</strong> jóv<strong>en</strong>es padres y<br />

madres <strong>en</strong> lugares cercanos a los establecimi<strong>en</strong>tos esco<strong>la</strong>res<br />

y garantizar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y trato <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo<br />

<strong>para</strong> jóv<strong>en</strong>es trabajadores <strong>de</strong> ambos sexos.<br />

Fu<strong>en</strong>te: J.R.S. Guimarães, Perfil do trabalho <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te no Brasil: um olhar sobre as unida<strong>de</strong>s da Fe<strong>de</strong>ração, Brasilia, Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), 2012; L. Abramo, Uma década<br />

<strong>de</strong> promoção do trabalho <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te no Brasil, Brasilia, OIT, 2015; Ministerio <strong>de</strong>l Trabajo y Empleo, “Ag<strong>en</strong>da Nacional <strong>de</strong> Trabajo Dec<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud”, Brasilia, 2011 [<strong>en</strong> línea]<br />

http://www.oitbrasil.org.br/sites/<strong>de</strong>fault/files/topic/<strong>de</strong>c<strong>en</strong>t_work/doc/antdj_mte_535.pdf.<br />

Capítulo I<br />

50


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

G. Evolución reci<strong>en</strong>te y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> educación y salud<br />

1. Transformar <strong>el</strong> sistema educativo <strong>en</strong> un mecanismo <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

Gran parte <strong>de</strong> los compromisos políticos adquiridos a niv<strong>el</strong> global <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los avances <strong>en</strong> materia educativa<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación como un eje es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo. Gracias a <strong>el</strong><strong>la</strong>, es posible mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>social</strong>es,<br />

económicas y culturales <strong>de</strong> los países. En particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria ha sido consi<strong>de</strong>rada históricam<strong>en</strong>te<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> los niños porque durante esta etapa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo es posible actuar positivam<strong>en</strong>te y<br />

<strong>de</strong> manera eficaz <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Por esta razón, todos los acuerdos mundiales sobre educación<br />

propon<strong>en</strong> <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación primaria <strong>de</strong> calidad. Asimismo, <strong>la</strong> educación primaria es a <strong>la</strong> vez <strong>una</strong><br />

pre<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>el</strong> mejor mom<strong>en</strong>to <strong>para</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r (D<strong>el</strong>ors, 1996). Se supone también que es<br />

<strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se hace <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>social</strong>m<strong>en</strong>te. En términos<br />

cognitivos, <strong>en</strong> esta etapa los niños y <strong>la</strong>s niñas apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s básicas que les permitirán integrarse al<br />

mundo <strong>en</strong> su vida adulta, como <strong>la</strong> lectoescritura y <strong>la</strong> matemática básica (CEPAL, 2010b, pág. 121; CEPAL, 2007a).<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es educativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se asocia al mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros factores c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, como <strong>la</strong> productividad, <strong>la</strong> movilidad <strong>social</strong>, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía (CEPAL, 2010b, pág.117). Se consi<strong>de</strong>ra también que <strong>la</strong> educación es uno <strong>de</strong> los principales campos<br />

<strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s a futuro y <strong>una</strong> vía privilegiada <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>,<br />

dados los círculos virtuosos que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>una</strong> mayor educación, <strong>la</strong> movilidad socioocupacional y <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> mejores ingresos. Sin embargo, no se trata so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta educativa, sino también<br />

<strong>de</strong> asegurar que <strong>la</strong> oferta sea <strong>de</strong> calidad y se ori<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y compet<strong>en</strong>cias requeridas<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> vida ante <strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad globalizada.<br />

En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> se han registrado importantes avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />

y <strong>de</strong>l acceso educativo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas (CEPAL, 2010b, pág. 121; 2008 y 2014a). En particu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong>tre 1990<br />

y 2013 <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 19 años que concluyó <strong>la</strong> educación primaria pasó <strong>de</strong>l 60,5% al 94,4%<br />

(véase <strong>el</strong> gráfico I.18). El avance fue muy significativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 2002-2013, cuando se produjo un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> 27,7 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> ese indicador, lo que acerca a <strong>la</strong> región a <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza primaria obligatoria <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los países.<br />

Gráfico I.18<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 29 años que concluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación primaria,<br />

secundaria y terciaria, según grupo etario, 1990, 2002 y 2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

94,4<br />

60,5<br />

66,7<br />

60,5<br />

34,8<br />

25,8<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

4,4<br />

6,5<br />

1990 2002 2013<br />

10,6<br />

Jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 19 años que concluyeron<br />

<strong>la</strong> educación primaria<br />

Jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 25 a 29 años que concluyeron<br />

<strong>la</strong> educación terciaria<br />

Jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 20 a 24 años que concluyeron<br />

<strong>la</strong> educación secundaria<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos<br />

países, y CEPAL, Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago, 2014).<br />

Capítulo I<br />

51


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

La región <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> otro progreso notable, asociado con los avances alcanzados <strong>en</strong> <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación primaria: <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l analfabetismo <strong>en</strong>tre adultos y adultos jóv<strong>en</strong>es. Un objetivo primordial <strong>de</strong>l sistema<br />

educativo es asegurar niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> alfabetización requeridos por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>para</strong> concretar su inclusión <strong>en</strong> los procesos<br />

<strong>social</strong>es, políticos y económicos que le atañ<strong>en</strong>, <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r efectivam<strong>en</strong>te ejercer su ciudadanía 26 . Las tasas<br />

<strong>de</strong> alfabetismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> Haití) han aum<strong>en</strong>tado significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los últimos 20 años,<br />

pasando <strong>de</strong> un promedio <strong>de</strong>l 86% a un promedio <strong>de</strong>l 90%, lo que es <strong>una</strong> situación com<strong>para</strong>tivam<strong>en</strong>te positiva <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más regiones <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo (Martínez, Trucco y Palma, 2014).<br />

Más allá <strong>de</strong> los avances re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> educación primaria, <strong>la</strong> CEPAL ha p<strong>la</strong>nteado reiteradam<strong>en</strong>te que<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza secundaria constituye <strong>el</strong> umbral educativo mínimo que contribuye a<br />

no caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y lograr mejores condiciones <strong>de</strong> vida. La culminación <strong>de</strong> este niv<strong>el</strong> es crucial <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

regional, no solo <strong>para</strong> adquirir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas básicas que requiere un mundo globalizado y <strong>de</strong>mocrático, sino <strong>para</strong><br />

acce<strong>de</strong>r a niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar que permitan a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> romper los mecanismos <strong>de</strong> su<br />

reproducción interg<strong>en</strong>eracional. A su vez, <strong>para</strong> t<strong>en</strong>er <strong>una</strong> alta probabilidad <strong>de</strong> lograr <strong>una</strong> incorporación al mercado<br />

<strong>la</strong>boral que asegure un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida con condiciones mínimas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida futura, se requiere concluir al<br />

m<strong>en</strong>os 12 años <strong>de</strong> estudios formales (<strong>en</strong> algunos casos 11, según <strong>el</strong> país) (CEPAL, 2010b, pág. 134).<br />

También <strong>en</strong> esos aspectos los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> región han sido consi<strong>de</strong>rables. Entre 1990 y 2013 <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 20 a 24 años que concluyó <strong>la</strong> educación secundaria aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong>l 25,8% al 60,5%, como pue<strong>de</strong> verse<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico I.19. El avance fue mayor <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 2002-2013, cuando se registró un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 25,7 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales. Sin embargo, esos logros son significativam<strong>en</strong>te más reducidos que los registrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

primaria, y <strong>la</strong> situación <strong>en</strong>tre países es más heterogénea. En <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> este ciclo educativo <strong>el</strong> rezago esco<strong>la</strong>r se<br />

acumu<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s socioeconómicas por área geográfica o según <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> étnico o racial se acreci<strong>en</strong>tan.<br />

Por su parte, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación terciaria es todavía muy baja a niv<strong>el</strong> regional: a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

proporción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 25 y 29 años que concluyeron este niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza también se duplicó durante<br />

<strong>la</strong>s últimas dos décadas, <strong>en</strong> promedio solo <strong>el</strong> 10,6% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es han logrado finalizar ese ciclo (CEPAL, 2014a).<br />

Gráfico I.19<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 20 a 24 años que concluyó <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza secundaria alta,<br />

según quintiles <strong>de</strong> ingreso extremos, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

34<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

Rep. Dominicana<br />

Uruguay<br />

El Salvador<br />

Capítulo I<br />

México<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Quintil I<br />

Paraguay<br />

Panamá<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Quintil V<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

Ecuador<br />

Colombia<br />

Chile<br />

Perú<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Países or<strong>de</strong>nados según porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> conclusión, <strong>en</strong> promedio. El dato <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> correspon<strong>de</strong> al promedio simple <strong>de</strong> 18 países. El dato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

correspon<strong>de</strong> a zonas urbanas.<br />

En algunos países incluso <strong>el</strong> término <strong>de</strong>l ciclo alto <strong>de</strong> educación secundaria es actualm<strong>en</strong>te insufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong><br />

acce<strong>de</strong>r a empleos con retribuciones que permitan situarse fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

26<br />

El concepto <strong>de</strong> analfabeto, asociado exclusivam<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectoescritura, ha variado y con <strong>el</strong>lo han cambiado <strong>la</strong>s<br />

metodologías <strong>para</strong> aproximarse al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o. Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> analfabetismo reconocidos, <strong>el</strong> consi<strong>de</strong>rado<br />

absoluto sigue si<strong>en</strong>do un punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong>terminante <strong>para</strong> construir los mapas y los índices que expresan <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas iletradas.<br />

52


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra cerca <strong>de</strong> alcanzar <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación primaria, <strong>el</strong> mecanismo <strong>de</strong> transmisión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s interg<strong>en</strong>eracionales se ha <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado hacia <strong>la</strong> educación secundaria y, cada vez más, hacia<br />

<strong>la</strong> educación superior. Mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> varios países se está lejos <strong>de</strong> alcanzar <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación primaria, <strong>en</strong> otros, <strong>la</strong> baja calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>social</strong>es pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ese p<strong>la</strong>no,<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo primario como <strong>en</strong> <strong>el</strong> secundario, han pasado a ser un escollo principal <strong>para</strong> progresar hacia <strong>una</strong><br />

mayor igualdad efectiva (CEPAL, 2010b, pág. 12).<br />

Por último, <strong>de</strong>staca otro avance <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> género. Las mujeres son, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, qui<strong>en</strong>es más<br />

han aprovechado <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> masificación <strong>de</strong>l acceso al sistema educacional, no solo porque partieron <strong>de</strong> tasas<br />

más bajas, sino porque <strong>superar</strong>on a los varones <strong>en</strong> varios p<strong>la</strong>nos. En <strong>la</strong> última década, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> supera a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los varones <strong>en</strong> todos los niv<strong>el</strong>es educativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Esa<br />

v<strong>en</strong>taja se atribuye <strong>en</strong> parte a que <strong>la</strong>s mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>una</strong> mejor progresión a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los distintos ciclos, y <strong>la</strong><br />

repit<strong>en</strong>cia es un factor muy <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong>l abandono temprano <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Se ac<strong>en</strong>túa <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo ciclo <strong>de</strong><br />

secundaria, lo que luego se traduce <strong>en</strong> <strong>la</strong> feminización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación postsecundaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Sin embargo, <strong>la</strong> situación es heterogénea y hay algunos países que recién comi<strong>en</strong>zan <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

expansión educativa. A<strong>de</strong>más, los mayores logros educativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes no se reflejan ni son reconocidos<br />

<strong>en</strong> su juv<strong>en</strong>tud y adultez, <strong>en</strong> los resultados académicos y principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral, pues <strong>la</strong>s mujeres<br />

son discriminadas respecto <strong>de</strong> sus pares varones (Rico y Trucco, 2014).<br />

En <strong>el</strong> mismo s<strong>en</strong>tido, a pesar <strong>de</strong> haber logrado importantes avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y <strong>de</strong><br />

acceso <strong>de</strong> los distintos ciclos educativos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, <strong>la</strong> región no ha logrado transformar al sistema educativo<br />

<strong>en</strong> un mecanismo <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>social</strong>es. Los sistemas educacionales no consigu<strong>en</strong> disociar los<br />

oríg<strong>en</strong>es <strong>social</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas —ni otras características anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionadas— <strong>de</strong> sus trayectorias <strong>de</strong> vida<br />

y, por tanto, los atributos <strong>de</strong> los hogares sigu<strong>en</strong> condicionando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los<br />

estudiantes. Persist<strong>en</strong> brechas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> calidad y logros educacionales <strong>en</strong>tre distintos grupos socioeconómicos,<br />

étnicos y raciales, que <strong>en</strong> gran medida reproduc<strong>en</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>una</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> y <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre un grupo<br />

<strong>social</strong> y otro y <strong>en</strong>tre habitantes <strong>de</strong> zonas urbanas y rurales (CEPAL, 2006, pág. 25).<br />

Transformar <strong>el</strong> sistema educativo <strong>en</strong> un mecanismo <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>social</strong>es p<strong>la</strong>ntea importantes<br />

<strong>de</strong>safíos, dado que <strong>en</strong> él se reproduce <strong>la</strong> estratificación socioeconómica, lo que se manifiesta, <strong>en</strong>tre otros aspectos,<br />

<strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> conclusión <strong>de</strong> los ciclos educativos. Así, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> promedio <strong>el</strong> 80% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tre 20 y<br />

24 años <strong>de</strong>l quinto quintil <strong>de</strong> ingresos habían concluido <strong>la</strong> educación secundaria, esa proporción era <strong>de</strong> ap<strong>en</strong>as un<br />

34% <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l mismo tramo <strong>de</strong> edad <strong>de</strong>l primer quintil. De <strong>la</strong> misma manera, mi<strong>en</strong>tras un 24,4% <strong>de</strong> los<br />

jóv<strong>en</strong>es hombres <strong>de</strong> 25 a 29 años y un 32,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es mujeres <strong>de</strong>l mismo tramo <strong>de</strong> edad <strong>de</strong>l quinto quintil <strong>de</strong><br />

ingresos habían concluido al m<strong>en</strong>os cinco años <strong>de</strong> educación terciaria, esas proporciones eran <strong>de</strong> un 2% y un 2,1%,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l primer quintil.<br />

Gráfico I.20<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> a : conclusión <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os cinco años <strong>de</strong> educación terciaria <strong>en</strong>tre jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 25 a 29 años,<br />

según quintiles <strong>de</strong> ingreso per cápita y sexo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

35<br />

33<br />

30<br />

25<br />

24<br />

20<br />

15<br />

10<br />

10<br />

13<br />

8<br />

8<br />

14<br />

5<br />

2<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

0<br />

Total Quintil I Quintil II Quintil III Quintil IV Quintil V<br />

Hombres<br />

Mujeres<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Promedio simple <strong>de</strong> 18 países.<br />

Capítulo I<br />

53


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Asimismo, <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza secundaria <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 20 a 24 años<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013 alcanzaban, <strong>en</strong> promedio simple <strong>de</strong> 18 países, <strong>el</strong> 65% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas y solo <strong>el</strong> 37% <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s rurales. Estas brechas se agudizan <strong>en</strong>tre niños pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Las<br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esas pob<strong>la</strong>ciones <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r al sistema educacional <strong>de</strong> modo equitativo se re<strong>la</strong>cionan con <strong>una</strong><br />

mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre los hogares y <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos a<br />

los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los currículos y <strong>la</strong> discriminación, lo que contribuye a <strong>reducir</strong> sus<br />

oportunida<strong>de</strong>s educativas (CEPAL, 2010a). En los países <strong>la</strong>tinoamericanos con información, estas pob<strong>la</strong>ciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> promedio m<strong>en</strong>os años <strong>de</strong> educación. Por ejemplo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013, mi<strong>en</strong>tras alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> 20 a 24 años había concluido <strong>la</strong> secundaria, solo <strong>el</strong> 45% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> 20 a 24 años (dato <strong>de</strong> nueve<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región) y <strong>el</strong> 49% <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (dato <strong>de</strong> cuatro países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>) lo había hecho.<br />

Ante <strong>la</strong> baja tasa <strong>de</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación secundaria que pres<strong>en</strong>tan los estudiantes <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos<br />

y pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a grupos rezagados, surge <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r, cuya solución es c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación. Cuantitativam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r es más significativa <strong>en</strong>tre los<br />

varones que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres. Sin embargo, <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> abandono son distintas según <strong>el</strong> sexo y, por lo mismo,<br />

requier<strong>en</strong> ser abordadas <strong>de</strong> manera específica. Los varones ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a insertarse tempranam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado<br />

<strong>la</strong>boral y abandonar <strong>el</strong> sistema educativo por razones económicas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> los escasos ingresos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

sus hogares, pero también hay un grupo que <strong>de</strong>ja <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> por un cierto <strong>de</strong>safecto hacia <strong>el</strong> sistema educativo y<br />

<strong>social</strong>, por <strong>de</strong>sánimo y falta <strong>de</strong> proyección futura. Por su parte, <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema esco<strong>la</strong>r<br />

también es producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s económicas, pero está vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> cuidado y trabajo<br />

doméstico <strong>de</strong> sus hogares, que se les asignan por <strong>la</strong> división sexual <strong>de</strong>l trabajo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias. Pero también<br />

hay adolesc<strong>en</strong>tes que <strong>de</strong>jan <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> por embarazo y maternidad; muchas veces, se embarazan ante <strong>una</strong> falta <strong>de</strong><br />

expectativas respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proyecciones que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> permanan<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema esco<strong>la</strong>r, y por consi<strong>de</strong>rar<br />

<strong>la</strong> maternidad como un modo <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse validadas <strong>social</strong>m<strong>en</strong>te (Rico y Trucco, 2014).<br />

Para transformar <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> un mecanismo <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>be mejorarse su calidad,<br />

lo que constituye un <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> gran <strong>en</strong>vergadura. En efecto, a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas socioculturales con que llegan al<br />

sistema educativo los estudiantes <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos, se suma su acceso a servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>una</strong> m<strong>en</strong>or<br />

calidad re<strong>la</strong>tiva respecto <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong> mayores recursos, lo que refuerza <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> trayectorias <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje. En décadas reci<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l acceso al sistema educativo hacia sectores tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

excluidos ha ido acompañada <strong>de</strong> <strong>una</strong> mayor segm<strong>en</strong>tación, con <strong>una</strong> marcada ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>el</strong> acceso<br />

a escue<strong>la</strong>s privadas <strong>en</strong> los estratos superiores y un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pago por los servicios educativos asociados a ese<br />

proceso . Esto hace que ti<strong>en</strong>da a segm<strong>en</strong>tarse también <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación a <strong>la</strong> que acce<strong>de</strong>n los estudiantes<br />

según su orig<strong>en</strong> socioeconómico. La escue<strong>la</strong> privada se ha ido constituy<strong>en</strong>do, cada vez más, <strong>en</strong> un receptáculo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> c<strong>la</strong>se media-alta y alta que busca preservar su difer<strong>en</strong>ciación hacia arriba <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión interg<strong>en</strong>eracional<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y conocimi<strong>en</strong>tos, y también sortear los problemas <strong>de</strong> calidad que acarrea <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación pública (CEPAL, 2011a).<br />

Las pruebas nacionales e internacionales <strong>de</strong> medición <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico —como <strong>la</strong>s realizadas por<br />

<strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura (UNESCO) a niv<strong>el</strong> regional <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> primaria (PERCE, SERCE y TERCE) o <strong>la</strong>s realizadas por <strong>la</strong> OCDE a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> secundaria (<strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong>l Programa<br />

Internacional <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Estudiantes (PISA))—, que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>una</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad educativa, <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje esco<strong>la</strong>r , seña<strong>la</strong>n que hay un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiantil con r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos muy <strong>de</strong>ficitarios<br />

<strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza como <strong>la</strong> lectura y <strong>la</strong>s matemáticas 27 . Esta <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

compet<strong>en</strong>cias afecta especialm<strong>en</strong>te a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiantil que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> hogares m<strong>en</strong>os favorecidos.<br />

27<br />

Las pruebas <strong>de</strong> 2012 <strong>de</strong>l PISA, proyecto llevado a cabo por <strong>la</strong> OCDE, ofrec<strong>en</strong> información reci<strong>en</strong>te sobre resultados académicos <strong>de</strong><br />

ocho países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, México, Perú y Uruguay) a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> secundaria. Se trata <strong>de</strong> <strong>una</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias básicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión lectora, ci<strong>en</strong>cias y matemáticas <strong>de</strong> <strong>una</strong> muestra <strong>de</strong><br />

estudiantes <strong>de</strong> 15 años. Los resultados seña<strong>la</strong>n que hay un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiantil con r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos muy <strong>de</strong>ficitarios<br />

<strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>una</strong> difer<strong>en</strong>cia muy significativa <strong>en</strong>tre los resultados <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

medición PISA y <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> OCDE.<br />

Capítulo I<br />

54


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

2. Cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> salud<br />

La salud es un factor <strong>de</strong>cisivo <strong>para</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>la</strong>s familias y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y, a <strong>la</strong> vez, un<br />

requisito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano con equidad. Las personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> su conjunto<br />

<strong>de</strong>be garantizar que nadie que<strong>de</strong> excluido <strong>de</strong>l acceso a los servicios <strong>de</strong> salud y que estos proporcion<strong>en</strong> <strong>una</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> calidad a todos los usuarios. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los rezagos y <strong>la</strong>s brechas <strong>social</strong>es <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> condiciones<br />

y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong>s medidas <strong>para</strong> <strong>superar</strong>los <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse estratégicam<strong>en</strong>te, como un compon<strong>en</strong>te<br />

es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción pública integral <strong>de</strong>stinada a romper <strong>el</strong> círculo vicioso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad y, <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>finitiva, alcanzar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano sost<strong>en</strong>ible (CEPAL, 2005).<br />

En <strong>el</strong> período 1990-2015 <strong>la</strong> región mostró gran<strong>de</strong>s progresos con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> sus niños, al <strong>reducir</strong> notablem<strong>en</strong>te todos los indicadores re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez. En línea con<br />

los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> es <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos regiones que, al año 2013, han<br />

alcanzado <strong>la</strong> meta <strong>de</strong> <strong>reducir</strong> <strong>en</strong> dos terceras partes <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años (CEPAL, 2015e).<br />

A niv<strong>el</strong> regional, se observaron avances tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil como <strong>en</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez 28 .<br />

La mortalidad infantil es un indicador <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, porque refleja <strong>el</strong> conjunto<br />

<strong>de</strong> condiciones económicas y <strong>social</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres y sus hijos recién nacidos, <strong>el</strong> contexto sociopolítico y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

luego, <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud. En mayor o m<strong>en</strong>or medida, todos los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> han reducido sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mortalidad infantil. A niv<strong>el</strong> regional, esta se redujo <strong>de</strong> 42 <strong>de</strong>funciones<br />

por 1.000 niños nacidos vivos <strong>en</strong> 1990 a 28 <strong>de</strong>funciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2000 y 15 <strong>en</strong> 2013. Gracias a estos progresos,<br />

<strong>la</strong> región exhibe <strong>una</strong> posición re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stacada <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto mundial, ya que registró <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so más<br />

ac<strong>el</strong>erado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong>tre 1990 y 2000, y <strong>en</strong> 2015 <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> este indicador fue <strong>la</strong> segunda más baja<br />

<strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo (UNICEF, 2015). Sin embargo, los promedios regionales ocultan gran<strong>de</strong>s disparida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre<br />

los países: por ejemplo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> Brasil, El Salvador y México tuvieron <strong>una</strong> reducción <strong>en</strong> mortalidad infantil<br />

superior al 65%, otros, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> subregión caribeña, tuvieron reducciones mo<strong>de</strong>stas.<br />

Un patrón simi<strong>la</strong>r se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez, otro indicador <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

<strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, que refleja <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> y <strong>la</strong> disponibilidad y utilización <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud, así<br />

como <strong>el</strong> acceso a <strong>el</strong>los, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los niños, y su situación nutricional (véase <strong>el</strong><br />

gráfico I.21). Evi<strong>de</strong>ncia <strong>el</strong> grado <strong>en</strong> que se ejerce <strong>en</strong> <strong>una</strong> sociedad <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho humano más fundam<strong>en</strong>tal, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> vida y a <strong>la</strong> salud concomitante (Jiménez y otros, 2008).<br />

Gráfico I.21<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (33 países): disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez, 1990-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

0<br />

-10<br />

-20<br />

-30<br />

-40<br />

-50<br />

-60<br />

-70<br />

-80<br />

-90<br />

Capítulo I<br />

Antigua y Barbuda<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Bahamas<br />

Barbados<br />

B<strong>el</strong>ice<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Cuba<br />

Dominica<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Granada<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Guyana<br />

Haití<br />

Honduras<br />

Jamaica<br />

México<br />

Nicaragua<br />

Panamá<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Rep. Dominicana<br />

Saint Kitts y Nevis<br />

San Vic<strong>en</strong>te y<br />

<strong>la</strong>s Granadinas<br />

Santa Lucía<br />

Suriname<br />

Trinidad y Tabago<br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos CME Info [<strong>en</strong> línea] http://www.childmortality.org.<br />

28<br />

La mortalidad infantil da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> morir <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> edad exacta <strong>de</strong> 1 año. La tasa <strong>de</strong> mortalidad<br />

infantil es <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> número <strong>de</strong> muertes <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 1 año <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado período dividido por <strong>el</strong> total <strong>de</strong> nacidos vivos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período, multiplicado por 1.000. La tasa <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez es <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones <strong>de</strong><br />

niños que muer<strong>en</strong> antes <strong>de</strong> cumplir los 5 años <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado período dividido por <strong>el</strong> número total <strong>de</strong> nacidos vivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo<br />

período, multiplicado por 1.000.<br />

55


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

A niv<strong>el</strong> regional, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años disminuyó <strong>de</strong> 54 <strong>de</strong>funciones por 1.000 niños<br />

nacidos vivos <strong>en</strong> 1990 a 32 <strong>de</strong>funciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2000 y a 18 <strong>en</strong> 2013, lo que correspon<strong>de</strong> a <strong>una</strong> reducción <strong>de</strong> más<br />

<strong>de</strong>l 66% <strong>en</strong> <strong>el</strong> período. Sin embargo, al igual que <strong>la</strong> mortalidad infantil, se evi<strong>de</strong>ncia gran heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong>tre los<br />

países: mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> algunos esa reducción superó <strong>el</strong> 60%, <strong>en</strong> otros fue consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te más débil (UNICEF, 2015).<br />

La notable reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil y <strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez pue<strong>de</strong> ser <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> múltiples<br />

procesos, <strong>en</strong>tre los que se cu<strong>en</strong>tan: <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> alto impacto y bajo costo (como los programas <strong>de</strong><br />

vac<strong>una</strong>ción masiva, <strong>la</strong> terapia <strong>de</strong> rehidratación oral o <strong>el</strong> control <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los niños sanos); <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong> los servicios básicos, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua potable y saneami<strong>en</strong>to; <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción pr<strong>en</strong>atal a mujeres<br />

embarazadas; mejoras <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> nutrición; <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es educativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina), y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad. A<strong>de</strong>más, como se verá <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo II <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to,<br />

otro factor explicativo <strong>de</strong> estos avances son los impactos positivos <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

<strong>en</strong> algunos indicadores <strong>de</strong> salud, como <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong> edad.<br />

También se registran avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud materna <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1990-2010. En promedio, <strong>la</strong> mortalidad<br />

materna 29 se ha reducido <strong>de</strong> 140 muertes <strong>en</strong> 1990 a 85 muertes <strong>en</strong> 2013, <strong>una</strong> disminución <strong>de</strong>l 39% (UNICEF, 2014).<br />

Sin embargo, esta reducción aún está lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> meta <strong>de</strong>l 75% establecida <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto Objetivo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l<br />

Mil<strong>en</strong>io y los avances son heterogéneos: algunos países muestran <strong>una</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, otros permanec<strong>en</strong><br />

estables y algunos registran un asc<strong>en</strong>so 30 .<br />

En <strong>la</strong>s últimas dos décadas también aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida al nacer, tanto <strong>para</strong> hombres como <strong>para</strong><br />

mujeres. Las mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>una</strong> esperanza <strong>de</strong> vida superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Un<br />

varón nacido hoy <strong>en</strong> día pue<strong>de</strong> esperar vivir 72 años, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1990 <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida era <strong>de</strong> 66 años.<br />

Para <strong>una</strong> niña nacida hoy <strong>en</strong> día, esa cifra asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 78 años, seis años más que <strong>en</strong> 1990.<br />

No obstante estos importantes logros, sigue existi<strong>en</strong>do un <strong>de</strong>safío crucial <strong>para</strong> avanzar hacia socieda<strong>de</strong>s más<br />

inclusivas, don<strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pueda disfrutar <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> salud: <strong>la</strong>s persist<strong>en</strong>tes brechas <strong>social</strong>es <strong>en</strong><br />

esa área. La <strong>pobreza</strong>, los bajos niv<strong>el</strong>es educativos, <strong>el</strong> hacinami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> nutrición <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> agua potable<br />

y saneami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> marginación y <strong>la</strong> discriminación impactan negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Por otra<br />

parte, <strong>la</strong> exclusión <strong>social</strong> limita <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica, tanto <strong>para</strong> <strong>el</strong> diagnóstico como <strong>para</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Persist<strong>en</strong> importantes disparida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud según <strong>el</strong> área <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia (rural o urbana), <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

a pueblos indíg<strong>en</strong>as o afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> socioeconómico, tanto <strong>en</strong>tre países como <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estos. Los países<br />

que registran los peores indicadores son aqu<strong>el</strong>los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>una</strong> m<strong>en</strong>or proporción <strong>de</strong> mujeres alfabetizadas, m<strong>en</strong>or<br />

acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción al agua potable y a saneami<strong>en</strong>to básico y m<strong>en</strong>or gasto público <strong>en</strong> salud. En <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> los<br />

países persist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> mortalidad infantil <strong>de</strong> hasta 3 a 1, <strong>en</strong> perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más vulnerable (Fernán<strong>de</strong>z<br />

y Oviedo, 2010). La mortalidad materna se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra igualm<strong>en</strong>te asociada al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los hogares: <strong>el</strong> 20%<br />

más pobre conc<strong>en</strong>tra algo más <strong>de</strong>l 35% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muertes, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 20% superior pres<strong>en</strong>ta solo <strong>el</strong> 10% (OPS, 2012).<br />

Estas brechas también se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a otras áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La <strong>de</strong>snutrición crónica (<strong>de</strong>finida como <strong>el</strong> déficit<br />

<strong>de</strong> tal<strong>la</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> edad) ti<strong>en</strong>e importantes ramificaciones a corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, impactos <strong>en</strong> <strong>la</strong> morbilidad<br />

y <strong>la</strong> mortalidad, e implicancias <strong>en</strong> los logros educativos y <strong>la</strong> productividad, lo que constituye uno <strong>de</strong> los principales<br />

mecanismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> transmisión interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>snutrición crónica se re<strong>la</strong>ciona estrecham<strong>en</strong>te con características <strong>social</strong>es y económicas.<br />

Los altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> áreas rurales y los bajos logros educativos <strong>de</strong> los padres hac<strong>en</strong><br />

que los niños indíg<strong>en</strong>as sean particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te vulnerables a <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica. Según datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Encuestas<br />

<strong>de</strong> Demografía y Salud, ese problema afecta aproximadam<strong>en</strong>te a un 16% <strong>de</strong> los niños no indíg<strong>en</strong>as m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong><br />

5 años y a un 31,5% <strong>de</strong> los niños indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l mismo rango etario, es <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> este último grupo casi duplica<br />

<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje correspondi<strong>en</strong>te a los niños no indíg<strong>en</strong>as. La brecha <strong>en</strong>tre ambos grupos es aun más significativa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

29<br />

La razón <strong>de</strong> mortalidad materna es <strong>el</strong> número anual <strong>de</strong> mujeres fallecidas por causas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> embarazo y <strong>el</strong> parto por<br />

cada 100.000 nacidos vivos.<br />

30<br />

Convi<strong>en</strong>e t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te <strong>el</strong> subregistro <strong>de</strong> muertes asociadas a <strong>la</strong> maternidad, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te alto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres pobres y pob<strong>la</strong>ciones<br />

vulnerables y discriminadas por raza o etnia. En países con baja cobertura <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones, <strong>el</strong> subregistro y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>sificación son los problemas característicos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> países con alta cobertura <strong>de</strong> certificación, <strong>el</strong> problema principal es <strong>la</strong><br />

ma<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>bida al registro incorrecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>l fallecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> certificado, lo que impi<strong>de</strong> codificar <strong>una</strong> proporción<br />

significativa <strong>de</strong> muertes maternas. Las mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas al respecto dificultan <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los avances <strong>en</strong> mortalidad<br />

materna, pues los avances reales pue<strong>de</strong>n verse contrarrestados por <strong>una</strong> medición cada vez <strong>de</strong> mayor calidad.<br />

Capítulo I<br />

56


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica severa: mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 1,1% <strong>de</strong> los niños no indíg<strong>en</strong>as <strong>la</strong> sufr<strong>en</strong>, esta cifra exce<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> 9% <strong>en</strong>tre los niños indíg<strong>en</strong>as (CEPAL, 2014b).<br />

Otro ámbito don<strong>de</strong> se manifiestan muy c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s brechas socioeconómicas es <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva.<br />

El embarazo adolesc<strong>en</strong>te ha g<strong>en</strong>erado inquietud a niv<strong>el</strong> regional por sus gran<strong>de</strong>s y variadas repercusiones negativas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, los hombres y <strong>la</strong>s familias involucradas. Pese a los esfuerzos realizados <strong>para</strong><br />

<strong>reducir</strong> <strong>la</strong> maternidad adolesc<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región este indicador se ha estancado <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es altos<br />

(Rodríguez, 2014).<br />

Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rondas c<strong>en</strong>sales más reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> siete países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región indican que <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es que resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong><br />

áreas rurales son sistemáticam<strong>en</strong>te más proclives a ser madres adolesc<strong>en</strong>tes que <strong>la</strong>s que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> áreas urbanas.<br />

Asimismo, <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l quintil <strong>de</strong> ingresos más bajo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los más altos porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> maternidad adolesc<strong>en</strong>te.<br />

Los altos niv<strong>el</strong>es y escasa reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad adolesc<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tasas <strong>el</strong>evadas <strong>de</strong> mortalidad<br />

materna y <strong>la</strong> baja cobertura pr<strong>en</strong>atal que pres<strong>en</strong>tan algunos países <strong>de</strong>muestran los diversos <strong>de</strong>safíos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (CEPAL, 2015e).<br />

H. Evolución <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990, <strong>la</strong> inversión pública <strong>de</strong>stinada al financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> (gasto público <strong>social</strong>) 31<br />

ha mostrado <strong>una</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al alza, lo que repres<strong>en</strong>ta un quiebre con respecto al período <strong>de</strong> ajustes estructurales y<br />

austeridad fiscal que se vivió <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980, l<strong>la</strong>mada <strong>la</strong> “década<br />

perdida”, cuando junto con <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> recursos se increm<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> vulnerabilidad.<br />

Des<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 se pres<strong>en</strong>tó otra inflexión, al <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>rse <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong><br />

y <strong>de</strong>l ciclo económico <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> contracíclicas. A esca<strong>la</strong> regional, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

años och<strong>en</strong>ta fue procíclica, situación que cambió <strong>en</strong>tre 2005 y 2010, período <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sató <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> los<br />

precios <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos y luego <strong>la</strong> crisis financiera internacional. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1980, <strong>en</strong> esta ocasión los países <strong>la</strong>tinoamericanos t<strong>en</strong>ían <strong>una</strong> mejor capacidad <strong>para</strong> cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

emerg<strong>en</strong>tes con recursos propios. Esta situación habría permitido cont<strong>en</strong>er <strong>el</strong> impacto previsible <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong><br />

que continuó su t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> baja. No obstante, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2010, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia regional vu<strong>el</strong>ve<br />

a mostrar indicios procíclicos, ante <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas y <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

últimos dos años.<br />

Consi<strong>de</strong>rando <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía regional, <strong>en</strong>tre 1990 y 1999, <strong>el</strong> gasto <strong>social</strong> como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB<br />

regional creció 0,8 puntos porc<strong>en</strong>tuales. Entre 1999 y 2009 <strong>la</strong> prioridad macroeconómica <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> se <strong>el</strong>evó<br />

significativam<strong>en</strong>te, pasando <strong>de</strong>l 14,6% al 18,3% <strong>de</strong>l PIB, <strong>en</strong> tanto que <strong>en</strong>tre 2009 y 2013 se observó un crecimi<strong>en</strong>to<br />

adicional <strong>de</strong> solo 0,8 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>de</strong>l PIB. Los mayores aum<strong>en</strong>tos tuvieron lugar a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, coincidi<strong>en</strong>do con <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis financiera y <strong>el</strong> auge <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias<br />

primas o superciclo <strong>de</strong> los productos básicos.<br />

Así, <strong>en</strong>tre 1990 y 2013 <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>stinados al área <strong>social</strong> aum<strong>en</strong>tó aproximadam<strong>en</strong>te<br />

un 38%. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> <strong>el</strong> período analizado a<strong>de</strong>más <strong>el</strong> PIB creció un 49% (<strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res constantes <strong>de</strong> 2010),<br />

los recursos disponibles <strong>para</strong> <strong>el</strong> área <strong>social</strong> se duplicaron, tanto a niv<strong>el</strong> total como per cápita (CEPAL, 2014a). Como<br />

se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico I.23, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB, un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> recursos resulta <strong>de</strong>l fuerte increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> presupuesto público, que pasó<br />

<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong>tre un 52% y un 56% <strong>de</strong>l gasto público total <strong>de</strong> los países durante los años nov<strong>en</strong>ta a poco más<br />

<strong>de</strong> un 65% <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te. En este período, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> fue re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ido, <strong>en</strong> tanto <strong>el</strong><br />

gasto público total mostró un increm<strong>en</strong>to acumu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> 3, 3 puntos porc<strong>en</strong>tuales (<strong>de</strong>l 26,2% al 29,5% <strong>de</strong>l PIB, con<br />

<strong>una</strong> leve caída <strong>en</strong> 2013), pero con importantes variaciones, pues <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 25% <strong>de</strong>l PIB a inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 2000 (<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a crisis asiática) y llegó a <strong>superar</strong> <strong>el</strong> 30% <strong>de</strong>l PIB al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te década.<br />

31<br />

El gasto público <strong>social</strong> se refiere a los gastos realizados por <strong>el</strong> gobierno <strong>en</strong> funciones <strong>de</strong> educación, salud, seguridad <strong>social</strong>, asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>social</strong> y vivi<strong>en</strong>da.<br />

Capítulo I<br />

57


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Gráfico I.22<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países a ): evolución agregada <strong>de</strong>l gasto público total,<br />

<strong>de</strong>l gasto público <strong>social</strong> y <strong>de</strong>l PIB, 1991-2013<br />

(Tasas porc<strong>en</strong>tuales <strong>de</strong> variación anual)<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

-4<br />

1991<br />

1992<br />

Capítulo I<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013<br />

Gasto público <strong>social</strong><br />

PIB<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago.<br />

a<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Cuba, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Jamaica, México, Nicaragua,<br />

Panamá, Paraguay, Perú, República Dominicana, Trinidad y Tabago, Uruguay y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>).<br />

Gráfico I.23<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países a ): evolución <strong>de</strong>l gasto público <strong>social</strong><br />

y <strong>de</strong>l gasto público total, 1990-1991 a 2013 b<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB y <strong>de</strong>l gasto público total)<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

26,2 26,3 25,4<br />

51,8 55,1<br />

59,4<br />

26,9 27,5<br />

64,1 63,2 64,2<br />

29,8 30,3 30,9<br />

62,0 61,2<br />

29,5 28,8<br />

13,8 14,7 15,0 16,7 17,4 19,1 18,8 18,9 19,0 19,1<br />

1990-<br />

1991<br />

1994-<br />

1995<br />

2000-<br />

2001<br />

2006-<br />

2007<br />

Gasto público <strong>social</strong> como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB<br />

64,4<br />

66,4<br />

2008 2009 2010 2011 2012 2013<br />

Gasto público total como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB<br />

Gasto público <strong>social</strong> como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l gasto público total<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l gasto público total<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), base <strong>de</strong> datos sobre gasto <strong>social</strong>.<br />

a<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Cuba, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Jamaica, México, Nicaragua,<br />

Panamá, Paraguay, Perú, República Dominicana, Trinidad y Tabago, Uruguay y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>).<br />

b<br />

Promedio pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> los países. Las cifras <strong>de</strong>l gasto público total correspon<strong>de</strong>n a datos oficiales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación funcional <strong>de</strong>l<br />

gasto público y pue<strong>de</strong>n no coincidir con <strong>la</strong>s basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación económica <strong>de</strong>l gasto. El informe oficial <strong>de</strong>l Brasil incluye <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l gasto público total <strong>el</strong><br />

refinanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda interna y externa, equival<strong>en</strong>te aproximadam<strong>en</strong>te al 14,8% <strong>de</strong>l gasto público total <strong>en</strong> promedio <strong>de</strong> los últimos cuatro años, situación<br />

que afecta <strong>la</strong>s cifras regionales. Por este motivo, <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong>l Brasil consi<strong>de</strong>radas correspon<strong>de</strong>n al gasto público primario.<br />

Al analizar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región como prioridad macroeconómica promedio (media simple<br />

<strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> <strong>de</strong> cada país sobre su PIB), se observa <strong>una</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia simi<strong>la</strong>r a lo indicado sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los datos<br />

pon<strong>de</strong>rados, pero con valores algo m<strong>en</strong>ores, <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te al peso <strong>de</strong>l Brasil. Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>una</strong> media <strong>en</strong><br />

torno al 11,8% <strong>de</strong>l producto <strong>en</strong> 1990, <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong> subió hasta alcanzar <strong>el</strong> 16,6% <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> 2012.<br />

Sin embargo, tal como indicó <strong>la</strong> CEPAL (CEPAL, 2014a), se registra <strong>una</strong> gran heterog<strong>en</strong>eidad tanto <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es<br />

iniciales <strong>de</strong> gasto <strong>social</strong> como <strong>de</strong> los actuales. El Perú, Guatema<strong>la</strong> y <strong>el</strong> Ecuador ost<strong>en</strong>tan niv<strong>el</strong>es inferiores al 10%<br />

<strong>de</strong>l PIB, mi<strong>en</strong>tras que Costa Rica, <strong>el</strong> Brasil, <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Cuba se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l 20% <strong>de</strong>l PIB. Todos<br />

58


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región muestran aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1990, que se acreci<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> último período, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2007-2009. Destacan <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Ecuador, El Salvador, Panamá y <strong>el</strong> Paraguay, que increm<strong>en</strong>taron su gasto<br />

<strong>social</strong> más <strong>de</strong> 5 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>de</strong>l PIB durante <strong>el</strong> período analizado.<br />

Salvo <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes funciones también han evolucionado positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región. En promedio simple, los recursos públicos <strong>de</strong>stinados a seguridad <strong>social</strong> y asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor<br />

participación y son los que más han crecido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1990. En dicho año, estos repres<strong>en</strong>taban un 2,8% <strong>de</strong>l PIB, subieron<br />

un 57% <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y luego un 45%, hasta llegar a repres<strong>en</strong>tar un 6,3% <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> 2012 y convertirse <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> función <strong>social</strong> con mayor participación.<br />

Por su parte, <strong>la</strong> educación repres<strong>en</strong>ta actualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 5,6% <strong>de</strong>l PIB, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1990 equivalía solo al 3,6%,<br />

y <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 3,8% <strong>de</strong>l PIB, habi<strong>en</strong>do aum<strong>en</strong>tado un punto porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1990. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>el</strong> rubro <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da y otros es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pequeño y muestra <strong>una</strong> disminución <strong>en</strong> términos re<strong>la</strong>tivos. Al com<strong>para</strong>r<br />

<strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> con los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong><br />

educación t<strong>en</strong>ga <strong>el</strong> mismo tamaño <strong>en</strong> términos <strong>de</strong>l PIB que <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te a <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (OCDE/<br />

CEPAL/CAF, 2014), aunque <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> recursos involucrados es bastante m<strong>en</strong>or.<br />

En <strong>el</strong> gráfico I.24 se muestra <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l gasto <strong>social</strong> <strong>en</strong>tre 1990 y 2012 y se com<strong>para</strong> <strong>la</strong> situación regional<br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, cuyo gasto, <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año con información disponible, se sitúa más <strong>de</strong> 10 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Gráfico I.24<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países) y Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE) (34 países):<br />

evolución <strong>de</strong>l gasto público <strong>social</strong> por sectores (promedios simples)<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB)<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

27,4 26,9<br />

23,6<br />

20,6<br />

16,3 16,6<br />

14,7 14,5<br />

12,8<br />

10,3<br />

12,2<br />

10,1<br />

6,0 6,3<br />

2,8<br />

4,4<br />

3,8 3,8<br />

4,5 5,0<br />

6,2 6,2<br />

2,7<br />

2,8<br />

3,6 4,2<br />

5,4 5,6 5,1 5,1 5,7 5,3<br />

1990 2000 2010 2012 1990 2000 2010 2011<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21) OCDE (34)<br />

Educación Salud Seguridad <strong>social</strong> y asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong> Vivi<strong>en</strong>da y otros<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), base <strong>de</strong> datos CEPALSTAT, e información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong><br />

Económicos (OCDE).<br />

I. Com<strong>en</strong>tarios finales<br />

Los importantes avances registrados <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> a partir <strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000<br />

<strong>en</strong> áreas fundam<strong>en</strong>tales <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, que fueron analizados <strong>en</strong> este capítulo, estuvieron asociados a<br />

diversos factores: un contexto económico favorable, significativas mejorías <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo y<br />

diversas iniciativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> expansión y re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estrategias dirigidas a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y a <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>, que ganan espacio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Sin embargo, todavía queda un <strong>la</strong>rgo camino por recorrer rumbo a socieda<strong>de</strong>s libres <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, más justas<br />

y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>siguales. Los avances han sido heterogéneos, tanto <strong>en</strong>tre los países como <strong>en</strong> su interior. Aún hay un<br />

porc<strong>en</strong>taje significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> e indig<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> vulnerabilidad a ambas situaciones,<br />

Capítulo I<br />

59


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

es <strong>de</strong>cir, con ingresos ap<strong>en</strong>as superiores a <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>. Ello evi<strong>de</strong>ncia <strong>el</strong> riesgo, <strong>para</strong> amplios conting<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>tinoamericana, <strong>de</strong> un retroceso a <strong>una</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o indig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to económico, disminución <strong>de</strong>l ritmo <strong>de</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong>l empleo, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

informalidad, y dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong>l gasto y <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong>.<br />

Los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> ingresos ocurridos <strong>en</strong> <strong>el</strong> período analizado también han sido<br />

significativos, rompi<strong>en</strong>do <strong>una</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia histórica <strong>de</strong> estancami<strong>en</strong>to o empeorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ese indicador. Sin embargo,<br />

han sido c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te insufici<strong>en</strong>tes, y <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>Caribe</strong> sigue mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> triste título <strong>de</strong> <strong>la</strong> región más<br />

<strong>de</strong>sigual <strong>de</strong>l mundo.<br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>fine metas ambiciosas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo y con <strong>la</strong> reducción sustantiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. Los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región están comprometidos<br />

con ese objetivo y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> redob<strong>la</strong>r sus esfuerzos <strong>en</strong> esa dirección <strong>en</strong> un contexto más complejo, <strong>en</strong> que son gran<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> recuperar <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gasto e inversión <strong>social</strong> registrados <strong>en</strong> años<br />

anteriores. Esas dificulta<strong>de</strong>s hac<strong>en</strong> aún más importante fortalecer y mejorar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es y <strong>de</strong> protección al<br />

empleo y acceso al trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> e inclusión <strong>social</strong>,<br />

a fin <strong>de</strong> asegurar su sost<strong>en</strong>ibilidad financiera y dotar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas que garantic<strong>en</strong> tanto su eficacia como<br />

su efectividad.<br />

Como afirma <strong>la</strong> CEPAL, <strong>el</strong> trabajo es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve maestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad. Su r<strong>el</strong>evancia <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad queda <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis realizado <strong>en</strong> este capítulo. Los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong><br />

esas áreas han sido <strong>en</strong> gran medida resultado <strong>de</strong> <strong>una</strong> evolución positiva <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo,<br />

<strong>en</strong>tre los cuales se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación, <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong>l trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, con <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te alza <strong>de</strong>l número<br />

<strong>de</strong> perceptores <strong>de</strong> ingresos <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> los hogares.<br />

La educación es también un campo fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro futuro<br />

y <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías privilegiadas <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. Se han registrado importantes<br />

avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y <strong>de</strong>l acceso a <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas. Se <strong>de</strong>satacan<br />

asimismo los logros <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición.<br />

Sin embargo, persist<strong>en</strong> importantes brechas <strong>en</strong> todas esas áreas. Las brechas <strong>social</strong>es exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se<br />

re<strong>la</strong>cionan estrecham<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s asimetrías productivas que implican <strong>una</strong> composición <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong><br />

productividad <strong>de</strong> los empleos, lo que se traduce <strong>en</strong> mayores brechas sa<strong>la</strong>riales y <strong>una</strong> inequitativa distribución <strong>de</strong>l<br />

ingreso. La heterog<strong>en</strong>eidad productiva persiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y sigue si<strong>en</strong>do <strong>una</strong> barrera importante <strong>para</strong> <strong>el</strong> avance <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />

Reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad es condición básica <strong>para</strong> lograr un mundo sin <strong>pobreza</strong>. La <strong>de</strong>sigualdad no se refiere solo<br />

a los ingresos, sino también a los <strong>de</strong>rechos, <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> autonomía, <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to mutuo y <strong>la</strong> dignidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> e indig<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> vulnerabilidad a ambas<br />

condiciones, así como <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso a un trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te,<br />

están fuertem<strong>en</strong>te marcadas por los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> género, raza y etnia, y por <strong>de</strong>terminados mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l ciclo<br />

<strong>de</strong> vida, como <strong>la</strong> infancia, <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud y <strong>la</strong> vejez. También son muy marcadas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s regionales <strong>en</strong> los<br />

países y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas rurales y urbanas. Por lo tanto, <strong>para</strong> seguir avanzando hacia <strong>el</strong> horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad, es<br />

necesario conocer y reconocer <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, e incorporar esas dim<strong>en</strong>siones, <strong>en</strong><br />

forma estructurante, a los mecanismos <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas.<br />

Capítulo I<br />

60


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Bibliografía<br />

Abramo, Laís (2015), Uma década <strong>de</strong> promoção do trabalho <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te no Brasil, Brasilia, Organización Internacional<br />

<strong>de</strong>l Trabajo (OIT).<br />

Amarante, Verónica y Rodrigo Arim (eds.) (2015), Desigualdad e informalidad: un análisis <strong>de</strong> cinco experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 133 (LC/G.2637-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Amarante, Verónica y Ana Sojo (2015), “Protección <strong>social</strong> y afiliación a los sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”,<br />

Desigualdad e informalidad: un análisis <strong>de</strong> cinco experi<strong>en</strong>cias <strong>la</strong>tinoamericanas, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 133<br />

(LC/G.2637-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Arav<strong>en</strong>a, C<strong>la</strong>udio, Luis Eduardo Escobar y André Hofman (2015), “Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>la</strong> productividad<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, 1990-2013”, serie Macroeconomía <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>, N° 164 (LC/L.4024), Santiago,<br />

Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

B<strong>el</strong>lo, Álvaro y Marta Rang<strong>el</strong> (2002), “La equidad y <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 76 (LC/G.2175-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Bocos Ruiz, J. (2011), Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: obstáculos y retos,<br />

Proyecto Kalú, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Ayuda Humanitaria [<strong>en</strong> línea] http://cooperantes.proyectokalu.com/wpcont<strong>en</strong>t/uploads/Situacion-mujeres-indig<strong>en</strong>as-AL_Judith-Bocos.pdf.<br />

Cecchini, Simone y Rodrigo Martínez (2011), Protección <strong>social</strong> inclusiva <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Una mirada integral, un<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 111 (LC/G.2488-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Cecchini, Simone y Andras Uthoff (2008), “Pobreza y empleo <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: 1990-2005”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL,<br />

N° 94 (LC/G.2357-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Ce<strong>la</strong>sun, Oya y otros (2015), “Fiscal policy in Latin America: lessons and legacies of the global financial crisis”,<br />

IMF Staff Discussion Note, N° 15/06, Washington, D.C., Fondo Monetario Internacional (FMI).<br />

CEPAL (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>) (2015a), Estudio Económico <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong> 2015: <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> impulsar <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> inversión con miras a reactivar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to (LC/G.2645-P), Santiago.<br />

(2015b), La Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> 2015 (LC/G.2641-P), Santiago.<br />

(2015c), Panorama fiscal <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> 2015: dilemas y espacios <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> (LC/L.3961), Santiago.<br />

(2015d), Juv<strong>en</strong>tud: realida<strong>de</strong>s y retos <strong>para</strong> un <strong>de</strong>sarrollo con igualdad, D. Trucco y H. Ullmann (eds.), Santiago,<br />

por aparecer.<br />

(2015e), <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: <strong>una</strong> mirada al futuro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. Informe<br />

regional <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io (ODM) <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, 2015<br />

(LC/G.2646), Santiago.<br />

(2014a), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago.<br />

(2014b), Pactos <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago.<br />

(2014c), Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> <strong>la</strong> garantía<br />

<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos (LC/L.3902), Santiago.<br />

(2013a), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2012 (LC/G.2557-P), Santiago.<br />

(2013b), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2013 (LC/G.2580), Santiago.<br />

(2013c), Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: exam<strong>en</strong> <strong>de</strong>l período 2009-2013 y lecciones apr<strong>en</strong>didas. Síntesis y<br />

ba<strong>la</strong>nce (LC/L.3640(CRPD.1/3)), Santiago.<br />

(2013d), <strong>Desarrollo</strong> sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> post 2015 y Rio+20 (LC/G.2577), Santiago.<br />

(2012a), Ba<strong>la</strong>nce Pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Economías <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (LC/G.2512-P), Santiago.<br />

(2012b), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2011 (LC/G.2514-P), Santiago.<br />

(2012c), Pob<strong>la</strong>ción, territorio y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/L.3474(CEP.2/3)), Santiago, Comité Especial <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL<br />

sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong>.<br />

(2011a), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2010 (LC/G.2481-P), Santiago.<br />

(2011b), “Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación y <strong>la</strong> información (tics) <strong>para</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> contextos rurales <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Cerrando brechas”, Santiago, inédito.<br />

Capítulo I<br />

61


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

(2010a), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2009 (LC/G.2423-P), Santiago.<br />

(2010b), El progreso <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> hacia los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io: <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong><br />

lograrlos con igualdad (LC/G.2460), Santiago.<br />

(2009), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2008 (LC/G.2402-P), Santiago.<br />

(2008), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2007 (LC/G.2351-P), Santiago.<br />

(2007), Cohesión <strong>social</strong>: inclusión y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (LC/G.2335/REV.1),<br />

Santiago.<br />

(2006), La protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> cara al futuro: acceso, financiami<strong>en</strong>to y solidaridad (LC/G.2294(SES.31/3)), Santiago.<br />

(2005), Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io: <strong>una</strong> mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (LC/G.2331-P), Santiago.<br />

(2004a), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2002-2003 (LC/G.2209-P), Santiago.<br />

(2004b), Una década <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 1990-1999, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 77 (LC/G.2212-P),<br />

Santiago.<br />

CEPAL/FAO/ONU-Mujeres/PNUD/OIT (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Organización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura/Entidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Igualdad <strong>de</strong><br />

Género y <strong>el</strong> Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres/Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>/Organización<br />

Internacional <strong>de</strong>l Trabajo) (2013), Trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te e igualdad <strong>de</strong> género. Políticas <strong>para</strong> mejorar <strong>el</strong> acceso y <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Santiago.<br />

CEPAL/OIJ (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Organización Iberoamericana <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tud) (2004),<br />

La juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> Iberoamérica: t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y urg<strong>en</strong>cias (LC/L.2180), Santiago.<br />

CEPAL/OIJ/IMJUVE (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Organización Iberoamericana <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tud/<br />

Instituto Mexicano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud) (2014), Invertir <strong>para</strong> transformar: <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud como protagonista <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, Madrid.<br />

CEPAL/OIT (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>) (2015), “Protección <strong>social</strong> universal <strong>en</strong> mercados<br />

<strong>la</strong>borales con informalidad”, Coyuntura Laboral <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, N° 12 (LC/L. 3998), Santiago.<br />

(2014), “Formalización <strong>de</strong>l empleo y distribución <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales”, Coyuntura Laboral <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, N° 11 (LC/L. 3904), Santiago.<br />

(2012), Coyuntura Laboral <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, N° 7, Santiago.<br />

CEPAL/UNFPA (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Fondo <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas)<br />

(2012), Informe regional <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> 2011. Invertir <strong>en</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: un imperativo <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos e inclusión, Santiago.<br />

CEPAL/UNFPA/OIJ (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Fondo <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas/<br />

Organización Iberoamericana <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tud) (2012), Juv<strong>en</strong>tud y bono <strong>de</strong>mográfico <strong>en</strong> Iberoamérica (LC/L.3575), Madrid.<br />

CEPAL/UNFPA/OPS (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Fondo <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas/<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud) (2010), “Salud materno infantil <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>una</strong> r<strong>el</strong>ectura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.346), Santiago.<br />

CEPAL/UNICEF (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Infancia)<br />

(2005), “La <strong>pobreza</strong> infantil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, Desafíos. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia y Adolesc<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> Avance<br />

<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, N° 1, Santiago.<br />

Cruces, Guillermo, Carolina García Dom<strong>en</strong>ch y Flor<strong>en</strong>cia Pinto (2012), Visibilidad estadística. Datos sobre pob<strong>la</strong>ción<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> c<strong>en</strong>sos y <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, Ciudad <strong>de</strong> Panamá, Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (PNUD).<br />

D<strong>el</strong> Popolo, Fabiana y Susana Schkolnik (2013), “Pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: avances y <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> información”, Notas <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, N° 97<br />

(LC/G.2598-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

D<strong>el</strong>ors, Jacques (1996), La educación <strong>en</strong>cierra un tesoro. Informe a <strong>la</strong> UNESCO <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Internacional sobre<br />

<strong>la</strong> Educación <strong>para</strong> <strong>el</strong> Siglo XXI, París, Ediciones UNESCO Santil<strong>la</strong>na.<br />

FAO (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura) (2013), Pobreza rural y <strong>políticas</strong><br />

públicas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Santiago.<br />

Fernán<strong>de</strong>z, Andrés y Enrique Oviedo (eds.) (2010), Salud <strong>el</strong>ectrónica <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: avances y <strong>de</strong>safíos<br />

(LC/L.3252), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Gargar<strong>el</strong><strong>la</strong>, Roberto y Christian Courtis (2011), “El nuevo constitucionalismo <strong>la</strong>tinoamericano: promesas e interrogantes”,<br />

S<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s fragm<strong>en</strong>tadas. <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>una</strong> perspectiva global, Martín<br />

Hop<strong>en</strong>hayn y Ana Sojo (comps.), Bu<strong>en</strong>os Aires, Siglo XXI editores.<br />

Capítulo I<br />

62


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Gómez, Elsa (2008), “La valoración <strong>de</strong>l trabajo no remunerado: <strong>una</strong> estrategia c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong><br />

género”, La economía invisible y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género. La importancia <strong>de</strong> medir y valorar <strong>el</strong> trabajo no<br />

remunerado, Washington, D.C., Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS).<br />

Gómez Sabaini, Juan Carlos y Dalmiro Morán (2013), “Política tributaria <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>una</strong> segunda<br />

<strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> reformas”, serie Macroeconomía <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>, Nº 133 (LC/L.3632), Santiago, Comisión Económica<br />

<strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Jiménez, Juan Pablo y Andrea Po<strong>de</strong>stá (2009), “Inversión, inc<strong>en</strong>tivos fiscales y gastos tributarios <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”,<br />

serie Macroeconomía <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>, N° 77 (LC/L.3004-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Jiménez, Mar<strong>en</strong> y otros (2008), “La reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: avance dispar<br />

que requiere respuestas variadas”, Desafíos. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> los Objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, Nº 6, Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Fondo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Infancia (UNICEF).<br />

Kaztman, Rubén (1999), “Marco conceptual sobre activos, vulnerabilidad y estructura <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s”<br />

(LC/MVD/R.180), Montevi<strong>de</strong>o, oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Martínez, Rodrigo y Andrés Fernán<strong>de</strong>z (2007), “El costo <strong>de</strong>l hambre: impacto <strong>social</strong> y económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición<br />

infantil <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y República Dominicana”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.144), Santiago, Comisión<br />

Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Programa Mundial <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos (PMA).<br />

(2009), “El costo <strong>de</strong>l hambre: impacto <strong>social</strong> y económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional<br />

<strong>de</strong> Bolivia, Ecuador, Paraguay y Perú”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.260), Santiago, Comisión Económica<br />

<strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Programa Mundial <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos (PMA).<br />

Martínez, Rodrigo, Danie<strong>la</strong> Trucco y Amalia Palma (2014), “El analfabetismo funcional <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>:<br />

panorama y principales <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> política”, serie Políticas Sociales, N° 198 (LC/L.3841), Santiago, Comisión<br />

Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Milosavljevic, Vivian (2007), “Estadísticas <strong>para</strong> <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> género: magnitu<strong>de</strong>s y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”,<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 92 (LC/G.2321-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Milosavljevic, Vivian y O<strong>de</strong>tte Tac<strong>la</strong> (2007), “Incorporando un módulo <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l tiempo a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares:<br />

restricciones y pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s”, serie Mujer y <strong>Desarrollo</strong>, N° 83 (LC/L.2709-P), Santiago, Comisión Económica<br />

<strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Mostafa, Joana, Fábio Monteiro y Pedro H. Ferreira <strong>de</strong> Souza (2010), “Efeitos econômicos do gasto <strong>social</strong> no Brasil”,<br />

Perspectivas da política <strong>social</strong> no Brasil, Jorge Abrahão Castro y otros, Brasilia, Instituto <strong>de</strong> Investigación Económica<br />

Aplicada (IPEA).<br />

Naciones Unidas (2015), Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io: Informe <strong>de</strong> 2015, Nueva York.<br />

(2008), Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre los Derechos <strong>de</strong> los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as, Nueva York [<strong>en</strong> línea]<br />

http://www.un.org/esa/soc<strong>de</strong>v/unpfii/docum<strong>en</strong>ts/DRIPS_es.pdf.<br />

OCDE/CEPAL/CAF (Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos/Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Banco <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>) (2014), Perspectivas económicas <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

2015: educación, compet<strong>en</strong>cias e innovación <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2627), Santiago.<br />

OEI (Organización <strong>de</strong> Estados Iberoamericanos <strong>para</strong> <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura) (2012), Estado <strong>de</strong>l arte sobre<br />

empleo juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y Europa: Encu<strong>en</strong>tro Intersectorial <strong>de</strong> Intercambio y Programación “Inserción<br />

Laboral <strong>de</strong> los Jóv<strong>en</strong>es. Estrategias innovadoras <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong> transición escue<strong>la</strong>-trabajo” [<strong>en</strong> línea] http://www.<br />

oei.es/70cd/EstadoArtEmpleJuv<strong>en</strong>il.pdf.<br />

OIT (Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo) (2014), “Experi<strong>en</strong>cias reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> formalización <strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”, Notas sobre Formalización, Lima, Oficina Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

(2013a), T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias mundiales <strong>de</strong>l empleo juv<strong>en</strong>il, 2013. Una <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro, Ginebra.<br />

(2013b), Trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te e igualdad <strong>de</strong> género. Políticas <strong>para</strong> mejorar <strong>el</strong> acceso y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Organización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura/Entidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Igualdad <strong>de</strong><br />

Género y <strong>el</strong> Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres/Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>/Organización<br />

Internacional <strong>de</strong>l Trabajo.<br />

(2013c), Trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te y juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción, Lima, Oficina Regional <strong>para</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

Capítulo I<br />

63


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

(2007), Panorama Laboral 2007. <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Lima, Oficina Regional <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

OMS (Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud) (2011), World Report on Disability [<strong>en</strong> línea] http://www.who.int/disabilities/<br />

world_report/2011/report/<strong>en</strong>/.<br />

OPS (Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud) (2013), WHO-AIMS: Informe regional sobre los sistemas <strong>de</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Washington, D.C. [<strong>en</strong> línea] http://www.paho.org/per/images/stories/<br />

FtPage/2013/WHO-AIMS.pdf.<br />

Pinto, A. (1975), “Heterog<strong>en</strong>eidad estructural y mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, Inf<strong>la</strong>ción: raíces<br />

estructurales, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

(1965), “Conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l progreso técnico y <strong>de</strong> sus frutos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, El Trimestre<br />

Económico, Nº 125, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Rico, María Nieves y Danie<strong>la</strong> Trucco (2014), “Adolesc<strong>en</strong>tes: <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación y al bi<strong>en</strong>estar futuro”, serie<br />

Políticas Sociales, N° 190 (LC/L.3791), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Rodríguez, Jorge (2014), “La reproducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia y sus <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Introducción<br />

al análisis <strong>de</strong>mográfico, con énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> microdatos c<strong>en</strong>sales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> 2010”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

Proyectos (LC/W.605), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Ross<strong>el</strong>, Cecilia (2013), “Desba<strong>la</strong>nce etario <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar. El lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong>”, serie Políticas Sociales, N° 76 (LC/L.3574), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

(2012), Protección <strong>social</strong> y <strong>pobreza</strong> rural <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, Santiago, Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura (FAO)/Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Sojo, Ana (2015), “La informalidad y los actuales <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión contributiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, International Social Security Review vol. 68, N° 4, número especial, Wiley, por aparecer.<br />

Stav<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, Rodolfo (2011), “La i<strong>de</strong>ntidad indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, Martín Hop<strong>en</strong>hayn y Ana Sojo (comps.),<br />

S<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s fragm<strong>en</strong>tadas: <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>una</strong> perspectiva global, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

Siglo XXI editores.<br />

Tokman, Víctor (2006), “Inserción <strong>la</strong>boral, mercados <strong>de</strong> trabajo y protección <strong>social</strong>”, serie Financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>,<br />

N° 70 (LC/L.2507-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Trucco, Danie<strong>la</strong> (2014), “Educación y <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, serie Políticas Sociales, N° 200 (LC/L.3846),<br />

Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

UNICEF (Fondo <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas) (2015), Lev<strong>el</strong>s and Tr<strong>en</strong>ds in Child Mortality Report 2015,<br />

Nueva York.<br />

(2014), “Base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea: Monitoreando <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> niños y mujeres”, junio.<br />

Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong>, María El<strong>en</strong>a y Marta Rang<strong>el</strong> (eds.) (2004), Desigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>trecruzadas: <strong>pobreza</strong>, género, etnia y raza<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, Santiago, Oficina Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

W<strong>el</strong>ler, Jürg<strong>en</strong> y Corn<strong>el</strong>ia Kal<strong>de</strong>wei (2013), “Empleo, crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ible e igualdad”, serie Macroeconomía <strong>de</strong>l<br />

<strong>Desarrollo</strong>, Nº 145 (LC/L.3743), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Capítulo I<br />

64


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Capítulo II<br />

Políticas <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>políticas</strong><br />

sectoriales y sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong><br />

Introducción<br />

En <strong>la</strong>s últimas décadas, los <strong>en</strong>foques que han guiado <strong>el</strong> diseño y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se han caracterizado por <strong>una</strong> gran diversidad <strong>de</strong> visiones y <strong>de</strong>bates, y por<br />

alg<strong>una</strong>s dicotomías. En los años och<strong>en</strong>ta, por ejemplo, <strong>la</strong> visión reduccionista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es focalizadas no<br />

<strong>la</strong>s concebía como parte <strong>de</strong> un <strong>en</strong>tramado más amplio <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> sectoriales y s<strong>el</strong>ectivas, sino como un dispositivo<br />

<strong>para</strong> coadyuvar al <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es y <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> carácter universal y solidario.<br />

Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> universalidad han ido ganando terr<strong>en</strong>o como refer<strong>en</strong>tes<br />

ori<strong>en</strong>tadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es; <strong>en</strong> parte, esto es resultado <strong>de</strong> <strong>una</strong> int<strong>en</strong>sa controversia <strong>en</strong> torno al pap<strong>el</strong> y los<br />

objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es sectoriales y <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tadas exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación<br />

<strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>. Dado que los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, actualm<strong>en</strong>te<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los países, surgieron y se consolidaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> tales discusiones, es importante<br />

revisar<strong>la</strong>s <strong>para</strong> hacer un ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> estos programas y <strong>de</strong>limitar y evaluar su pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es y <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>.<br />

Superar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad requiere tanto <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> s<strong>el</strong>ectivas o focalizadas, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como<br />

pob<strong>la</strong>ción objetivo primordialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s personas y familias que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, como <strong>de</strong> variados<br />

esfuerzos <strong>de</strong> inclusión <strong>de</strong> esa pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los programas universales, que usualm<strong>en</strong>te están organizados <strong>de</strong> manera<br />

sectorial. El fin último es impugnar <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>la</strong>s segm<strong>en</strong>taciones y fragm<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

acceso y calidad que van <strong>en</strong> <strong>de</strong>smedro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos. De allí que <strong>la</strong> CEPAL haya consi<strong>de</strong>rado<br />

esa temática cuando, a inicios <strong>de</strong>l mil<strong>en</strong>io, p<strong>la</strong>smó cinco principios rectores <strong>para</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región:<br />

universalidad, solidaridad, efici<strong>en</strong>cia, equival<strong>en</strong>cia e integralidad. En ese marco, <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ectividad o focalización se<br />

concibió como <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos que permite asignar recursos a los más pobres y cumple <strong>una</strong> función<br />

complem<strong>en</strong>taria, ya que es “…<strong>una</strong> condición que, bi<strong>en</strong> aplicada, hace más eficaz <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>social</strong>es” (CEPAL, 2000, págs. 80-87).<br />

En materia <strong>de</strong> focalización, no hay ori<strong>en</strong>taciones que result<strong>en</strong> aj<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales<br />

(como salud, educación, trabajo, vivi<strong>en</strong>da y otras). Pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearse <strong>una</strong> re<strong>la</strong>ción virtuosa, ais<strong>la</strong>da o contrapuesta a<br />

su accionar, y <strong>el</strong>lo t<strong>en</strong>drá s<strong>en</strong>das implicaciones <strong>para</strong> alcanzar <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

y su sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, así como <strong>para</strong> <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to o <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectiva universalidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>. De allí que pueda postu<strong>la</strong>rse que diversas ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> focalización han t<strong>en</strong>ido<br />

distintas implicaciones <strong>de</strong> carácter institucional <strong>en</strong> cuanto al vínculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> s<strong>el</strong>ectivas con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

<strong>social</strong>es sectoriales.<br />

Capítulo II<br />

65


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

A partir <strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque, y con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> extraer alg<strong>una</strong>s lecciones, <strong>en</strong> este capítulo se abordan, <strong>en</strong> primer<br />

término, algunos postu<strong>la</strong>dos y configuraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> con <strong>la</strong>s<br />

<strong>políticas</strong> universales y sectoriales que han estado pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres últimas décadas. Estas<br />

interacciones muestran cuán vital resulta <strong>para</strong> su cometido <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y diálogo que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> los<br />

ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> y otros <strong>en</strong>tes coordinadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

En segundo lugar, se caracterizan los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas o con corresponsabilidad (PTC)<br />

puestos <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> numerosos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas. En muchos casos, estos han estado a<br />

cargo <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> o <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s coordinadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. A partir <strong>de</strong>l<br />

diagnóstico, se aborda <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

que permitan fortalecer aspectos virtuosos <strong>de</strong> esas <strong>políticas</strong>, asegurar los avances logrados <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario económico<br />

que se pres<strong>en</strong>ta como m<strong>en</strong>os favorable e impedir <strong>la</strong> reversión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias positivas observadas. También se<br />

<strong>de</strong>be avanzar <strong>en</strong> ámbitos <strong>en</strong> los que hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to los logros han sido insufici<strong>en</strong>tes, no solo fortaleci<strong>en</strong>do su<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales <strong>de</strong> educación, salud y nutrición, sino también <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

inserción <strong>la</strong>boral y productiva. Algunos <strong>de</strong> estos aspectos se retomarán más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo IV.<br />

A. Las <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales<br />

y los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> 1<br />

En <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1980 y 1990, <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> predominó <strong>una</strong> visión reduccionista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

focalizadas <strong>de</strong> combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> que implicó re<strong>la</strong>ciones competitivas con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales. Esa visión, que<br />

se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> atacar <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> mediante programas asist<strong>en</strong>cialistas, fue funcional a reformas<br />

sectoriales que tuvieron por objeto <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>r o <strong>de</strong>bilitar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> carácter universal. Por <strong>el</strong> contrario, cuando<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> s<strong>el</strong>ectivas se <strong>en</strong>caminan a <strong>superar</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, es indisp<strong>en</strong>sable su sinergia con <strong>la</strong> dinámica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es y universales; <strong>superar</strong> un <strong>en</strong>foque asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y actuar sobre<br />

sus causas requiere acciones sectoriales <strong>de</strong>stinadas a ampliar <strong>la</strong> cobertura y a mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones.<br />

Estos cambios <strong>en</strong> los <strong>en</strong>foques predominantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> política y <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> necesariam<strong>en</strong>te tuvieron corre<strong>la</strong>tos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, un aspecto que se analiza <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo III.<br />

1. La dicotomía <strong>en</strong>tre focalización y universalidad: implicaciones<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong><br />

Esa visión reduccionista <strong>de</strong> <strong>la</strong> focalización se con<strong>de</strong>nsó <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta, tanto <strong>en</strong> términos conceptuales como<br />

políticos. Sistemáticam<strong>en</strong>te, se i<strong>de</strong>ntificaban <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos negativos <strong>de</strong> los programas universales <strong>para</strong> postu<strong>la</strong>r <strong>el</strong><br />

reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> universalidad por <strong>la</strong> focalización, esgrimido como un principio articu<strong>la</strong>dor g<strong>en</strong>eral que,<br />

a <strong>la</strong> vez, <strong>de</strong>signaba un or<strong>de</strong>n más simple y acotado <strong>para</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>: ser subsidiaria <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> propuestas privatizadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es que constreñían <strong>la</strong> solidaridad <strong>de</strong> su financiami<strong>en</strong>to,<br />

se abogó por <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>r los servicios <strong>social</strong>es universales —evaluados <strong>en</strong> forma integral muy negativam<strong>en</strong>te mediante<br />

un giro analítico que calificaba <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad <strong>de</strong> los programas universales como regresivos— y por conc<strong>en</strong>trar <strong>la</strong><br />

inversión pública <strong>social</strong> <strong>en</strong> los grupos más vulnerables mediante los l<strong>la</strong>mados “programas focalizados”. Se postuló<br />

que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión universal, caracterizada como muy costosa e inefici<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> focalización podía<br />

permitir a los gobiernos <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> manera más efectiva y a m<strong>en</strong>or costo. En <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

<strong>social</strong> se otorgó <strong>en</strong>orme importancia a <strong>el</strong>iminar los errores <strong>de</strong> inclusión y no se dio <strong>la</strong> misma r<strong>el</strong>evancia a <strong>superar</strong><br />

los errores <strong>de</strong> exclusión <strong>en</strong> los programas y acciones públicas. Asimismo, se perdió <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> política <strong>social</strong><br />

compete al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y se remp<strong>la</strong>zó por <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinatarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> son<br />

<strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y extrema <strong>pobreza</strong>. La política <strong>social</strong> no era, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>para</strong> toda <strong>la</strong><br />

sociedad, sino únicam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los pobres.<br />

1<br />

Este apartado se basa <strong>en</strong> Sojo (1999 y 2007).<br />

Capítulo II<br />

66


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Esta falsa dicotomía <strong>en</strong>tre focalización y universalismo era funcional a <strong>una</strong> propuesta global sobre política<br />

<strong>social</strong> que se articu<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> torno a los sigui<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos: i) contribuir a solucionar <strong>la</strong> crisis fiscal <strong>de</strong>l Estado<br />

con recortes al gasto <strong>social</strong>; ii) conc<strong>en</strong>trar <strong>el</strong> gasto público <strong>social</strong> <strong>en</strong> los grupos más vulnerables <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

restringir <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>social</strong>, cuestionando y evaluando negativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> principio<br />

<strong>de</strong> universalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> y proponi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> universalistas;<br />

iii) preconizar <strong>la</strong> privatización re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los servicios <strong>social</strong>es, incluso <strong>para</strong> los programas focalizados, y iv) postu<strong>la</strong>r<br />

que <strong>la</strong> distribución primaria <strong>de</strong>l ingreso y <strong>la</strong> <strong>el</strong>evación <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida, producto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>rrame y <strong>de</strong> <strong>la</strong> reactivación<br />

económica, garantizarían a los grupos aj<strong>en</strong>os a <strong>la</strong> focalización <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> pago <strong>para</strong> utilizar los servicios privados<br />

(Sojo, 1990 y 2007). En <strong>la</strong> región se registraron alg<strong>una</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>para</strong>digmáticas <strong>en</strong> tal s<strong>en</strong>tido.<br />

En Chile, <strong>la</strong>s reformas neoliberales empr<strong>en</strong>didas durante <strong>la</strong> dictadura apuntaron a <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>r <strong>la</strong> solidaridad<br />

<strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to, acotar <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios universales, lograr que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción no c<strong>la</strong>sificada como pobre<br />

adquiriese servicios <strong>social</strong>es <strong>de</strong> mercado, establecer subsidios a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s personas que vivían <strong>en</strong><br />

condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> tuvieran acceso a prestaciones <strong>de</strong> mercado y traspasar importantes funciones a los <strong>en</strong>tes<br />

municipales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud primaria y educación. Gran cantidad <strong>de</strong> recursos se <strong>de</strong>stinaron a privatizar <strong>el</strong><br />

sistema <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y a consolidar <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud previsional. Por tanto, <strong>la</strong> focalización fue <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano<br />

<strong>de</strong> profundos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> los sectores <strong>social</strong>es.<br />

Por su parte, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas adoptadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia cabe <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que cumplió<br />

<strong>el</strong> Fondo Social <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia —convertido más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> Fondo <strong>de</strong> Inversión Social— por <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración<br />

que se pret<strong>en</strong>dió atribuirle respecto <strong>de</strong> otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Cuando se imp<strong>la</strong>ntaron los fondos <strong>social</strong>es <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> operación autónoma respecto <strong>de</strong> los ministerios y <strong>de</strong> los sectores <strong>social</strong>es fue <strong>de</strong>stacada como <strong>una</strong><br />

<strong>de</strong> sus virtu<strong>de</strong>s y postu<strong>la</strong>da como garantía <strong>de</strong> agilidad, eficacia y efici<strong>en</strong>cia. En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> ajuste, se<br />

consi<strong>de</strong>raron poco los aspectos <strong>social</strong>es. Se pret<strong>en</strong>día que <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrame brindara oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> los pobres y que,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, los fondos <strong>social</strong>es <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia comp<strong>en</strong>saran <strong>en</strong> algo <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> los sectores<br />

más afectados. Los fondos se <strong>de</strong>stinaron a crear empleos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y a construir infraestructura <strong>de</strong> educación<br />

básica, salud primaria y agua y saneami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> áreas pobres 2 . Se trataba <strong>de</strong> programas asist<strong>en</strong>ciales cuya visibilidad<br />

y efectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración también cumplían un pap<strong>el</strong> político, ya que <strong>para</strong> invertir los recursos se s<strong>el</strong>eccionaron<br />

<strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> mayor riesgo político. De ese modo se logró visibilidad política, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> pequeña esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

dichos recursos y <strong>de</strong> su cobertura no posibilitaba efectos anticíclicos.<br />

Las re<strong>la</strong>ciones competitivas <strong>de</strong> los fondos <strong>social</strong>es con lo sectorial, más que garantizar agilidad o efici<strong>en</strong>cia,<br />

increm<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es universales, pues se añadieron superposiciones<br />

y duplicida<strong>de</strong>s, o se provocaron discontinuida<strong>de</strong>s con <strong>la</strong> dinámica sectorial.<br />

La institucionalidad asociada con los fondos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> inversión <strong>social</strong> p<strong>la</strong>nteaba importantes<br />

problemas, ya que los vínculos con los ministerios <strong>social</strong>es eran muy débiles. Estos fondos por lo g<strong>en</strong>eral estaban<br />

a cargo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s autónomas y transitorias, que contaban con más financiami<strong>en</strong>to externo o cuyos funcionarios<br />

t<strong>en</strong>ían su<strong>el</strong>dos muy superiores a los <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas 3 . Como consecu<strong>en</strong>cia, su continuidad y<br />

replicabilidad eran muy acotadas, puesto que <strong>la</strong> institucionalidad pública no contaba con tales recursos. Con <strong>el</strong> paso<br />

<strong>de</strong>l tiempo, surgieron críticas que, por ejemplo, seña<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> los fondos y<br />

programas <strong>para</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> a los ministerios sectoriales, por consi<strong>de</strong>rar que estos t<strong>en</strong>ían más infraestructura<br />

y proveían <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los servicios.<br />

Diversas evaluaciones realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región indican que esa visión negativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> universales y<br />

<strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que los problemas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> se iban a resolver fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con programas focalizados se<br />

tradujeron <strong>en</strong> <strong>una</strong> <strong>de</strong>terminada re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre programas s<strong>el</strong>ectivos y sectoriales que, al coartar reformas indisp<strong>en</strong>sables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> universales, tuvieron un efecto negativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano o <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

En otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> evolución <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta fue distinta. En <strong>el</strong> Brasil, por ejemplo,<br />

primó un ímpetu universalista <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>social</strong>, con fuerte asi<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1988, acordada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y con gran<strong>de</strong>s repercusiones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>social</strong>, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>staca<br />

2<br />

En g<strong>en</strong>eral, los empleos creados fueron <strong>de</strong> pequeña esca<strong>la</strong> y muy baja calidad, con bajas remuneraciones y sesgos <strong>de</strong>sfavorables a<br />

<strong>la</strong>s mujeres (Berar Awad, 1997).<br />

3<br />

Otros ejemplos son <strong>el</strong> Fondo Hondureño <strong>de</strong> Inversión Social (FHIS), <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Cooperación <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (FONCODES) <strong>de</strong>l<br />

Perú y <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Inversión Social (FONVIS) <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>).<br />

Capítulo II<br />

67


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

<strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l Sistema Único <strong>de</strong> Salud (SUS), <strong>la</strong> Previsión Rural y <strong>el</strong> B<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> Prestación Continuada (BPC).<br />

Es interesante consi<strong>de</strong>rar que <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> polémica <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> s<strong>el</strong>ectivas<br />

y universales <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> no resultó <strong>en</strong> <strong>una</strong> opción por un acceso s<strong>el</strong>ectivo a los programas <strong>de</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong>. Fue hacia mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 cuando se legitimaron <strong>políticas</strong> focalizadas <strong>de</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, pero no opuestas a los programas <strong>social</strong>es <strong>de</strong> carácter universal. Se afirma que ese retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

instauración <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> focalizadas permitió al Brasil b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>tinoamericana y aprovechar un<br />

apr<strong>en</strong>dizaje que coartó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> programas redundantes o aj<strong>en</strong>os a los servicios básicos <strong>de</strong> vocación universal,<br />

así como <strong>la</strong> instauración <strong>de</strong> fondos <strong>social</strong>es <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia (Draibe, 2006, pág. 143).<br />

El universalismo también avanzó <strong>en</strong> Colombia, don<strong>de</strong> con <strong>la</strong> compleja reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se buscó tanto <strong>la</strong><br />

cobertura universal <strong>de</strong>l asegurami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios, como <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre aseguradores y<br />

prestadores <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un sistema solidario y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado, cuyos b<strong>en</strong>eficios y obligaciones se consolidaban <strong>en</strong><br />

dos regím<strong>en</strong>es: contributivo (que se nutre <strong>de</strong> contribuciones obrero-patronales) y subsidiado. El sistema colombiano<br />

cu<strong>en</strong>ta con importantes dispositivos <strong>para</strong> <strong>la</strong> solidaridad, como <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Solidaridad y Garantía (Fosyga). La<br />

complejidad <strong>de</strong>l diseño, no obstante, dificultó <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ambos regím<strong>en</strong>es <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>zos contemp<strong>la</strong>dos. En<br />

Costa Rica, país <strong>de</strong> arraigadas tradiciones universalistas, tampoco se registró un sesgo contra los recursos <strong>de</strong>stinados<br />

a <strong>la</strong>s áreas <strong>social</strong>es. Incluso se consolidaron esfuerzos señeros <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> s<strong>el</strong>ectivas <strong>de</strong>stinadas, por<br />

ejemplo, a estrechar <strong>la</strong> brecha digital con <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> informática educativa, que empezó por <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />

más pobres con un horizonte universalista <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura, y cuyos objetivos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te trasc<strong>en</strong>dían<br />

<strong>una</strong> ori<strong>en</strong>tación asist<strong>en</strong>cial.<br />

2. Vincu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>políticas</strong> focalizadas y universales<br />

Esa visión reduccionista <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> gradualm<strong>en</strong>te se vio erosionada por diversas razones y consi<strong>de</strong>raciones,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>stacan: a) <strong>la</strong> limitada viabilidad <strong>de</strong> establecer programas focalizados ais<strong>la</strong>dos, ya que, <strong>de</strong> hecho,<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los programas s<strong>el</strong>ectivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región suponía <strong>una</strong> re<strong>la</strong>ción con servicios <strong>social</strong>es básicos como los <strong>de</strong><br />

salud y educación, y b) <strong>el</strong> creci<strong>en</strong>te reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>políticas</strong> macro, sectoriales y focalizadas <strong>de</strong>be<br />

ser función <strong>de</strong> <strong>la</strong> profundidad y naturaleza específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> cada país. La focalización es más importante<br />

cuando <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> está muy conc<strong>en</strong>trada y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> ejecución es bu<strong>en</strong>a, pero cuando <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> está muy<br />

difundida y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> ejecución es débil, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico, los factores re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> mercado<br />

<strong>de</strong> trabajo y <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> los servicios <strong>social</strong>es básicos son <strong>la</strong>s vías más efectivas <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>.<br />

Asimismo, alg<strong>una</strong>s experi<strong>en</strong>cias exitosas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> Asia revitalizaron los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> los organismos financieros internacionales sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l ingreso <strong>en</strong> aras <strong>de</strong><br />

un mayor crecimi<strong>en</strong>to e integración <strong>social</strong>. Esto abrió espacio, <strong>nueva</strong>m<strong>en</strong>te, a concepciones sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo que<br />

dan mayor importancia a <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, no contrapon<strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to y equidad, reconoc<strong>en</strong> <strong>una</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

complem<strong>en</strong>taria <strong>en</strong>tre Estado y mercado, y muestran caute<strong>la</strong> ante los mecanismos <strong>de</strong> mercado, por consi<strong>de</strong>raciones<br />

tanto <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia como <strong>de</strong> equidad. Estos cuestionami<strong>en</strong>tos, que surgieron a mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tonces se han ido ac<strong>en</strong>tuando, así como <strong>la</strong>s lecciones <strong>de</strong>jadas por los fracasos y limitaciones <strong>de</strong> los programas<br />

focalizados con perspectiva reduccionista, modificaron <strong>en</strong> diversa medida <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones globales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

política <strong>social</strong> y focalización.<br />

En ese contexto, se fortalecieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> región visiones más abiertas respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> programas<br />

s<strong>el</strong>ectivos con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales, emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> carácter universal. Entre otros aspectos, esto se expresó <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> introducción pau<strong>la</strong>tina <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r a ciertos b<strong>en</strong>eficios (por lo g<strong>en</strong>eral monetarios) <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas que, al estar g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas con salud, nutrición y educación,<br />

se satisfacían <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> sectoriales.<br />

Se acotó <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ectividad, al fortalecerse <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> que <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

<strong>social</strong> trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, que <strong>la</strong> propia lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> es <strong>una</strong> tarea ing<strong>en</strong>te que sobrepasa<br />

ampliam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> focalización, que <strong>el</strong> carácter multifacético <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> impone <strong>políticas</strong> integrales y heterogéneas<br />

e interv<strong>en</strong>ciones difer<strong>en</strong>ciadas, y que se <strong>de</strong>be incidir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, haci<strong>en</strong>do hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>strezas y habilida<strong>de</strong>s que permitan <strong>superar</strong><strong>la</strong>, mediante <strong>la</strong> inserción <strong>social</strong>, económica y política<br />

(Sojo, 1999). Las prestaciones universales —inmersas por su naturaleza <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica sectorial— constituy<strong>en</strong><br />

<strong>una</strong> bisagra <strong>en</strong>tre obligaciones y <strong>de</strong>rechos, que actúa <strong>en</strong> un amplio espectro temporal e invierte <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

Capítulo II<br />

68


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

humanas. Los efectos que se buscan pue<strong>de</strong>n abarcar <strong>la</strong> restauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria o <strong>la</strong> mejora<br />

<strong>de</strong>l acervo educativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>de</strong> modo que pue<strong>de</strong>n darse <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, y t<strong>en</strong>er incluso un<br />

impacto interg<strong>en</strong>eracional.<br />

La naturaleza asist<strong>en</strong>cial o <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s humanas <strong>de</strong> los programas o <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias<br />

se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> estrategia <strong>en</strong> que se insertan <strong>la</strong>s prestaciones. De allí que sea pertin<strong>en</strong>te analizar <strong>la</strong>s funciones<br />

simultáneas que <strong>el</strong>los pue<strong>de</strong>n cumplir, tales como actuar contra situaciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> crónica o efectos temporales<br />

<strong>de</strong> ajustes económicos, acercar o integrar <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción objetivo a <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> educación y salud, o conocer sus efectos<br />

indirectos, como <strong>la</strong>s modificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> los hogares, cuando <strong>la</strong>s mujeres son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>positarias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias o <strong>de</strong> otro tipo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios condicionados y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s obligaciones contraídas.<br />

En estos términos, los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas p<strong>la</strong>ntean contraprestaciones re<strong>la</strong>cionadas,<br />

principalm<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s humanas, mediante acciones <strong>de</strong> educación, nutrición y salud<br />

<strong>de</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es. Se trata <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción y <strong>el</strong> rezago esco<strong>la</strong>r, y <strong>la</strong> inserción prematura y precaria <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mercado <strong>de</strong> trabajo. Las acciones <strong>en</strong> educación actúan a favor <strong>de</strong> <strong>una</strong> mayor esco<strong>la</strong>rización y como mecanismo<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y erradicación <strong>de</strong>l trabajo infantil. Para que esta tarea sea eficaz, se involucra a otros miembros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> familia, sobre todo a <strong>la</strong>s mujeres. Está <strong>en</strong> juego, <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong> oferta sectorial que haga viable<br />

<strong>la</strong>s contraprestaciones. Es <strong>de</strong>cir, no solo que no existe <strong>una</strong> contraposición con <strong>la</strong> lógica sectorial, sino que <strong>la</strong> lógica<br />

<strong>de</strong>be ser complem<strong>en</strong>taria (Serrano, 2005; CEPAL, 2006).<br />

Entre <strong>la</strong>s principales lecciones institucionales que es posible extraer <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias condicionadas implem<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta o comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 2000 se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

i) <strong>la</strong> necesaria coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> con <strong>la</strong> política macroeconómica y <strong>la</strong>s<br />

<strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo, y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s reformas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> política <strong>social</strong>;<br />

ii) <strong>la</strong> inserción estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> focalización como complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones vig<strong>en</strong>tes y no <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

con <strong>el</strong><strong>la</strong>s (tal inserción estratégica y complem<strong>en</strong>taria ti<strong>en</strong>e repercusiones globales <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> y su ámbito<br />

institucional); establecer <strong>de</strong>rechos y obligaciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias y es<br />

preciso tomar medidas <strong>para</strong> que <strong>el</strong>los puedan hacer efectivos esos <strong>de</strong>rechos y obligaciones (<strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras,<br />

cuando se exige <strong>una</strong> contraprestación por parte <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios, <strong>de</strong>be garantizarse <strong>el</strong> acceso efectivo a <strong>una</strong><br />

oferta pública, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud o educación);<br />

iii) <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r <strong>para</strong> que los recursos <strong>de</strong>stinados a estos programas sean sost<strong>en</strong>ibles. En un s<strong>en</strong>tido estricto,<br />

<strong>la</strong>s prestaciones condicionadas no son radicalm<strong>en</strong>te <strong>nueva</strong>s y <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> inflexión <strong>de</strong> algunos programas <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias condicionadas contemporáneos que han t<strong>en</strong>ido un efecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es su<br />

cobertura (<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinatarios) y, <strong>en</strong> algunos casos, <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios.<br />

Por otra parte, cabe resaltar que <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias <strong>en</strong> forma efici<strong>en</strong>te, oport<strong>una</strong> y<br />

acor<strong>de</strong> con los criterios <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinatarios implica gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> gestión 4 . Des<strong>de</strong> hace<br />

mucho tiempo se ha insistido <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y sus consecu<strong>en</strong>cias <strong>para</strong> <strong>la</strong> focalización,<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r diversas car<strong>en</strong>cias, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s implicaciones que esto ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> los programas y <strong>de</strong><br />

los criterios e instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinatarios (Raczynski, 1991; Vergara, 1990; CEPAL, 1994). En línea<br />

con esa preocupación, cada vez se reconoce más que los programas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s causas específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> y consi<strong>de</strong>rar su heterog<strong>en</strong>eidad, lo que exige interv<strong>en</strong>ciones integrales y difer<strong>en</strong>ciadas. Las transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas se re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong> institucionalidad sectorial, por lo que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar divorciadas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> y m<strong>en</strong>os<br />

aún <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cia. Lo que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> es que estas transfer<strong>en</strong>cias contribuyan a <strong>la</strong> universalización y a salir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> (Cohn y Me<strong>de</strong>iros, 2004). Hay que consi<strong>de</strong>rar, no obstante, que <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los programas s<strong>el</strong>ectivos<br />

con <strong>la</strong> institucionalidad sectorial es un proceso <strong>en</strong> marcha, que pue<strong>de</strong> estar sujeto a muchos ajustes.<br />

En síntesis, experi<strong>en</strong>cias muy diversas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región indican que los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas no<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ni pue<strong>de</strong>n ser sustitutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>una</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>social</strong>es <strong>de</strong> calidad. Si no hay preocupación<br />

por proveer servicios <strong>de</strong> salud y educación <strong>de</strong> calidad, se corre <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> condicionar <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias<br />

a proveedores que son ineficaces <strong>para</strong> lograr mejoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>para</strong> combatir <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, así como su carácter interg<strong>en</strong>eracional. Esto lleva a p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />

4<br />

Ese tema se aborda <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo III.<br />

Capítulo II<br />

69


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

<strong>de</strong> estos servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas pobres y a que se v<strong>el</strong>e por <strong>una</strong> mejor calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones (Rawlings, 2004,<br />

pág. 4; Serrano y Raczynski, 2003). Asimismo, se ha abierto un importante <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar<br />

o fortalecer <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias, cuestionándose <strong>el</strong> carácter punitivo<br />

que <strong>en</strong> ocasiones adquier<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condicionalida<strong>de</strong>s o contraprestaciones, o inclusive l<strong>la</strong>mando a revisar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a misma<br />

<strong>de</strong> condicionalidad.<br />

3. Protección <strong>social</strong> y formas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

Al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> región cada día se evi<strong>de</strong>ncia más <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>superar</strong> un <strong>en</strong>foque reduccionista con re<strong>la</strong>ción a<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> direccionadas a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y a <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, también es fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>superar</strong> <strong>la</strong> visión reduccionista y dicotómica <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> contributiva y no contributiva.<br />

Como lo ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> CEPAL <strong>en</strong> <strong>la</strong> trilogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad (CEPAL, 2014a, 2012a y 2010), y como hemos<br />

visto <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> es <strong>una</strong> tarea urg<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> gran<br />

magnitud, que exige cambios estructurales no solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito económico y productivo, sino también <strong>en</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>l Estado y <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es. Esa visión no es coher<strong>en</strong>te con posiciones restrictivas sobre<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que le cabe al Estado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> y <strong>de</strong> diversificación <strong>de</strong> riesgos, y que propugnan bajas<br />

coberturas y escasa difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>. Tal como lo ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> CEPAL<br />

(2013, capítulo IV), tras estas posiciones subyace <strong>una</strong> propuesta <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te mercantilizada<br />

<strong>para</strong> los no pobres y <strong>de</strong> cobertura muy restringida <strong>para</strong> los pobres y, con <strong>el</strong>lo, segm<strong>en</strong>tada. De esta manera se<br />

cuestionan tanto <strong>la</strong> universalidad como <strong>la</strong> solidaridad <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to. Como <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación amplia <strong>de</strong> riesgos<br />

y los efectos redistributivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> se sos<strong>la</strong>yan como objetivos, se cuestiona <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

contributivo y se propone usar recursos fiscales <strong>para</strong> financiar coberturas restringidas. No se impugna, por tanto, <strong>la</strong><br />

segm<strong>en</strong>tación y estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, ni se indaga mayorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> carácter regresivo o progresivo<br />

<strong>de</strong> los recursos fiscales que a <strong>el</strong>lo estarían <strong>de</strong>stinados (por ejemplo, si son impuestos progresivos o indirectos) e incluso<br />

llega a preconizarse <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> impuestos indirectos, pese a su regresividad. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, es<br />

inconduc<strong>en</strong>te <strong>la</strong> visión dicotómica <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> que contrapone lo contributivo a lo no<br />

contributivo. Al recorrer <strong>el</strong> mapeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, que fue brevem<strong>en</strong>te aludido <strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnóstico incluido <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> capítulo I, resalta que <strong>la</strong>s coberturas y sus <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> esta variable: países que se ubican <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s antípodas <strong>en</strong> cuanto al grado <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso<br />

por ingreso o inserción <strong>la</strong>boral y <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones (es <strong>de</strong>cir, a los montos), no ocupan iguales<br />

posiciones ante <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to contributivo o no contributivo <strong>de</strong> los recursos, que, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> muchos países<br />

se articu<strong>la</strong>n a esca<strong>la</strong> sectorial. De allí que c<strong>la</strong>sificar a los países conforme a tales ejes no resultaría muy ac<strong>la</strong>ratorio.<br />

Es importante seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos por sí so<strong>la</strong> no <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> estructura organizacional <strong>de</strong>l sector,<br />

los mecanismos mediante los cuales se asignan los recursos, ni <strong>la</strong> precisión con que se <strong>de</strong>terminan los b<strong>en</strong>eficios<br />

(Palier, 2010; Kutzin, 2008; Gutiérrez, Acosta y Alfonso Sierra, 2012). En aras <strong>de</strong> avanzar contra <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación y<br />

hacia <strong>la</strong> equidad, evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te <strong>el</strong>lo no exime <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> combinar los recursos contributivos con los no<br />

contributivos. En cuanto a <strong>la</strong> equidad, no obstante, <strong>la</strong> arquitectura <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong>termina<br />

sus fragm<strong>en</strong>taciones, segm<strong>en</strong>taciones y estratificaciones, que no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l carácter contributivo o<br />

no contributivo <strong>de</strong> los recursos. También es crucial <strong>la</strong> manera específica <strong>en</strong> que <strong>el</strong>los se combinan, lo que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l andamiaje <strong>de</strong> esta arquitectura, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong>tre otros aspectos, <strong>la</strong> progresividad <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

asignación <strong>de</strong> los recursos, <strong>la</strong> especificación <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones, <strong>la</strong> eficacia y efici<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> los recursos, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s combinaciones público-privadas y <strong>la</strong> protección jurídica <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

(CEPAL, 2013).<br />

Reviste <strong>en</strong>tonces gran importancia evitar los postu<strong>la</strong>dos dicotómicos sobre <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección<br />

<strong>social</strong> y sus coberturas, reconocer <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que cumple <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to contributivo —y<br />

<strong>en</strong> especial <strong>el</strong> asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones asociadas con <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y con <strong>el</strong> trabajo no<br />

remunerado— y avanzar hacia <strong>una</strong> converg<strong>en</strong>cia y m<strong>en</strong>or estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

protección <strong>social</strong>, don<strong>de</strong> estén pres<strong>en</strong>tes tanto recursos contributivos como no contributivos (Sojo, 2015).<br />

Capítulo II<br />

70


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

B. La superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> a partir <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> protección <strong>social</strong> y <strong>de</strong>rechos<br />

En torno al año 2000, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se comi<strong>en</strong>zan a instaurar con más fuerza conceptos como <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

(humanos, económicos, <strong>social</strong>es y culturales) y <strong>la</strong> ciudadanía pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong> los <strong>en</strong>foques que guían <strong>la</strong> política <strong>social</strong> (CEPAL,<br />

2000, 2006 y 2007) y que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>una</strong> preocupación explícita por lograr mejores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong><br />

los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y disminuir <strong>la</strong> alta <strong>de</strong>sigualdad preval<strong>en</strong>te. Así, <strong>la</strong>s personas pasan a ser<br />

consi<strong>de</strong>radas como ciudadanos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos (Cecchini y Martínez, 2011).<br />

Como se verá a continuación, esos cambios <strong>en</strong> los <strong>en</strong>foques que guían a <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> protección <strong>social</strong><br />

también han transformado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

En ese contexto, y aunque no se pueda afirmar que los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región estén <strong>en</strong>cauzados<br />

<strong>en</strong> <strong>una</strong> ruta nítida <strong>de</strong> avance hacia mo<strong>de</strong>los universales, los Estados han redob<strong>la</strong>do los esfuerzos <strong>para</strong> ampliar <strong>la</strong><br />

cobertura <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias y <strong>de</strong> servicios a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que vive <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y —<strong>en</strong><br />

algunos casos— a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción vulnerable.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> respon<strong>de</strong> a riesgos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, se <strong>de</strong>be vincu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diversas<br />

maneras a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> los problemas estructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

los pobres <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar riesgos conting<strong>en</strong>tes; actuar contra <strong>la</strong> reproducción interg<strong>en</strong>eracional y <strong>el</strong> círculo vicioso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad al limitar que <strong>la</strong>s familias hipotequ<strong>en</strong> a futuro activos c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano,<br />

como <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación; y facilitar <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estrategias dirigidas a empo<strong>de</strong>rar a aqu<strong>el</strong>los grupos<br />

más vulnerables fr<strong>en</strong>te a riesgos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a los niños, los ancianos y <strong>la</strong>s mujeres. En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> protección<br />

<strong>social</strong> <strong>de</strong>bería garantizar un grado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar que posibilite sost<strong>en</strong>er niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida consi<strong>de</strong>rados<br />

indisp<strong>en</strong>sables <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, facilitar <strong>el</strong> acceso a los servicios <strong>social</strong>es y fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Mediante <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción a sus prestaciones y activida<strong>de</strong>s, los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

pue<strong>de</strong>n servir como puerta <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas pobres y vulnerables a sistemas integrales <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>.<br />

Uno <strong>de</strong> los principales <strong>de</strong>safíos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>para</strong> avanzar hacia <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

protección <strong>social</strong> es <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> naturaleza no contributiva <strong>de</strong> superación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> con <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> contributiva. A su vez, <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> contributiva pue<strong>de</strong> ampliarse<br />

mediante diversos mecanismos <strong>de</strong> formalización <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>stinados tanto a los asa<strong>la</strong>riados como a otras formas<br />

<strong>de</strong> ocupación. La integración <strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ros sistemas <strong>de</strong>be garantizar <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> varias acciones, así como <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado que están a cargo <strong>de</strong> su diseño, financiami<strong>en</strong>to, implem<strong>en</strong>tación, regu<strong>la</strong>ción, supervisión<br />

y evaluación (Cecchini y Martínez, 2011).<br />

También, como se ha <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones anteriores, es indisp<strong>en</strong>sable <strong>el</strong> vínculo con <strong>la</strong> protección no<br />

contributiva <strong>de</strong> carácter universal. En este contexto, es crucial evitar <strong>el</strong> mal<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> protección<br />

<strong>social</strong> no contributiva con aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>stinada a los grupos pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, dado que esta protección <strong>social</strong><br />

exce<strong>de</strong> a los programas <strong>de</strong>stinados a combatir <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. En <strong>la</strong> región exist<strong>en</strong> numerosas expresiones <strong>de</strong> protección<br />

<strong>social</strong> no contributiva <strong>de</strong> carácter universal <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s coberturas y prestaciones, sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud. Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s se <strong>de</strong>stacan, por ejemplo, <strong>el</strong> Sistema Único <strong>de</strong> Salud (SUS) <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil o los <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

financiami<strong>en</strong>to contributivo y no contributivo <strong>en</strong> Colombia y Costa Rica.<br />

Concebir <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> como <strong>una</strong> política universal que da acceso igualitario a todos los ciudadanos<br />

no implica proveer servicios uniformes <strong>para</strong> <strong>una</strong> pob<strong>la</strong>ción heterogénea, sino adaptar dichos servicios <strong>para</strong> cubrir<br />

brechas difer<strong>en</strong>ciadas y asegurar a todos <strong>el</strong> goce <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos. De esta manera, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación universalista no<br />

está reñida con <strong>la</strong> focalización, sino que <strong>la</strong> segunda está al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes condiciones <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s personas (por edad, sexo, raza, etnia, niv<strong>el</strong> socioeconómico<br />

o situación <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong>tre otras) (CEPAL, 2000).<br />

Como los mercados <strong>la</strong>borales no han logrado convertirse <strong>en</strong> <strong>una</strong> puerta <strong>de</strong> acceso universal a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong><br />

(CEPAL, 2006), <strong>en</strong> los últimos años se ha utilizado <strong>en</strong> diversos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>una</strong> amplia batería <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> formalización y flexibilización <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>egibilidad <strong>para</strong> <strong>la</strong> cobertura contributiva, que han permitido<br />

ampliar<strong>la</strong>, aspectos que serán abordados <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo IV. Por otra parte, <strong>el</strong> esfuerzo por universalizar <strong>la</strong> protección<br />

<strong>social</strong> atañe al m<strong>en</strong>os a cuatro esferas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se re<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras <strong>en</strong>tre lo contributivo y lo no contributivo,<br />

<strong>la</strong> focalización y <strong>la</strong> universalidad, y <strong>el</strong> sujeto aportante y <strong>el</strong> receptor <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación: i) jubi<strong>la</strong>ciones, p<strong>en</strong>siones y otras<br />

Capítulo II<br />

71


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

transfer<strong>en</strong>cias monetarias a los adultos mayores; ii) transfer<strong>en</strong>cias monetarias a familias con hijos; iii) acceso a servicios<br />

y asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> salud, y iv) protección a los trabajadores (seguros <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, sumados a <strong>la</strong>s<br />

<strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales, como in<strong>de</strong>mnización, horas extra y lic<strong>en</strong>cias) (Cecchini, Filgueira y Robles, 2014).<br />

C. Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>: ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

Las transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> —principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stinadas a familias con hijos—<br />

constituy<strong>en</strong> <strong>una</strong> pieza importante <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Se trata <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> carácter no contributivo, ya que <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>stinatarias recib<strong>en</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

monetarias <strong>de</strong>l Estado, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo formal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cotización<br />

<strong>en</strong> los seguros <strong>social</strong>es (Filgueira, 2014). El acceso a estos programas, financiados por <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>erales mediante<br />

tributación tanto directa como indirecta, se logra sobre todo por criterios <strong>de</strong> necesidad. En <strong>la</strong> región, estos p<strong>la</strong>nes<br />

asum<strong>en</strong> básicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas o con corresponsabilidad, pero incluy<strong>en</strong><br />

también transfer<strong>en</strong>cias no condicionadas y asignaciones familiares (véase <strong>el</strong> recuadro II.1).<br />

Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> que actualm<strong>en</strong>te funcionan <strong>en</strong> <strong>la</strong> región difier<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

manera consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> parámetros c<strong>la</strong>ve como <strong>la</strong>s prestaciones que<br />

ofrec<strong>en</strong> (transfer<strong>en</strong>cias monetarias y <strong>en</strong> especie, apoyo psico<strong>social</strong> y<br />

seguimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s familias, programas <strong>de</strong> capacitación y microcrédito,<br />

<strong>en</strong>tre otras), <strong>la</strong> modalidad con que se <strong>en</strong>tregan, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia o no <strong>de</strong><br />

condicionalida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia y severidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sanciones, y <strong>la</strong>s<br />

vincu<strong>la</strong>ciones interinstitucionales. También difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> que llegan y <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión que implican.<br />

En algunos programas (como Progresa y Oportunida<strong>de</strong>s (ahora<br />

Prospera), <strong>de</strong> México, Más Familias <strong>en</strong> Acción, <strong>de</strong> Colombia, o<br />

Juntos, <strong>de</strong>l Perú), <strong>el</strong> principal objetivo es promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

humano <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre, lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica significa<br />

aum<strong>en</strong>tar sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación pública y los<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Recuadro II.1<br />

Difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

servicios <strong>de</strong> salud, <strong>el</strong>iminando <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong> acceso. En otros<br />

(como Bolsa Família, <strong>de</strong>l Brasil), <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia monetaria se<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como un <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> ciudadanía y <strong>la</strong>s condicionalida<strong>de</strong>s<br />

vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación como parte <strong>de</strong>l reforzami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l acceso a esos <strong>de</strong>rechos. Otros programas (como Chile Solidario<br />

o <strong>la</strong> Red Unidos <strong>de</strong> Colombia) consist<strong>en</strong> más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> estructuras<br />

<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción, que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n garantizar <strong>el</strong> acceso a prestaciones<br />

ofrecidas por distintos programas específicos y así g<strong>en</strong>erar un<br />

piso <strong>de</strong> inclusión. Los programas vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong><br />

Uruguay, si bi<strong>en</strong> incorporan condicionalida<strong>de</strong>s, son consi<strong>de</strong>rados<br />

<strong>una</strong> ext<strong>en</strong>sión a los trabajadores informales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asignaciones<br />

familiares tradicionalm<strong>en</strong>te provistas a los trabajadores formales.<br />

En <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s misiones <strong>social</strong>es<br />

son <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas se han convertido <strong>en</strong> <strong>una</strong> importante innovación <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo<br />

<strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas, tanto porque han logrado cubrir pob<strong>la</strong>ciones<br />

tradicionalm<strong>en</strong>te excluidas, como porque han introducido <strong>nueva</strong>s formas <strong>de</strong> gestión pública, como <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />

con los procesos <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección y registro <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios. Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

por objeto <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> mediante <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos monetarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>para</strong> lograr satisfacer<br />

sus necesida<strong>de</strong>s básicas y, <strong>en</strong> <strong>para</strong>l<strong>el</strong>o, fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas <strong>de</strong> sus miembros. Las familias con<br />

niños <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir ciertos compromisos <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación (matrícu<strong>la</strong> y asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r primaria y<br />

secundaria), <strong>la</strong> salud (cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> vac<strong>una</strong>ciones <strong>para</strong> infantes y controles pr<strong>en</strong>atales y posnatales<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres) y <strong>la</strong> nutrición.<br />

1. Evolución <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región: cobertura,<br />

montos e inversión<br />

Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas surgieron a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil y México 5 .<br />

Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces han crecido mucho: alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l año 2000 se estaban implem<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> 5 países (Brasil, Ecuador,<br />

5<br />

En <strong>el</strong> Brasil a niv<strong>el</strong> local, <strong>en</strong> 1995, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Campinas y Riberão Preto y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Distrito Fe<strong>de</strong>ral, y <strong>en</strong> México a niv<strong>el</strong> nacional,<br />

<strong>en</strong> 1997, con <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Educación, Salud y Alim<strong>en</strong>tación (Progresa).<br />

Capítulo II<br />

72


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Honduras, México y Nicaragua) y <strong>en</strong> 2014 ya existían programas <strong>de</strong> este tipo <strong>en</strong> 20 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Arg<strong>en</strong>tina,<br />

B<strong>el</strong>ice, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Haití,<br />

Honduras, Jamaica, México, Panamá, Paraguay, Perú, República Dominicana, Trinidad y Tabago, y Uruguay). De<br />

acuerdo con estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> estos programas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2000 era <strong>de</strong>l 5,7%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción regional, <strong>en</strong> 2013 había subido al 21,5% (véase <strong>el</strong> gráfico II.1).<br />

Gráfico II.1<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): pob<strong>la</strong>ción que vive <strong>en</strong> hogares que participan<br />

<strong>en</strong> programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas, 2000-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total y millones <strong>de</strong> personas)<br />

Pob<strong>la</strong>ción total<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

29,9<br />

5,7<br />

75,0<br />

13,5<br />

99,0<br />

17,2<br />

130,5 132,6<br />

126,0<br />

121,3<br />

117,7<br />

20,2 20,7 21,2 21,6 21,5<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

Millones <strong>de</strong> personas<br />

0<br />

2000 2005 2008 2009 2010 2011 2012 2013<br />

Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

Millones <strong>de</strong> personas<br />

0<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

[<strong>en</strong> línea] http://dds.cepal.org/bpsnc/.<br />

A pesar <strong>de</strong> esa significativa ampliación, <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas aún es muy<br />

heterogénea <strong>en</strong>tre los países. Como se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico II.2, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países analizados <strong>la</strong><br />

cobertura <strong>de</strong> los programas sea <strong>de</strong> <strong>una</strong> magnitud com<strong>para</strong>ble a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />

indig<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> cinco <strong>de</strong> <strong>el</strong>los esos porc<strong>en</strong>tajes varían <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 26,9% y <strong>el</strong> 69,3%. En lo que se refiere a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> cobertura son bastante inferiores: <strong>en</strong> ap<strong>en</strong>as 4 <strong>de</strong> los 16 países consi<strong>de</strong>rados,<br />

esas cifras son iguales o cercanas al 100%, <strong>en</strong> 6 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se sitúan <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 52,3% y <strong>el</strong> 78,5%, <strong>en</strong> 2 son cercanas al<br />

40% y <strong>en</strong> los otros 4 países son cercanas o inferiores al 20%.<br />

Gráfico II.2<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (16 países): cobertura <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas, 2010-2013 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indig<strong>en</strong>te y pobre)<br />

>100 >100<br />

100<br />

>100 >100 >100 >100 >100 >100 >100 >100 >100 >100 >100 >100<br />

97,7<br />

90<br />

80<br />

78,5 77,6<br />

70<br />

71,3<br />

69,3<br />

60<br />

58,0<br />

52,3 52,3<br />

47,7 46,4<br />

50<br />

42,7<br />

36,4<br />

41,4<br />

40<br />

30<br />

26,9<br />

19,0 20,6<br />

20<br />

14,6<br />

17,8<br />

10<br />

0<br />

Uruguay<br />

(2012)<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

(2012)<br />

Brasil<br />

(2013)<br />

Ecuador<br />

(2013)<br />

Rep. Dominicana<br />

(2013)<br />

Colombia<br />

(2013)<br />

Capítulo II<br />

México<br />

(2012)<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

(2013)<br />

Chile<br />

(2013)<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

(2011)<br />

Perú<br />

(2013)<br />

Panamá<br />

(2013)<br />

El Salvador<br />

(2013)<br />

Costa Rica<br />

(2012)<br />

Paraguay<br />

(2012)<br />

Honduras<br />

(2010)<br />

Pob<strong>la</strong>ción indig<strong>en</strong>te<br />

Pob<strong>la</strong>ción pobre<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

[<strong>en</strong> línea] http://dds.cepal.org/bpsnc/; y Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago, 2014.<br />

a<br />

La cobertura <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indig<strong>en</strong>te y pobre no toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los errores <strong>de</strong> inclusión y exclusión.<br />

73


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Otro aspecto importante a ser consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis es <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cuadro II.1, esta cifra también registra gran<strong>de</strong>s variaciones <strong>de</strong> un país a otro 6 . Un ejercicio <strong>de</strong> Cecchini y Vargas<br />

(2015) sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> 2011 muestra que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> promedio regional, los montos mínimos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias<br />

(<strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> los programas) repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 32% <strong>de</strong>l déficit m<strong>en</strong>sual medio <strong>de</strong> recursos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción extremadam<strong>en</strong>te pobre y <strong>el</strong> 15% <strong>de</strong>l déficit <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre. A su vez, <strong>el</strong> monto máximo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias correspon<strong>de</strong> al 86% <strong>de</strong>l déficit medio m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>en</strong> extrema <strong>pobreza</strong> y al 44% <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Cuadro II.1<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (10 países): monto per cápita m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias condicionadas,<br />

basado <strong>en</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011 y 2013<br />

(En dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2005 y como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>)<br />

Monto como<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

línea <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia<br />

Monto como<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

línea <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong><br />

País y programa<br />

Dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2005<br />

2011 2013 2011 2013 2011 2013<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Bono Juancito Pinto o Bono Madre Niño-Niña<br />

“Juana Azurduy <strong>de</strong> Padil<strong>la</strong>” 0,57 0,51 2,4 2,0 1,4 1,2<br />

Chile, Asignación Social 10,67 9,16 22,9 18,4 13,7 11,4<br />

Colombia, Familias <strong>en</strong> Acción 11,98 … 44,6 … 23,4 …<br />

Ecuador, Bono <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano 8,33 10,17 25,0 29,1 15,3 17,6<br />

Honduras, Programa <strong>de</strong> Asignación Familiar (PRAF) 3,67 … 11,6 … 6,6 …<br />

México, Oportunida<strong>de</strong>s 10,29 10,20 16,1 14,5 9,8 9,1<br />

Panamá, Red <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s 6,84 5,76 18,3 14,6 11,1 9,1<br />

Paraguay, Tekoporã 4,99 3,48 16,7 11,6 10,4 7,2<br />

Perú, Juntos 4,87 4,70 18,5 18,7 8,9 8,7<br />

Uruguay, Tarjeta Uruguay Social 31,94 41,19 68,2 83,8 37,2 46,0<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>tos especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

Otro rasgo <strong>de</strong>stacable <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, que<br />

está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado a <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> su cobertura, es <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos involucrados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichos programas que, <strong>de</strong> todos modos, sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do mo<strong>de</strong>stos. Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l año 2000, <strong>la</strong><br />

inversión pública <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas equivalía al 0,06% <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> 2013 dicho porc<strong>en</strong>taje equivalía al 0,39% <strong>de</strong>l PIB regional (véase <strong>el</strong> gráfico II.3).<br />

Gráfico II.3<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): inversión pública <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas, 2000-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB y millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)<br />

0,50<br />

23 084<br />

25 000<br />

Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB<br />

0,45<br />

0,40<br />

0,35<br />

0,30<br />

0,25<br />

0,20<br />

0,15<br />

20 460<br />

0,38<br />

21 233 0,39<br />

0,37<br />

18 642 0,36<br />

0,31<br />

0,28<br />

12 520<br />

0,21<br />

12 034<br />

20 000<br />

15 000<br />

10 000<br />

Millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res<br />

0,10<br />

5 893<br />

5 000<br />

0,05<br />

0<br />

0,06<br />

1 211<br />

2000 2005 2008 2009 2010 2011 2012 2013<br />

0<br />

Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB<br />

Presupuestos (<strong>en</strong> millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)<br />

Capítulo II<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

[<strong>en</strong> línea] http://dds.cepal.org/bpsnc/.<br />

6<br />

En <strong>el</strong> cuadro II.1 los montos per cápita m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias condicionadas correspon<strong>de</strong>n a los mínimos y máximos<br />

informados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> los programas.<br />

74


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

2. Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas y sus efectos <strong>social</strong>es y económicos<br />

Un <strong>el</strong>evado número <strong>de</strong> evaluaciones <strong>de</strong> impacto permit<strong>en</strong> analizar los resultados obt<strong>en</strong>idos por los programas <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos —especialm<strong>en</strong>te los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas— <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, tanto <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los indicadores <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> ingresos,<br />

como respecto <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong> educación, salud y nutrición. Como se verá más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, los resultados son<br />

promisorios <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> brechas <strong>social</strong>es y a coberturas, pero también son r<strong>el</strong>evantes<br />

respecto <strong>de</strong>l objetivo redistributivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>, con ajustes a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l ingreso primario, y <strong>de</strong> los<br />

b<strong>en</strong>eficios económicos que esta g<strong>en</strong>era, no solo <strong>en</strong> los <strong>de</strong>stinatarios directos, sino <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.<br />

A continuación se resum<strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes que <strong>de</strong>jan estos estudios.<br />

a) Efectos <strong>en</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong>sigualdad<br />

Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas aplican procedimi<strong>en</strong>tos y técnicas <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios<br />

que minimizan los errores <strong>de</strong> exclusión (familias que satisfac<strong>en</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>egibilidad, pero no participan <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> programa) e inclusión (familias que no satisfac<strong>en</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>egibilidad, pero participan). Los efectos sobre<br />

los indicadores <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> focalización, <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> su<br />

cobertura y <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias. Dado que <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a focalizarse <strong>en</strong> los más pobres,<br />

pero no siempre repres<strong>en</strong>tan un monto <strong>el</strong>evado (véase <strong>el</strong> cuadro II.1), <strong>el</strong> impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> —más que sobre <strong>el</strong><br />

índice <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to (FGT 0<br />

)— se observa sobre todo <strong>en</strong> los indicadores re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> parte más baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución<br />

<strong>de</strong>l ingreso, como <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> (FGT 1<br />

) y <strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> (FGT 2<br />

) (Cruces y Gasparini, 2012; Veras<br />

Soares, 2009). Esto significa que <strong>el</strong> impacto se expresa principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> acercar los ingresos <strong>de</strong> los hogares a <strong>la</strong><br />

línea <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o extrema <strong>pobreza</strong>, pero no necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>superar</strong><strong>la</strong>s 7 .<br />

La evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los efectos positivos <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas sobre <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o indig<strong>en</strong>cia provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> países don<strong>de</strong> estos programas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un amplio alcance y<br />

efectividad, y los montos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias son significativos 8 . Se trata principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> países <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta media-alta.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Brasil, por ejemplo, según Soares (2012), <strong>el</strong> Programa Bolsa Família contribuye a <strong>una</strong> reducción <strong>de</strong>l<br />

8% <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> (FGT 0<br />

), <strong>de</strong>l 18% <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> (FGT 1<br />

) y <strong>de</strong>l 22% <strong>de</strong> <strong>la</strong> severidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> (FGT 2<br />

). En los países <strong>en</strong> que <strong>la</strong> cobertura y <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias son inferiores (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

países <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta más baja) no se observan mayores repercusiones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Honduras,<br />

Guerreiro Osório (2008) concluyó que <strong>el</strong> monto reducido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Asignación Familiar<br />

(PRAF) solo lograba disminuir <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> 0,02 puntos porc<strong>en</strong>tuales.<br />

Mediante <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>ción aritmética realizado por Amarante y Jiménez (2013) <strong>para</strong> nueve países (Bolivia<br />

(Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, Panamá, Paraguay, Perú y Uruguay) con microdatos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> 2011, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> medir <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> ingresos se llegó a resultados simi<strong>la</strong>res: los efectos son mayores respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

brecha <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su severidad, y los efectos sobre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia son más reducidos.<br />

Por otra parte, cabe advertir que <strong>para</strong> evaluar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> no basta con medir sus efectos inmediatos sobre los ingresos <strong>en</strong> un año <strong>de</strong>terminado a<br />

partir <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los montos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias, hay que tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

si <strong>el</strong> tiempo durante <strong>el</strong> cual estas se recib<strong>en</strong> permite a <strong>la</strong>s familias <strong>superar</strong> ciertos umbrales <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias y con <strong>el</strong>lo<br />

estar <strong>en</strong> mejores condiciones <strong>para</strong> invertir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los niños, t<strong>en</strong>er <strong>una</strong> inserción <strong>la</strong>boral más digna,<br />

invertir <strong>en</strong> pequeños empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos o activida<strong>de</strong>s agríco<strong>la</strong>s, y así mejorar su inclusión económica (CEPAL, 2012b;<br />

Hanlon, Barri<strong>en</strong>tos y Hulme, 2010). Difícilm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>en</strong><br />

7<br />

El indicador más utilizado <strong>para</strong> medir <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> —<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas con ingresos inferiores a <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o “índice<br />

<strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to”— correspon<strong>de</strong> al FGT 0<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> índices <strong>para</strong>métricos <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> Foster, Greer y Thorbecke<br />

(1984). El FGT 1<br />

es <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, que pon<strong>de</strong>ra <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas pobres por <strong>el</strong> déficit re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> sus<br />

ingresos con respecto al valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>. A su vez, <strong>el</strong> FGT 2<br />

asigna un mayor peso re<strong>la</strong>tivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final a qui<strong>en</strong>es<br />

están más lejos <strong>de</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, al <strong>el</strong>evar al cuadrado <strong>el</strong> déficit re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> ingresos (CEPAL, 2014b).<br />

8<br />

Este es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina (Agis, Cañete y Panigo, 2010; Cruces y Gasparini, 2012; Lustig, Pessino y Scott, 2013), <strong>el</strong> Brasil (Cruces y<br />

Gasparini, 2012; Fiszbein y Schady, 2009; Lustig, Pessino y Scott, 2013; Soares, 2012: Veras Soares y otros, 2006), <strong>el</strong> Ecuador (Naranjo, 2008;<br />

Fiszbein y Schady, 2009), Jamaica (Fiszbein y Schady, 2009), México (Cruces y Gasparini, 2012; Fiszbein y Schady, 2009; Lustig, Pessino<br />

y Scott, 2013) y <strong>el</strong> Uruguay (Co<strong>la</strong>franceschi y Vigorito, 2013; Cruces y Gasparini, 2012; Lustig, Pessino y Scott, 2013).<br />

Capítulo II<br />

75


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

los ingresos t<strong>en</strong>drá consecu<strong>en</strong>cias que trasci<strong>en</strong>dan <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias si estas no se complem<strong>en</strong>tan<br />

con otros programas o interv<strong>en</strong>ciones ori<strong>en</strong>tadas a brindar acceso a <strong>la</strong> batería <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> sectoriales y programas<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>social</strong> que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral y productiva <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>stinatarios.<br />

b) Efectos <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s humanas<br />

Respecto <strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas <strong>en</strong> áreas como educación, salud y nutrición, <strong>la</strong>s<br />

evaluaciones <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas reve<strong>la</strong>n que se han producido avances<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y a los servicios <strong>de</strong> salud. También indican que los resultados <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje,<br />

<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> situación nutricional <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n, <strong>en</strong> gran medida, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />

servicios públicos. Sin embargo, los resultados no son homogéneos y varían según <strong>el</strong> indicador, <strong>el</strong> país, <strong>el</strong> programa,<br />

<strong>el</strong> área <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que participan <strong>en</strong> los programas. Las evaluaciones <strong>de</strong> los efectos<br />

sobre <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas no siempre logran ac<strong>la</strong>rar cuál es <strong>el</strong> canal que permite obt<strong>en</strong>er dichos resultados,<br />

ni <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> causalidad que existe <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los. En particu<strong>la</strong>r, no sabemos si los efectos positivos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

principalm<strong>en</strong>te al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso disponible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres (“efecto ingreso”) o a los compromisos<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adquirir <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias (“efecto condicionalida<strong>de</strong>s”) (Cecchini, 2013). No obstante, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas existe <strong>la</strong> hipótesis explícita o tácita <strong>de</strong> que estas mejoras<br />

están muy re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s condicionalida<strong>de</strong>s.<br />

En los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los efectos<br />

se observan <strong>en</strong> increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> y <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r. Estos ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser mayores <strong>en</strong> países don<strong>de</strong> los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia eran más bajos, <strong>en</strong> los grados esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> transición que pres<strong>en</strong>taban altas tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>serción<br />

(como <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> <strong>la</strong> primaria a <strong>la</strong> secundaria) y <strong>en</strong> los hogares y localida<strong>de</strong>s más pobres. Las evaluaciones <strong>de</strong> impacto<br />

prove<strong>en</strong> poca información sobre <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los niños (Cecchini, 2014). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

salud y nutrición, se observan aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> salud, como <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> controles<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> niños, los controles médicos prev<strong>en</strong>tivos y <strong>la</strong>s vac<strong>una</strong>ciones. La evi<strong>de</strong>ncia respecto <strong>de</strong>l estado<br />

<strong>de</strong> salud y nutricional <strong>de</strong> los niños es más heterogénea (Hoddinott y Bassett, 2009; Cecchini y Veras Soares, 2014)<br />

(véase <strong>el</strong> recuadro II.2).<br />

Recuadro II.2<br />

Efectos <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas sobre <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas<br />

En materia <strong>de</strong> educación, salud y nutrición, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región existe<br />

un gran número <strong>de</strong> evaluaciones acerca <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas sobre difer<strong>en</strong>tes<br />

variables, cuyos principales resultados se resum<strong>en</strong> a continuación.<br />

En educación, los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> y <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

esco<strong>la</strong>r son los efectos más comúnm<strong>en</strong>te observados. En<br />

México, De Brauw y Hoddinott (2008) i<strong>de</strong>ntifican, <strong>para</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te educativo <strong>de</strong> Progresa, un aum<strong>en</strong>to significativo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> asistir a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Asimismo, como<br />

resultado <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s, se ha <strong>en</strong>contrado que <strong>la</strong>s brechas<br />

<strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> secundaria, sobre todo <strong>en</strong> zonas<br />

rurales, prácticam<strong>en</strong>te han <strong>de</strong>saparecido (Parker, 2003 y 2004).<br />

Este programa también ha t<strong>en</strong>ido efectos positivos <strong>en</strong> lo que<br />

respecta a increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> los niños indíg<strong>en</strong>as (Escobar y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rocha, 2002 y 2008).<br />

En otras evaluaciones (SEDESOL, 2008) se verifican notorios<br />

avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> esco<strong>la</strong>r y <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calificaciones,<br />

aunque todo esto se da <strong>en</strong> zonas geográficas, rangos <strong>de</strong> edad<br />

y niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad específicos. De manera simi<strong>la</strong>r, <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r ha aum<strong>en</strong>tado como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil, Colombia, Jamaica, <strong>el</strong> Paraguay y <strong>la</strong> República<br />

Dominicana. En <strong>el</strong> Brasil, Silveira Neto (2010) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r <strong>para</strong> alumnos <strong>de</strong> 7 a 14 años aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>en</strong>tre 2,2 y 2,9 puntos porc<strong>en</strong>tuales, según <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong><br />

análisis utilizada. De Brauw y otros (2012), observan que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

período 2005-2009, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> niños y niñas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 6 y 15 años que participan <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa Bolsa<br />

Família aum<strong>en</strong>taron <strong>en</strong>tre un 4,1% y un 4,5%, según <strong>el</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> control. En Colombia, Attanasio y otros (2008) constatan<br />

que <strong>el</strong> programa Familias <strong>en</strong> Acción aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

esco<strong>la</strong>r más <strong>en</strong>tre los niños <strong>de</strong> secundaria que <strong>de</strong> primaria, lo<br />

que se pue<strong>de</strong> atribuir a los niv<strong>el</strong>es ya altos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primaria antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l programa. En Jamaica,<br />

<strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> avance mediante <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación (PATH)<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> 0,5 días por mes <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> niños <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tre 6 y 17 años, lo que repres<strong>en</strong>ta un resultado importante<br />

si se consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong>s muy <strong>el</strong>evadas tasas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia (96%)<br />

(Levy y Ohls, 2007). En <strong>el</strong> Paraguay, <strong>el</strong> programa Tekoporã ha<br />

contribuido a aum<strong>en</strong>tar un 2,5% <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre los<br />

niños <strong>de</strong> familias <strong>de</strong>stinatarias, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

esco<strong>la</strong>r se <strong>el</strong>eva <strong>en</strong>tre 5 y 8 puntos porc<strong>en</strong>tuales (Veras Soares,<br />

Pérez Ribas e Hirata, 2008). En <strong>la</strong> República Dominicana, <strong>el</strong><br />

programa Solidaridad ha increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> 14 puntos porc<strong>en</strong>tuales<br />

<strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> asistir a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre los niños <strong>de</strong> 14 a 16<br />

años (Programa Solidaridad, 2008).<br />

También hay evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> efectos sobre otras variables,<br />

como <strong>la</strong> repit<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> abandono esco<strong>la</strong>r o <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

secundaria. En <strong>el</strong> Brasil, Oliveira y Soares (2013), <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

efectos positivos <strong>de</strong> Bolsa Família sobre <strong>la</strong> repit<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r,<br />

ya que <strong>el</strong> programa disminuye un 11% <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que<br />

Capítulo II<br />

76


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Recuadro II.2 (conclusión)<br />

los alumnos que participan repitan los cursos. Tanto De Brauw<br />

y otros (2012) como Cir<strong>en</strong>o, Silva y Pro<strong>en</strong>ça (2013) verifican<br />

disminuciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> abandono esco<strong>la</strong>r como efecto<br />

<strong>de</strong> participar <strong>en</strong> Bolsa Família, <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong>l -1,9% al -2,9% <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

primer caso y <strong>de</strong>l -0,1% <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo. De Brauw y otros (2012)<br />

también constatan efectos positivos <strong>de</strong> Bolsa Família sobre<br />

<strong>la</strong> progresión al sigui<strong>en</strong>te grado esco<strong>la</strong>r, algo particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

significativo <strong>para</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 años. En Colombia, Baez y<br />

Camacho (2011) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que los alumnos que participan <strong>de</strong><br />

Familias <strong>en</strong> Acción ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 4 y 8 puntos porc<strong>en</strong>tuales más<br />

<strong>de</strong> probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> terminar <strong>la</strong> secundaria <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> control, y estiman que esto implicaría <strong>en</strong>tre<br />

100.000 y 200.000 más graduados <strong>de</strong> los que existirían sin <strong>el</strong><br />

programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas.<br />

De todas formas, es c<strong>la</strong>ro que <strong>una</strong> mayor retroalim<strong>en</strong>tación y<br />

coordinación <strong>en</strong>tre los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

y otros tipos <strong>de</strong> programas educativos pue<strong>de</strong> llevar a importantes<br />

mejorías <strong>en</strong> los procesos y resultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación. Al respecto,<br />

Gertler, Patrinos y Rubio-Codina (2007) han evaluado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s mexicanas don<strong>de</strong><br />

un gran porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> estudiantes participa <strong>en</strong> Oportunida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que los programas que buscan empo<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s<br />

asociaciones <strong>de</strong> padres —<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> Apoyo<br />

a <strong>la</strong> Gestión Esco<strong>la</strong>r (AGE), que forma parte <strong>de</strong> un programa<br />

más amplio <strong>de</strong> Comp<strong>en</strong>sación Educacional— logran disminuir<br />

<strong>la</strong> repetición y <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r.<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s evaluaciones muestran<br />

cambios positivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a los controles prev<strong>en</strong>tivos<br />

<strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> inmunización. Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

prev<strong>en</strong>tiva, <strong>en</strong> México, <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud<br />

pública <strong>para</strong> controles <strong>de</strong> salud (<strong>de</strong> niños y adultos) y monitoreo<br />

<strong>de</strong>l estado nutricional (<strong>de</strong> niños) aum<strong>en</strong>tó más rápidam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s que participaban <strong>en</strong> Progresa que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control (Gertler y Boyce, 2001). Una evaluación<br />

más reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s ha confirmado estos resultados<br />

tanto <strong>en</strong> áreas rurales como urbanas (Gutiérrez y otros, 2005).<br />

En Jamaica, los controles médicos aum<strong>en</strong>taron un 38% <strong>en</strong>tre<br />

los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 6 años que participan <strong>de</strong>l programa PATH<br />

(Levy y Ohls, 2007). En Colombia, <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to Nacional<br />

<strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación (DNP, 2006) señaló un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un 30%<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 2 años que asist<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s<br />

clínicas <strong>de</strong> salud. De manera simi<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> El Salvador, los controles<br />

aum<strong>en</strong>taron 10 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong>tre los niños m<strong>en</strong>ores<br />

<strong>de</strong> 1 año (IFPRI/FUSADES, 2010). En Guatema<strong>la</strong>, sin embargo,<br />

no se registró un impacto significativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> servicios<br />

prev<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> salud por parte <strong>de</strong> los niños que participan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

programa Mi Familia Progresa (Gutiérrez, 2011). Evaluaciones <strong>de</strong><br />

impacto llevadas a cabo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil (De Brauw y otros, 2012) y<br />

<strong>el</strong> Perú (Perova y Vakis, 2009; Sánchez y Jaramillo, 2012) reve<strong>la</strong>n<br />

que los niños que participan <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayores probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ser vac<strong>una</strong>dos.<br />

En El Salvador, <strong>en</strong>tre 2006 y 2007, <strong>el</strong> programa Red<br />

Solidaria (hoy l<strong>la</strong>mado Comunida<strong>de</strong>s Solidarias) logró aum<strong>en</strong>tar<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>tos at<strong>en</strong>didos por<br />

personal calificado (16,5 puntos porc<strong>en</strong>tuales), así como <strong>el</strong><br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud (17 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales) (De Brauw y Peterman, 2011). La condicionalidad<br />

explícita <strong>de</strong> este programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

no es efectuar <strong>el</strong> parto <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud o con personal<br />

calificado, sino asistir a los controles pr<strong>en</strong>atales. Por lo tanto,<br />

como <strong>de</strong>stacan De Brauw y Peterman (2011), <strong>la</strong> forma mediante<br />

<strong>la</strong> cual se g<strong>en</strong>era <strong>el</strong> impacto no es inmediatam<strong>en</strong>te obvia y pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>una</strong> combinación <strong>de</strong>l efecto ingreso, <strong>el</strong> efecto<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los autores citados.<br />

<strong>de</strong> otras condicionalida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong><br />

capacitaciones <strong>en</strong> salud y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión,<br />

y <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud.<br />

En <strong>el</strong> Brasil, Jannuzzi y Pinto (2014) i<strong>de</strong>ntifican, <strong>en</strong>tre los<br />

participantes <strong>de</strong>l programa Bolsa Família, los sigui<strong>en</strong>tes efectos:<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> controles pr<strong>en</strong>atales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

embarazadas (1,6 controles más respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres embarazadas<br />

que no participan) y disminución <strong>de</strong>l 19% al 5% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

que no se habían contro<strong>la</strong>do, peso más <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> los niños al<br />

nacer y mayor proporción <strong>de</strong> niños alim<strong>en</strong>tados exclusivam<strong>en</strong>te<br />

con leche materna <strong>en</strong> los primeros seis meses <strong>de</strong> vida.<br />

Los efectos <strong>en</strong> los resultados nutricionales y antropométricos,<br />

así como <strong>en</strong> <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud, son variados. Los programas<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> condicionalida<strong>de</strong>s<br />

respecto <strong>de</strong>l estado nutricional <strong>de</strong> los niños, pero a veces<br />

incluy<strong>en</strong> prestaciones específicas <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> nutrición,<br />

como capacitaciones y consejerías <strong>en</strong> salud <strong>para</strong> <strong>la</strong>s madres.<br />

Los programas que prove<strong>en</strong> prestaciones nutricionales, tales<br />

como Oportunida<strong>de</strong>s, Más Familias <strong>en</strong> Acción, Bolsa Família,<br />

Bono <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano y <strong>la</strong> extinta Red <strong>de</strong> Protección Social<br />

(RPS) <strong>en</strong> Nicaragua, han mejorado los indicadores <strong>de</strong> nutrición<br />

<strong>de</strong> los niños <strong>en</strong> edad preesco<strong>la</strong>r. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> México, Gertler<br />

(2004) seña<strong>la</strong> que los niños tratados son 0,96 cm más altos y<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un 25,5% m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ser anémicos<br />

que los niños <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> control. Fernald, Gertler y Neuf<strong>el</strong>d<br />

(2008) muestran que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia monetaria<br />

se asocia con <strong>una</strong> preval<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> atrofia y niños con<br />

sobrepeso. En Colombia, los niños que participan <strong>en</strong> Familias<br />

<strong>en</strong> Acción son 0,45 cm más altos que los niños <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> control (DNP, 2006) y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>snutrición (Attanasio, Trias y Vera-Hernán<strong>de</strong>z, 2009). Sin<br />

embargo, Tekoporã <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay y <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Asignaciones<br />

Familiares (PRAF) <strong>en</strong> Honduras no muestran tales efectos<br />

positivos (Barrios, Galeano y Sánchez, 2008; Bassett, 2008;<br />

Hoddinott y Bassett, 2009). Las evaluaciones <strong>de</strong>l programa Bolsa<br />

Família <strong>de</strong>l Brasil evi<strong>de</strong>nciaron mejoras <strong>en</strong> algunos indicadores<br />

antropométricos como <strong>el</strong> peso, <strong>la</strong> estatura y <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> masa<br />

corporal <strong>en</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años.<br />

En re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> impacto sobre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

niños, Attanasio, Trias y Vera-Hernán<strong>de</strong>z (2009) han <strong>en</strong>contrado <strong>una</strong><br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> dis<strong>en</strong>tería y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

respiratorias agudas <strong>en</strong>tre los niños que participan <strong>en</strong> Familias<br />

<strong>en</strong> Acción. En México, SEDESOL (2008) ha observado un<br />

significativo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> días <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong><br />

los niños que participan <strong>en</strong> Progresa/Oportunida<strong>de</strong>s, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> <strong>una</strong> evaluación realizada por Fernald, Gertler y Neuf<strong>el</strong>d<br />

(2008) no se <strong>en</strong>contró <strong>una</strong> disminución significativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> los niños como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s.<br />

Por último, Ras<strong>el</strong><strong>la</strong> y otros (2013) indican que Bolsa Família<br />

ha contribuido a disminuir significativam<strong>en</strong>te (un 17% <strong>en</strong>tre<br />

2004 y 2009) <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Brasil gracias a su impacto sobre alg<strong>una</strong>s causas <strong>de</strong> muerte<br />

infantil re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, como <strong>la</strong> malnutrición y <strong>la</strong><br />

dis<strong>en</strong>tería. Los autores muestran, asimismo, que esos efectos<br />

han sido más expresivos <strong>en</strong> los municipios <strong>en</strong> que <strong>la</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong>l programa era más ext<strong>en</strong>dida y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias era igual o superior a cuatro años. Evi<strong>de</strong>ncian<br />

también <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción combinada <strong>en</strong>tre Bolsa<br />

Família y <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia, <strong>la</strong> principal<br />

estrategia <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> país,<br />

que actualm<strong>en</strong>te abarca <strong>el</strong> 54,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> especial<br />

<strong>en</strong> áreas car<strong>en</strong>tes y rurales.<br />

Capítulo II<br />

77


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

3. Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas y <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral<br />

y productiva<br />

En los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> varios programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se partía <strong>de</strong>l supuesto <strong>de</strong> que los<br />

niños <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong>stinatarios, gracias a sus mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> educación, salud y nutrición, <strong>una</strong> vez llegados<br />

a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> trabajar, se insertarían <strong>de</strong> mejor manera <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, lo que permitiría a sus familias <strong>superar</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> por sus propios medios. Por este motivo, inicialm<strong>en</strong>te no se incorporaron <strong>en</strong> estos programas medidas<br />

específicas <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral <strong>para</strong> los jóv<strong>en</strong>es o los adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar que participaban <strong>en</strong> <strong>el</strong>los.<br />

Sin embargo, con <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong>l tiempo, <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>la</strong>boral ha ido adquiri<strong>en</strong>do cada vez más importancia<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas. Esto se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> constatación <strong>de</strong> que, hasta<br />

ahora, <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias condicionadas han contribuido más al alivio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> que a <strong>una</strong> verda<strong>de</strong>ra ruptura<br />

<strong>de</strong> su reproducción interg<strong>en</strong>eracional, basada <strong>en</strong> <strong>una</strong> mejor inclusión <strong>la</strong>boral. Se pue<strong>de</strong> afirmar <strong>en</strong>tonces que <strong>una</strong><br />

preocupación común <strong>para</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región es combinar <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias <strong>de</strong>stinadas a asegurar<br />

<strong>de</strong>terminados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong>s condicionalida<strong>de</strong>s ori<strong>en</strong>tadas a favorecer <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas,<br />

con servicios t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a mejorar <strong>la</strong>s condiciones actuales y futuras <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> ingresos.<br />

En los últimos años, por lo m<strong>en</strong>os 15 países han implem<strong>en</strong>tado servicios <strong>de</strong> inclusión productiva y <strong>la</strong>boral <strong>para</strong><br />

los jóv<strong>en</strong>es y adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar que participan <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas 9 . Los<br />

servicios pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificarse <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s categorías: <strong>una</strong> <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> oferta y otra <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong><br />

trabajo (véase <strong>el</strong> diagrama II.1). México constituye un caso ejemp<strong>la</strong>r, ya que <strong>en</strong> 2014 se creó <strong>el</strong> nuevo programa <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias condicionadas Prospera, sucesor <strong>de</strong>l programa Oportunida<strong>de</strong>s, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r y coordinar<br />

<strong>la</strong> oferta institucional <strong>de</strong> programas y acciones <strong>de</strong> política <strong>social</strong>, con énfasis <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to<br />

productivo, <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> ingresos, <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar económico y <strong>la</strong> inclusión financiera y <strong>la</strong>boral.<br />

Diagrama II.1<br />

Tipología <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral y <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> ingresos asociados<br />

a los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

Inserción <strong>la</strong>boral y <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> ingresos<br />

Apoyo a <strong>la</strong> oferta<br />

Apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

Capacitación<br />

técnica y<br />

profesional<br />

Nive<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> estudios<br />

y <strong>de</strong>serción<br />

esco<strong>la</strong>r<br />

Servicios <strong>de</strong><br />

intermediación<br />

<strong>la</strong>boral<br />

Apoyo al<br />

trabajo<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

G<strong>en</strong>eración<br />

directa <strong>de</strong><br />

empleo<br />

G<strong>en</strong>eración<br />

indirecta <strong>de</strong><br />

empleo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), “Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

y <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral”, Coyuntura <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Nº 10, Santiago, mayo <strong>de</strong> 2014.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aqu<strong>el</strong>los que fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />

capacitación técnica y profesional, así como <strong>la</strong> nive<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> educación primaria y secundaria. Los<br />

programas <strong>de</strong> capacitación técnica y profesional —como <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Sectorial <strong>de</strong> Calificación Profesional (P<strong>la</strong>nSeQ) y<br />

<strong>el</strong> Programa Nacional <strong>de</strong> Acceso a <strong>la</strong> Educación Técnica y al Empleo <strong>para</strong> los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> Brasil Sem Miséria<br />

(Pronatec/ BSM) <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil, o Jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Acción y <strong>el</strong> Ingreso <strong>para</strong> <strong>la</strong> Prosperidad Social <strong>en</strong> Colombia— repres<strong>en</strong>tan<br />

uno <strong>de</strong> los principales servicios que se ofrec<strong>en</strong> a los jóv<strong>en</strong>es y adultos que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> hogares <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas. Su objetivo es increm<strong>en</strong>tar los activos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, a través <strong>de</strong>l<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus conocimi<strong>en</strong>tos y capacida<strong>de</strong>s. Los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> programas pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong><br />

capacitación tradicional, que apunta al <strong>de</strong>sarrollo y adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>de</strong>sempeñar un oficio,<br />

9<br />

Según información prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL (véase [<strong>en</strong> línea] http://dds.cepal.org/bpsnc/), estos países son: Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, Ecuador, El Salvador,<br />

Jamaica, Honduras, México, Nicaragua, Panamá, Paraguay, Perú, Trinidad y Tabago y Uruguay.<br />

Capítulo II<br />

78


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

así como <strong>de</strong> capacitación por compet<strong>en</strong>cias, que consiste <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s aplicables a distintas<br />

circunstancias y adaptables al cambio (OEA/CEPAL/OIT, 2011). Asimismo, si bi<strong>en</strong> casi todos los programas <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias condicionadas incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sus corresponsabilida<strong>de</strong>s <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> y asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> niños<br />

y niñas hasta los 18 años, algunos (como los programas Progresar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Jóv<strong>en</strong>es con Prospera <strong>de</strong> México)<br />

incorporan <strong>en</strong> su compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> educación becas específicas <strong>para</strong> evitar <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> nive<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> edad.<br />

Los programas que buscan ampliar <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>boral o g<strong>en</strong>erar vínculos con pot<strong>en</strong>ciales empleadores están<br />

compuestos por <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes acciones: i) apoyo al trabajo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te con compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> microcrédito, autoempleo<br />

y empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to; ii) <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> directa <strong>de</strong> empleo, y iii) <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> indirecta <strong>de</strong> empleo (CEPAL/OIT, 2014).<br />

Los programas <strong>de</strong> apoyo al trabajo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n ori<strong>en</strong>tarse a proveer capital semil<strong>la</strong> o facilitar <strong>el</strong><br />

acceso al crédito <strong>para</strong> que los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas —que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

acceso limitado a los servicios <strong>de</strong> crédito tradicionales <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> activos— puedan poner <strong>en</strong> marcha<br />

y mejorar pequeños negocios. También ofrec<strong>en</strong> capacitaciones <strong>en</strong> temas como ahorro y finanzas, p<strong>la</strong>nificación<br />

económica, microempresa y li<strong>de</strong>razgo. Ejemplos <strong>de</strong> estos programas son <strong>el</strong> Crédito Productivo Solidario <strong>de</strong>l Ecuador,<br />

complem<strong>en</strong>tario al Bono <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano, y <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> microcrédito productivo Crescer, que forma parte<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n Brasil Sem Miséria. La <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> directa <strong>de</strong> empleo consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> trabajo<br />

mediante p<strong>la</strong>nes públicos que ofrec<strong>en</strong> empleos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia o p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local que operan ofreci<strong>en</strong>do<br />

puestos <strong>de</strong> trabajo temporales a los adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> hogares <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas. Estas acciones han sido implem<strong>en</strong>tadas fr<strong>en</strong>te a situaciones <strong>de</strong> crisis económicas,<br />

como ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina con <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n Jefas y Jefes <strong>de</strong> Hogar Desocupados (2002-2005) o <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay con <strong>el</strong><br />

P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Nacional a <strong>la</strong> Emerg<strong>en</strong>cia Social (PANES) (2005-2007). En <strong>el</strong> Brasil, <strong>el</strong> P<strong>la</strong>nSeQ, vincu<strong>la</strong>do con <strong>el</strong><br />

Programa <strong>de</strong> Ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong>l Crecimi<strong>en</strong>to (PAC), puso <strong>en</strong> marcha acciones <strong>para</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> los sectores<br />

<strong>de</strong> infraestructura, construcción civil, vivi<strong>en</strong>da y turismo. A su vez, <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> indirecta <strong>de</strong> empleo se concreta<br />

mediante subsidios económicos públicos otorgados, usualm<strong>en</strong>te por un tiempo <strong>de</strong>finido, a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los<br />

adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas por parte <strong>de</strong> empresas<br />

privadas. Con estos subsidios se reduc<strong>en</strong> los costos <strong>la</strong>borales y se cubre parte <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones a<br />

<strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>. Un ejemplo <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo es <strong>el</strong> Subsidio al Empleo Jov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Chile (CEPAL/OIT, 2014).<br />

Finalm<strong>en</strong>te, los servicios <strong>de</strong> intermediación <strong>la</strong>boral facilitan <strong>el</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo<br />

mediante <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> información sobre p<strong>la</strong>zas vacantes y bases <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> perfil <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo. Un ejemplo <strong>de</strong> estos servicios es <strong>el</strong> Programa Nacional <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong>l Acceso<br />

al Mundo <strong>de</strong>l Trabajo (Acessuas Trabalho) <strong>de</strong>l Brasil, creado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n Brasil sem Miséria. Este programa<br />

transfiere recursos <strong>de</strong>l gobierno fe<strong>de</strong>ral a los municipios <strong>para</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> acciones que contribuyan a <strong>la</strong> inserción<br />

<strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong> —<strong>en</strong> especial los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l Pronatec-Brasil sem Miséria— <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

<strong>de</strong>l trabajo, ya sea a través <strong>de</strong>l empleo formal, <strong>de</strong>l empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to individual o <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

solidaria (Costa y otros, 2014). En Chile está <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> apoyo al empleo <strong>de</strong>l Sistema Chile Solidario, que cu<strong>en</strong>ta<br />

con servicios <strong>de</strong> intermediación <strong>la</strong>boral a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Oficinas Municipales <strong>de</strong> Intermediación Laboral (OMIL) y <strong>de</strong>l<br />

Programa <strong>de</strong> Formación, Capacitación y Empleo (Profocap), y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina exist<strong>en</strong> <strong>el</strong> Seguro <strong>de</strong> Capacitación y<br />

Empleo y <strong>el</strong> programa Jóv<strong>en</strong>es con Más y Mejor Trabajo (CEPAL/OIT, 2014).<br />

Todos esos tipos y modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> programas y acciones pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er efectos importantes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

también <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género y raza o etnia que exist<strong>en</strong> y se reproduc<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> popu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />

<strong>pobreza</strong>, así como <strong>de</strong> proveer alternativas <strong>para</strong> los jóv<strong>en</strong>es. En particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los rasgos distintivos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías y los mercados <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> áreas rurales y urbanas, lo que ocurre<br />

<strong>en</strong> países como <strong>el</strong> Brasil y El Salvador 10 .<br />

10<br />

El p<strong>la</strong>n Brasil sem Miséria marca <strong>una</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> inclusión productiva urbana y <strong>la</strong> inclusión productiva rural. Define <strong>una</strong> “ruta”<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> inclusión productiva rural que consiste <strong>en</strong>: a) acciones <strong>de</strong> infraestructura, como provisión <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectricidad (a través <strong>de</strong>l Programa<br />

Luz <strong>para</strong> Todos) y agua <strong>para</strong> consumo y producción (a través <strong>de</strong>l Programa Agua <strong>para</strong> Todos); b) acciones <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> producción<br />

(asist<strong>en</strong>cia técnica, fom<strong>en</strong>to productivo y microcrédito), <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> baja productividad <strong>de</strong> los empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos agríco<strong>la</strong>s y <strong>la</strong><br />

inseguridad alim<strong>en</strong>taria, y c) ampliación <strong>de</strong> los canales <strong>de</strong> comercialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> (a través <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />

Adquisición <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos), <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso al mercado. También incluye <strong>el</strong> programa Bolsa Ver<strong>de</strong>, que combina<br />

<strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos con <strong>la</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal (MDS, 2014). En El Salvador, <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas Comunida<strong>de</strong>s Solidarias, como los cursos <strong>de</strong> capacitación, se difer<strong>en</strong>cian, según <strong>el</strong> área geográfica <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción,<br />

<strong>en</strong> Comunida<strong>de</strong>s Solidarias Rurales y Comunida<strong>de</strong>s Solidarias Urbanas (CEPAL/OIT, 2014).<br />

Capítulo II<br />

79


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

a) Efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva<br />

En distintos estudios se ofrece evi<strong>de</strong>ncia empírica sobre los <strong>de</strong>safíos que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva<br />

<strong>para</strong> los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas. En particu<strong>la</strong>r, evaluaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trayectorias<br />

<strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l primer programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>de</strong> alcance nacional aplicado<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> —Oportunida<strong>de</strong>s (antes <strong>de</strong>nominado Progresa) <strong>de</strong> México— muestran que <strong>el</strong><br />

programa ha t<strong>en</strong>ido un impacto limitado y poco significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> movilidad ocupacional interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

su implem<strong>en</strong>tación. El principal resultado fue aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios, pero <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s productivas y <strong>la</strong>borales, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> áreas rurales, no ha permitido mejorar significativam<strong>en</strong>te su<br />

condición <strong>social</strong> (CEPAL/OIT, 2014).<br />

En <strong>el</strong> estudio cualitativo <strong>de</strong> González <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rocha (2008), don<strong>de</strong> se investigan los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>l<br />

programa Oportunida<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> primera cohorte <strong>de</strong> niños <strong>de</strong>stinatarios, se reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 15 y 25 años que eran parte <strong>de</strong> esa cohorte al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación t<strong>en</strong>ían como actividad principal<br />

<strong>el</strong> estudio (<strong>el</strong> 8,3% cursaban estudios superiores). Sin embargo, <strong>el</strong> programa no ha t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> impacto ocupacional<br />

que se esperaba <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s escasas opciones <strong>la</strong>borales y <strong>la</strong>s muy precarias estructuras <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s locales.<br />

En <strong>la</strong>s regiones don<strong>de</strong> existe un fuerte flujo migratorio internacional, muchos <strong>de</strong> los ex<strong>de</strong>stinatarios emigraron hacia<br />

los Estados Unidos. Estos resultados concuerdan con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación cuantitativa <strong>de</strong> Rodríguez-Oreggia y<br />

Freije (2011) acerca <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> movilidad ocupacional interg<strong>en</strong>eracional <strong>en</strong> zonas rurales.<br />

Los autores muestran que <strong>el</strong> programa tuvo <strong>una</strong> inci<strong>de</strong>ncia limitada sobre <strong>la</strong> movilidad ocupacional <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

que t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong>tre 14 y 24 años <strong>en</strong> 2007: <strong>el</strong> 40,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>el</strong> 74,1% <strong>de</strong> los varones permanecían <strong>en</strong> <strong>una</strong><br />

categoría ocupacional igual o inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> sus padres (fr<strong>en</strong>te a un 43,6% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y un 71,7% <strong>de</strong> los varones<br />

no <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l programa).<br />

También se han llevado a cabo alg<strong>una</strong>s evaluaciones <strong>de</strong> los servicios y programas que buscan facilitar <strong>la</strong> inclusión<br />

productiva y <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar que participan <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas. Según CEPAL/OIT (2014), <strong>en</strong> <strong>una</strong> región marcada por <strong>la</strong> informalidad <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

acceso a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> estos servicios y programas <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s y obstáculos.<br />

La evi<strong>de</strong>ncia disponible muestra que mejorar <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> personas con bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> educación es un<br />

esfuerzo <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que requiere brindar un constante apoyo psico<strong>social</strong> a los <strong>de</strong>stinatarios, y que <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

son mayores <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s personas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a los pueblos indíg<strong>en</strong>as (OEA/CEPAL/<br />

OIT, 2011). Los déficits <strong>de</strong> formación educacional y habilida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>el</strong> trabajo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> los vínculos con <strong>el</strong><br />

sector privado g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> empleo, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio y <strong>la</strong>s brechas y barreras<br />

étnicas y <strong>de</strong> género conspiran contra <strong>la</strong> factibilidad <strong>de</strong> que estos programas logr<strong>en</strong> impulsar procesos dinámicos <strong>de</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> los más pobres y vulnerables al mercado <strong>la</strong>boral.<br />

A pesar <strong>de</strong> esas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias g<strong>en</strong>erales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región exist<strong>en</strong> alg<strong>una</strong>s experi<strong>en</strong>cias positivas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacitación técnica y profesional. De acuerdo con los estudios <strong>de</strong> impacto disponibles, programas como Jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong> Acción <strong>de</strong> Colombia y <strong>el</strong> P<strong>la</strong>nSeQ <strong>de</strong>l Brasil logran t<strong>en</strong>er un impacto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser empleado.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Acción, Attanasio, Kugler y Meghir (2009) muestran que <strong>el</strong> programa ti<strong>en</strong>e efectos sobre los<br />

ingresos sa<strong>la</strong>riales (que <strong>en</strong> promedio aum<strong>en</strong>tan un 12%), así como sobre <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> contar con un empleo<br />

remunerado, especialm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres (cuyos ingresos sa<strong>la</strong>riales aum<strong>en</strong>tan un 18%). La capacitación también<br />

contribuye a aum<strong>en</strong>tar los su<strong>el</strong>dos <strong>de</strong>bido a que ofrece mayores probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un empleo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

formal y con contrato escrito (<strong>en</strong> promedio, estas probabilida<strong>de</strong>s aum<strong>en</strong>tan un 5,3% y un 6,6%, respectivam<strong>en</strong>te).<br />

Asimismo, <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación (DNP) <strong>de</strong> Colombia constató que <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> emplearse<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es que participan <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa es mayor <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> egresar (55,5%) que antes <strong>de</strong> incorporarse a él<br />

(51,8%) (DNP, 2008).<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Brasil, Petterini (2010) comprobó que <strong>la</strong>s personas que participan <strong>en</strong> <strong>el</strong> P<strong>la</strong>nSeQ ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un 19,6%<br />

más <strong>de</strong> probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar empleo que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que no participan y que los efectos son positivos tanto <strong>para</strong><br />

hombres como <strong>para</strong> mujeres 11 . A su vez, Montagner y Muller (2015) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pronatec<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> insertarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo formal y que este efecto es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te fuerte<br />

11<br />

El P<strong>la</strong>nSeQ fue creado <strong>en</strong> 2005 como <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s verti<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Capacitación (PNQ), creado <strong>en</strong> 2003. En 2013, <strong>el</strong><br />

P<strong>la</strong>nSeQ fue absorbido por <strong>el</strong> Pronatec, un programa <strong>de</strong> educación técnica, formación y capacitación profesional y empleo, creado<br />

<strong>en</strong> 2011, que es mucho más amplio y ti<strong>en</strong>e metas mucho más ambiciosas.<br />

Capítulo II<br />

80


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

<strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> Bolsa Família: mi<strong>en</strong>tras que al com<strong>en</strong>zar los cursos <strong>en</strong> 2011, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 8,2% <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />

t<strong>en</strong>ía vínculos con <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral formal, al terminarlos <strong>en</strong> 2014, <strong>el</strong> 18,1% <strong>de</strong> los participantes contaba con<br />

estos vínculos. Es importante seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong>tre 2011, año <strong>de</strong> creación <strong>de</strong>l Pronatec, y 2015, se habían registrado<br />

1.750.000 matrícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l Bolsa Família, <strong>de</strong> los cuales 1.173.000 (67%) eran mujeres. El Pronatec<br />

está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 3.623 municipios <strong>de</strong>l país y ofrece matrícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> 637 tipos <strong>de</strong> cursos (MDS, 2015).<br />

Por otra parte, los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s evaluaciones apuntan a <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> los servicios públicos <strong>de</strong> intermediación<br />

<strong>la</strong>boral <strong>para</strong> cumplir con sus fines. En <strong>el</strong> Brasil, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> baja calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura y <strong>la</strong> escasa efectividad<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Empleo (SINE), <strong>en</strong> especial <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> superación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> (Silva y otros, 2013). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Chile, se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s Oficinas Municipales <strong>de</strong> Intermediación<br />

Laboral (OMIL) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>una</strong> situación precaria (<strong>en</strong> cuanto a condiciones materiales <strong>de</strong> trabajo y recursos<br />

humanos) y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>una</strong> baja efectividad <strong>en</strong> colocaciones <strong>la</strong>borales y bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> satisfacción <strong>de</strong> los usuarios.<br />

En particu<strong>la</strong>r, se <strong>de</strong>staca que exist<strong>en</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> intermediación <strong>la</strong>boral <strong>para</strong> ori<strong>en</strong>tar a trabajadores con bajas<br />

cualificaciones. Esto se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong>s mayores exig<strong>en</strong>cias técnicas que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> intermediación <strong>la</strong>boral con trabajadores<br />

no calificados, que su<strong>el</strong><strong>en</strong> estar insertos <strong>en</strong> empleos informales y no confían <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> intermediación <strong>la</strong>boral<br />

(so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 3% <strong>de</strong> los participantes <strong>en</strong> Chile Solidario se <strong>en</strong>contraban inscritos <strong>en</strong> <strong>una</strong> OMIL) (Brandt, 2012).<br />

En lo que respecta a <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> apoyo al trabajo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te que buscan fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> autoempleo y <strong>el</strong><br />

microempr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas, también es necesario<br />

p<strong>la</strong>ntear alg<strong>una</strong>s notas <strong>de</strong> caute<strong>la</strong>. Pese a que <strong>el</strong> autoempleo es <strong>una</strong> forma <strong>de</strong> inclusión <strong>de</strong> los más pobres <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

productivo, cabe <strong>de</strong>stacar que muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas establecidas por este medio no consigu<strong>en</strong> salir a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte y<br />

acaban <strong>de</strong>sapareci<strong>en</strong>do poco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su creación (W<strong>el</strong>ler, 2009). A<strong>de</strong>más, es importante evitar que este tipo <strong>de</strong><br />

iniciativas pueda resultar <strong>en</strong> un inc<strong>en</strong>tivo a <strong>la</strong> informalidad <strong>la</strong>boral, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> fuerte corre<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre<br />

informalidad, autoempleo y microempr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos o pequeños empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> baja productividad (OEA/<br />

CEPAL/OIT, 2011). De allí surge <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> apoyo al trabajo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

con programas <strong>de</strong> simplificación tributaria y administrativa que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización, lo que se vi<strong>en</strong>e haci<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Uruguay, a través <strong>de</strong>l monotributo, y <strong>el</strong> Brasil, a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l Micro Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dor Individual (MEI).<br />

En <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> monotributo contaba <strong>en</strong> 2013 con más <strong>de</strong> 2,7 millones <strong>de</strong> contribuy<strong>en</strong>tes inscritos. En <strong>el</strong><br />

Brasil, 5,34 millones <strong>de</strong> personas fueron registradas formalm<strong>en</strong>te como microempr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores individuales <strong>en</strong>tre<br />

2009 y 2015. De estos, 525.400 eran <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l programa Bolsa Família, y, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, 288.000 (55%) eran<br />

mujeres (MDS, 2015). En <strong>el</strong> Uruguay, <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2012 <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vigor <strong>el</strong> Monotributo Social MIDES (Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Social), que a poco más <strong>de</strong> un año <strong>de</strong> operación (octubre <strong>de</strong> 2013) había logrado incluir a 429 trabajadores<br />

(Cetrángolo y otros, 2014). Este tema se retomará <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo IV.<br />

Por último, <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> indirecta <strong>de</strong> empleo que se concreta mediante subsidios económicos<br />

públicos <strong>para</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es o adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas, <strong>una</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong>l Subsidio al Empleo Jov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Chile muestra que este programa ha<br />

sido un instrum<strong>en</strong>to útil <strong>para</strong> <strong>la</strong> reactivación <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> sectores vulnerables, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> períodos <strong>de</strong> recesión<br />

económica (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Microdatos, 2012).<br />

b) Efectos económicos<br />

El impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> es <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones m<strong>en</strong>os analizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura, lo que,<br />

<strong>en</strong> cierto modo, se <strong>de</strong>be a que normalm<strong>en</strong>te no se lo concibe como parte <strong>de</strong> los objetivos directos <strong>de</strong> esta, sino<br />

como <strong>una</strong> externalidad o efecto indirecto. Ciertam<strong>en</strong>te que los efectos económicos no han <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> razón primaria<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>, y hoy están superados los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> evaluación<br />

costo-b<strong>en</strong>eficio <strong>para</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones sobre <strong>el</strong><strong>la</strong>. Sin embargo, esto no obsta a i<strong>de</strong>ntificar que todas <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

<strong>social</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> efectos económicos, positivos y negativos, así como es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> no implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong><br />

<strong>social</strong>es g<strong>en</strong>era costos y pérdidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Los efectos económicos se dan <strong>de</strong> manera transitiva (a través <strong>de</strong> los efectos <strong>social</strong>es y redistributivos, pues por<br />

dicha vía aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> consumo o <strong>de</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong>l hogar, con lo que se modifica <strong>la</strong><br />

conducta <strong>de</strong> los consumidores) o <strong>de</strong> manera directa (por sus requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> producción y efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios especializados) (Martínez y otros, 2013).<br />

Capítulo II<br />

81


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Los efectos económicos pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> corto, mediano o <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que algunos afectan <strong>de</strong><br />

manera directa <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda o <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong>l mercado, o modifican variables estructurales <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios, que<br />

redundan <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> vida y productividad <strong>en</strong> un período mayor. Un ejemplo <strong>de</strong> impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo son<br />

<strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> efectivo y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to que g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> consumo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los bi<strong>en</strong>es que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> canasta básica <strong>de</strong>l hogar. Los efectos a mediano p<strong>la</strong>zo son los que se produc<strong>en</strong>,<br />

por ejemplo, con <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das que g<strong>en</strong>eran los bonos, que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> algunos meses<br />

<strong>de</strong> maduración hasta que se consolida un sector capaz <strong>de</strong> expandir <strong>la</strong> oferta <strong>para</strong> cubrir <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda increm<strong>en</strong>tal.<br />

En tanto, <strong>el</strong> impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación básica y media necesita <strong>de</strong><br />

varios años <strong>para</strong> que se refleje a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los indicadores económicos (Martínez y otros, 2013).<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Brasil, algunos estudios han com<strong>en</strong>zado a evaluar <strong>el</strong> impacto macroeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> ingresos. A partir <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta nacional <strong>de</strong> hogares (PNAD) <strong>de</strong> 2006, Mostafa, Monteiro y Ferreira<br />

<strong>de</strong> Souza (2010) evaluaron <strong>el</strong> impacto económico <strong>de</strong>l programa Bolsa Família mediante <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> matrices <strong>de</strong><br />

contabilidad <strong>social</strong>. La primera conclusión es que <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> un 1% <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> Bolsa Família produce un efecto<br />

multiplicador <strong>de</strong> un 1,44% <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB y <strong>de</strong> un 2,25% <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso familiar. Por su parte, <strong>el</strong> efecto multiplicador <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

PIB <strong>de</strong>l B<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> Prestación Continuada (BPC) es <strong>de</strong>l 1,38% y <strong>el</strong> <strong>de</strong>l Régim<strong>en</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Previsión Social (RGPS)<br />

alcanza al 1,23%. Los autores concluy<strong>en</strong> que <strong>el</strong> efecto multiplicador aum<strong>en</strong>ta a medida que <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias son<br />

<strong>de</strong>stinadas a familias con m<strong>en</strong>ores ingresos y que pose<strong>en</strong> mayor prop<strong>en</strong>sión a consumir (Mostafa, Monteiro y Ferreira<br />

<strong>de</strong> Souza, 2010). Esta conclusión es bastante c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> cuanto al efecto dinamizador que supone <strong>la</strong> disminución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l ingreso. Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, Neri, Vaz y Ferreira <strong>de</strong> Souza (2013), han<br />

hal<strong>la</strong>do efectos aún mayores <strong>de</strong> Bolsa Família con re<strong>la</strong>ción al crecimi<strong>en</strong>to económico: <strong>una</strong> evaluación <strong>de</strong> sus efectos<br />

macroeconómicos <strong>de</strong>muestra que cada real invertido <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa agrega 1,78 reales al PIB.<br />

Para terminar, un aspecto inesperado <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas, pero que ha sido c<strong>la</strong>ve<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, es <strong>el</strong> impacto que han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cuanto a los mo<strong>de</strong>los<br />

<strong>de</strong> gestión y, por tanto, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad e institucionalidad <strong>de</strong> esta (véase <strong>el</strong> capítulo III). Aun<br />

cuando <strong>en</strong> algunos países <strong>la</strong> evaluación y los sistemas <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> participantes se empezaron a dinamizar con<br />

anterioridad, con los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas han t<strong>en</strong>ido un <strong>de</strong>sarrollo y efecto <strong>de</strong>monstración<br />

c<strong>la</strong>ve. Ejemplos <strong>de</strong> estas experi<strong>en</strong>cias se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran hoy <strong>en</strong> casi todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

se iniciaron con estos programas.<br />

D. Com<strong>en</strong>tarios finales<br />

En este capítulo se han discutido algunos <strong>de</strong> los avances —así como los retos— más significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

públicas y los programas <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Destaca <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> mayor<br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> <strong>una</strong> visión integral y sistémica <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, lo que permite<br />

<strong>superar</strong> <strong>la</strong> falsa dicotomía focalización-universalización.<br />

En <strong>la</strong> actualidad hay cons<strong>en</strong>so respecto <strong>de</strong> que <strong>la</strong> focalización es un instrum<strong>en</strong>to que permite <strong>reducir</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

y optimizar <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> recursos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> es <strong>el</strong> objetivo último.<br />

Superar esta dicotomía permite, asimismo, <strong>en</strong>tab<strong>la</strong>r un diálogo virtuoso <strong>en</strong>tre los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales <strong>de</strong> educación, salud, trabajo y otras. De allí que<br />

<strong>la</strong>s más reci<strong>en</strong>tes estrategias <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales son ejemplo Brasil sem Miséria, Chile Solidario<br />

y <strong>la</strong> Red Unidos <strong>de</strong> Colombia, se basan <strong>en</strong> por lo m<strong>en</strong>os tres pi<strong>la</strong>res complem<strong>en</strong>tarios: transfer<strong>en</strong>cias monetarias,<br />

acceso a servicios e inclusión <strong>la</strong>boral y productiva.<br />

En cuanto al financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, se<br />

sugiere <strong>superar</strong> <strong>una</strong> visión reduccionista <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> contributiva y no contributiva. De<br />

conformidad con <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong>l piso y <strong>la</strong> escalera <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> contemp<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> Recom<strong>en</strong>dación núm. 202<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), se sugiere reconocer <strong>la</strong> importancia tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección no<br />

contributiva como contributiva, buscando avanzar hacia <strong>una</strong> m<strong>en</strong>or estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones.<br />

Capítulo II<br />

82


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

En este capítulo también se ha abordado <strong>la</strong> difusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas. Si bi<strong>en</strong> su crecimi<strong>en</strong>to ha sido notorio, aún resulta insufici<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> cobertura pob<strong>la</strong>cional como <strong>de</strong> monto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a los profundos <strong>de</strong>safíos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. Las evaluaciones <strong>de</strong> impacto muestran que hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to se ha logrado aliviar,<br />

más que <strong>superar</strong>, <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, y que <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l acceso a los servicios <strong>social</strong>es <strong>de</strong> educación<br />

y salud <strong>de</strong>be ir acompañado <strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> universales.<br />

Las evaluaciones <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas también ofrec<strong>en</strong> alg<strong>una</strong>s pistas<br />

sobre los retos que t<strong>en</strong>drá que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y que<br />

se c<strong>en</strong>tran especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es, mujeres y adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar<br />

que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o vulnerabilidad. La transformación <strong>de</strong>l primer programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> carácter nacional (Progresa/Oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> México) <strong>en</strong> un programa (Prospera)<br />

con <strong>una</strong> marcada ori<strong>en</strong>tación hacia <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to productivo, <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> ingresos y <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral es <strong>una</strong><br />

fuerte señal <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.<br />

Estos y otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos necesarios <strong>para</strong> fortalecer <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y los programas <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad se retomarán <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo IV.<br />

Bibliografía<br />

Agis, E., C. Cañete y D. Panigo (2010), “El impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asignación Universal por Hijo <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina” [<strong>en</strong> línea]<br />

www.ceil-piette.gov.ar/docpub/docum<strong>en</strong>tos/AUH_<strong>en</strong>_Arg<strong>en</strong>tina.pdf.<br />

Amarante Verónica y Mir<strong>en</strong>txu Jiménez (2013), “El escaso efecto directo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias condicionadas<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> ingresos y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad”, inédito.<br />

Attanasio, O., A. Kugler y C. Meghir (2009), “Subsidizing vocational training for disadvantaged youth in <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oping<br />

countries: evi<strong>de</strong>nce from a randomized trial”, IZA Discussion Paper Series, N° 4251, junio.<br />

Attanasio, O., J. Trias y M. Vera-Hernán<strong>de</strong>z (2009), “Old and new w<strong>el</strong>fare: the re<strong>la</strong>tive effect on child nutrition”,<br />

Working Papers, Nº 8, Iniciativa <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> sin Hambre, Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura (FAO).<br />

Attanasio, O. y otros (2008), “Child education and work choices in the pres<strong>en</strong>ce of a conditional cash transfer<br />

programme in rural Colombia”, IFS Working Paper (WP06/01), Londres, Institute for Fiscal Studies.<br />

Baez, J. y A. Camacho (2011), “Assessing the long-term effects of conditional cash transfers on human capital: Evi<strong>de</strong>nce<br />

from Colombia”, Policy Research Working Paper, Nº 5681, Washington, D.C., Banco Mundial.<br />

Barrios, F., L. Galeano y S. Sánchez (2008), “El impacto <strong>de</strong>l programa Tekoporâ <strong>de</strong> Paraguay <strong>en</strong> <strong>la</strong> nutrición, <strong>el</strong><br />

consumo y <strong>la</strong> economía local”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Tercer Seminario Internacional sobre Programa <strong>de</strong><br />

Transfer<strong>en</strong>cias Condicionadas: Erradicación <strong>de</strong>l Hambre y <strong>la</strong> Malnutrición, Santiago, 1 y 2 <strong>de</strong> diciembre [<strong>en</strong> línea]<br />

http://www.rlc.fao.org/es/priorida<strong>de</strong>s/seguridad/ingreso3/pdf/mejorando.pdf.<br />

Bassett, L. (2008), “Can conditional cash transfer programs p<strong>la</strong>y a greater role in reducing child un<strong>de</strong>rnutrition?”,<br />

Social Protection Discussion Paper, Nº 0835, Washington, D.C., Banco Mundial.<br />

Berar Awad, A. (1997), Social Funds Revisited. An Overview with a Particu<strong>la</strong>r Focus on Employm<strong>en</strong>t and G<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

Dim<strong>en</strong>sions, Ginebra, Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT).<br />

Brandt, N. (2012), “Reducing poverty in Chile. Cash transfers and better jobs”, OECD Economics Departm<strong>en</strong>t Working<br />

Papers, N° 951, París, OECD Publishing.<br />

Cecchini, Simone (2014), “Educación, programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas y protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”, Educación y <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es: sinergias <strong>para</strong> <strong>la</strong> inclusión, María <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> Feijoó y Margarita<br />

Poggi (coords.), Bu<strong>en</strong>os Aires, Instituto Internacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación (IIPE), Organización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura (UNESCO).<br />

(2013), “Transferências Condicionadas na <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> e <strong>Caribe</strong>: Da Inovação à Consolidação”, Programa<br />

Bolsa Família: uma década <strong>de</strong> inclusão e cidadania, T. Camp<strong>el</strong>lo y M. Côrtes Neri (eds.), Brasilia, Instituto <strong>de</strong><br />

Investigación Económica Aplicada (IPEA).<br />

Capítulo II<br />

83


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Cecchini, S. y L. H. Vargas (2015), “Estimating coverage, investm<strong>en</strong>t and poverty reduction impact of Conditional Cash<br />

Transfers (CCTs) in Latin America and the Caribbean”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Taller “Measuring the <strong>social</strong>,<br />

economic and political effects of <strong>social</strong> protection: How to overcome the chall<strong>en</strong>ges?” Bonn, 15 a 17 <strong>de</strong> abril.<br />

Cecchini, S. y R. Martínez (2011), Protección <strong>social</strong> inclusiva <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>una</strong> mirada integral, un <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 111 (LC/G.2335), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Cecchini, S. y F. Veras Soares (2014), “Conditional cash transfers and health in Latin America”, The Lancet, vol. 385,<br />

Nº 9975.<br />

Cecchini, S., F. Filgueira y C. Robles (2014), “Sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: <strong>una</strong><br />

perspectiva com<strong>para</strong>da”, serie Políticas Sociales, Nº 202 (LC/L.3856), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Microdatos (2012), Evaluación <strong>de</strong> Impacto <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Subsidio al Empleo Jov<strong>en</strong>, Santiago, Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Chile.<br />

CEPAL (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>) (2014a), Pactos <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: hacia un futuro<br />

sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago.<br />

(2014b), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago.<br />

(2014c), Transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. Dos décadas <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión <strong>de</strong> Naciones Suramericanas (UNASUR) (LC/L.3925), Santiago.<br />

(2013), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2013 (LC/G.2580), Santiago.<br />

(2012a), Cambio estructural <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: <strong>una</strong> visión integrada <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)), Santiago.<br />

(2012b), Es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad: Heterog<strong>en</strong>eidad estructural, empleo y protección <strong>social</strong> (LC/G.2539-P), Santiago.<br />

(2010), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago.<br />

(2007), Cohesión <strong>social</strong>: inclusión y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (LC/G.2335), Santiago.<br />

(2006), La protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> cara al futuro: acceso, financiami<strong>en</strong>to y solidaridad (LC/G.2294(SES.31/3), Santiago.<br />

(2000), Equidad, <strong>de</strong>sarrollo y ciudadanía (LC/G.2071/REV.1-P), Santiago.<br />

(1994), “Experi<strong>en</strong>cias reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios <strong>en</strong> Costa Rica: <strong>una</strong> evaluación <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los Proyectos Sociales (SISBEN)” (LC/R.1476), Santiago.<br />

CEPAL/OIT (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo) (2014),<br />

“Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas y <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral”, Coyuntura <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Nº 10, Santiago, mayo.<br />

Cetrángolo, O. y otros (2014), Monotributo <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Los casos <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y Uruguay, Lima,<br />

Oficina Regional <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT)/Programa<br />

<strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Formalización <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (FORLAC).<br />

Cir<strong>en</strong>o, F., J. Silva y R. P. Pro<strong>en</strong>ça (2013), “Condicionalida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>semp<strong>en</strong>ho e percurso esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiários do<br />

Programa Bolsa Família”, Programa Bolsa Família: uma década <strong>de</strong> inclusão e cidadania, T. Camp<strong>el</strong>lo y M. Côrtes<br />

Neri (orgs.), Brasilia, Instituto <strong>de</strong> Investigación Económica Aplicada (IPEA).<br />

Cohn, A. y A.M. Me<strong>de</strong>iros (2004), “O programa Bolsa família: a questão <strong>social</strong> no Brazil”, inédito.<br />

Co<strong>la</strong>franceschi, M. y A. Vigorito (2013), “Uruguay: evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias. La estrategia <strong>de</strong><br />

inclusión y sus <strong>de</strong>safíos”, Hacia un Uruguay más equitativo: Los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>,<br />

R. Rofman (ed.), Montevi<strong>de</strong>o, Banco Mundial.<br />

Cruces, G. y L. Gasparini (2012), Políticas <strong>social</strong>es <strong>para</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad y <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Diagnóstico, propuesta y proyecciones <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia reci<strong>en</strong>te, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios<br />

Distributivos, Laborales y Sociales, Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Económicas, Universidad Nacional <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta, Arg<strong>en</strong>tina,<br />

15 <strong>de</strong> junio.<br />

De Brauw, A. y A. Peterman (2011), “Can conditional cash transfers improve maternal health and birth outcomes?<br />

Evi<strong>de</strong>nce from El Salvador’s Comunida<strong>de</strong>s Solidarias Rurales”, IFPRI Discussion Paper, Nº 01080, Instituto<br />

Internacional <strong>de</strong> Investigación sobre Políticas Alim<strong>en</strong>tarias (IFPRI), abril.<br />

De Brauw, A. y J. Hoddinott (2008), “Must conditional cash transfer programs be conditioned to be effective? The<br />

impact of conditioning transfers on school <strong>en</strong>rollm<strong>en</strong>t in Mexico”, IFPRI Discussion Paper, Nº 757, Instituto<br />

Internacional <strong>de</strong> Investigación sobre Políticas Alim<strong>en</strong>tarias (IFPRI).<br />

Capítulo II<br />

84


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

De Brauw, A. y otros (2012), The Impact of Bolsa Família on Child, Maternal, and Household W<strong>el</strong>fare, Washington,<br />

D.C., Instituto Internacional <strong>de</strong> Investigación sobre Políticas Alim<strong>en</strong>tarias (IFPRI).<br />

DNP (Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación <strong>de</strong> Colombia) (2008), “Evaluación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> públicas. Subprograma<br />

Jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Acción: consultoría <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong>l subprograma Jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Acción”, Bogotá, octubre.<br />

(2006), Programa Familias <strong>en</strong> Acción. Impacto <strong>de</strong>l Programa a un año y medio <strong>de</strong> su ejecución, Bogotá, mayo.<br />

Draibe, S. (2006), “Brasil: Bolsa Esco<strong>la</strong> y Bolsa Familia”, Transfer<strong>en</strong>cias con corresponsabilidad. Una mirada<br />

<strong>la</strong>tinoamericana, R. Franco y E. Coh<strong>en</strong> (comps), Ciudad <strong>de</strong> México, Facultad Latinoamericana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales<br />

(FLACSO)/Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social (SEDESOL).<br />

Escobar, A. y M. González De <strong>la</strong> Rocha (2008), “Girls, mothers and poverty reduction in Mexico: evaluating Progresa-<br />

Oportunida<strong>de</strong>s”, The G<strong>en</strong><strong>de</strong>red Impacts of Liberalization: towards “embed<strong>de</strong>d liberalism”?, S. Razavi (ed.), Nueva<br />

York, Routledge.<br />

(2002), “Evaluación cualitativa <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano Oportunida<strong>de</strong>s. Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> impacto<br />

2001-2002, comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 2,500 a 50,000 habitantes. Evaluación <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Humano Oportunida<strong>de</strong>s”, Ciudad <strong>de</strong> México.<br />

Fernald, L., P. Gertler y L. Neuf<strong>el</strong>d (2008), “Role of cash in conditional cash transfer programmes for child health,<br />

growth, and <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t: an analysis of Mexico’s Oportunida<strong>de</strong>s”, Lancet, Nº 371.<br />

Filgueira, Fernando (2014), “Hacia un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> universal <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, serie Políticas<br />

Sociales, Nº 188 (LC/L.3787), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Fiszbein, A. y N. Schady (2009), Transfer<strong>en</strong>cias monetarias condicionadas: <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y <strong>el</strong><br />

futuro, Washington, D.C., Banco Mundial.<br />

Gertler, P. (2004), “Do conditional cash transfers improve child health? Evi<strong>de</strong>nce from PROGRESA’s control randomized<br />

experim<strong>en</strong>t”, Health, Health Care, and Economic Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, Nº 94.<br />

Gertler, P. y S. Boyce (2001), “An experim<strong>en</strong>t in inc<strong>en</strong>tive-based w<strong>el</strong>fare: The impact of PROGESA on health in<br />

Mexico”, Universidad <strong>de</strong> California, Berk<strong>el</strong>ey [<strong>en</strong> línea] https://web.warwick.ac.uk/res2003/papers/Gertler.pdf.<br />

Gertler, P., H. Patrinos y M. Rubio-Codina (2008), “Empowering par<strong>en</strong>ts to improve education: evi<strong>de</strong>nce from rural<br />

Mexico”, Policy Research Working Paper, Nº 3935, Washington, D.C., Banco Mundial.<br />

González <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rocha Merce<strong>de</strong>s (2008), La vida <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s: impacto <strong>de</strong>l programa a diez años <strong>de</strong><br />

su creación, Ciudad <strong>de</strong> México, Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social (SEDESOL).<br />

Guerreiro Osório, R. (2008), “The rec<strong>en</strong>t impact of governm<strong>en</strong>t transfers on poverty in Honduras and alternatives<br />

to <strong>en</strong>hance their effects”, Working Paper, Nº 47, Brasilia, C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> Políticas <strong>para</strong> <strong>el</strong> Crecimi<strong>en</strong>to<br />

Inclusivo (IPC-IG), agosto.<br />

Gutiérrez, J. P. (2011), Evaluación <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong> Mi Familia Progresa, Ciudad <strong>de</strong> México, Instituto Nacional <strong>de</strong> Salud<br />

Pública (INSP).<br />

Gutiérrez, J. P. y otros (2005), Impacto <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> morbilidad y <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

b<strong>en</strong>eficiaria y <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. Resultados <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> zonas urbanas y <strong>de</strong> mediano<br />

p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> zonas rural, Ciudad <strong>de</strong> México, Instituto Nacional <strong>de</strong> Salud Pública (INSP).<br />

Gutiérrez Sourdis, Catalina, Olga Lucía Acosta y Eduardo Andrés Alfonso Sierra (2012), “Financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad<br />

<strong>social</strong> <strong>en</strong> salud: fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recursos y su administración. Problemas y alternativas”, La salud <strong>en</strong> Colombia: logros, retos y<br />

recom<strong>en</strong>daciones, Óscar Bernal y Catalina Gutiérrez (comps.), Bogotá, Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, Ediciones Unian<strong>de</strong>s.<br />

Hanlon, J., A. Barri<strong>en</strong>tos y D. Hulme (2010), Just Give Money to the Poor, Kumarian Press.<br />

Hoddinott, J. y L. Bassett (2009), “Conditional cash transfer programs and nutrition in Latin America: assessm<strong>en</strong>t of<br />

impacts and strategies for improvem<strong>en</strong>t”, Working Papers, Nº 9, Santiago, Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura (FAO).<br />

IFRPI/FUSADES (Instituto Internacional <strong>de</strong> Investigación sobre Políticas Alim<strong>en</strong>tarias/Fundación Salvadoreña <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Económico y Social) (2010), “Evaluación externa <strong>de</strong>l programa Red Solidaria”, Informe <strong>de</strong> impactos<br />

a los dos años <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación. Resum<strong>en</strong> ejecutivo, 17 <strong>de</strong> febrero.<br />

Jannuzzi, P. M y A.R. Pinto (2014), “Bolsa Familia e seus Impactos nas Condições <strong>de</strong> Vida da Popu<strong>la</strong>ção Brasileira:<br />

Uma síntese dos principais achados da pesquisa <strong>de</strong> avaliação <strong>de</strong> impacto do Bolsa Família II”, Programa Bolsa<br />

Familia: Uma década <strong>de</strong> inclusão e cidadania, T. Camp<strong>el</strong>lo y M. Neri Brasilia, Instituto <strong>de</strong> Investigación Económica<br />

Aplicada (IPEA)/Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre (MDS).<br />

Kutzin, Joseph (2008), “Health financing policy: A gui<strong>de</strong> for <strong>de</strong>cision-makers”, Health Financing Policy Paper, Division<br />

of Country Health Systems, Oficina Regional <strong>para</strong> Europa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS).<br />

Levy, D. y J. Ohls (2007), “Evaluation of Jamaica’s PATH program: final report”, Mathematica Policy Research Inc.<br />

Capítulo II<br />

85


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Lustig, N., C. Pessino y J. Scott (2013), “The impact of taxes and <strong>social</strong> sp<strong>en</strong>ding on inequality and poverty in Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Bolivia, Brazil, Mexico, Peru and Uruguay: An overview”, CEQ Working Paper, Nº 13, abril.<br />

Martínez, Rodrigo y otros (2013), “El impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto, Nº 531<br />

(LC/W.531), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

MDS (Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre <strong>de</strong>l Brasil) (2015), P<strong>la</strong>no Brasil sem Miseria: Ca<strong>de</strong>rno<br />

<strong>de</strong> resultados mulheres, 2011 a junho 2015 [<strong>en</strong> línea] http://mds.gov.br/webarquivos/publicacao/brasil_sem_miseria/<br />

ca<strong>de</strong>rno_resultados_mulheres.pdf.<br />

Montagner, P. y L. H. Muller (2015), “Inclusão produtiva urbana: O que fez o Pronatec/Bolsa formação <strong>en</strong>tre 2011 y<br />

2014”, Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Estudos, Nº 24, Brasilia, Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre/Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación.<br />

Mostafa, J., F. Monteiro y P. H. Ferreira <strong>de</strong> Souza (2010), “Efeitos econômicos do gasto <strong>social</strong> no Brasil”, Perspectivas da<br />

política <strong>social</strong> no Brasil, Jorge Abrahão Castro y otros, Brasilia, Instituto <strong>de</strong> Investigación Económica Aplicada (IPEA).<br />

Naranjo, M. (2008), “Ecuador: análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> los programas <strong>social</strong>es al logro <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong>l<br />

Mil<strong>en</strong>io”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto, Nº 201 (LC/W.201), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Neri Côrtes, Marc<strong>el</strong>o, Fabio Monteiro Vaz y Pedro Hercu<strong>la</strong>no Guimarães Ferreira De Souza (2013), “Efeitos<br />

macroeconômicos do Programa Bolsa Família: uma análise com<strong>para</strong>tiva das transferências sociais”, Programa<br />

Bolsa Família: uma década <strong>de</strong> inclusão e cidadania, Tereza Camp<strong>el</strong>lo y Marc<strong>el</strong>o Côrtes Neri (eds.) Brasilia, Instituto<br />

<strong>de</strong> Investigación Económica Aplicada (IPEA).<br />

OEA/CEPAL/OIT (Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos/Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/<br />

Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo) (2011), “Protección <strong>social</strong> y <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleo: análisis <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias con corresponsabilidad”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto, Nº 398 (LC/W.398),<br />

Santiago [<strong>en</strong> línea] http://www.cepal.org/publicaciones/xml/8/43918/proteccion-<strong>social</strong>-y-empleo-May2011.pdf.<br />

Oliveira, L. F. y S. Soares (2013), “Bolsa Família e repetência: Resultados a partir do Cadúnico, projeto frequência<br />

e c<strong>en</strong>so esco<strong>la</strong>r”, Programa Bolsa Família: Uma década <strong>de</strong> inclusão e cidadania, T. Camp<strong>el</strong>lo y M. Côrtes Neri<br />

(orgs.), Brasilia, Instituto <strong>de</strong> Investigación Económica Aplicada (IPEA).<br />

Palier, Bruno (2010), “Or<strong>de</strong>ring change: Un<strong>de</strong>rstanding the ‘Bismarckian’ w<strong>el</strong>fare reform trajectory”, A Long Goodbye<br />

to Bismarck? The Politics of W<strong>el</strong>fare Reforms in Contin<strong>en</strong>tal Europe, Bruno Palier (ed.), Amsterdam, Amsterdam<br />

University Press.<br />

Parker, S. (2004), “Evaluación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> inscripción, reprobación y abandono esco<strong>la</strong>r”,<br />

Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación externa <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano Oportunida<strong>de</strong>s 2003, docum<strong>en</strong>tos<br />

finales, Instituto Nacional <strong>de</strong> Salud Pública (INSP)/C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Estudios Superiores <strong>en</strong> Antropología<br />

Social (CIESAS), Ciudad <strong>de</strong> México, Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social (SEDESOL).<br />

(2003), “Evaluación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> inscripción esco<strong>la</strong>r: primaria, secundaria y media<br />

superior”, Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación externa <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano Oportunida<strong>de</strong>s 2002, Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud Pública (INSP)/C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Estudios Superiores <strong>en</strong> Antropología Social (CIESAS),<br />

Ciudad <strong>de</strong> México, Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social (SEDESOL).<br />

Perova, E. y R. Vakis (2009), W<strong>el</strong>fare impacts of the “Juntos” Program in Peru: Evi<strong>de</strong>nce from a non-experim<strong>en</strong>tal<br />

evaluation, Washington, D.C., Banco Mundial.<br />

Petterini, F.C. (2010), “Uma avaliação <strong>de</strong> impacto e retorno econômico do p<strong>la</strong>no setorial <strong>de</strong> qualificação (P<strong>la</strong>nSeq)”<br />

[<strong>en</strong> línea] http://www.ipece.ce.gov.br/economia-do-ceara-em-<strong>de</strong>bate/vii-<strong>en</strong>contro/artigos/UMA_AVALIACAO_DE_<br />

IMPACTO_E_RETORNO_ECONOMICO_DO_PLANO_SETORIAL_DE_QUALIFICACAO_PLANSEQ.pdf.<br />

Programa Solidaridad (2008), “Impacto <strong>de</strong>l programa Solidaridad <strong>en</strong> asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r y niv<strong>el</strong>es nutricionales: un<br />

<strong>en</strong>foque empírico”, Santo Domingo, Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana.<br />

Raczynski, D. (1991), “La ficha CAS y <strong>la</strong> focalización <strong>de</strong> los programas <strong>social</strong>es”, Notas Técnicas CIEPLAN, Nº 141,<br />

Santiago, agosto.<br />

Ras<strong>el</strong><strong>la</strong>, D. y otros (2013), “Effect of a conditional cash transfer programme on childhood mortality: A nationwi<strong>de</strong><br />

analysis of Brazilian municipalities”, The Lancet, vol. 382, Nº 9886.<br />

Rawlings, L.B. (2004), “A new approach to <strong>social</strong> assistance: Latin America’s experi<strong>en</strong>ce with conditional cash transfer<br />

programs”, Social Protection Discussion Papers, Nº 0416, Washington, D.C., Banco Mundial.<br />

Rodríguez-Oreggia, Eduardo y Samu<strong>el</strong> Freije (2011), “Long term impact of a cash-transfers program on <strong>la</strong>bor outcomes<br />

Capítulo II<br />

86


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

of the rural youth”, CID Working Paper, Nº 230, C<strong>en</strong>ter for International Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t (CID), Universidad <strong>de</strong><br />

Harvard.<br />

Sánchez, A. y M. Jaramillo (2012), “Impacto <strong>de</strong>l programa Juntos sobre nutrición temprana”, Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabajo,<br />

Nº 2012-001, Lima, Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Reserva <strong>de</strong>l Perú, <strong>en</strong>ero.<br />

SEDESOL (Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> México) (2008), Oportunida<strong>de</strong>s, un programa <strong>de</strong> resultados, Ciudad<br />

<strong>de</strong> México, septiembre.<br />

Serrano, C. (2005), “La política <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> globalización. Programas <strong>de</strong> protección <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, serie Mujer<br />

y <strong>Desarrollo</strong>, Nº 70 (LC/L.2364-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Serrano, C. y D. Raczynski (2003), “Derechos <strong>social</strong>es básicos, superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y protección <strong>social</strong> ante <strong>la</strong><br />

vulnerabilidad. Asesorías <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo”, mayo, inédito.<br />

Silva, César Augusto y otros (2013), Estudo <strong>de</strong> custos do Sistema Nacional <strong>de</strong> Emprego – SINE, Brasilia, Ministerio<br />

<strong>de</strong>l Trabajo.<br />

Silveira Neto, R. M. (2010), “Impacto do programa Bolsa Família sobre a frequência à esco<strong>la</strong>: Estimativas a partir <strong>de</strong><br />

informações da Pesquisa Nacional por Amostra <strong>de</strong> Domicílio (PNAD)”, Bolsa Família 2003-2010: avanços e <strong>de</strong>safios,<br />

vol. 2, J. Abrahão <strong>de</strong> Castro y L. Mo<strong>de</strong>sto (orgs.), Brasilia, Instituto <strong>de</strong> Investigación Económica Aplicada (IPEA).<br />

Soares, S. (2012), “Bolsa Família, its <strong>de</strong>sign, its impacts and possibilities for the future”, Working Paper, Nº 89, Brasilia,<br />

C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> Políticas <strong>para</strong> <strong>el</strong> Crecimi<strong>en</strong>to Inclusivo (IPC-IG).<br />

Sojo, Ana (2015), “Las imprecisas distinciones <strong>en</strong>tre protección <strong>social</strong> contributiva y no contributiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> discusión<br />

<strong>la</strong>tinoamericana”, pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>el</strong> Seminario “Los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>una</strong><br />

protección <strong>social</strong> universal bajo <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos”, Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Ag<strong>en</strong>cia Alemana <strong>de</strong> Cooperación Internacional (GIZ), agosto.<br />

(2007), “La trayectoria <strong>de</strong>l vínculo <strong>en</strong>tre <strong>políticas</strong> s<strong>el</strong>ectivas contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>políticas</strong> sectoriales”, Revista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> CEPAL, Nº 91 (LC/G.2333-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), abril.<br />

(1999), “La política <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>crucijada: opciones o disyuntivas”, De igual a igual: <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío <strong>de</strong>l Estado ante<br />

los nuevos problemas <strong>social</strong>es, J. Carpio e I. Novacovsky (eds.), Bu<strong>en</strong>os Aires, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica (FCE).<br />

(1990), “Naturaleza y s<strong>el</strong>ectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 41 (LC/G.1631-P), Santiago,<br />

Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Veras Soares, Fábio (2009), “El impacto <strong>de</strong> los PTC y sus <strong>de</strong>safíos fr<strong>en</strong>te <strong>la</strong> crisis”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> seminario<br />

Rep<strong>en</strong>sar lo <strong>social</strong> <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> crisis, La Antigua, Guatema<strong>la</strong>, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Estudios Fiscales (ICEFI)/ Organismo Sueco <strong>de</strong> Cooperación <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Internacional (OSDI)/Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (AECID),<br />

28 y 29 <strong>de</strong> mayo.<br />

Veras Soares, F., R. Perez Ribas y G. I. Hirata (2008), “Achievem<strong>en</strong>ts and shortfalls of conditional cash transfers:<br />

impact evaluation of Paraguay’s Tekoporâ programme”, IPC Evaluation Note, Nº 3, Brasilia, C<strong>en</strong>tro Internacional<br />

<strong>de</strong> Políticas <strong>para</strong> <strong>el</strong> Crecimi<strong>en</strong>to Inclusivo (IPC-IG), marzo.<br />

Vergara, P. (1990), Políticas hacia <strong>la</strong> extrema <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> Chile 1973-1988, Santiago, Facultad Latinoamericana <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cias Sociales (FLACSO).<br />

W<strong>el</strong>ler, J. (2009), “El fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> grupos vulnerables. Consi<strong>de</strong>raciones a partir <strong>de</strong> cinco estudios<br />

<strong>de</strong> caso nacionales”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto, Nº 306 (LC/W.306), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL) [<strong>en</strong> línea] http://www.cepal.org/publicaciones/xml/8/38558/Doc_W_Inserci%C3%B3n_<br />

<strong>la</strong>boral_JW<strong>el</strong>ler__02-02-10_.pdf.<br />

Capítulo II<br />

87


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Capítulo III<br />

Hacia <strong>una</strong> institucionalidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

Introducción<br />

Los importantes avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>social</strong> que han t<strong>en</strong>ido lugar <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te<br />

han ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> nuevos <strong>de</strong>safíos institucionales, y se han creado o fortalecido instancias gubernam<strong>en</strong>tales que<br />

<strong>de</strong>notan que <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es gozan <strong>de</strong> <strong>una</strong> mayor significación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública. Aunque cada trayectoria<br />

nacional es singu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> ministerios y secretarías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> otras instancias<br />

articu<strong>la</strong>doras, cuyo objetivo c<strong>en</strong>tral es coordinar y/o implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

pero que, progresivam<strong>en</strong>te, han ido adquiri<strong>en</strong>do <strong>nueva</strong>s funciones y atribuciones. Este proceso se ha producido junto<br />

con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>la</strong> política pública, que pone sobre <strong>el</strong> tapete <strong>la</strong> aspiración <strong>de</strong> construir<br />

sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> integrales y t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> universalización.<br />

En <strong>el</strong> capítulo anterior se discutió <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

universales, y se evi<strong>de</strong>nció <strong>el</strong> vínculo indisp<strong>en</strong>sable que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales<br />

<strong>en</strong> <strong>una</strong> perspectiva universal y solidaria, que se ha p<strong>la</strong>smado creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> diversas estrategias, programas e<br />

instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política.<br />

En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te capítulo se examina <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, a partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instancias gubernam<strong>en</strong>tales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como atribución fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong> los países, incluidos ministerios, secretarías y gabinetes coordinadores, <strong>en</strong>tre otras.<br />

En <strong>la</strong>s dos últimas décadas <strong>de</strong>l siglo pasado, <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> adquirió distintas<br />

expresiones institucionales <strong>en</strong> los países: Vicepresi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, a veces abocadas a temas <strong>social</strong>es;<br />

secretarías <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y secretarías técnicas <strong>de</strong> comisiones o gabinetes interministeriales; oficinas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />

damas <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> diversas tareas <strong>social</strong>es y <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia; fondos <strong>de</strong> inversión <strong>social</strong> (FIS), o algunos ministerios<br />

o secretarías con funciones específicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> o respecto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>.<br />

Los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, que surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> su gran mayoría a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> importantes cambios políticos, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su capacidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y diálogo, a fin <strong>de</strong><br />

fortalecer <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y avanzar hacia estrategias más estructuradas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad y <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> con <strong>una</strong> perspectiva integral y universal.<br />

En <strong>el</strong> análisis, se evi<strong>de</strong>ncia tanto <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> trayectorias nacionales, como <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alg<strong>una</strong>s<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. Como se verá a continuación, se ha ampliado <strong>la</strong> normativa nacional e internacional con <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

Capítulo III<br />

89


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

<strong>de</strong>rechos, incluida aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong> que se sust<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, con miras a pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> organización, gestión y r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas y a propiciar <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre organismos, niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> gobierno y sociedad civil <strong>para</strong> profundizar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> esas <strong>políticas</strong>. Por otra parte, se han increm<strong>en</strong>tado sus<br />

recursos y se han incorporado <strong>nueva</strong>s técnicas <strong>de</strong> gestión interna, coordinación y evaluación.<br />

Pese a su heterog<strong>en</strong>eidad, los países compart<strong>en</strong> <strong>una</strong> gama muy amplia <strong>de</strong> <strong>de</strong>safíos: disponer <strong>de</strong> recursos a<strong>de</strong>cuados<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong> y mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones; consolidar <strong>una</strong> base jurídico-normativa que<br />

dé sost<strong>en</strong>ibilidad a <strong>la</strong> política <strong>social</strong> como política <strong>de</strong> Estado y posibilite avanzar hacia objetivos más estructurales<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que sobrepas<strong>en</strong> <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> los períodos <strong>de</strong> gobierno; fortalecer acciones intersectoriales<br />

coordinadas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>social</strong> y <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>; robustecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> interlocución <strong>de</strong>l ámbito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es con otras áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> gubernam<strong>en</strong>tales, como <strong>la</strong> económica, <strong>la</strong> financiera y <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo productivo; fortalecer <strong>la</strong> gestión pública <strong>en</strong> materia <strong>social</strong>, <strong>en</strong> aspectos que abarcan <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> sus resultados, así como <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información<br />

confiable y oport<strong>una</strong> <strong>para</strong> guiar <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones; fortalecer <strong>la</strong> institucionalidad y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

y cooperación <strong>en</strong>tre los niv<strong>el</strong>es c<strong>en</strong>tral, regional y local <strong>de</strong> gobierno, con énfasis <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te débiles<br />

y emp<strong>la</strong>zados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más pobres, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instancias <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>stinatarias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> política y <strong>de</strong> sus organizaciones, así como <strong>de</strong> actores privados r<strong>el</strong>evantes.<br />

El <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> profundizar <strong>la</strong> coordinación y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción intersectorial se origina <strong>en</strong> <strong>la</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad<br />

<strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, fr<strong>en</strong>te a los cuales son indisp<strong>en</strong>sables acciones<br />

transversales y sinérgicas; <strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución singu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los sectores <strong>social</strong>es especializados, como los ministerios<br />

<strong>de</strong> salud, educación, <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, trabajo, seguridad <strong>social</strong> y vivi<strong>en</strong>da; <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a grupos<br />

objetivo conforme a características particu<strong>la</strong>res, como etapa <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida, sexo, raza, etnia y discapacidad,<br />

<strong>en</strong>tre otras. Por su parte, los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas (PTC), que se analizaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo<br />

anterior, han cumplido un pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral y a través <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se han incorporado <strong>nueva</strong>s técnicas <strong>de</strong> gestión interna,<br />

coordinación y evaluación.<br />

En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te capítulo se consi<strong>de</strong>ran cuatro aspectos institucionales que son c<strong>la</strong>ves <strong>para</strong> <strong>la</strong> coordinación y<br />

articu<strong>la</strong>ción intersectorial: <strong>el</strong> marco jurídico-normativo <strong>en</strong> los ámbitos internacional y nacional; <strong>la</strong>s características<br />

organizativas y <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción; los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos técnico-operativos ligados a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>políticas</strong> y, finalm<strong>en</strong>te, alg<strong>una</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>. Se analizan algunos mecanismos<br />

<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> con otras áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> política y <strong>la</strong> institucionalidad<br />

<strong>social</strong>, como los ministerios sectoriales, que históricam<strong>en</strong>te han estado <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y servicios públicos<br />

fundam<strong>en</strong>tales, como salud, educación, trabajo, seguridad <strong>social</strong> y vivi<strong>en</strong>da.<br />

Recuadro III.1<br />

Institucionalidad y autoridad <strong>social</strong>: conceptos y dim<strong>en</strong>siones analíticas<br />

La institucionalidad <strong>social</strong> se refiere al “conjunto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>l juego formales e informales (incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s rutinas y<br />

costumbres organizacionales) que se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>para</strong> procesar y priorizar los problemas <strong>social</strong>es, a <strong>la</strong> vez <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>marcar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido y <strong>la</strong> dinámica administrativa y política<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es” (Acuña y Repetto, 2009). Es <strong>de</strong>cir,<br />

<strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong>globa los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

normativa y <strong>la</strong> estructura organizacional sobre <strong>la</strong>s cuales y con<br />

<strong>la</strong>s cuales se gestiona <strong>la</strong> política <strong>social</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diagnóstico<br />

y <strong>la</strong> priorización <strong>de</strong> objetivos hasta <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> sus resultados.<br />

Como sustrato <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institucionalidad <strong>de</strong>limita <strong>el</strong> alcance y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política.<br />

Así, <strong>la</strong> estabilidad jurídica <strong>de</strong> sus fundam<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> su conformación marcan <strong>el</strong> alcance, los resultados y <strong>la</strong> proyección<br />

previsibles. La institucionalidad <strong>social</strong> repres<strong>en</strong>ta un <strong>en</strong>tramado<br />

<strong>de</strong> normas y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que guían procedimi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>fin<strong>en</strong><br />

límites y ámbitos <strong>de</strong> acción y negociación <strong>de</strong> los actores que<br />

participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>, incluidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> propia pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>stinataria hasta los directivos y ejecutivos <strong>de</strong> los programas<br />

públicos y privados que <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tan.<br />

La calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad pue<strong>de</strong> analizarse por<br />

su capacidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong><br />

vig<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>nueva</strong>s expectativas y <strong>de</strong>mandas<br />

<strong>social</strong>es mediante procedimi<strong>en</strong>tos e instancias i<strong>de</strong>ntificables y<br />

pre<strong>de</strong>cibles que le impriman continuidad (Stein y Tommasi, 2008).<br />

Esto también alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> capacidad real (y no solo formal) <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>dir cu<strong>en</strong>tas respecto <strong>de</strong> los objetivos <strong>social</strong>es; acortar esa<br />

distancia <strong>en</strong>tre lo que está establecido <strong>de</strong> jure y lo que ocurre<br />

<strong>de</strong> facto constituye un <strong>de</strong>safío recurr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los países, lo que<br />

no disminuye <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> consolidar marcos normativos<br />

e institucionales ambiciosos, aun cuando su pl<strong>en</strong>a vig<strong>en</strong>cia se<br />

construya pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad se refiere a<br />

<strong>la</strong> forma como se ejerce <strong>la</strong> autoridad <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminada área <strong>de</strong>l<br />

Estado. La autoridad <strong>social</strong> correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> o <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l Estado que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>el</strong> mandato <strong>de</strong><br />

ejercer <strong>la</strong> función <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se incluy<strong>en</strong>: i) <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y priorización <strong>de</strong> objetivos<br />

y metas; ii) <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes, estrategias y metodologías <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción; iii) <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s y funciones;<br />

iv) <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> actores; v) <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> recursos;<br />

Capítulo III<br />

90


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Recuadro III.I (conclusión)<br />

vi) <strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución física y financiera; vii) <strong>la</strong> rectoría y<br />

regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los actores gubernam<strong>en</strong>tales y no gubernam<strong>en</strong>tales, y<br />

viii) <strong>la</strong> sistematización <strong>de</strong> información y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> resultados.<br />

En este docum<strong>en</strong>to, se utiliza <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> autoridad<br />

<strong>social</strong> <strong>de</strong> manera acotada, <strong>para</strong> referirse a un área específica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, <strong>en</strong> que se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong><br />

protección, promoción e inclusión <strong>social</strong> dirigidas a segm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción consi<strong>de</strong>rados prioritarios por sus condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>pobreza</strong>, vulnerabilidad, exclusión <strong>social</strong> o discriminación.<br />

En razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> lo <strong>social</strong>, <strong>la</strong><br />

coordinación implica <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> variados actores, que<br />

pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar <strong>en</strong> <strong>una</strong> organización colegiada, ya sea a niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> y/o <strong>en</strong> subconjuntos <strong>de</strong> esta.<br />

Por tanto, <strong>la</strong> coordinación intersectorial su<strong>el</strong>e <strong>de</strong>stacarse como<br />

uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong>,<br />

y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones lleva a difer<strong>en</strong>ciar<br />

<strong>en</strong>tre coordinación intersectorial <strong>de</strong> alta y <strong>de</strong> baja int<strong>en</strong>sidad<br />

(Cunill-Grau, Repetto y Bronzo, 2015). La primera se produce<br />

cuando difer<strong>en</strong>tes sectores intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> manera conjunta <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

diseño, <strong>la</strong> ejecución y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, intercambiando<br />

información y ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te recursos financieros <strong>en</strong> pos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> solución <strong>de</strong> un problema que han <strong>de</strong>finido con anterioridad<br />

también <strong>en</strong> forma conjunta. En <strong>la</strong> segunda, existe un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

acción básico coordinado por alg<strong>una</strong> instancia c<strong>en</strong>tral, pero <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s continúan si<strong>en</strong>do abordadas <strong>en</strong> forma sectorial.<br />

A fines <strong>de</strong>l pasado siglo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> propuestas<br />

esbozadas sobre institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, se <strong>de</strong>stacaron<br />

como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>para</strong> su conformación indicadores<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> programas <strong>social</strong>es,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r sobre <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, asuntos presupuestarios,<br />

ejecución, monitoreo y evaluación. Sin embargo, <strong>para</strong> dar cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad<br />

y <strong>la</strong> propia gestión pública, se requiere <strong>una</strong> visión amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institucionalidad <strong>social</strong>, que vaya más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión y se<br />

ocupe también <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión jurídica y normativa, con miras<br />

a integrar <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, <strong>la</strong> estructura organizacional<br />

y <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión fiscal. Estas distintas dim<strong>en</strong>siones se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><br />

a continuación:<br />

1. Dim<strong>en</strong>sión jurídico-normativa: se refiere a <strong>la</strong> base legal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institucionalidad <strong>social</strong> vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países, incluidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

adhesión y ratificación <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios y tratados internacionales<br />

y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas temáticas <strong>social</strong>es <strong>en</strong> los textos<br />

constitucionales, hasta <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> leyes y normativas<br />

específicas. También se incluy<strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong>s leyes <strong>social</strong>es sectoriales,<br />

<strong>en</strong> especial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y protección <strong>social</strong>.<br />

2. Dim<strong>en</strong>sión re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong><br />

lo <strong>social</strong>: es <strong>una</strong> segunda dim<strong>en</strong>sión, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se pue<strong>de</strong>n<br />

i<strong>de</strong>ntificar tres niv<strong>el</strong>es analíticos:<br />

i) La coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> a niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral, i<strong>de</strong>ntificando<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad que <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> autoridad <strong>en</strong> lo <strong>social</strong> (Presi<strong>de</strong>ncia,<br />

ministro <strong>en</strong>cargado, oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera dama u otras)<br />

y <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre ministerios y<br />

otras reparticiones <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r ejecutivo, <strong>la</strong> que <strong>de</strong>fine<br />

<strong>el</strong> direccionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

pública <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> (por ejemplo,<br />

gabinetes <strong>social</strong>es, consejos económicos y <strong>social</strong>es,<br />

instancias <strong>de</strong> coordinación propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia u<br />

oficina <strong>de</strong>l primer ministro). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación<br />

a niv<strong>el</strong> interministerial, esta dim<strong>en</strong>sión pue<strong>de</strong> involucrar<br />

mecanismos <strong>de</strong> coordinación territorial <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> gobierno<br />

c<strong>en</strong>tral y otros niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno. Finalm<strong>en</strong>te, también<br />

pue<strong>de</strong> incluir instancias <strong>de</strong> coordinación intersectorial<br />

especializadas según áreas temáticas o bi<strong>en</strong> según<br />

pob<strong>la</strong>ciones específicas (por ejemplo, consejos nacionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia).<br />

ii) La estructura orgánico-ministerial, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> configuración<br />

<strong>de</strong> los distintos ministerios e instancias <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r ejecutivo a<br />

cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>social</strong>es, consi<strong>de</strong>rando sus mandatos<br />

y estatus jurídico, lo que permite <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> importancia<br />

re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estructura gubernam<strong>en</strong>tal c<strong>en</strong>tral, así como su grado <strong>de</strong><br />

autonomía, especialización, re<strong>la</strong>ción e importancia re<strong>la</strong>tiva<br />

<strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con otras áreas sectoriales <strong>de</strong>l gobierno.<br />

iii) La estructura subministerial, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s instancias<br />

que ejecutan y gestionan <strong>la</strong>s acciones y programas<br />

<strong>social</strong>es específicos, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do ámbitos <strong>de</strong> política<br />

(por ejemplo, cuidados o discapacidad) y/o pob<strong>la</strong>ciones<br />

objetivo específicas (por ejemplo, institutos <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud<br />

o <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as). También se ubican diversos<br />

mecanismos <strong>de</strong> gestión y coordinación operativa <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>social</strong>es, que pue<strong>de</strong>n ser intraministeriales y<br />

territoriales (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, según <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> gobierno), con sus respectivas particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s y autonomía <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es<br />

subnacionales (<strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

división político-administrativa <strong>de</strong> cada país).<br />

3. Dim<strong>en</strong>sión técnico-operativa: se refiere a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con variables<br />

como instancias <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neación, seguimi<strong>en</strong>to y evaluación,<br />

<strong>de</strong> participación y r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, y mecanismos <strong>de</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación y seguimi<strong>en</strong>to. Mediante tales <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

se busca concretar los objetivos previam<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong>finidas por <strong>el</strong> marco jurídico y organizacional.<br />

Por tanto, esta dim<strong>en</strong>sión se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los actores, normas y<br />

faculta<strong>de</strong>s institucionales involucradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y programas, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a niv<strong>el</strong> interministerial<br />

y subministerial, así como subnacional.<br />

4. Dim<strong>en</strong>sión fiscal: está c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> recursos movilizados <strong>para</strong> lo <strong>social</strong>, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

prioridad fiscal y ciclicidad, así como estabilidad y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> los montos <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong>stinados a cada función <strong>social</strong><br />

(protección <strong>social</strong>, salud, educación, vivi<strong>en</strong>da, cultura y<br />

medioambiante, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> C<strong>la</strong>sificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Funciones <strong>de</strong>l Gobierno (CFG)–Fondo Monetario<br />

Internacional (FMI)), y también a niv<strong>el</strong> sectorial, por parte <strong>de</strong><br />

los distintos ministerios.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Roberto Gargar<strong>el</strong><strong>la</strong>, “Dramas, conflictos y promesas <strong>de</strong>l nuevo<br />

constitucionalismo <strong>la</strong>tinoamericano”, Anacronismo e Irrupción, vol. 3, N° 4, Bu<strong>en</strong>os Aires, Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, noviembre <strong>de</strong> 2013; y Latin<br />

American Constitutionalism, 1810-2010: The Engine Room of the Constitution, Nueva York, Oxford University Press, agosto <strong>de</strong> 2013; Carlos Acuña<br />

y Fabián Repetto, “Un aporte metodológico <strong>para</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r (y mejorar) <strong>la</strong> lógica político-institucional <strong>de</strong>l combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”,<br />

Política pública y <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. D<strong>el</strong> análisis a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación, F. Mariñez Navarro y V. Garza Cantú (coords.), Ciudad <strong>de</strong> México,<br />

Editorial Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Porrúa, 2009; Ro<strong>la</strong>ndo Franco y Migu<strong>el</strong> Szék<strong>el</strong>y, “Institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>” (LC/W.312), Santiago, Comisión<br />

Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Fondo <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (UNFPA), 2010; Migu<strong>el</strong> Szék<strong>el</strong>y, “Cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: Avances y nuevos <strong>de</strong>safíos”, Nota Técnica, N° 810, Washington, D.C.,<br />

Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID), mayo <strong>de</strong> 2015; Nuria Cunill-Grau, Fabián Repetto y Car<strong>la</strong> Bronzo, “Coordinación intersectorial pro integralidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>”, Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>: caminos <strong>la</strong>tinoamericanos hacia <strong>la</strong> universalización, Simone Cecchini y<br />

otros (eds.), Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 136 (LC/G.2644-P), Santiago, CEPAL, 2015; Jorge Kaufmann, Mario Sanginés y Mauricio García Mor<strong>en</strong>o (eds.),<br />

Construy<strong>en</strong>do gobiernos efectivos: Logros y retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>para</strong> resultados <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Washington, D.C., Banco Interamericano<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong>, junio <strong>de</strong> 2015.<br />

Capítulo III<br />

91


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

A. Marcos jurídico-normativos e institucionalidad <strong>social</strong><br />

Los principales instrum<strong>en</strong>tos internacionales <strong>en</strong> que se establec<strong>en</strong> mandatos y objetivos <strong>para</strong> los gobiernos constituy<strong>en</strong><br />

un punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> analizar <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En primer<br />

lugar, <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Universal <strong>de</strong> Derechos Humanos, <strong>de</strong> 1948. Le sigu<strong>en</strong> otros instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> alcance<br />

mundial y regional, como los conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io<br />

sobre Igualdad <strong>de</strong> Remuneración, 1951 (Núm. 100), <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Seguridad Social (Norma Mínima), 1952<br />

(Núm. 102), <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Discriminación (Empleo y Ocupación), 1958 (Núm. 111) y <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre<br />

Pueblos Indíg<strong>en</strong>as y Tribales, 1989 (Núm. 169); <strong>el</strong> Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Económicos, Sociales y Culturales<br />

(PIDESC), <strong>de</strong> 1966; y <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Americana sobre Derechos Humanos y <strong>el</strong> Protocolo Adicional a <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />

Americana sobre Derechos Humanos <strong>en</strong> Materia <strong>de</strong> Derechos Económicos, Sociales y Culturales (Protocolo <strong>de</strong> San<br />

Salvador), suscritos <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos (OEA), <strong>en</strong> 1969 y 1988, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Otros instrum<strong>en</strong>tos internacionales también han servido <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>te <strong>para</strong> propiciar avances <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones<br />

nacionales, por ejemplo <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración y P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Beijing (1995), <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong> género,<br />

suscrita por 31 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, o <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración y <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Durban (2001), re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>el</strong> racismo, <strong>la</strong> discriminación racial, <strong>la</strong> x<strong>en</strong>ofobia y <strong>la</strong>s formas conexas <strong>de</strong> intolerancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no nacional,<br />

regional e internacional, firmada por 28 países 1 .<br />

Aunque dichos instrum<strong>en</strong>tos parezcan algo remotos <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, han t<strong>en</strong>ido un efecto c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> política<br />

<strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te siglo. Sumados al impulso que <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to les imprimieron <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague sobre <strong>Desarrollo</strong> Social (1995) y <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io <strong>de</strong> 2000, junto con los Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io (ODM), estos instrum<strong>en</strong>tos y compromisos han permitido dar <strong>una</strong> importancia creci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud, educación, trabajo, vivi<strong>en</strong>da y por razones <strong>de</strong><br />

género y raza y etnia. Estos esfuerzos adquier<strong>en</strong> hoy un r<strong>en</strong>ovado impulso con <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible, que impone nuevos compromisos y <strong>de</strong>safíos a los países y a <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es<br />

a niv<strong>el</strong> nacional y regional.<br />

Un indicador <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> profundidad formal con que los <strong>de</strong>rechos económicos, <strong>social</strong>es y culturales (DESC)<br />

están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los países y, por tanto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalización legal <strong>de</strong> sus compromisos, es <strong>el</strong> número <strong>de</strong> países<br />

que han adherido a distintos conv<strong>en</strong>ios y pactos ori<strong>en</strong>tados a expandir <strong>el</strong> goce efectivo <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>rechos. Como<br />

se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico III.1, <strong>de</strong> los 33 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, 27 han adherido (explícita o implícitam<strong>en</strong>te) al Pacto<br />

Internacional <strong>de</strong> Derechos Económicos, Sociales y Culturales (PIDESC), pero solo <strong>en</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los dicho instrum<strong>en</strong>to<br />

ha sido firmado y ratificado por <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r legis<strong>la</strong>tivo. En tanto, al Protocolo <strong>de</strong> San Salvador, sobre <strong>de</strong>rechos humanos<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos económicos, <strong>social</strong>es y culturales, solo han adherido 20 países.<br />

Las conv<strong>en</strong>ciones internacionales específicas con mayor adhesión por parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong> son <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre los Derechos <strong>de</strong>l Niño (que cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> ratificación <strong>de</strong> 33 países) y <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />

sobre <strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación contra <strong>la</strong> Mujer (que cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> ratificación <strong>de</strong><br />

26 países y <strong>la</strong> adhesión <strong>de</strong> otros 7 países). Destaca también <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas con<br />

Discapacidad, que cumplirá diez años <strong>en</strong> 2016 y cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> ratificación <strong>de</strong> 22 países. Asimismo, 20 países han<br />

ratificado <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación Racial y otros 12<br />

han adherido a <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

En lo refer<strong>en</strong>te al ámbito <strong>la</strong>boral, como se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro III.1, <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Discriminación<br />

(Empleo y Ocupación), 1958 (Núm. 111) <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT ha sido ratificado por <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Este Conv<strong>en</strong>io es consi<strong>de</strong>rado <strong>el</strong> primer instrum<strong>en</strong>to internacional re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> discriminación y protege a<br />

todos los trabajadores ante <strong>la</strong> discriminación basada <strong>en</strong> motivos <strong>de</strong> raza, color, sexo, r<strong>el</strong>igión, opinión política,<br />

asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia nacional, orig<strong>en</strong> <strong>social</strong> y otros criterios que puedan ser especificados por cada Estado. A<strong>de</strong>más, los<br />

países que lo ratifican asum<strong>en</strong> <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>de</strong> trato <strong>en</strong> esas áreas.<br />

1<br />

Aprobadas, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cuarta Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre <strong>la</strong> Mujer, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Beijing <strong>en</strong> 1995, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Mundial contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong> Discriminación Racial, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia y <strong>la</strong>s Formas Conexas <strong>de</strong> Intolerancia, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Durban<br />

(Sudáfrica) <strong>en</strong> 2001. Véase [<strong>en</strong> línea]: http://www.un.org/wom<strong>en</strong>watch/daw/beijing/pdf/Beijing%20full%20report%20S.pdf y<br />

http://www.un.org/es/ev<strong>en</strong>ts/pastev<strong>en</strong>ts/cmcr/aconf189_12.pdf.<br />

Capítulo III<br />

92


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Gráfico III.1<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (33 países): adhesión, firma y ratificación <strong>de</strong> pactos, conv<strong>en</strong>ciones y conv<strong>en</strong>ios<br />

re<strong>la</strong>cionados con los <strong>de</strong>rechos económicos, <strong>social</strong>es y culturales, hasta septiembre <strong>de</strong> 2015<br />

(En números <strong>de</strong> países)<br />

20<br />

12<br />

1<br />

26<br />

12<br />

33<br />

9<br />

22<br />

10<br />

12<br />

14<br />

7<br />

4<br />

4<br />

2<br />

8<br />

7<br />

3<br />

Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Seguridad<br />

Social (Norma Mínima),<br />

1952 (Núm. 102)<br />

Conv<strong>en</strong>ción Internacional<br />

sobre <strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong><br />

Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong><br />

Discriminación Racial (1965)<br />

Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos<br />

Económicos, Sociales<br />

y Culturales (1966)<br />

Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong><br />

Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s<br />

Formas <strong>de</strong> Discriminación<br />

contra <strong>la</strong> Mujer (1979)<br />

Protocolo Adicional a <strong>la</strong><br />

Conv<strong>en</strong>ción Americana sobre<br />

Derechos Humanos <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> Derechos Económicos,<br />

Sociales y Culturales (Protocolo<br />

<strong>de</strong> San Salvador) (1988)<br />

Conv<strong>en</strong>ción sobre los<br />

Derechos <strong>de</strong>l Niño (1989)<br />

Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre<br />

<strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> los Derechos<br />

<strong>de</strong> Todos los Trabajadores<br />

Migratorios y <strong>de</strong> sus Familiares<br />

(1990)<br />

Conv<strong>en</strong>ción sobre los<br />

Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas<br />

con Discapacidad (2006)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Adhesión Firma Ratificación<br />

Cuadro III.1<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (33 países): ratificación y <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vigor <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), hasta septiembre <strong>de</strong> 2015<br />

Núm. 111<br />

(1958) a Núm. 102<br />

(1952) b Núm. 103 (1952) y<br />

Núm. 183 (2000) c Núm. 161<br />

(1985) d Núm. 169<br />

(1989) e Núm. 187<br />

(2006) f Núm. 189<br />

(2011) g<br />

Antigua y Barbuda X X<br />

Arg<strong>en</strong>tina X X X X<br />

Bahamas X X<br />

Barbados X X<br />

B<strong>el</strong>ice X X<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) X X X X X<br />

Brasil X X X X X<br />

Chile X X X X X X<br />

Colombia X X X X<br />

Costa Rica X X X X<br />

Cuba X X<br />

Dominica X X<br />

Ecuador X X X X X<br />

El Salvador X<br />

Guatema<strong>la</strong> X X X<br />

Granada X X<br />

Guyana X X<br />

Haití X<br />

Honduras X X X<br />

Jamaica X<br />

México X X X X<br />

Nicaragua X X X X<br />

Panamá X X<br />

Paraguay X X X<br />

Perú X X X<br />

República Dominicana X X<br />

Saint Kitts y Nevis<br />

X<br />

San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas X<br />

Santa Lucía<br />

X<br />

Suriname<br />

Trinidad y Tabago<br />

X<br />

Uruguay X X X X X<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) X X X<br />

Total 32 11 9 7 15 2 12<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), Sistema <strong>de</strong> información<br />

sobre <strong>la</strong>s normas internacionales <strong>de</strong>l trabajo (NORMLEX) [<strong>en</strong> línea] http://www.ilo.org/dyn/normlex/es/f?p=NORMLEXPUB:1:0.<br />

a<br />

Conv<strong>en</strong>io re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> Discriminación <strong>en</strong> Materia <strong>de</strong> Empleo y Ocupación.<br />

b<br />

Conv<strong>en</strong>io re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> Norma Mínima <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Social.<br />

c<br />

Conv<strong>en</strong>io re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maternidad (Revisado <strong>en</strong> 1952) y Conv<strong>en</strong>io re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> Revisión <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maternidad (Revisado), 1952.<br />

d<br />

Conv<strong>en</strong>io sobre los Servicios <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Trabajo.<br />

e<br />

Conv<strong>en</strong>io sobre Pueblos Indíg<strong>en</strong>as y Tribales <strong>en</strong> Países In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

f<br />

Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>el</strong> Marco Promocional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Seguridad y Salud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Trabajo.<br />

g<br />

Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>el</strong> Trabajo Dec<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong>s Trabajadoras y los Trabajadores Domésticos.<br />

Capítulo III<br />

93


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

En contraposición, otros conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> han sido ratificados por m<strong>en</strong>os<br />

países. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Seguridad Social (Norma Mínima), 1952 (Núm. 102), ratificado por solo 11 países;<br />

<strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre los Servicios <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Trabajo, 1985 (Núm. 161), ratificado por 7 países; <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong><br />

Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maternidad (Revisado), 1952 (Núm. 103) y <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maternidad, 2000<br />

(Núm. 183), ratificados por ap<strong>en</strong>as 9 países, y <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>el</strong> Marco Promocional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Seguridad y Salud <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Trabajo, 2006 (Núm. 187), ratificado por 3 países. Con respecto a segm<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, 15 países <strong>de</strong> un<br />

total <strong>de</strong> 33 han ratificado <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre Pueblos Indíg<strong>en</strong>as y Tribales, 1989 (Núm. 169), con <strong>el</strong> que se busca, <strong>en</strong>tre<br />

otras disposiciones, <strong>superar</strong> <strong>la</strong>s prácticas discriminatorias que afectan a estos pueblos, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los principios<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> consulta y participación. Este conv<strong>en</strong>io ha sido objeto <strong>de</strong> numerosas ratificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, a<br />

veces <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> complejos <strong>de</strong>bates nacionales, e incluso ha sido sometido a referéndum (<strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>). A su vez, <strong>el</strong><br />

Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong>s Trabajadoras y los Trabajadores Domésticos, 2011 (Núm. 189) ha t<strong>en</strong>ido <strong>una</strong> expresiva adhesión:<br />

transcurridos solo cuatro años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su aprobación, ha sido ratificado por 12 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (<strong>de</strong><br />

un total <strong>de</strong> 22 que lo han ratificado <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo). El Conv<strong>en</strong>io 189 establece un marco g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> protección<br />

y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s y los trabajadores <strong>de</strong> un sector marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong> región por <strong>el</strong>evados<br />

déficits <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>una</strong> alta informalidad, bajos sa<strong>la</strong>rios y <strong>una</strong> <strong>el</strong>evada inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> trabajo infantil.<br />

Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas reci<strong>en</strong>tes se han creado (o se han consolidado) <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> foros regionales y<br />

subregionales explícitam<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tados al avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> (véase <strong>el</strong> recuadro III.2). La mayoría abarca <strong>una</strong><br />

diversidad <strong>de</strong> materias, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> los países miembros y <strong>de</strong> los temas y <strong>de</strong>safíos más apremiantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da. Por ejemplo, <strong>en</strong> los últimos años han cobrado gran r<strong>el</strong>evancia <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad y <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>políticas</strong><br />

<strong>social</strong>es <strong>para</strong> <strong>reducir</strong><strong>la</strong>, <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015, y <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas jóv<strong>en</strong>es.<br />

Recuadro III.2<br />

Foros intergubernam<strong>en</strong>tales y su r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> exist<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os 25 instancias<br />

institucionales (confer<strong>en</strong>cias, reuniones, foros y consejos<br />

intergubernam<strong>en</strong>tales) <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> regional y subregional que<br />

complem<strong>en</strong>tan los acuerdos internacionales y han permitido<br />

coordinar esfuerzos <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> política <strong>social</strong> y sus<br />

instituciones. Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> su carácter regional o subregional,<br />

todas evi<strong>de</strong>ncian <strong>la</strong> necesidad que existe <strong>de</strong> profundizar <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los países y compartir tanto objetivos como<br />

logros y dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>. Sin<br />

Instancia<br />

embargo, como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad observada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cuadro sigui<strong>en</strong>te, junto con favorecer <strong>la</strong> especificidad temática,<br />

<strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> instancias conlleva también un alto grado <strong>de</strong><br />

fragm<strong>en</strong>tación y pot<strong>en</strong>cial dispersión <strong>de</strong> compromisos.<br />

Los temas tratados son variados. La preocupación por <strong>la</strong><br />

persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> <strong>el</strong>evada <strong>de</strong>sigualdad, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración interna, <strong>el</strong> flujo <strong>de</strong> remesas y <strong>la</strong><br />

portabilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> ha adquirido <strong>una</strong><br />

creci<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tralidad.<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: instancias intergubernam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> temas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, a septiembre <strong>de</strong> 2015<br />

Organización auspiciadora<br />

Año <strong>de</strong><br />

creación<br />

Año <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> última<br />

reunión<br />

Consejo <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano y Social Comunidad <strong>de</strong>l <strong>Caribe</strong> (CARICOM) 1973 2014<br />

Confer<strong>en</strong>cia Iberoamericana <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tud Organización Iberoamericana <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tud (OIJ) 1986 2014<br />

Confer<strong>en</strong>cia Sanitaria Panamericana Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS) /<br />

1998 2012<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS)<br />

Reunión Regional Americana Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT) 1999 2014<br />

Cumbre Iberoamericana <strong>de</strong> Jefes <strong>de</strong> Estado y <strong>de</strong> Gobierno Organización Iberoamericana <strong>de</strong> Seguridad Social (OISS) 2000 2015<br />

Foro <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

2001 2014<br />

Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura (UNESCO)<br />

Confer<strong>en</strong>cia Iberoamericana <strong>de</strong> Ministros y<br />

Secretaría G<strong>en</strong>eral Iberoamericana (SEGIB) 2002 2012<br />

Máximos Responsables <strong>de</strong> Seguridad Social<br />

Comité Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS <strong>para</strong> <strong>la</strong>s <strong>América</strong>s OMS/OPS 2004 2014<br />

Comisión Interamericana <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social (CIDES) Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos (OEA) 2004 2010<br />

Consejo Andino <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social Comunidad Andina (CAN) 2004 2012<br />

Reunión <strong>de</strong>l Consejo Ministerial <strong>de</strong>l Área Social<br />

Alianza Bolivariana <strong>para</strong> los Pueblos<br />

2004 2013<br />

<strong>de</strong> Nuestra <strong>América</strong> (ALBA)<br />

Foro Ministerial <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>en</strong><br />

Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (PNUD) 2007 2014<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

Reunión <strong>de</strong> Jefes <strong>de</strong> Estado y <strong>de</strong> Gobierno Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana (SICA) 2008 2015<br />

Reunión <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong>l Área Social <strong>de</strong><br />

Asociación Latinoamericana <strong>de</strong> Integración (ALADI) 2008 2009<br />

los Países Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ALADI<br />

Reunión <strong>de</strong> Ministros y Altas Autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

OEA 2008 2010<br />

Capítulo III<br />

94


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Recuadro III.2 (conclusión)<br />

Instancia<br />

Organización auspiciadora<br />

Año <strong>de</strong><br />

creación<br />

Año <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> última<br />

reunión<br />

Consejo Suramericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social Unión <strong>de</strong> Naciones Suramericanas (UNASUR) 2009 2015<br />

Reunión <strong>de</strong> Ministras, Ministros y Autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Comunidad <strong>de</strong> Estados Latinoamericanos<br />

2011 2015<br />

<strong>Desarrollo</strong> Social y Erradicación <strong>de</strong>l Hambre y <strong>la</strong> Pobreza y <strong>Caribe</strong>ños (CELAC)<br />

Reunión <strong>de</strong> Ministros y Altas Autorida<strong>de</strong>s<br />

Mercado Común <strong>de</strong>l Sur (MERCOSUR) 2011 2015<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

Confer<strong>en</strong>cia Interamericana <strong>de</strong> Seguridad Social OISS 2012 2015<br />

Reunión <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Asuntos Sociales OISS 2013 2013<br />

Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano y Social Organización <strong>de</strong> Estados <strong>de</strong>l <strong>Caribe</strong> Ori<strong>en</strong>tal (OECO) 2014 2014<br />

Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>Desarrollo</strong><br />

Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

CEPAL 2014 2015<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Para apoyar técnicam<strong>en</strong>te a los gobiernos y dar seguimi<strong>en</strong>to<br />

a los compromisos adquiridos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se han posicionado<br />

instancias complem<strong>en</strong>tarias, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacan diversos<br />

organismos <strong>de</strong> integración regional (ALADI, CELAC, OEA, OIJ,<br />

OISS, SEGIB, <strong>en</strong>tre otros) y subregional (ALBA, CAN, CARICOM,<br />

MERCOSUR, SICA, UNASUR), junto con <strong>la</strong> CEPAL y los <strong>de</strong>más<br />

organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas. Cabe <strong>de</strong>stacar que los temas<br />

<strong>social</strong>es no solo son consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> tales instancias regionales,<br />

sino también <strong>en</strong> otras reuniones y foros más amplios <strong>de</strong> política<br />

pública, tanto regionales como mundiales. Al respecto, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

<strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io (ODM) y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s discusiones <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible han marcado <strong>la</strong> pauta con respecto<br />

a <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evancia que los temas <strong>social</strong>es han alcanzado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te siglo y, por tanto, a los <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> su consecución,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales <strong>de</strong> los países<br />

<strong>para</strong> alcanzar los resultados esperados.<br />

Como parte <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>para</strong> <strong>superar</strong> los <strong>de</strong>safíos que<br />

p<strong>la</strong>ntean diversos objetivos y compromisos <strong>social</strong>es <strong>de</strong> este<br />

universo <strong>de</strong> organismos y foros regionales y subregionales, se<br />

han conformado conv<strong>en</strong>ios y secretarías específicas con miras a<br />

fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales <strong>de</strong> los países. Para <strong>el</strong>lo,<br />

estas secretarías adquier<strong>en</strong> <strong>una</strong> función más técnico-administrativa<br />

que operacional, o bi<strong>en</strong> dan seguimi<strong>en</strong>to a los conv<strong>en</strong>ios y<br />

acuerdos firmados a niv<strong>el</strong> político. En esta línea, se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Integración Social C<strong>en</strong>troamericana<br />

<strong>de</strong>l SICA, que busca implem<strong>en</strong>tar y promover <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Integración Social C<strong>en</strong>troamericana (TISCA), firmado <strong>en</strong> 1995.<br />

Destacan también los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Andina (CAN)<br />

dirigidos a institucionalizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> como prioridad<br />

común <strong>de</strong> sus países miembros a .<br />

En <strong>la</strong> misma línea, <strong>la</strong> UNASUR, durante <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong>l<br />

Consejo Suramericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, que tuvo lugar <strong>en</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 2015, aprobó <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción 2015-2017, con <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir acciones conjuntas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> integración <strong>social</strong>.<br />

Este P<strong>la</strong>n fue construido sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes previos <strong>de</strong><br />

los períodos 2009-2011 y 2012-2014 y <strong>en</strong> él se introduce <strong>una</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación estratégica más <strong>de</strong>lineada, <strong>en</strong> que se incluy<strong>en</strong><br />

herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> monitoreo y evaluación <strong>en</strong> cinco ejes <strong>de</strong> acción b .<br />

Finalm<strong>en</strong>te, también sobresal<strong>en</strong> organismos creados<br />

exclusivam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong> ejecución y operacionalización <strong>de</strong><br />

conv<strong>en</strong>ios <strong>en</strong> temáticas <strong>social</strong>es específicas, que están <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

marco <strong>de</strong> diversas instancias regionales, como <strong>el</strong> Organismo<br />

Andino <strong>de</strong> Salud - Conv<strong>en</strong>io Hipólito Unanue o <strong>la</strong> Organización<br />

<strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io Andrés B<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> Integración Educativa, Ci<strong>en</strong>tífica,<br />

Tecnológica y Cultural c .<br />

El panorama <strong>de</strong>scrito muestra que formalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> región ha<br />

logrado importantes avances <strong>en</strong> cuanto a foros y otras instancias<br />

<strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> metas y <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es. El <strong>de</strong>safío a<br />

futuro radica <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad que t<strong>en</strong>gan <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong><br />

integración regional y los propios países <strong>de</strong> dar seguimi<strong>en</strong>to a los<br />

compromisos acumu<strong>la</strong>dos, <strong>para</strong> alcanzar los objetivos acordados.<br />

De lo contrario, <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> instancias pue<strong>de</strong> convertirse<br />

<strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong> dispersión y compet<strong>en</strong>cia, con consecu<strong>en</strong>cias<br />

más negativas que positivas <strong>en</strong> cuanto a sost<strong>en</strong>ibilidad e impacto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respectivas instituciones.<br />

a<br />

A través <strong>de</strong>l Consejo Andino <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social se formuló <strong>en</strong> 2004 un P<strong>la</strong>n Integrado <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, instituido <strong>para</strong> promover activida<strong>de</strong>s<br />

re<strong>la</strong>cionadas a los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, junto al Proyecto <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Cohesión Económica y Social <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Andina. En este contexto,<br />

como mecanismos <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n, se e<strong>la</strong>boraron <strong>la</strong> Estrategia Andina <strong>de</strong> Cohesión Económica Social y los Objetivos Andinos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

(con metas hasta 2019 <strong>para</strong> los países miembros), actualizando <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> andina <strong>para</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y gestión integrada <strong>de</strong> indicadores que contribuyan<br />

a <strong>una</strong> mejor institucionalidad <strong>social</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Andina. Véanse más <strong>de</strong>talles <strong>en</strong> [<strong>en</strong> línea] http://www.comunidadandina.org/docum<strong>en</strong>tos/actas/<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>racion_oan<strong>de</strong>s.pdf.<br />

b<br />

En 2012 se acordó <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r acciones <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes ejes: i) erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica infantil; ii) promover <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong><br />

protección y promoción <strong>social</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo infantil temprano integral, incluidos niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes y pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad;<br />

iii) lograr mayor inclusión económica, <strong>social</strong> y productiva consi<strong>de</strong>rando, <strong>en</strong>tre otros, <strong>el</strong> acceso a servicios públicos y <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s económicas<br />

y productivas; iv) promover iniciativas que facilit<strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso sufici<strong>en</strong>te y oportuno a alim<strong>en</strong>tos sanos y <strong>de</strong> calidad, y <strong>el</strong> acceso a servicios que permitan<br />

garantizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>para</strong> <strong>el</strong> goce <strong>de</strong> <strong>una</strong> vida pl<strong>en</strong>a, y v) promover <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> igualdad y <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o ejercicio<br />

<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus etapas <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación. Posteriorm<strong>en</strong>te se aprobó <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción 2015-2017, <strong>en</strong> que se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas<br />

prioritarias: <strong>de</strong>sarrollo con inclusión; seguridad alim<strong>en</strong>taria y lucha contra <strong>el</strong> hambre y <strong>la</strong> malnutrición; economía <strong>social</strong>, solidaria y/o com<strong>una</strong>l con inclusión<br />

productiva y <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s; participación <strong>social</strong>, y cooperación regional <strong>en</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es. Véase <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNASUR<br />

<strong>en</strong> [<strong>en</strong> línea] http://www.mi<strong>de</strong>s.gub.uy/innovaportal/file/55509/1/p<strong>la</strong>n-<strong>de</strong>-accion-2015-2017-version-consolidada.pdf.<br />

c<br />

El Organismo Andino <strong>de</strong> Salud - Conv<strong>en</strong>io Hipólito Unanue fue creado <strong>en</strong> 1971. Es <strong>la</strong> institución <strong>de</strong>l Sistema Andino <strong>de</strong> Integración y órgano intergubernam<strong>en</strong>tal<br />

creado por los ministerios <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Chile, Colombia, <strong>el</strong> Ecuador, <strong>el</strong> Perú y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>), con<br />

<strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud un espacio <strong>para</strong> <strong>la</strong> integración, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r acciones coordinadas <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar problemas comunes y contribuir con los<br />

gobiernos a garantizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> salud. Su función <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> ministros, pero <strong>la</strong> lleva a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>la</strong> Secretaría Ejecutiva, que busca armonizar<br />

y construir <strong>políticas</strong>, propiciar espacios <strong>para</strong> <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y diseñar estrategias <strong>en</strong> respuesta a problemas comunes <strong>de</strong> salud. A<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> los países que participaron <strong>en</strong> su creación, ti<strong>en</strong>e como países observadores a <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Brasil, Cuba, España, Guyana, Panamá, <strong>el</strong> Paraguay, <strong>la</strong><br />

República Dominicana y <strong>el</strong> Uruguay. Por su parte, <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io Andrés B<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> Integración Educativa, Ci<strong>en</strong>tífica, Tecnológica y Cultural es<br />

<strong>una</strong> organización intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> integración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito iberoamericano, conformada por los ministros <strong>de</strong> educación <strong>de</strong><br />

los países miembros: Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Chile, Colombia, Cuba, Ecuador, España, México, Panamá, Paraguay, Perú, República Dominicana<br />

y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>). Con <strong>la</strong> función <strong>de</strong> favorecer <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> integración y <strong>la</strong> configuración y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un<br />

espacio cultural común, esta organización busca g<strong>en</strong>erar cons<strong>en</strong>sos y cursos <strong>de</strong> acción <strong>en</strong> cultura, educación, ci<strong>en</strong>cia y tecnología, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> que<br />

sus b<strong>en</strong>eficios contribuyan a un <strong>de</strong>sarrollo equitativo, sost<strong>en</strong>ible y <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> los países miembros. Los acuerdos y resoluciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong><br />

ministros <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io se operacionalizan por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría Ejecutiva <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io Andrés B<strong>el</strong>lo (SECAB).<br />

Capítulo III<br />

95


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s normativas nacionales y consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s distintas funciones <strong>de</strong>l área <strong>social</strong>, se observa que<br />

<strong>en</strong> más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> se m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución los <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong><br />

salud y a <strong>la</strong> educación, ámbitos <strong>de</strong> política <strong>en</strong> los que a su vez se cu<strong>en</strong>ta con legis<strong>la</strong>ción específica. En un tercio <strong>de</strong><br />

los países, se consi<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>la</strong> protección al trabajo y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

cantidad se consigna <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>en</strong> tanto que <strong>en</strong> 21 países existe normativa nacional específica sobre<br />

<strong>el</strong> primer ámbito y solo <strong>en</strong> 14 países normativa específica sobre <strong>el</strong> segundo (véase <strong>el</strong> gráfico III.2).<br />

Gráfico III. 2<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (33 países): exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> normativa constitucional<br />

y normativa específica <strong>en</strong> temas <strong>social</strong>es, a septiembre <strong>de</strong> 2015<br />

(En números <strong>de</strong> países)<br />

Segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción Temas sectoriales<br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong><br />

Protección al trabajo y seguridad <strong>social</strong><br />

Educación<br />

Salud<br />

Vivi<strong>en</strong>da<br />

Mujeres<br />

Niños y adolesc<strong>en</strong>tes<br />

Jóv<strong>en</strong>es<br />

Personas <strong>de</strong> edad<br />

Personas con discapacidad<br />

0 5 10 15 20 25<br />

M<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución Normativa específica<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los países.<br />

Capítulo III<br />

En cuanto a los <strong>de</strong>rechos acordados <strong>para</strong> segm<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s personas con discapacidad<br />

son <strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>una</strong> m<strong>en</strong>ción explícita más recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s constituciones <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (11 países),<br />

seguidas por <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad (8 países) y los niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes (6 países), al mismo tiempo que los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (4 países) y <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es (1 país) y <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l racismo como crim<strong>en</strong> (1 país) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

m<strong>en</strong>ores frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ción a niv<strong>el</strong> constitucional. En lo que se refiere a <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones nacionales, 14 países<br />

cu<strong>en</strong>tan con marcos normativos específicos sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes, y 10 con marcos<br />

normativos sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres.<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> no aparece m<strong>en</strong>cionada <strong>en</strong> ning<strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s constituciones <strong>de</strong><br />

los 33 países <strong>la</strong>tinoamericanos y caribeños, <strong>en</strong> tanto que solo 9 países cu<strong>en</strong>tan con <strong>una</strong> legis<strong>la</strong>ción específica sobre<br />

<strong>el</strong> tema. No obstante, muchas constituciones <strong>la</strong>tinoamericanas conti<strong>en</strong><strong>en</strong> varias refer<strong>en</strong>cias a <strong>de</strong>rechos <strong>social</strong>es,<br />

políticos, culturales y económicos cuya observancia no siempre es efectiva. La real activación <strong>de</strong> esas disposiciones<br />

constitucionales pue<strong>de</strong> ser un punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia crucial <strong>para</strong> <strong>el</strong> cometido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es y acarrear<br />

exig<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> su diseño e implem<strong>en</strong>tación y, con <strong>el</strong>lo, <strong>de</strong> su institucionalidad.<br />

Persist<strong>en</strong>, por lo tanto, numerosos <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ciones nacionales <strong>para</strong> dotar a <strong>la</strong> política <strong>social</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>una</strong> institucionalidad as<strong>en</strong>tada con mayor soli<strong>de</strong>z. Los acuerdos internacionales ciertam<strong>en</strong>te otorgan <strong>una</strong> base<br />

legal sobre <strong>la</strong> que sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> política pública pero, como se m<strong>en</strong>cionó antes, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los países han<br />

ratificado <strong>el</strong> Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Económicos, Sociales y Culturales y, aun cuando <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre<br />

<strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación contra <strong>la</strong> Mujer y <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre los Derechos <strong>de</strong>l Niño<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>una</strong> adhesión casi unánime, su expresión <strong>en</strong> legis<strong>la</strong>ción específica es insufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> dar sost<strong>en</strong>ibilidad a<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región.<br />

Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> base legal exist<strong>en</strong>te, cabe preguntarse si exist<strong>en</strong> o no p<strong>la</strong>nes nacionales que permitan traducir <strong>la</strong>s<br />

leyes <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ciones específicas o que al m<strong>en</strong>os reflej<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> explícitas. De acuerdo con <strong>la</strong><br />

revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible <strong>en</strong> los 33 países, 22 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los cu<strong>en</strong>tan con un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>. Esto no<br />

significa que <strong>en</strong> los 11 restantes no existan <strong>políticas</strong> mediante <strong>la</strong>s cuales se trat<strong>en</strong> estos temas; sin embargo, estas no<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>una</strong> estrategia formalm<strong>en</strong>te integral.<br />

Ori<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> manera progresiva <strong>la</strong> política <strong>social</strong> hacia <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos,<br />

<strong>social</strong>es y culturales supone estrechar <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre los compromisos y mandatos formales, por <strong>una</strong> parte, y<br />

96


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y alcance efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>social</strong>es, por otra. A tal fin son importantes <strong>la</strong>s<br />

garantías <strong>de</strong> acceso y <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios que hagan viable <strong>la</strong> exigibilidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos y<br />

<strong>social</strong>es <strong>en</strong> estos ámbitos.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, cabe m<strong>en</strong>cionar que, conforme a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong>l Alto Comisionado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> los Derechos Humanos —<strong>en</strong> que se distingu<strong>en</strong> indicadores<br />

estructurales, <strong>de</strong> proceso y <strong>de</strong> resultados—, <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> alcanza un alto grado <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

los primeros indicadores, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> ratificación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

internacionales, pero su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to es mucho m<strong>en</strong>or cuando se valoran <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tación<br />

efectiva (proceso) y <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> logros (resultados) <strong>de</strong> dichos instrum<strong>en</strong>tos nacionales e internacionales. Es por<br />

eso que <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to se ha puesto <strong>de</strong> manera creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se <strong>de</strong>nominan<br />

brechas <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación.<br />

B. Características organizativas y modalida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

Las carteras <strong>social</strong>es sectoriales, como educación, salud, trabajo y vivi<strong>en</strong>da, son muy antiguas <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Los fondos <strong>de</strong> inversión, cuya racionalidad se analizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo II, fueron creados<br />

inicialm<strong>en</strong>te como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s transitorias. A su vez, con pocas excepciones, los ministerios o secretarías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> empezaron a constituirse sobre todo a partir <strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos o mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, con <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong> coordinar <strong>la</strong>s acciones ori<strong>en</strong>tadas a ese fin. Esos organismos <strong>en</strong> algunos casos han<br />

adquirido a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo funciones más diversas y ext<strong>en</strong>sas, como <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> un conjunto más<br />

amplio <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y algunos programas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva, o bi<strong>en</strong> como autoridad sectorial <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> grupos o segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, como <strong>la</strong>s personas con discapacidad, <strong>la</strong> infancia, los jóv<strong>en</strong>es, <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>de</strong> edad o los pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong>tre otros.<br />

De esa forma, como se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico III.3, <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los casos <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los ministerios<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> es mucho más reci<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los otros ministerios <strong>social</strong>es sectoriales y <strong>en</strong> los primeros casos,<br />

durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990, su orig<strong>en</strong> estuvo vincu<strong>la</strong>do con un mandato <strong>de</strong> política <strong>social</strong> acotada al combate a <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> o incluso a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema. En tales casos, estos ministerios se gestaron inicialm<strong>en</strong>te con <strong>una</strong> lógica<br />

mucho más c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas que <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instituciones. Por <strong>el</strong>lo es significativa<br />

<strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> programas<br />

focalizados y condicionados <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias.<br />

Gráfico III.3<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): año <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> distintas áreas <strong>social</strong>es a<br />

2020<br />

2010<br />

2000<br />

1990<br />

1980<br />

1970<br />

1960<br />

1950<br />

1940<br />

1930<br />

1920<br />

1910<br />

1900<br />

1890<br />

1880<br />

1870<br />

1860<br />

1850<br />

1840<br />

1830<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Barbados<br />

B<strong>el</strong>ice<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Educación Salud Trabajo Vivi<strong>en</strong>da<br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> (ministerio)<br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> (instancia distinta a un ministerio<br />

con <strong>el</strong> mandato formal <strong>de</strong> ocuparse <strong>de</strong> esta área)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

Los países <strong>de</strong> los que no se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> creación <strong>de</strong>l ministerio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> no están incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico (Antigua y Barbuda, Bahamas, Dominica,<br />

Haití y Trinidad y Tabago).<br />

Honduras<br />

Jamaica<br />

México<br />

Nicaragua<br />

Panamá<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Rep. Dominicana<br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Capítulo III<br />

97


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

En <strong>el</strong> mismo gráfico se observa que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ministerios especializados <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> se ha difundido <strong>de</strong> manera significativa y hoy casi <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los países dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta instancia 2 . No<br />

obstante, cabe <strong>de</strong>stacar que no todos cu<strong>en</strong>tan con <strong>una</strong> ley que los ampare, sino que algunos se sust<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> un<br />

<strong>de</strong>creto administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia.<br />

Así, 18 países ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un ministerio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> o equival<strong>en</strong>te, a saber: Antigua y Barbuda (Ministerio<br />

<strong>de</strong> Transformación Social y <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong>l Gabinete Ministerial), Arg<strong>en</strong>tina (Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Social), Bahamas (Ministerio <strong>de</strong> Servicios Sociales y <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong>l Gabinete Ministerial),<br />

Barbados (Ministerio <strong>de</strong> Cuidado Social, Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to Constituy<strong>en</strong>te y <strong>Desarrollo</strong> Comunitario), B<strong>el</strong>ice (Ministerio<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano, Transformación Social y Alivio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pobreza), Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) (Ministerio <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>), Brasil (Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre), Chile (Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Social), Costa Rica (Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano e Inclusión Social/Instituto Mixto <strong>de</strong> Ayuda Social<br />

(IMAS)), Dominica (Ministerio <strong>de</strong> Servicios Sociales, Familia y Asuntos <strong>de</strong> Género), Ecuador (Ministerio <strong>de</strong> Inclusión<br />

Económica y Social), Guatema<strong>la</strong> (Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social), Honduras (Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión<br />

Social), México (Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social), Panamá (Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social), Perú (Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social), Trinidad y Tabago (Ministerio <strong>de</strong>l Pueblo y <strong>Desarrollo</strong> Social) y Uruguay (Ministerio<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social).<br />

Por su parte, <strong>en</strong> seis países existe <strong>una</strong> instancia que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> mandato formal <strong>de</strong> ocuparse <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral adscrita a <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> Vicepresi<strong>de</strong>ncia o <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong>l primer ministro. Se trata <strong>de</strong> Colombia (Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> Prosperidad Social), El Salvador (Secretaría <strong>de</strong> Inclusión Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y Secretaría<br />

Técnica y <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia), Jamaica (Fondo <strong>de</strong> Inversión Social <strong>de</strong> Jamaica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong>l Primer<br />

Ministro), <strong>el</strong> Paraguay (Secretaría <strong>de</strong> Acción Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República) <strong>la</strong> República Dominicana<br />

(Gabinete <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> Políticas Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vicepresi<strong>de</strong>ncia) y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

(Segunda Vicepresi<strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> <strong>el</strong> Área Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República) 3 .<br />

En Nicaragua no se i<strong>de</strong>ntificó <strong>una</strong> <strong>en</strong>tidad ministerial o <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia o <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong>l primer<br />

ministro exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>dicada al <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> (véase <strong>el</strong> cuadro III.A1.1 <strong>de</strong>l anexo).<br />

La multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os asociados con <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> ha favorecido tanto <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>en</strong>tidad<br />

que coordine los esfuerzos dirigidos a su superación y a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones específicas, p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong><br />

ministerios o secretarías específicas, como <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> instancias interinstitucionales, <strong>de</strong>stinadas a construir<br />

sinergias y a coordinar esfuerzos <strong>en</strong>tre diversas áreas <strong>de</strong> gobierno. Así, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980, varios países<br />

también han establecido diversas figuras coordinadoras <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es como, por ejemplo,<br />

los gabinetes <strong>social</strong>es. Estas instancias <strong>en</strong> su mayoría están <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> o articu<strong>la</strong>n su cometido <strong>en</strong> torno a segm<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s mujeres o <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud.<br />

Con respecto a su composición, <strong>en</strong> 14 países los gabinetes y consejos <strong>de</strong> ese tipo incluy<strong>en</strong> instancias ministeriales<br />

y <strong>de</strong> otra índole (<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s subministeriales y/o <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil); <strong>en</strong> diez <strong>de</strong> estos países, estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

más <strong>de</strong> diez instituciones participantes. En g<strong>en</strong>eral, estas instancias fueron creadas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000,<br />

lo que reve<strong>la</strong> que <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> lograr <strong>una</strong> mayor intersectorialidad <strong>para</strong> abordar <strong>la</strong>s temáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong><br />

es más bi<strong>en</strong> reci<strong>en</strong>te.<br />

En efecto, un gran reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> vig<strong>en</strong>te consiste <strong>en</strong> garantizar <strong>una</strong> coordinación intersectorial<br />

que se ha <strong>de</strong>nominado “<strong>de</strong> alta int<strong>en</strong>sidad” (Repetto y Pot<strong>en</strong>za, 2015), no solo <strong>de</strong> los programas <strong>social</strong>es que conforman<br />

<strong>la</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva, sino a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a su articu<strong>la</strong>ción territorial, operativa y financiera<br />

con los compon<strong>en</strong>tes contributivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>, con <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral y con <strong>la</strong> garantía<br />

universal <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>para</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. A <strong>el</strong>lo se suma <strong>el</strong> imperativo <strong>de</strong><br />

profundizar <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica, <strong>para</strong> pot<strong>en</strong>ciar<br />

un crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>inclusivo</strong>, que g<strong>en</strong>ere empleo productivo y trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te como principio básico <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo. Para pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> los impactos perseguidos con <strong>la</strong> política, es preciso que esta coordinación no<br />

2<br />

Hay cinco países que cu<strong>en</strong>tan con un ministerio <strong>de</strong> este tipo pero que no se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico porque no se dispone <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha<br />

<strong>de</strong> creación <strong>de</strong> esa <strong>en</strong>tidad.<br />

3<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Haití, <strong>de</strong>be m<strong>en</strong>cionarse que <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Asuntos Sociales y Trabajo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñar tareas características<br />

<strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral formal y <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong> contributiva, históricam<strong>en</strong>te<br />

fue sumando funciones formales <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong>, por ejemplo, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias, así como <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a segm<strong>en</strong>tos<br />

específicos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, como <strong>la</strong>s personas con discapacidad.<br />

Capítulo III<br />

98


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

solo se produzca <strong>de</strong> manera horizontal <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral, sino que también se replique <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio y <strong>de</strong> manera<br />

vertical <strong>en</strong>tre los niv<strong>el</strong>es político, técnico y operativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública (Cecchini y Martínez, 2011).<br />

Actualm<strong>en</strong>te se aprecia un panorama institucional heterogéneo, que se hace pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> o sus equival<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los principales países. En algunos casos, han sido<br />

<strong>de</strong>signados formalm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> coordinar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e inclusión <strong>social</strong>; <strong>en</strong> otros casos, no <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tan<br />

dicha autoridad, sino que <strong>la</strong> compart<strong>en</strong> con otras reparticiones o instancias. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los<br />

casos su mandato incluye (o se limita a) <strong>el</strong> combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y algunos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción y <strong>la</strong> protección<br />

<strong>social</strong> no contributiva, lo que no significa necesariam<strong>en</strong>te que toda <strong>la</strong> política <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong> esté a su cargo.<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar al Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social (MIDIS) <strong>de</strong>l Perú, cuya misión es amplia e incluye<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> actuar como <strong>en</strong>tidad rectora <strong>de</strong>l sector <strong>social</strong>. En efecto, su mandato g<strong>en</strong>eral es promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong><br />

inclusión <strong>social</strong>, con <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> garantizar que <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>social</strong>es <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes sectores y niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> gobierno oper<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera coordinada y articu<strong>la</strong>da <strong>para</strong> cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> acceso tanto a servicios públicos<br />

universales <strong>de</strong> calidad como a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que abre <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico. El MIDIS se creó <strong>en</strong> 2011<br />

con <strong>el</strong> cometido explícito <strong>de</strong> romper con <strong>la</strong> inercia, fragm<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción gubernam<strong>en</strong>tal<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> exclusión <strong>social</strong>, y <strong>para</strong> concertar acciones conjuntas <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes territorios <strong>de</strong>l país,<br />

hacer seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los acuerdos, evaluar los impactos que se g<strong>en</strong>eran y provocar apr<strong>en</strong>dizajes<br />

conjuntos <strong>para</strong> marcar <strong>el</strong> rumbo <strong>de</strong>l Estado hacia un eficaz combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> (MIDIS, 2015). Lo anterior es<br />

repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> ministerios especializados <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> ya no se limita al<br />

combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, sino que amplía su foco hacia esquemas más amplios <strong>de</strong> inclusión y protección <strong>social</strong>, y<br />

<strong>de</strong> manera creci<strong>en</strong>te incluye <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>una</strong> mayor coordinación y articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones<br />

gubernam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> materia <strong>social</strong>.<br />

A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma concisa <strong>la</strong>s principales modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> autoridad <strong>social</strong> 4 exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> área <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> 5 , <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> que ocupan <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Estado, <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> su<br />

<strong>de</strong>legación y su conformación:<br />

i) Designación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia o Vicepresi<strong>de</strong>ncia: instancia técnica especializada a niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l ejecutivo.<br />

Su autoridad está formalizada normalm<strong>en</strong>te por un <strong>de</strong>creto <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r ejecutivo. Una fortaleza pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> esta<br />

modalidad es su capacidad <strong>de</strong> lograr <strong>una</strong> coordinación <strong>en</strong>tre ministerios <strong>de</strong>l área <strong>social</strong>, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

que <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> más alta autoridad <strong>de</strong>l gobierno. Una limitación importante es su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia coyuntural <strong>de</strong>l<br />

gobierno <strong>de</strong> turno y no <strong>de</strong> <strong>una</strong> estructura orgánica perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Estado. Varios países cu<strong>en</strong>tan, por ejemplo,<br />

con <strong>una</strong> secretaría técnica c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y/o gestión <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>.<br />

ii) Entorno familiar <strong>de</strong>l ejecutivo: <strong>de</strong> manera tradicional, <strong>en</strong> algunos gobiernos se ha <strong>de</strong>positado <strong>en</strong> familiares <strong>de</strong>l<br />

ejecutivo (típicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera dama) <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> coordinar programas <strong>de</strong> tipo <strong>social</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> carácter asist<strong>en</strong>cialista, con un alcance disímil, <strong>en</strong> ocasiones consi<strong>de</strong>rable. Esta modalidad adolece <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>bilidad institucional inher<strong>en</strong>te a que iniciativas contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> se bas<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>una</strong> re<strong>la</strong>ción conyugal o familiar<br />

y no <strong>en</strong> mandatos institucionales y capacida<strong>de</strong>s técnicas.<br />

iii) Organismos nacionales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación: <strong>la</strong> ubicación jerarquizada <strong>de</strong> estos organismos, así como <strong>la</strong>s funciones<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y presupuesto que se les atribuy<strong>en</strong>, <strong>en</strong> teoría les podrían permitir coordinar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

tanto con <strong>la</strong> autoridad económica como con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales e intersectoriales. Sin embargo, su falta <strong>de</strong><br />

especialización <strong>en</strong> temas <strong>social</strong>es pue<strong>de</strong> minar su autoridad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista técnico.<br />

iv) Ministerio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo o inclusión <strong>social</strong>: es un esquema <strong>en</strong> que un ministerio o secretaría adquiere mayores<br />

responsabilida<strong>de</strong>s que los <strong>de</strong>más ministerios <strong>social</strong>es <strong>para</strong> li<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> provisión y <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta<br />

programática <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e inclusión <strong>social</strong>. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> estas instancias se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> —más o m<strong>en</strong>os integral—<br />

dirigidas hacia <strong>de</strong>terminados segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (infancia, juv<strong>en</strong>tud, personas <strong>de</strong> edad y otros), con <strong>una</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> inclusión <strong>social</strong> y reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, lo que supone articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s acciones con sectores<br />

especializados <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>, como los ministerios <strong>de</strong> salud, educación, trabajo y vivi<strong>en</strong>da. Ejemplos <strong>de</strong><br />

esta modalidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Brasil, Chile, México, Trinidad y Tabago y <strong>el</strong> Uruguay.<br />

4<br />

Véanse <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> institucionalidad y autoridad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> recuadro III.1.<br />

5<br />

Las modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scritas son “tipos i<strong>de</strong>ales”, que no necesariam<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> manera pura <strong>en</strong> cada país, y no son mutuam<strong>en</strong>te<br />

excluy<strong>en</strong>tes. Por ejemplo, <strong>en</strong> un mismo país pue<strong>de</strong> coexistir <strong>una</strong> modalidad c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República o un ministerio<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> con capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> coordinación, junto con un gabinete <strong>social</strong>. Más aún, <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> mandatos que<br />

impliqu<strong>en</strong> duplicida<strong>de</strong>s o <strong>la</strong> creación sucesiva <strong>de</strong> <strong>nueva</strong>s instancias pue<strong>de</strong>n traducirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varias modalida<strong>de</strong>s.<br />

Capítulo III<br />

99


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> superposición <strong>de</strong> funciones, <strong>la</strong> disparidad <strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong> corta historia <strong>de</strong> los ministerios<br />

<strong>social</strong>es hac<strong>en</strong> difícil su consolidación como autoridad coordinadora, <strong>de</strong> tal forma que hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to se han<br />

logrado resultados limitados, con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> lucha contra<br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> exclusión <strong>social</strong>.<br />

v) Ministerio coordinador: se trata <strong>de</strong> un organismo dirigido a mediar y coordinar <strong>de</strong> forma perman<strong>en</strong>te <strong>el</strong> conjunto<br />

<strong>de</strong> instancias r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong>l área <strong>social</strong>, ya sean <strong>de</strong>l gobierno c<strong>en</strong>tral o <strong>de</strong> otros niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

esta modalidad se institucionaliza formalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> coordinación intersectorial a niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral, <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or peso<br />

presupuestario <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>tidad respecto <strong>de</strong> los ministerios sectoriales pue<strong>de</strong> limitar su capacidad <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia. El<br />

Ecuador introdujo <strong>en</strong> 2008 esta modalidad <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> gobierno, con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r y coordinar<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales <strong>en</strong> distintos ámbitos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>el</strong> <strong>social</strong>. De este modo, “<strong>el</strong> Ministerio Coordinador <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Social (MCDS), propone <strong>políticas</strong> interministeriales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> mediante <strong>la</strong> coordinación,<br />

articu<strong>la</strong>ción, y monitoreo perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, p<strong>la</strong>nes y programas <strong>social</strong>es ejecutados por los ministerios<br />

e instituciones que forman parte <strong>de</strong>l Consejo Sectorial <strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social” (MCDS, 2015). Así,<br />

<strong>el</strong> MCDS es <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad articu<strong>la</strong>dora y coordinadora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales e intersectoriales <strong>de</strong> toda <strong>el</strong> área<br />

<strong>social</strong>, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva y <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> incluye, <strong>en</strong>tre otros,<br />

al Ministerio <strong>de</strong> Inclusión Económica y Social (MIES) y <strong>la</strong> Estrategia <strong>para</strong> <strong>la</strong> Erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pobreza, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Secretaría Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación y <strong>Desarrollo</strong> (SENPLADES) 6 .<br />

vi) Entida<strong>de</strong>s colegiadas intersectoriales (como los gabinetes <strong>social</strong>es o los consejos económicos y <strong>social</strong>es):<br />

organismos compuestos normalm<strong>en</strong>te por los ministros <strong>de</strong>l área <strong>social</strong> y <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> servicios especializados,<br />

presididos por <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte, un Vicepresi<strong>de</strong>nte o un ministro <strong>de</strong>signado como coordinador, con <strong>una</strong> secretaría<br />

técnica colegiada o radicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación. Su fortaleza radica <strong>en</strong> que agrupa a los distintos sectores<br />

a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>social</strong>es, <strong>para</strong> <strong>de</strong>cidir <strong>en</strong> forma conjunta ori<strong>en</strong>taciones y priorida<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales. Sin<br />

embargo, si su acción no se c<strong>en</strong>tra realm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>, pue<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> <strong>una</strong> ar<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia o disputa <strong>de</strong> recursos públicos, <strong>en</strong> que los ministerios con mayor peso e historia su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />

prepon<strong>de</strong>rancia (educación, salud y, sobre todo, haci<strong>en</strong>da).<br />

Como se aprecia <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro III.2, según los datos disponibles, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> 22 países existe un gabinete<br />

<strong>social</strong> o un consejo coordinador <strong>social</strong> ori<strong>en</strong>tado a coordinar a los principales organismos públicos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>social</strong>. En su gran mayoría, están presididos por <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte o Vicepresi<strong>de</strong>nte, y solo <strong>en</strong> cinco casos son<br />

los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> (o equival<strong>en</strong>tes) <strong>la</strong>s instancias que ejerc<strong>en</strong> esa función (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile,<br />

Trinidad y Tabago, y Uruguay). Entre los gabinetes <strong>social</strong>es presididos formalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia o Vicepresi<strong>de</strong>ncia,<br />

<strong>en</strong> algunos casos se <strong>de</strong>signa a otra autoridad <strong>para</strong> coordinar dicho gabinete <strong>en</strong> segunda instancia, cuando así lo<br />

dispone <strong>el</strong> ejecutivo. En tales casos, <strong>de</strong>staca que, aun cuando <strong>en</strong> varios países <strong>el</strong> ministerio o secretaría <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> ejerce <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> como parte <strong>de</strong> su misión, solo <strong>en</strong> dos casos ti<strong>en</strong>e formalm<strong>en</strong>te asignada<br />

<strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong> segunda instancia (subrogación) <strong>de</strong> <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estos gabinetes (México y Panamá). Esto<br />

refleja <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong> disociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> autoridad real y formal <strong>de</strong> los ministerios que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong><br />

coordinación <strong>en</strong> política <strong>social</strong> 7 .<br />

6<br />

En <strong>el</strong> Decreto Ejecutivo N° 726 <strong>de</strong> 2008 se establece, <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 20, que <strong>el</strong> Consejo Sectorial <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social está presidido<br />

por <strong>el</strong> Ministerio Coordinador <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y que <strong>en</strong> él participan, como miembros pl<strong>en</strong>os, diversos ministerios sectoriales, <strong>el</strong><br />

Ministerio <strong>de</strong> Inclusión Económica y Social, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Urbano y Vivi<strong>en</strong>da, así como <strong>la</strong> Secretaría Nacional <strong>de</strong>l Migrante y <strong>el</strong> Programa Nacional <strong>de</strong> Microfinanzas. Como miembros asociados<br />

participan <strong>la</strong> Vicepresi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, Acuacultura y Pesca, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones<br />

Laborales y <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong>l Deporte, así como <strong>el</strong> Consejo Nacional <strong>de</strong> Capacitación y Formación Profesional, <strong>el</strong> Servicio Ecuatoriano<br />

<strong>de</strong> Capacitación Profesional, <strong>el</strong> Instituto Ecuatoriano <strong>de</strong> Crédito Educativo y Becas, <strong>la</strong> Secretaría Técnica <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Ecuador y <strong>la</strong> Secretaría<br />

Nacional <strong>de</strong> Educación Superior, Ci<strong>en</strong>cia, Tecnología e Innovación. Finalm<strong>en</strong>te, como miembros invitados participan <strong>la</strong>s principales<br />

instancias <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong> contributiva, a saber, <strong>el</strong> Instituto Ecuatoriano <strong>de</strong> Seguridad Social, <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Seguridad Social<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Seguridad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Nacional. Véanse más <strong>de</strong>talles <strong>en</strong> [<strong>en</strong> línea] http://www1.<br />

gobierno<strong>el</strong>ectronico.gob.ec/files/110408_Decreto_726.pdf.<br />

7<br />

En <strong>el</strong> cuadro III.A1.2 <strong>de</strong>l anexo se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s colegiadas intersectoriales <strong>de</strong>l área <strong>social</strong> <strong>de</strong><br />

cada país.<br />

Capítulo III<br />

100


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

País<br />

Cuadro III.2<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (22 países): tipo <strong>de</strong> autoridad que presi<strong>de</strong> o coordina<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad colegiada intersectorial <strong>de</strong>l área <strong>social</strong><br />

Autoridad <strong>de</strong>signada<br />

por <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia<br />

o Vicepresi<strong>de</strong>ncia<br />

Antigua y Barbuda X<br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo o<br />

inclusión <strong>social</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina X<br />

B<strong>el</strong>ice X<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) X<br />

Brasil<br />

Chile X<br />

Colombia X<br />

Costa Rica X<br />

X<br />

Entorno familiar<br />

o conyugal <strong>de</strong>l<br />

ejecutivo<br />

Ministerio <strong>de</strong> otra<br />

cartera <strong>social</strong><br />

Ministerio<br />

coordinador<br />

<strong>de</strong> lo <strong>social</strong><br />

Ecuador X<br />

El Salvador X<br />

Guatema<strong>la</strong> X<br />

Haití a X<br />

Honduras X<br />

México X<br />

Nicaragua b X<br />

Panamá X<br />

Paraguay X<br />

Perú X<br />

República Dominicana X<br />

Trinidad y Tabago X<br />

Uruguay X<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) X<br />

Total 13 5 2 1 1<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Haití, se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Lucha contra <strong>el</strong> Hambre y <strong>la</strong> Malnutrición, bajo <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Dama durante <strong>el</strong> período<br />

compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2012 y 2014 (véase <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto <strong>en</strong> <strong>el</strong> diario oficial <strong>de</strong>l 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2012 [<strong>en</strong> línea] http://www.abagrangou.ht/medias/COLFAM_Moniteur_24%20<br />

janvier%202012.pdf).<br />

b<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Nicaragua, <strong>el</strong> ejecutivo nombra a <strong>la</strong> persona a cargo <strong>de</strong> coordinar <strong>la</strong> instancia intersectorial (Consejo <strong>de</strong> Comunicación y Ciudadanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ciudadano).<br />

A <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> lo indicado, se observa que <strong>la</strong> autoridad <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e inclusión <strong>social</strong><br />

su<strong>el</strong>e estar compartida <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s colegiadas, <strong>el</strong> ministerio que presi<strong>de</strong> o subroga <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> dicha<br />

<strong>en</strong>tidad y los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e inclusión <strong>social</strong>. A <strong>el</strong>lo se suma <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s colegiadas <strong>para</strong><br />

temáticas específicas (<strong>pobreza</strong>, protección <strong>social</strong>, cuidado, <strong>de</strong>snutrición o género, <strong>en</strong>tre otras) o <strong>para</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Un <strong>de</strong>safío i<strong>de</strong>ntificado surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> duplicación o superposición <strong>de</strong> instancias que, <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong><br />

c<strong>la</strong>ra división <strong>de</strong> tareas y funciones, constituye <strong>una</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>scoordinación.<br />

A su vez, también han surgido o se han fortalecido <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te instancias especializadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> grupos o segm<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción 8 . En algunos casos, estas instancias se crean al alero <strong>de</strong> los ministerios<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo o inclusión <strong>social</strong>, o bi<strong>en</strong> son incorporadas por <strong>el</strong>los. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s instancias <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida (infancia, juv<strong>en</strong>tud y personas <strong>de</strong><br />

edad), <strong>la</strong>s mujeres, los pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o <strong>la</strong>s personas con discapacidad han sido<br />

objeto <strong>de</strong> respuestas institucionales, incluidas leyes específicas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>dicadas formalm<strong>en</strong>te a priorizar <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> esos grupos, así como a g<strong>en</strong>erar <strong>una</strong> mayor coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción pública. Ese<br />

<strong>de</strong>sarrollo formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad constituye un avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s décadas más reci<strong>en</strong>tes, pero ha abierto a <strong>la</strong> vez<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> cómo lograr construir instituciones especializadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> problemáticas <strong>social</strong>es (como <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong>) o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos pob<strong>la</strong>cionales específicos, y al mismo tiempo articu<strong>la</strong>r <strong>políticas</strong> integrales<br />

y transversales <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración pública.<br />

8<br />

Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> Cuarta Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre <strong>la</strong> Mujer: Acción <strong>para</strong> <strong>la</strong> Igualdad, <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> y <strong>la</strong> Paz, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Beijing<br />

<strong>en</strong> 1995, constituyó un gran impulso <strong>para</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres o <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Capítulo III<br />

101


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Al respecto se ha seña<strong>la</strong>do que <strong>para</strong> evaluar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s se requiere un exam<strong>en</strong> caso a<br />

caso, a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>en</strong> qué medida <strong>la</strong>s principales funciones <strong>de</strong> gobierno están si<strong>en</strong>do cubiertas, monitoreadas y<br />

coordinadas. En muchos países, <strong>el</strong> reto principal ya no es reconocer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s insatisfechas, <strong>la</strong>s discriminaciones<br />

sistemáticas o <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública, sino lograr <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />

compromisos ya asumidos por los Estados, haci<strong>en</strong>do efectivos los mandatos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones creadas <strong>para</strong> ese fin.<br />

Un ejemplo valioso <strong>de</strong> este <strong>de</strong>safío, refer<strong>en</strong>te al caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad, se explora <strong>en</strong> <strong>el</strong> recuadro III.3.<br />

Recuadro III.3<br />

Avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong>s personas con discapacidad: <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> acortar<br />

<strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre los principios <strong>de</strong> jure y su aplicación <strong>de</strong> facto<br />

Las personas con discapacidad son cada vez más consi<strong>de</strong>radas<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> organismos internacionales como <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional <strong>de</strong> todos los países. En <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong><br />

Readaptación Profesional y <strong>el</strong> Empleo (Personas Inválidas), 1983<br />

(Núm. 159) <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT se hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> readaptación profesional<br />

y <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> personas con discapacidad y explícitam<strong>en</strong>te se<br />

establece <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre los<br />

trabajadores con discapacidad y los trabajadores <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

En 1999, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> los Estados<br />

Americanos (OEA), se aprobó <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Interamericana <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación contra <strong>la</strong>s<br />

Personas con Discapacidad. En <strong>el</strong> Marco <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Dakar<br />

sobre Educación <strong>para</strong> Todos se afirma que <strong>la</strong> educación es un<br />

<strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal y <strong>una</strong> necesidad básica <strong>para</strong> todos los niños,<br />

los jóv<strong>en</strong>es y los adultos, incluidos aqu<strong>el</strong>los con discapacida<strong>de</strong>s<br />

(UNESCO, 2000). En diciembre <strong>de</strong> 2006, <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas aprobó <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre los Derechos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas con Discapacidad y su Protocolo Facultativo.<br />

La Conv<strong>en</strong>ción se concibió como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

con <strong>una</strong> dim<strong>en</strong>sión explícita <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>.<br />

En todos los países exist<strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong>l gobierno c<strong>en</strong>tral<br />

cuyo objetivo es proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con<br />

discapacidad. En algunos casos, como El Salvador, Guatema<strong>la</strong> y <strong>la</strong><br />

República Dominicana, estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n directam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />

países son parte <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>. En<br />

términos g<strong>en</strong>erales, su objetivo es proponer, ejecutar y evaluar<br />

<strong>la</strong> política pública <strong>de</strong> inclusión <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con<br />

discapacidad y sus familias <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos, tales como<br />

<strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral<br />

y <strong>la</strong> accesibilidad <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido más amplio. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

los niv<strong>el</strong>es locales, <strong>en</strong> especial los <strong>de</strong> mayor tamaño, exist<strong>en</strong><br />

organismos públicos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

con discapacidad y sus <strong>de</strong>rechos.<br />

El acceso a <strong>la</strong> salud, <strong>para</strong> <strong>el</strong> que también existe amplia<br />

legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, es uno <strong>de</strong> los temas más avanzados. No<br />

ocurre lo mismo con <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>para</strong> <strong>la</strong> rehabilitación,<br />

que <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los países es provista por organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales que no logran cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> toda<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con discapacidad y cuyos recursos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> un<br />

porc<strong>en</strong>taje consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> donaciones basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía.<br />

Obstáculos aún mayores se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación, tanto <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> cobertura como <strong>de</strong> calidad, <strong>el</strong> acceso al mercado<br />

<strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> accesibilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido amplio. Si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> leyes<br />

u otras normas <strong>en</strong> que se reconoce <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación y<br />

se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>inclusivo</strong>, y aunque varios<br />

países han establecido <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> incluir a <strong>la</strong>s niñas y los<br />

niños con discapacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación regu<strong>la</strong>r, aún son muchos<br />

los que quedan fuera <strong>de</strong>l sistema esco<strong>la</strong>r o bi<strong>en</strong> acce<strong>de</strong>n, pero a<br />

servicios <strong>de</strong> calidad muy <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te (BID, 2015; Padil<strong>la</strong> Muñoz, 2011).<br />

La discapacidad cognitiva es <strong>la</strong> que más limita <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong><br />

un período <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os siete años <strong>de</strong> estudios, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s<br />

personas con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia visual son <strong>la</strong>s que con mayor frecu<strong>en</strong>cia<br />

alcanzan ese niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad (CEPAL, 2013).<br />

Al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas antes m<strong>en</strong>cionadas, todos los<br />

países cu<strong>en</strong>tan con leyes u otras normas sobre inserción <strong>la</strong>boral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad. En los programas <strong>de</strong> inserción<br />

<strong>la</strong>boral exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se incluye <strong>la</strong> capacitación <strong>para</strong><br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias, mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

empleabilidad y apoyar <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo u ocupación,<br />

así como programas <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector privado,<br />

por medio <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos a los empleadores <strong>para</strong> <strong>la</strong> contratación.<br />

Desafort<strong>una</strong>dam<strong>en</strong>te, no se cu<strong>en</strong>ta con información que permita<br />

analizar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> acciones. Varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región a han <strong>de</strong>finido cuotas <strong>de</strong> contratación <strong>de</strong> personas con<br />

discapacidad, <strong>en</strong> algunos casos ext<strong>en</strong>didas al sector privado,<br />

como ocurre <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil y <strong>el</strong> Ecuador; pero es muy escasa <strong>la</strong><br />

capacidad disponible <strong>para</strong> fiscalizar <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas<br />

cuotas (OIT, 2012). En este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> 2014 <strong>el</strong> Uruguay adoptó <strong>el</strong><br />

Decreto 79/014, <strong>en</strong> que se establece que <strong>el</strong> 4% <strong>de</strong> los recursos<br />

presupuestarios <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> personal <strong>en</strong><br />

cada establecimi<strong>en</strong>to público solo pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>stinado <strong>para</strong><br />

ese fin (véase <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto <strong>en</strong> [<strong>en</strong> línea] www.impo.com.uy/bases/<br />

<strong>de</strong>cretos/79-2014).<br />

No hay duda <strong>de</strong> que <strong>el</strong> principal reto institucional <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas<br />

<strong>de</strong>l tema cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con los mecanismos, <strong>la</strong> estructura y <strong>el</strong> personal<br />

necesarios <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> coordinación y <strong>el</strong> monitoreo, con <strong>el</strong><br />

fin <strong>de</strong> lograr <strong>la</strong> efectiva exigibilidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos y medidas<br />

reconocidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> oferta programática vig<strong>en</strong>te.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID), “10 mitos sobre los estudiantes<br />

con discapacidad <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, 2015; Pedro Luis Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nos, “Políticas <strong>social</strong>es inclusivas, aportes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia Quisqueya sin Miseria”,<br />

2013; CEPAL, Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 2012 (LC/G.2557-P), Santiago, 2013; Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), “Perfil do trabalho<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>te no Brasil. Um olhar sobre as unida<strong>de</strong>s da Fe<strong>de</strong>ração”, 2012; Andrea Padil<strong>la</strong> Muñoz, “Inclusión educativa <strong>de</strong> personas con discapacidad”, Revista<br />

Colombiana <strong>de</strong> Psiquiatría, vol. 40, N° 4, Amsterdam, Elsevier, 2011; Yess<strong>en</strong>ia Tapia Solórzano, “La inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad y<br />

su inci<strong>de</strong>ncia socioeconómica <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ecuador. Período 2009-2011”, 2012; Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura<br />

(UNESCO), Marco <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> Dakar. Educación <strong>para</strong> todos: Cumplir nuestros compromisos comunes, París, 2000.<br />

a<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Honduras, Panamá, Paraguay, Perú, Uruguay y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>).<br />

Capítulo III<br />

También cabe m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia que ha adquirido <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> años<br />

reci<strong>en</strong>tes. Esta abarca <strong>una</strong> gran diversidad <strong>de</strong> actores institucionales gubernam<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los explícitam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong>l combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva, hasta los sistemas tradicionales <strong>de</strong> seguridad<br />

<strong>social</strong> y los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral. Un <strong>de</strong>safío compartido <strong>en</strong> todos los casos es <strong>la</strong> necesidad<br />

102


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

<strong>de</strong> mayor articu<strong>la</strong>ción horizontal y vertical, con miras a garantizar <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a niv<strong>el</strong>es<br />

a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y protección fr<strong>en</strong>te a riesgos asociados al ingreso, <strong>la</strong> salud, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>la</strong> nutrición, <strong>en</strong>tre<br />

otros ámbitos, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un financiami<strong>en</strong>to solidario y sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

El surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cuidado como eje articu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> diversos servicios públicos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida<br />

constituye, <strong>en</strong> varios países, <strong>una</strong> experi<strong>en</strong>cia valiosa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se busca <strong>superar</strong> <strong>la</strong>s fronteras sectoriales tradicionales,<br />

así como <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escasas <strong>políticas</strong> públicas que existían <strong>en</strong> esta materia (véase <strong>el</strong> recuadro III.4).<br />

Recuadro III.4<br />

Institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

En un contexto marcado por <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigual distribución <strong>de</strong>l trabajo no remunerado<br />

<strong>en</strong>tre hombres y mujeres, los cambios <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong><br />

inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> estas últimas y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, <strong>la</strong>s personas<br />

con discapacidad y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad, <strong>la</strong> discusión sobre<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado aparece con creci<strong>en</strong>te fuerza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da pública.<br />

Todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región cu<strong>en</strong>tan con algún tipo <strong>de</strong><br />

política <strong>en</strong> esta materia. En todos exist<strong>en</strong> leyes que se refier<strong>en</strong><br />

al cuidado infantil, <strong>la</strong> gran mayoría c<strong>en</strong>tradas principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>cias por maternidad, así como <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo doméstico<br />

remunerado. No obstante, solo <strong>en</strong> dos países —<strong>el</strong> Ecuador y<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>)— se reconoce <strong>de</strong> forma<br />

expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> cuidado no remunerado.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción sobre <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, como <strong>la</strong>s personas con discapacidad o con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

terminales o <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad, figura escasam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

marcos legales vig<strong>en</strong>tes.<br />

Respecto <strong>de</strong> los servicios y recursos <strong>para</strong> cuidar,<br />

todos los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> cu<strong>en</strong>tan con <strong>políticas</strong><br />

asociadas a servicios <strong>de</strong> cuidado infantil y a c<strong>en</strong>tros diurnos<br />

o establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga estadía <strong>para</strong> personas <strong>de</strong> edad.<br />

No ocurre lo mismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>para</strong> <strong>el</strong> cuidado<br />

<strong>de</strong> personas con discapacidad o <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> cuidado<br />

que se brindan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los hogares, que muestran escasa<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los países. Asimismo, solo <strong>en</strong> siete países se<br />

han implem<strong>en</strong>tado transfer<strong>en</strong>cias <strong>para</strong> cubrir los gastos <strong>de</strong><br />

contratar servicios <strong>de</strong> cuidado o <strong>para</strong> apoyar a qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> cuidado no remunerado.<br />

La dispar exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

involucradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado (proveedoras y receptores) da cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> <strong>una</strong> institucionalidad <strong>en</strong> construcción <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, con escasa<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s coordinadoras <strong>de</strong> <strong>una</strong> política integrada.<br />

Así, <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> organización <strong>social</strong> <strong>de</strong>l cuidado —impulsado<br />

inicialm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mujeres y <strong>la</strong> economía feminista,<br />

y luego por <strong>la</strong> preocupación simultánea <strong>en</strong> distintos sectores <strong>de</strong><br />

política y diversos actores <strong>social</strong>es y académicos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> acceso a los servicios y programas exist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cuidado <strong>para</strong><br />

distintos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción según sus necesida<strong>de</strong>s— ha<br />

redundado <strong>en</strong> algunos países <strong>en</strong> <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to gradual <strong>de</strong> <strong>una</strong><br />

problemática transversal a varios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> países como Chile, <strong>el</strong> Ecuador, El Salvador, México<br />

y <strong>el</strong> Uruguay se han implem<strong>en</strong>tado mesas gubernam<strong>en</strong>tales<br />

interinstitucionales <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado —<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que participan los sectores <strong>social</strong>, <strong>de</strong> salud y educación, y los<br />

<strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> infancia, <strong>la</strong> mujer, <strong>la</strong>s personas con discapacidad y<br />

<strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad—, solo <strong>el</strong> Uruguay cu<strong>en</strong>ta con <strong>una</strong> <strong>en</strong>tidad<br />

coordinadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> cuidados <strong>para</strong> todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

y que consi<strong>de</strong>ra sus tres compon<strong>en</strong>tes (tiempo, servicios y<br />

recursos), <strong>la</strong> Secretaría Nacional <strong>de</strong> Cuidados, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social. De esta forma, avanzar hacia<br />

<strong>una</strong> visión <strong>de</strong>l cuidado como <strong>de</strong>recho universal, compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, requisito <strong>para</strong> un <strong>de</strong>sarrollo con igualdad y<br />

bi<strong>en</strong> público, con un corre<strong>la</strong>to institucional sólido asociado, es<br />

un <strong>de</strong>safío abierto <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

Fu<strong>en</strong>te: R. Aguirre y F. Ferrari, “La construcción <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> cuidados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. En busca <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos <strong>para</strong> <strong>una</strong> protección <strong>social</strong> más igualitaria”,<br />

serie Políticas Sociales, Nº 192 (LC/L.3805), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), 2014; K. Batthyány, “Las <strong>políticas</strong><br />

y <strong>el</strong> cuidado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Una mirada a <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias regionales”, serie Asuntos <strong>de</strong> Género Nº 124 (LC/L.3958), Santiago, CEPAL, 2015;<br />

F. Marco y M. N. Rico, “Cuidado y <strong>políticas</strong> públicas: <strong>de</strong>bates y estado <strong>de</strong> situación a niv<strong>el</strong> regional”, Las fronteras <strong>de</strong>l cuidado. Ag<strong>en</strong>da, <strong>de</strong>rechos e<br />

infraestructura, L. Pautassi y C. Zibecchi (coords.), Bu<strong>en</strong>os Aires, Equipo Latinoamericano <strong>de</strong> Justicia y Género, Editorial Biblos, 2013; M. N. Rico<br />

y C. Robles, “Los cuidados como pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>: <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> su institucionalización”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto, Santiago, Comisión<br />

Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), 2015, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>para</strong>l<strong>el</strong>o al surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ministerios <strong>de</strong>dicados al <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> también se han consolidado<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> su mayoría subministeriales, <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingreso focalizados <strong>en</strong><br />

los hogares pobres (véase <strong>el</strong> cuadro III.A1.3 <strong>de</strong>l anexo). De los 21 países <strong>para</strong> los que se cu<strong>en</strong>ta con esta información,<br />

<strong>en</strong> 10 estos programas son coordinados por los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, pero también hay 6 casos <strong>en</strong> que<br />

son gestionados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y 5 <strong>en</strong> que son conducidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras carteras, como los<br />

ministerios <strong>de</strong> educación, salud o finanzas.<br />

C. Las herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gestión y <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

técnico-operativa<br />

La gestión pública repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> traducción operacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> política. Así, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> <strong>la</strong> cúspi<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Estado se<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> los objetivos y los principales lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acción, los equipos directivos y técnicos son los <strong>en</strong>cargados<br />

<strong>de</strong> traducir estas <strong>de</strong>finiciones <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes y otros instrum<strong>en</strong>tos que permitan lograr los objetivos trazados, <strong>en</strong>tre los<br />

Capítulo III<br />

103


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

que se incluy<strong>en</strong> programas, proyectos y normativas, que son implem<strong>en</strong>tadas por reparticiones estatales específicas<br />

y otras organizaciones participantes.<br />

Junto con disponer <strong>de</strong> un sustrato legal a<strong>de</strong>cuado, <strong>una</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> abarcarse y<br />

acuerdos institucionales que articul<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones al más alto niv<strong>el</strong>, un factor c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> es contar con instrum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>tall<strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes, con metas cuantificables, p<strong>la</strong>nes<br />

operativos y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ros, así como sistemas <strong>de</strong> información <strong>para</strong> <strong>el</strong> diagnóstico, monitoreo y evaluación, y<br />

equipos técnicos idóneos y sufici<strong>en</strong>tes.<br />

Así, un punto fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad es contar con p<strong>la</strong>nes explícitos <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>tall<strong>en</strong><br />

dichos objetivos y lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política, i<strong>de</strong>ntificando actores c<strong>la</strong>ve y asignando responsabilida<strong>de</strong>s y p<strong>la</strong>zos. De <strong>la</strong><br />

revisión <strong>de</strong> antece<strong>de</strong>ntes disponibles <strong>en</strong> los 33 países, se concluye que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad solo 21 cu<strong>en</strong>tan con un p<strong>la</strong>n<br />

o estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> explícito. Dada su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia respecto <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> político superior, y <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> leyes que sust<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>en</strong> muchos casos estos p<strong>la</strong>nes se circunscrib<strong>en</strong> a los ciclos<br />

<strong>de</strong> gobierno, lo que refleja <strong>una</strong> <strong>de</strong>bilidad institucional; sin embargo, ciertam<strong>en</strong>te disponer <strong>de</strong> estos instrum<strong>en</strong>tos<br />

repres<strong>en</strong>ta un paso a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes explícitos. Es por <strong>el</strong>lo que <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

institucional <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> pasa por robustecer <strong>de</strong> manera significativa <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>de</strong><br />

evaluación, que se abordarán más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

En <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud y educación, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estos procedimi<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>rga data, pero <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>de</strong>sarrollo e inclusión <strong>social</strong> <strong>la</strong> tradición es más corta. En <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 1990, se imp<strong>la</strong>ntaron <strong>de</strong> modo incipi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los fondos <strong>de</strong> inversión <strong>social</strong> algunos sistemas <strong>de</strong> evaluación y<br />

monitoreo, procesos <strong>de</strong> evaluación ex ante y, por tanto, <strong>de</strong> diagnóstico y formu<strong>la</strong>ción. Por su parte, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas ha permitido <strong>una</strong> expansión <strong>de</strong> innovaciones institucionales y<br />

administrativas, y <strong>de</strong> evaluaciones <strong>de</strong> impacto. En materia <strong>de</strong> información y gestión, se aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

varios países <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estadísticas e indicadores y crear sistemas <strong>de</strong> registro, monitoreo y evaluación a fin<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar mejor a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción meta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>; mejorar <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y<br />

<strong>de</strong>sigualdad, y sus <strong>de</strong>terminantes, y mejorar <strong>el</strong> diseño, monitoreo y evaluación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>, así<br />

como <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas situaciones y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Entre tales dispositivos, se cu<strong>en</strong>tan<br />

los padrones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios o participantes, mecanismos más sofisticados <strong>de</strong> focalización territorial y según niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> ingreso, <strong>el</strong> monitoreo constante y <strong>la</strong> evaluación sistemática (ex ante y ex post) <strong>de</strong> los programas.<br />

D<strong>el</strong> total <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>de</strong> los que se obtuvo información, <strong>en</strong> 22 se i<strong>de</strong>ntificó <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gestión re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los programas <strong>social</strong>es, incluidos 17 países que<br />

cu<strong>en</strong>tan padrones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios total o parcialm<strong>en</strong>te integrados. Asimismo, <strong>en</strong> 14 países se i<strong>de</strong>ntificaron sistemas<br />

<strong>de</strong> monitoreo y evaluación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>. En <strong>el</strong> cuadro III.A1.4 <strong>de</strong>l anexo se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n los<br />

países y <strong>la</strong>s instancias con que cu<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> este ámbito.<br />

En cuanto a los sistemas <strong>de</strong> evaluación y monitoreo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong> inversión <strong>social</strong> (FIS) se<br />

introdujeron, como ya se m<strong>en</strong>cionó, procesos <strong>de</strong> evaluación ex ante, <strong>de</strong> diagnóstico y formu<strong>la</strong>ción. Los programas<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas (PTC), por otra parte, han sido objeto <strong>de</strong> <strong>una</strong> amplia gama <strong>de</strong> evaluaciones ex post<br />

<strong>de</strong> impacto, que han t<strong>en</strong>ido <strong>una</strong> ext<strong>en</strong>sa difusión. Los procesos <strong>de</strong> evaluación <strong>en</strong> <strong>la</strong> región adolec<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> tres <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s: es muy escaso <strong>el</strong> análisis conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto y <strong>el</strong> monitoreo; <strong>la</strong>s evaluaciones<br />

han estado c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> los programas y proyectos, sin abarcar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, y <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> costo y gasto<br />

han t<strong>en</strong>ido <strong>una</strong> escasa o nu<strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los logros o fracasos observados. Todo esto limita <strong>la</strong><br />

contribución <strong>de</strong> estas evaluaciones al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los alcances <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>en</strong> su conjunto y a <strong>la</strong> perspectiva<br />

sistémica <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. Así, si bi<strong>en</strong> se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> expandir los procesos <strong>de</strong> evaluación, un <strong>de</strong>safío importante<br />

es analizar no solo los programas o proyectos específicos o sus impactos singu<strong>la</strong>res, sino también sus interacciones, y<br />

articu<strong>la</strong>r tales estudios con <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión y <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to (Martínez, 2015). Asimismo, es fundam<strong>en</strong>tal<br />

que <strong>la</strong>s evaluaciones cuantitativas y cualitativas se conviertan <strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ros instrum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

y <strong>para</strong> retroalim<strong>en</strong>tar los procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, tanto <strong>en</strong> su verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> como <strong>de</strong> diseño<br />

<strong>de</strong> programas.<br />

En lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los servicios <strong>social</strong>es sectoriales con los programas <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>,<br />

los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas han facilitado <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esquemas ambiciosos, no solo <strong>para</strong><br />

brindar a un mismo público los servicios que son propios <strong>de</strong> cada uno, sino que también <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> forma más<br />

Capítulo III<br />

104


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

integral <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>social</strong>es a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l territorio y/o <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida. Ejemplo <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to con que<br />

se busca dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> este objetivo es <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tanil<strong>la</strong> única, ori<strong>en</strong>tada a facilitar <strong>el</strong> acceso a un conjunto <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />

servicios por medio <strong>de</strong> <strong>una</strong> so<strong>la</strong> instancia <strong>de</strong>l Estado. Por su parte, los esquemas <strong>de</strong> acompañami<strong>en</strong>to familiar pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> varios programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas, como los <strong>de</strong> Chile, Colombia, Guatema<strong>la</strong>, <strong>el</strong> Paraguay y otros<br />

países, que han sido mo<strong>de</strong>lo <strong>para</strong> otros contin<strong>en</strong>tes, repres<strong>en</strong>tan un instrum<strong>en</strong>to interesante, al acercar <strong>la</strong> oferta<br />

pública a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, mediante <strong>una</strong> at<strong>en</strong>ción integral <strong>en</strong> los propios hogares, <strong>en</strong> que se analiza con <strong>la</strong>s familias <strong>la</strong><br />

gama <strong>de</strong> alternativas exist<strong>en</strong>tes que pue<strong>de</strong>n servir a sus necesida<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res, oferta que pue<strong>de</strong> estar disponible<br />

<strong>en</strong> distintas reparticiones públicas, como <strong>el</strong> registro civil o los ministerios <strong>de</strong> salud, educación, vivi<strong>en</strong>da y otros. Al<br />

mismo tiempo, no obstante aspectos innovadores como los observados, los límites <strong>de</strong> estas experi<strong>en</strong>cias c<strong>en</strong>tradas<br />

<strong>en</strong> programas <strong>social</strong>es específicos han evi<strong>de</strong>nciado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción se realic<strong>en</strong> <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> programas <strong>social</strong>es, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> instancias con mandatos más amplios.<br />

La articu<strong>la</strong>ción intersectorial no se produce <strong>de</strong> manera natural, sino que requiere que todos “se pongan <strong>de</strong><br />

acuerdo” <strong>para</strong> actuar “conjuntam<strong>en</strong>te” a fin <strong>de</strong> lograr un cambio <strong>social</strong> (Cunill-Grau, 2014, pág. 8). En <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> mayores dim<strong>en</strong>siones y más <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizados, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral y los niv<strong>el</strong>es<br />

subnacionales <strong>de</strong> gobierno es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> política. Una condición c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong><br />

pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> impacto y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> estas instancias es <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> los acuerdos por medio <strong>de</strong> contratos<br />

o conv<strong>en</strong>ios interinstitucionales, tanto a niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral como subnacional. En esta tarea, los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas también han hecho un aporte r<strong>el</strong>evante; es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l rol que ha t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> Secretaría Técnica <strong>de</strong>l<br />

sistema Chile Solidario <strong>para</strong> consolidar <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>de</strong> distintas instituciones dirigidos a todas<br />

<strong>la</strong>s personas que forman parte <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción b<strong>en</strong>eficiaria.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> manera <strong>para</strong>le<strong>la</strong> a un énfasis creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, los mecanismos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> algunos casos un <strong>de</strong>sarrollo importante, mediante sistemas <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> información<br />

pública, programas o esquemas participativos <strong>de</strong> contraloría <strong>social</strong> y participación, y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> auditoría, ya sea<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> los programas <strong>social</strong>es <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r o <strong>de</strong> ambos.<br />

Al respecto, <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas pres<strong>en</strong>ta varias dim<strong>en</strong>siones. La primera es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> normas y<br />

procedimi<strong>en</strong>tos formales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Estado <strong>para</strong> contro<strong>la</strong>r y verificar <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas<br />

<strong>social</strong>es. Los sistemas <strong>de</strong> monitoreo y evaluación, los padrones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios y <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> operación que<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n responsabilida<strong>de</strong>s y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los programas participan <strong>en</strong> parte <strong>de</strong> esa función, junto con los<br />

mecanismos (g<strong>en</strong>erales y sectoriales) <strong>de</strong> contraloría y auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción pública. En conjunto, estos conforman<br />

un sistema <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas intraestatal. Una segunda dim<strong>en</strong>sión se refiere a los mecanismos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>en</strong>tre, por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que implem<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> y, por<br />

otro, <strong>una</strong> diversidad <strong>de</strong> actores no estatales, <strong>en</strong>tre los que se incluy<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los participantes <strong>de</strong> los programas, hasta<br />

<strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> su conjunto y los medios <strong>de</strong> comunicación. Esta r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas que podría <strong>de</strong>nominarse<br />

“societal” involucra, <strong>en</strong>tre otros mecanismos, los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los programas <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s quejas o<br />

<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los participantes ante irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s ev<strong>en</strong>tuales, los sistemas <strong>de</strong> contraloría <strong>social</strong> <strong>de</strong> los programas <strong>en</strong><br />

que alg<strong>una</strong> organización <strong>social</strong> o los propios participantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> verificar su bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to, así<br />

como los mecanismos <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y los sistemas <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> información pública que permit<strong>en</strong> a diversos<br />

actores <strong>social</strong>es (participantes <strong>de</strong> los programas, investigadores o medios <strong>de</strong> comunicación, por ejemplo) acce<strong>de</strong>r<br />

a información crítica sobre <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los programas (Mainwaring y W<strong>el</strong>na, 2003; O’Donn<strong>el</strong>l, 2003) 9 .<br />

Finalm<strong>en</strong>te, junto a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, están los mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, que abarcan <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> modalida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los foros <strong>de</strong> consulta sectoriales o temáticos, hasta los mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los programas.<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil, <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Nacionales <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Social (CNAS) <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n un ext<strong>en</strong>so proceso<br />

<strong>de</strong> diálogo y consulta, que se inicia <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito municipal <strong>para</strong> llegar al nacional. En este participan diversos órganos<br />

gubernam<strong>en</strong>tales, coordinados por <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre, con <strong>la</strong> participación<br />

9<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>el</strong> anexo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> cooperación 2014-2016 <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> CEPAL y <strong>el</strong> Ministerio<br />

Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Cooperación Económica y <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> Alemania (BMZ), ejecutado por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Alemana <strong>de</strong> Cooperación Internacional<br />

(GIZ), actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> CEPAL se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra levantando información acerca <strong>de</strong> los distintos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> organización, instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

gestión incorporados <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> y mecanismos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> mayor r<strong>el</strong>evancia <strong>para</strong> los programas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>.<br />

Capítulo III<br />

105


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> los programas. Para <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> 1993 se creó <strong>el</strong> Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Social, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 8742 o Ley Orgánica <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Social (LOAS), como órgano<br />

superior <strong>de</strong> <strong>de</strong>liberación colegiada vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> Administración Pública Fe<strong>de</strong>ral y presidido por un <strong>de</strong>legado o<br />

<strong>de</strong>legada directam<strong>en</strong>te nombrado por <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia. Las principales funciones <strong>de</strong>l Consejo consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> convocar <strong>de</strong><br />

manera ordinaria <strong>la</strong>s CNAS, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre, aprobar<br />

<strong>la</strong> Política Nacional <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Social, normar <strong>la</strong>s acciones y prestaciones <strong>de</strong> los servicios públicos y privados <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong> y ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado y participativo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong>.<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s y procedimi<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ros y verificables refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

y programas <strong>social</strong>es, así como <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> información pública re<strong>la</strong>cionada con su funcionami<strong>en</strong>to,<br />

aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>una</strong> aplicación inefici<strong>en</strong>te, discrecional y/o política <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es y coartan<br />

sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> operar como pa<strong>la</strong>ncas <strong>para</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. Por tanto, los mecanismos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, consulta y participación, así como <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información pública sobre <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>social</strong>es cobran <strong>una</strong> r<strong>el</strong>evancia creci<strong>en</strong>te <strong>para</strong> asegurar un uso efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos y<br />

<strong>para</strong> fortalecer <strong>la</strong> legitimidad y credibilidad <strong>de</strong> tales <strong>políticas</strong> ante <strong>la</strong> ciudadanía.<br />

D. Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong> y financiami<strong>en</strong>to<br />

La proporción <strong>de</strong> recursos públicos <strong>de</strong>stinados a cada función <strong>de</strong> gobierno es un indicador básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> prioridad<br />

política y económica que esa función recibe <strong>en</strong> cada país. Por su parte, <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad ante los ciclos económicos<br />

evi<strong>de</strong>ncia cuán <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l contexto es dicha asignación. El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

<strong>social</strong>es <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> producto y su re<strong>la</strong>tiva estabilidad es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>el</strong><br />

fortalecimi<strong>en</strong>to institucional <strong>de</strong> tales <strong>políticas</strong>.<br />

Como se indicó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 los recursos <strong>de</strong>stinados al área <strong>social</strong>, expresados<br />

como proporción <strong>de</strong>l PIB y <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res per cápita, han aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Esta situación<br />

ha marcado <strong>una</strong> progresiva institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> <strong>en</strong> términos fiscales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, sus <strong>de</strong>terminantes y <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>. Aun cuando <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to varía,<br />

se ha mant<strong>en</strong>ido positiva y ha sido un puntal c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> crisis internacional <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 2000. Sin embargo, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s regionales son aún <strong>de</strong> gran magnitud, sigu<strong>en</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes importantes <strong>de</strong>safíos<br />

<strong>en</strong> cuanto a disponibilidad <strong>de</strong> recursos y todavía se está lejos <strong>de</strong> llegar a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión (absoluta y re<strong>la</strong>tiva)<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE) (que <strong>en</strong> promedio<br />

bor<strong>de</strong>an <strong>el</strong> 27% <strong>de</strong>l PIB).<br />

Como se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro III.3, al com<strong>para</strong>r los recursos disponibles y su participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB <strong>de</strong> cada<br />

país, <strong>una</strong> conclusión c<strong>la</strong>ra es que <strong>la</strong> institucionalidad no es homogénea <strong>en</strong> este aspecto y tampoco <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong><br />

cobertura <strong>de</strong> servicios exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los distintos ámbitos <strong>de</strong> política. En g<strong>en</strong>eral, los países con mayores necesida<strong>de</strong>s<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or cobertura <strong>de</strong> servicios y m<strong>en</strong>os recursos per cápita, y les asignan <strong>una</strong> m<strong>en</strong>or prioridad fiscal. Esto muestra<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> otro ángulo <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y, por tanto, <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo camino que<br />

queda por recorrer <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>.<br />

En los párrafos anteriores se ha <strong>de</strong>stacado <strong>el</strong> rol que han cumplido los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

por su aporte a <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong>, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo tanto <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> coordinación, como<br />

<strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gestión. Un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que contrasta con lo anterior es su peso <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> recursos, que solo<br />

repres<strong>en</strong>ta un 0,4% <strong>de</strong>l PIB regional.<br />

Al com<strong>para</strong>r <strong>el</strong> presupuesto anual <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> con <strong>el</strong> presupuesto público total<br />

(expresando esa re<strong>la</strong>ción como porc<strong>en</strong>taje), se aprecia igualm<strong>en</strong>te <strong>una</strong> alta heterog<strong>en</strong>eidad, pero con <strong>una</strong> distribución<br />

distinta a <strong>la</strong> observada <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro III.3. Dicho porc<strong>en</strong>taje va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> 1% <strong>en</strong> Nicaragua y <strong>el</strong> Uruguay y <strong>el</strong> 1,1% <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Paraguay, hasta <strong>el</strong> 5,2% <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú y <strong>el</strong> 6% <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina. De acuerdo con esas cifras, <strong>el</strong> peso presupuestario<br />

<strong>de</strong> esas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s es <strong>de</strong> bajo a mo<strong>de</strong>rado, lo que contrasta con <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> sus tareas, ya que, como se analizó<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior, son responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas que llegan a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

casi uno <strong>de</strong> cada cinco <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />

Capítulo III<br />

106


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Cuadro III.3<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (18 países): gasto <strong>social</strong> <strong>en</strong> tres grupos <strong>de</strong> países con distintos resultados <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> protección y promoción <strong>social</strong> (promedio simple <strong>de</strong> cada grupo), alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2008-2013<br />

(En dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2005 y porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB)<br />

Grupo I Grupo II Grupo III<br />

Indicador<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Brasil,<br />

Chile, Costa Rica,<br />

Panamá y Uruguay<br />

Colombia, México y<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>),<br />

Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>,<br />

Honduras, Nicaragua, Paraguay,<br />

Perú y República Dominicana<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Gasto público <strong>social</strong> per cápita (dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2005) 1 265 953 263 712<br />

Gasto público <strong>en</strong> protección <strong>social</strong> (seguridad y<br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong>) per cápita (dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2005)<br />

Gasto público <strong>social</strong><br />

(porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB)<br />

Gasto público <strong>en</strong> protección <strong>social</strong> (seguridad<br />

y asist<strong>en</strong>cia <strong>social</strong>) (porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB)<br />

Gasto público <strong>en</strong> educación<br />

(porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB)<br />

Gasto público <strong>en</strong> salud<br />

(porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB)<br />

Gasto público <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>da y otros<br />

(porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB)<br />

569 391 76 306<br />

18,8 14,9 10,6 14,1<br />

8,4 6,6 2,7 5,4<br />

4,8 4,3 4,6 4,6<br />

4,7 3,1 2,6 3,4<br />

0,9 1,0 1,0 0,9<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Simone Cecchini y Rodrigo Martínez, Protección <strong>social</strong> inclusiva <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong>. Una mirada integral, un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 111 (LC/G.2488-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong> (CEPAL), 2011.<br />

Cuadro III.4<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (14 países): presupuesto <strong>de</strong>l ministerio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> o instancia equival<strong>en</strong>te,<br />

como proporción <strong>de</strong>l gasto primario presupuestado, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2015 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

País Ministerio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> o equival<strong>en</strong>te Porc<strong>en</strong>tajes<br />

Arg<strong>en</strong>tina Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social 6,0<br />

Brasil Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre 3,9<br />

Chile Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social 1,7<br />

Colombia Departam<strong>en</strong>to <strong>para</strong> <strong>la</strong> Prosperidad Social 2,4<br />

Costa Rica Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano e Inclusión Social/Instituto Mixto <strong>de</strong> Ayuda Social (IMAS) 3,3<br />

Ecuador Ministerio <strong>de</strong> Inclusión Económica y Social 3,4<br />

Guatema<strong>la</strong> Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social 3,2<br />

Haití Ministerio <strong>de</strong> Asuntos Sociales y Trabajo 3,1<br />

México Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social 3,2<br />

Nicaragua Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia, Adolesc<strong>en</strong>cia y Niñez 1,0<br />

Panamá Ministerio <strong>de</strong> Desarollo Social 2,7<br />

Paraguay Secretaría <strong>de</strong> Acción Social 1,1<br />

Perú Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social 5,2<br />

Uruguay Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social 1,0<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (promedio simple) 2,8<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> presupuesto <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

Los valores correspon<strong>de</strong>n a montos presupuestados, no necesariam<strong>en</strong>te ejecutados.<br />

Un último <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> esta dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad es <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

recolección y difusión <strong>de</strong> información. Aun cuando ha habido avances <strong>en</strong> cuanto a incorporar los <strong>en</strong>foques, categorías<br />

y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l análisis funcional <strong>de</strong>l gasto, es heterogénea <strong>la</strong> cobertura institucional y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

funciones <strong>social</strong>es, así como <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los aportes privados, ya sea por cofinanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciones<br />

Capítulo III<br />

107


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

(gasto <strong>de</strong> bolsillo), aporte <strong>de</strong> fundaciones y ONG, u otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque analítico todavía es<br />

meram<strong>en</strong>te contable y <strong>de</strong> control <strong>de</strong> presupuesto, y se ha avanzado poco hacia su apreciación como parte integral<br />

<strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones 10 .<br />

Para dar sost<strong>en</strong>ibilidad y afianzar <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, se requiere pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> pactos fiscales que garantic<strong>en</strong> recursos estables y perman<strong>en</strong>tes, y con instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

contracíclico, <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a períodos <strong>de</strong> crisis o bajo crecimi<strong>en</strong>to. En ese proceso, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> alternativas<br />

asociadas a reg<strong>la</strong>s fiscales <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> y <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> esta a iniciativas <strong>de</strong> “reforma fiscal ver<strong>de</strong>”<br />

aparec<strong>en</strong> como posibles caminos <strong>de</strong> acción.<br />

Una manera <strong>de</strong> ilustrar los avances y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

y con alg<strong>una</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> análisis aquí propuestas es examinar <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> grupos o segm<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Para <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> recuadro III.5 se analiza <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>dicada a los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>,<br />

pres<strong>en</strong>tando sus <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos característicos.<br />

Recuadro III.5<br />

Avances y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Como ha seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong> CEPAL, <strong>el</strong> contexto institucional <strong>de</strong>termina<br />

<strong>en</strong> gran medida <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> que pue<strong>de</strong>n ser implem<strong>en</strong>tadas<br />

<strong>para</strong> promover <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es, su alcance y<br />

su efectividad (Cecchini y otros, 2015). Tres dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institucionalidad —<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s coordinadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, <strong>el</strong><br />

marco normativo y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> o p<strong>la</strong>nes nacionales<br />

<strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud— son factores <strong>de</strong>terminantes.<br />

En <strong>la</strong> región, se observa heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s<br />

instituciones coordinadoras <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud: se pue<strong>de</strong>n<br />

i<strong>de</strong>ntificar ministerios (<strong>en</strong> Nicaragua, <strong>la</strong> República Dominicana y<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>)), viceministerios (<strong>en</strong> Bolivia<br />

(Estado Plurinacional <strong>de</strong>) y Costa Rica), secretarías (<strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil,<br />

<strong>el</strong> Paraguay y <strong>el</strong> Perú), subsecretarías o institutos (<strong>en</strong> Chile, El<br />

Salvador, Honduras, México y <strong>el</strong> Uruguay), direcciones (<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Ecuador), consejos nacionales (<strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>) y<br />

otros. De acuerdo con <strong>la</strong> CEPAL (2009), <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> estas<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s se incluy<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os cuatro tareas: conocimi<strong>en</strong>to<br />

sistemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad juv<strong>en</strong>il, profesionalización <strong>de</strong> su personal<br />

técnico, innovación <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño y ejecución <strong>de</strong> programas, y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s comunicacionales <strong>para</strong> promover<br />

cons<strong>en</strong>sos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> opinión pública.<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones observadas<br />

<strong>en</strong> cuanto al tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tidad y <strong>la</strong>s tareas que cumpl<strong>en</strong> <strong>para</strong><br />

promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> sus respectivos<br />

países, <strong>la</strong>s instituciones ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser débiles, <strong>en</strong> especial<br />

<strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los ministerios sectoriales<br />

re<strong>la</strong>cionados, como los <strong>de</strong> educación, trabajo y salud. Ante<br />

este panorama, se vu<strong>el</strong>ve necesario reflexionar sobre <strong>la</strong>s<br />

funciones es<strong>en</strong>ciales que <strong>de</strong>bieran cumplir <strong>la</strong>s instituciones<br />

gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud. Estas <strong>de</strong>berían asumir un rol<br />

<strong>de</strong> coordinación, <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> esfuerzos, <strong>para</strong> dinamizar<br />

procesos y así lograr que mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud<br />

<strong>en</strong> cada sector, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>una</strong> mirada integral sobre <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> sus contextos respectivos.<br />

También resulta necesario fortalecer <strong>la</strong>s instancias locales<br />

(sobre todo, municipales) <strong>para</strong> llevar a cabo iniciativas <strong>de</strong><br />

inclusión <strong>social</strong> juv<strong>en</strong>il que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con <strong>una</strong> mayor participación<br />

comunitaria tanto <strong>en</strong> su diseño como <strong>en</strong> su implem<strong>en</strong>tación.<br />

Un segundo compon<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad es<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong> normativa sobre juv<strong>en</strong>tud. Ello refleja un<br />

cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>una</strong> problemática y cómo abordar<strong>la</strong>. Por otra parte, obliga a<br />

los difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r ejecutivo a <strong>de</strong>finir <strong>políticas</strong> y<br />

programas <strong>para</strong> cumplir con los objetivos establecidos y a dirigir<br />

recursos <strong>de</strong>l presupuesto público <strong>para</strong> <strong>el</strong>lo. De esta manera, <strong>el</strong><br />

marco jurídico proporciona estabilidad, perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> criterios,<br />

institucionalidad y recursos a <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud.<br />

El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>una</strong> política o p<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud también<br />

es crítico, ya que proporciona <strong>la</strong> visión <strong>para</strong> todos los programas<br />

y activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> un país. En <strong>el</strong> Foro<br />

Mundial sobre Políticas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud, que se c<strong>el</strong>ebró <strong>en</strong> Bakú<br />

<strong>en</strong> 2014, se cons<strong>en</strong>suaron lineami<strong>en</strong>tos básicos <strong>para</strong> dichas<br />

<strong>políticas</strong> a . Según lo acordado, <strong>una</strong> política <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>de</strong>be estar<br />

basada <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos, ser inclusiva, integral y participativa, t<strong>en</strong>er<br />

perspectiva <strong>de</strong> género, estar basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia, ser responsable y contar con recursos. En <strong>la</strong> región<br />

muchos países han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do estrategias, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se toma<br />

<strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud como un especio <strong>de</strong> ciudadanía y <strong>de</strong>l<br />

jov<strong>en</strong> como un actor estratégico <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo y se incorporan<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l compromiso <strong>de</strong> Bakú. Sin embargo, <strong>la</strong> asignación<br />

<strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>stinados a los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> los presupuestos públicos<br />

aún es insufici<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> algunos casos se evi<strong>de</strong>ncian <strong>de</strong>sfases<br />

<strong>en</strong>tre los objetivos <strong>de</strong> dichos p<strong>la</strong>nes y <strong>el</strong> presupuesto público.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> estos esfuerzos <strong>de</strong> institucionalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones dirigidas hacia <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud se han establecido<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000. Todo lo anterior sugiere que los<br />

gobiernos son cada vez más consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

contar con legis<strong>la</strong>ción y <strong>políticas</strong> a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s aspiraciones y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong> normativa <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud y<br />

un p<strong>la</strong>n o política <strong>para</strong> ejecutar esa normativa es <strong>una</strong> condición<br />

necesaria pero no sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> promover <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s y<br />

10<br />

Para mejorar estos sistemas <strong>de</strong> medición <strong>de</strong>b<strong>en</strong> articu<strong>la</strong>rse <strong>la</strong>s propuestas metodológicas <strong>de</strong>l Manual <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong> finanzas<br />

públicas <strong>de</strong>l Fondo Monetario Internacional (FMI) con <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas Nacionales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas satélite, e incluir<br />

<strong>la</strong> información <strong>de</strong> costos e inversión como parte integral <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>social</strong>, articu<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> información<br />

<strong>social</strong>, <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> racionalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones hacia <strong>la</strong> maximización <strong>de</strong> los impactos y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong> los recursos (Martínez y Collinao, 2010; Martínez, 2015).<br />

Capítulo III<br />

108


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Recuadro III.5 (conclusión)<br />

los jóv<strong>en</strong>es. A pesar <strong>de</strong> los avances y compromisos logrados,<br />

exist<strong>en</strong> tres gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> <strong>la</strong> efectiva implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> nacionales <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud.<br />

Un primer <strong>de</strong>safío es mejorar <strong>la</strong> intersectorialidad.<br />

En <strong>la</strong> región hay numerosos ejemplos <strong>de</strong> países <strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> nacionales <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud son gestionadas por<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s coordinadoras <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud que<br />

cu<strong>en</strong>tan con recursos y po<strong>de</strong>r político limitados. Al mismo<br />

tiempo, los ministerios sectoriales ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a actuar <strong>de</strong> forma<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Esta fragm<strong>en</strong>tación constituye <strong>una</strong> barrera<br />

significativa <strong>para</strong> <strong>la</strong> ejecución, <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to y, <strong>en</strong> última<br />

instancia, <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>. La fragm<strong>en</strong>tación<br />

dificulta, a<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> monitoreo y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

nacionales <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud, así como <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los<br />

costos <strong>de</strong> los programas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to.<br />

Un segundo <strong>de</strong>safío es <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to. La voluntad<br />

política expresada <strong>en</strong> los acuerdos y cons<strong>en</strong>sos internacionales<br />

no necesariam<strong>en</strong>te se materializa <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> recursos<br />

sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> o programas<br />

específicos que garantic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s y los<br />

jóv<strong>en</strong>es logr<strong>en</strong> movilizar sus capacida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> llevar a cabo <strong>en</strong><br />

forma autónoma sus proyectos <strong>de</strong> vida (CEPAL/UNFPA, 2012).<br />

En tercer lugar, los canales <strong>de</strong> participación <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s<br />

y los jóv<strong>en</strong>es puedan <strong>de</strong>sempeñar un rol activo <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño,<br />

implem<strong>en</strong>tación, monitoreo y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>en</strong><br />

los países aún no logran captar <strong>de</strong> <strong>una</strong> manera inclusiva y<br />

efici<strong>en</strong>te <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Aunque se han<br />

abierto espacios por medio <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es, estas<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> recursos, y <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser débil o nu<strong>la</strong>. Fortalecer <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los<br />

jóv<strong>en</strong>es no solo es importante <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones sean<br />

más r<strong>el</strong>evantes, sost<strong>en</strong>ibles y legítimas, sino que, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />

participación constituye <strong>una</strong> vía es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> <strong>el</strong> goce efectivo<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Simone Cecchini y otros (eds.), Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>:<br />

caminos <strong>la</strong>tinoamericanos hacia <strong>la</strong> universalización, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 136 (LC/G.2644-P), Santiago, CEPAL, 2015; CEPAL, Panorama Social <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 2008 (LC/G.2402-P), Santiago, 2009; R. Martínez y M. Collinao, “Gasto <strong>social</strong>: mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> medición y análisis <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”, serie Manuales, N° 65 (LC/L.3170-P), Santiago, CEPAL, 2010; R. Martínez, “Monitoreo y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>de</strong><br />

protección <strong>social</strong>”, Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>: caminos <strong>la</strong>tinoamericanos hacia <strong>la</strong> universalización, Simone Cecchini y otros (eds.), Libros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> CEPAL, N° 136 (LC/G.2644-P), Santiago, CEPAL, 2015; Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Fondo <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas (UNFPA), Informe regional <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> 2011: invertir <strong>en</strong> juv<strong>en</strong>tud, Santiago, 2012.<br />

a<br />

El compromiso <strong>de</strong> Bakú fue <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong>l Foro Mundial sobre Políticas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud, que se c<strong>el</strong>ebró <strong>en</strong> esa ciudad <strong>de</strong>l 28 al 30 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2014.<br />

Esta reunión convocó a más <strong>de</strong> 700 participantes <strong>de</strong> 165 países, con los objetivos <strong>de</strong> proporcionar <strong>una</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>para</strong> que diversos actores interesados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud evaluaran <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, implem<strong>en</strong>tación, monitoreo y evaluación <strong>de</strong> dichas <strong>políticas</strong>; compartir bu<strong>en</strong>as experi<strong>en</strong>cias e i<strong>de</strong>ntificar<br />

brechas y <strong>de</strong>safíos.<br />

E. Com<strong>en</strong>tarios finales<br />

Como se ha analizado <strong>en</strong> los capítulos anteriores, <strong>la</strong> evolución positiva <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> lo<br />

que se refiere a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ocupación y formalización,<br />

ha contribuido a <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los mecanismos contributivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> último período, al mismo tiempo<br />

que se han introducido nuevos mecanismos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> carácter no contributivo. Así, se observa <strong>en</strong><br />

los países un proceso <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, que se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, analizada <strong>en</strong> este capítulo. Esa institucionalidad ha experim<strong>en</strong>tado un mayor <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con <strong>la</strong>s décadas anteriores, aunque heterogéneo <strong>en</strong>tre los países. Lo <strong>social</strong> se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da pública y se ha manifestado <strong>en</strong> nuevos compromisos jurídico-normativos, <strong>en</strong> <strong>una</strong> diversidad <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

dirigidas a afianzar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s, fiscales, técnicas, organizacionales y <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas<br />

<strong>social</strong>es, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mecanismos mediante los cuales se busca at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> forma integral a problemáticas<br />

y grupos o segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción específicos.<br />

Para garantizar <strong>de</strong>rechos, erradicar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y disminuir <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad no hay un mo<strong>de</strong>lo único <strong>de</strong>seable,<br />

sino <strong>de</strong>safíos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> acometerse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> muy diversos contextos institucionales. Entre dichos <strong>de</strong>safíos se<br />

incluy<strong>en</strong>: consolidar <strong>una</strong> base jurídico-normativa que fortalezca <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es como<br />

<strong>políticas</strong> <strong>de</strong> Estado más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s coyunturas <strong>el</strong>ectorales; fortalecer <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

pública y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> coordinación y articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

<strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, otras áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> (educación, salud, trabajo y vivi<strong>en</strong>da) y <strong>el</strong> ámbito económico,<br />

<strong>de</strong> infraestructura y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo; profundizar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública <strong>en</strong> materia <strong>social</strong>,<br />

consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos que abarcan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes hasta <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong><br />

sus resultados, así como <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información confiable y oport<strong>una</strong> <strong>para</strong> guiar <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong><br />

procura <strong>de</strong> maximizar los impactos y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia; disponer <strong>de</strong> recursos sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>una</strong> política <strong>social</strong> <strong>de</strong> calidad, transformando <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> gasto corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> inversión <strong>social</strong>, y mejorando su<br />

registro y publicación, tanto <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al financiami<strong>en</strong>to como a <strong>la</strong> ejecución.<br />

Capítulo III<br />

109


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Debe profundizarse <strong>la</strong> coordinación intersectorial. Esta necesidad se origina <strong>en</strong> <strong>la</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong><br />

los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os y <strong>la</strong> especialización temática <strong>de</strong> los sectores (por ejemplo, <strong>en</strong> ministerios <strong>de</strong> salud, educación,<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, trabajo y vivi<strong>en</strong>da), a lo que se suman <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones propias <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a características<br />

pob<strong>la</strong>cionales particu<strong>la</strong>res, por etapas <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida, sexo, raza, etnia y discapacidad, <strong>en</strong>tre otras. Avanzar<br />

<strong>en</strong> esa dirección, buscando <strong>el</strong>iminar duplicida<strong>de</strong>s y promovi<strong>en</strong>do <strong>una</strong> gestión sistémica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es,<br />

es indisp<strong>en</strong>sable.<br />

La expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong> los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno (c<strong>en</strong>tral, regional y local)<br />

también es un reto, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> capacidad técnica y los recursos (físicos, financieros y humanos) <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es<br />

subnacionales son heterogéneos y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te débiles <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas con mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>. También<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erarse espacios institucionales <strong>para</strong> garantizar los procesos <strong>de</strong> diálogo, consulta y participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>stinatarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> política y sus organizaciones, así como <strong>de</strong> los actores privados r<strong>el</strong>evantes, ag<strong>en</strong>tes<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> cuanto a legitimidad y apropiación <strong>de</strong> los procesos.<br />

En materia <strong>de</strong> inversión y financiami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> región también muestra avances heterogéneos y a veces <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia<br />

<strong>de</strong> los programas no se traduce <strong>en</strong> <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>stinados a <strong>el</strong>los, como ocurre <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas. Se requiere, por tanto, avanzar <strong>en</strong> garantizar recursos sufici<strong>en</strong>tes y estables <strong>para</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>te a protección <strong>social</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación<br />

<strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> e indig<strong>en</strong>cia. Con ese propósito, cabe continuar trabajando <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> recaudación,<br />

como <strong>la</strong>s basadas <strong>en</strong> regalías a <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales, los ingresos por servicios ambi<strong>en</strong>tales y reg<strong>la</strong>s<br />

fiscales que pot<strong>en</strong>ci<strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> los recursos.<br />

El fortalecimi<strong>en</strong>to institucional <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región pasa por <strong>el</strong> creci<strong>en</strong>te reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que sus<br />

gran<strong>de</strong>s propósitos solo se pue<strong>de</strong>n cumplir con <strong>el</strong> concurso <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> económicas consist<strong>en</strong>tes con un crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico <strong>inclusivo</strong>, <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleo formal y bi<strong>en</strong> remunerado, y <strong>de</strong>cisiones macroeconómicas que se<br />

traduzcan <strong>en</strong> efectos distributivos progresivos. Por <strong>el</strong>lo, <strong>para</strong> <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad <strong>social</strong> se requiere <strong>de</strong><br />

un niv<strong>el</strong> cualitativam<strong>en</strong>te superior <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y complem<strong>en</strong>tación con <strong>la</strong> autoridad económico-financiera <strong>de</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> los países. Esta <strong>nueva</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> ámbito <strong>social</strong> y <strong>el</strong> económico es uno <strong>de</strong> los más importantes<br />

<strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

De <strong>la</strong> misma manera, <strong>la</strong> ampliación pau<strong>la</strong>tina <strong>de</strong>l mandato <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, <strong>de</strong>l combate<br />

a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> al <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad e incluso <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>social</strong>es, conlleva <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> revisar los modos <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l propio sector <strong>social</strong>.<br />

En este contexto, convi<strong>en</strong>e subrayar que <strong>para</strong> dar cumplimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s complejas tareas que los ministerios <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> están l<strong>la</strong>mados a <strong>de</strong>sempeñar <strong>en</strong> sus mandatos formales, se requiere también <strong>de</strong>l propio <strong>de</strong>sarrollo<br />

institucional <strong>de</strong> dichos ministerios. Al respecto, dos tareas parec<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evantes: por un <strong>la</strong>do, ampliar<br />

<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>para</strong> formu<strong>la</strong>r <strong>políticas</strong> y diseñar programas combinando <strong>el</strong> uso int<strong>en</strong>sivo<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to disponible y <strong>el</strong> rigor técnico, con amplios procesos <strong>de</strong> diálogo <strong>social</strong> y participación ciudadana;<br />

por <strong>el</strong> otro, avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> evaluación interna y externa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> política y los programas <strong>social</strong>es, <strong>para</strong> su seguimi<strong>en</strong>to, fortalecimi<strong>en</strong>to, reori<strong>en</strong>tación e innovación, estableci<strong>en</strong>do<br />

un círculo virtuoso <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong> evaluación.<br />

Para terminar, como lo p<strong>la</strong>nteara <strong>la</strong> CEPAL <strong>en</strong> su trigésimo quinto período <strong>de</strong> sesiones, <strong>en</strong> 2014, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

espacios <strong>de</strong> acuerdo y pactos <strong>social</strong>es y políticos amplios ori<strong>en</strong>tados hacia <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> objetivos superiores,<br />

como los establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, es <strong>una</strong> fortaleza que se <strong>de</strong>be pot<strong>en</strong>ciar<br />

(CEPAL, 2014). Estos acuerdos son un sustrato c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> institucionalizar y legitimar <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong>l tiempo<br />

<strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>. Junto al acuerdo <strong>social</strong> y político, se requiere avanzar <strong>en</strong> un pacto fiscal<br />

que asegure recursos sufici<strong>en</strong>tes y estables <strong>para</strong> concretar los objetivos <strong>de</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, garantía <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rechos y disminución sustantiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

Capítulo III<br />

110


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Bibliografía<br />

Acuña, Carlos y Fabián Repetto (2009), “Un aporte metodológico <strong>para</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r (y mejorar) <strong>la</strong> lógica políticoinstitucional<br />

<strong>de</strong>l combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, Política pública y <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. D<strong>el</strong><br />

análisis a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación, F. Mariñez Navarro y V. Garza Cantú (coords.), Ciudad <strong>de</strong> México, Editorial Migu<strong>el</strong><br />

Áng<strong>el</strong> Porrúa.<br />

BID (Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong>) (2015), “10 mitos sobre los estudiantes con discapacidad <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong>” [<strong>en</strong> línea] http://www.iadb.org/es/temas/educacion/10-mitos-sobre-los-estudiantes-con-discapacidad-<strong>en</strong>america-<strong>la</strong>tina,7494.html.<br />

Cecchini, Simone y Rodrigo Martínez (2011), Protección <strong>social</strong> inclusiva <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Una mirada integral, un<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 111 (LC/G.2488-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Cecchini, Simone y otros (eds.) (2015), Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>: caminos <strong>la</strong>tinoamericanos hacia <strong>la</strong><br />

universalización, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 136 (LC/G.2644-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

CEPAL (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>) (2014), Pactos <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: hacia un futuro<br />

sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, abril.<br />

(2013), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 2012 (LC/G.2557-P), Santiago.<br />

Cunill-Grau, N. (2014), “La intersectorialidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es: un acercami<strong>en</strong>to analítico-conceptual”,<br />

Gestión y Política Pública, vol. 23, N° 1, Ciudad <strong>de</strong> México, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Doc<strong>en</strong>cia Económicas [<strong>en</strong><br />

línea] http://www.sci<strong>el</strong>o.org.mx/sci<strong>el</strong>o.php?script=sci_arttext&pid=S1405-10792014000100001&lng=es&tlng=es.<br />

Cunill-Grau, Nuria, Fabián Repetto y Car<strong>la</strong> Bronzo (2015), “Coordinación intersectorial pro integralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>”, Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>: caminos <strong>la</strong>tinoamericanos hacia <strong>la</strong><br />

universalización, Simone Cecchini y otros (eds.), Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 136 (LC/G.2644-P), Santiago, Comisión<br />

Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Franco, Ro<strong>la</strong>ndo y Migu<strong>el</strong> Szék<strong>el</strong>y (2010), “Institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>” (LC/W.312), Santiago, Comisión<br />

Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Fondo <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (UNFPA).<br />

Gargar<strong>el</strong><strong>la</strong>, Roberto (2013a), “Dramas, conflictos y promesas <strong>de</strong>l nuevo constitucionalismo <strong>la</strong>tinoamericano”,<br />

Anacronismo e Irrupción, vol. 3, N° 4, Bu<strong>en</strong>os Aires, Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, noviembre.<br />

(2013b), Latin American Constitutionalism, 1810-2010: The Engine Room of the Constitution, Nueva York, Oxford<br />

University Press, agosto.<br />

Kaufmann, Jorge, Mario Sanginés y Mauricio García Mor<strong>en</strong>o (eds.) (2015), Construy<strong>en</strong>do gobiernos efectivos: Logros<br />

y retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>para</strong> resultados <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Washington, D.C., Banco Interamericano <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong>, junio.<br />

Mainwaring, Scott y Christopher W<strong>el</strong>na (eds.) (2003), “Introduction”, Democratic Accountability in Latin America,<br />

Nueva York, Oxford University Press.<br />

Martínez, R. (2015), “Monitoreo y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>”, Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

protección <strong>social</strong>: caminos <strong>la</strong>tinoamericanos hacia <strong>la</strong> universalización, Simone Cecchini y otros (eds.), Libros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 136 (LC/G.2644-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Martínez, R. y M.P. Collinao (2010), “Gasto <strong>social</strong>: mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> medición y análisis <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”,<br />

serie Manuales, N° 65 (LC/L.3171-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

MCDS (Ministerio Coordinador <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social) (2015), “Valores / Misión / Visión” [<strong>en</strong> línea] http://www.<br />

<strong>de</strong>sarrollo<strong>social</strong>.gob.ec/valores-mision-vision/.<br />

MIDIS (Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social) (2015), “¿Quiénes somos?” [<strong>en</strong> línea] http://www.midis.gob.pe/<br />

in<strong>de</strong>x.php/es/nuestra-institucion/sobre-midis/qui<strong>en</strong>es-somos.<br />

O’Donn<strong>el</strong>l, Guillermo (2003), “Horizontal accountability: the legal institutionalization of mistrust”, Democratic<br />

Accountability in Latin America, Scott Mainwearing y Christopher W<strong>el</strong>na (eds.), vol. 1, Nueva York, Oxford<br />

University Press.<br />

OIT (Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo) (2012), “Perfil do trabalho <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te no Brasil. Um olhar sobre as<br />

unida<strong>de</strong>s da Fe<strong>de</strong>ração” [<strong>en</strong> línea] http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---integration/docum<strong>en</strong>ts/<br />

publication/wcms_206109.pdf.<br />

Padil<strong>la</strong> Muñoz, Andrea (2011), “Inclusión educativa <strong>de</strong> personas con discapacidad”, Revista Colombiana <strong>de</strong> Psiquiatría,<br />

vol. 40, N° 4, Amsterdam, Elsevier.<br />

Capítulo III<br />

111


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Repetto, Fabián y Fernanda Pot<strong>en</strong>za (2015), “Institucionalidad <strong>social</strong> y autoridad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

Abordaje conceptual, avances y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>”,<br />

Santiago, inédito.<br />

Stein, Ernesto y Mariano Tommasi (eds.) (2008), Policymaking in Latin America: How Politics Shapes Policies,<br />

Washington, D.C., Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID).<br />

Szék<strong>el</strong>y, Migu<strong>el</strong> (2015), “Cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong>: Avances y nuevos <strong>de</strong>safíos”, Nota Técnica, N° 810, Washington, D.C., Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

(BID), mayo.<br />

UNESCO (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura) (2000), Marco <strong>de</strong> acción<br />

<strong>de</strong> Dakar. Educación <strong>para</strong> todos: Cumplir nuestros compromisos comunes, París.<br />

Capítulo III<br />

112


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Anexo III.A1<br />

Cuadro III.A1.1<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (26 países): instancias <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>dicadas<br />

explícitam<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, 2015<br />

País<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> o equival<strong>en</strong>te<br />

Misión<br />

Año <strong>de</strong><br />

creación<br />

Antigua y Barbuda<br />

Ministerio <strong>de</strong> Transformación Social y<br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> los Recursos Humanos<br />

Ser responsable <strong>de</strong> los servicios comunitarios y <strong>social</strong>es, con énfasis<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> equidad y mejorando <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> todos los ciudadanos <strong>en</strong> Antigua y Barbuda.<br />

n.d.<br />

Arg<strong>en</strong>tina Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social P<strong>la</strong>nificar e implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s acciones ori<strong>en</strong>tadas hacia <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>social</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>social</strong>, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

1999<br />

Bahamas<br />

Ministerio <strong>de</strong> Servicios Sociales y <strong>Desarrollo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong>l Gabinete Ministerial<br />

El ministerio ti<strong>en</strong>e responsabilidad sobre <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas: <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong>, servicios <strong>social</strong>es, asist<strong>en</strong>cia pública, bi<strong>en</strong>estar <strong>social</strong>, p<strong>en</strong>siones<br />

<strong>para</strong> los adultos mayores, cuidado <strong>de</strong> personas indig<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> edad<br />

avanzada, insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> cuidado, protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez, personas con<br />

discapacida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>para</strong> Niñas Willie Mae Pratt, <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>para</strong> Niños<br />

Simpson P<strong>en</strong>n, servicios <strong>de</strong> rehabilitación y <strong>de</strong>sarrollo comunitario.<br />

n.d.<br />

Barbados<br />

Ministerio <strong>de</strong> Cuidado Social,<br />

Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to Constituy<strong>en</strong>te<br />

y <strong>Desarrollo</strong> Comunitario<br />

n.d. 2008<br />

B<strong>el</strong>ice<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano,<br />

Transformación Social y Alivio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pobreza<br />

En co<strong>la</strong>boración con todos los actores r<strong>el</strong>evantes, facilitar <strong>la</strong><br />

política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e implem<strong>en</strong>tar programas que promuevan<br />

<strong>la</strong> justicia <strong>social</strong> y <strong>la</strong> equidad, permiti<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s personas ser<br />

ciudadanos autosufici<strong>en</strong>tes, responsables y productivos.<br />

1990<br />

Bolivia (Estado<br />

Plurinacional <strong>de</strong>)<br />

Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong><br />

Dirigir y promover <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación Integral Estatal y <strong>el</strong><br />

Sistema Estatal <strong>de</strong> Inversión y Financiami<strong>en</strong>to <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, así<br />

como formu<strong>la</strong>r <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía plural, y<br />

promover <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, eficacia y equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión pública.<br />

2009<br />

Brasil<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre<br />

Promover <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>, <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia integral y un<br />

ingreso mínimo <strong>de</strong> ciudadanía a <strong>la</strong>s familias que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

2004<br />

Chile Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social Contribuir <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño y aplicación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong>, p<strong>la</strong>nes y programas <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, especialm<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong>los <strong>de</strong>stinados a erradicar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

y brindar protección <strong>social</strong> a <strong>la</strong>s personas o grupos vulnerables, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

movilidad e integración <strong>social</strong>. Asimismo, ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> coordinación, consist<strong>en</strong>cia<br />

y coher<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>, p<strong>la</strong>nes y programas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong>, a niv<strong>el</strong> nacional y regional, y evaluar los estudios <strong>de</strong> preinversión <strong>de</strong> los<br />

proyectos <strong>de</strong> inversión que solicitan financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Estado <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar<br />

su r<strong>en</strong>tabilidad <strong>social</strong>, <strong>de</strong> manera que respondan a <strong>la</strong>s estrategias y <strong>políticas</strong> <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>social</strong> que se <strong>de</strong>termin<strong>en</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> país.<br />

2011<br />

Costa Rica<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano e Inclusión<br />

Social/Instituto Mixto <strong>de</strong> Ayuda Social (IMAS)<br />

Promover condiciones <strong>de</strong> vida digna y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o riesgo y<br />

vulnerabilidad <strong>social</strong>, con énfasis <strong>en</strong> <strong>pobreza</strong> extrema, proporcionándoles<br />

oportunida<strong>de</strong>s, servicios y recursos, a partir <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción objetivo, con <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos,<br />

equidad <strong>de</strong> género y territorialidad, con <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

actores <strong>social</strong>es y con transpar<strong>en</strong>cia, espíritu <strong>de</strong> servicio y solidaridad.<br />

2010<br />

Dominica<br />

Ministerio <strong>de</strong> Servicios Sociales,<br />

Familia y Asuntos <strong>de</strong> Género<br />

Facilitar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l capital humano y <strong>social</strong> mediante <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

apoyos a los segm<strong>en</strong>tos más vulnerables <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y mejorar <strong>el</strong> acceso a oportunida<strong>de</strong>s. Mejorar <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

<strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y facilitar <strong>la</strong> transición hacia <strong>una</strong> sociedad más justa.<br />

Es responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>social</strong>es, <strong>de</strong>sarrollo comunitario<br />

y programas <strong>de</strong> género. Las funciones principales incluy<strong>en</strong> trabajo <strong>social</strong> y<br />

remedial con cli<strong>en</strong>tes vulnerables, promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> personas<br />

adultas, empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to comunitario, empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to, igualdad y equidad<br />

<strong>de</strong> género, involucrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s cooperativas y económicas con<br />

cooperativas no financieras, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y otros actores no estatales.<br />

n.d.<br />

Capítulo III<br />

113


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Cuadro III.A1.1 (continuación)<br />

País<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> o equival<strong>en</strong>te<br />

Misión<br />

Año <strong>de</strong><br />

creación<br />

Ecuador Ministerio Coordinador <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong> Social Proponer <strong>políticas</strong> interministeriales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> mediante <strong>la</strong><br />

coordinación, articu<strong>la</strong>ción y monitoreo perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, p<strong>la</strong>nes y<br />

programas <strong>social</strong>es ejecutados por los ministerios e instituciones que forman<br />

parte <strong>de</strong>l Consejo Sectorial <strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social; <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong><br />

procesos <strong>de</strong> información, investigación, s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> programas<br />

<strong>social</strong>es, asist<strong>en</strong>cia técnica y evaluación; diseño y ejecución <strong>de</strong> programas<br />

prioritarios pilotos <strong>de</strong> corto y mediano p<strong>la</strong>zo que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> los<br />

grupos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción prioritaria o que requieran amparo <strong>de</strong>l Estado, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y protección <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales con <strong>en</strong>foque intersectorial.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Inclusión Económica y Social Su vocación es ser <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad pública que ejerce <strong>la</strong> rectoría y ejecuta <strong>políticas</strong>,<br />

regu<strong>la</strong>ciones, programas y servicios <strong>para</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong> y at<strong>en</strong>ción durante<br />

<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida con prioridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> niños, niñas, adolesc<strong>en</strong>tes,<br />

jóv<strong>en</strong>es, adultos mayores, personas con discapacidad y aqu<strong>el</strong>los y aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, a fin <strong>de</strong> aportar a su movilidad<br />

<strong>social</strong> y salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. Su misión es establecer y ejecutar <strong>políticas</strong>,<br />

regu<strong>la</strong>ciones, estrategias, programas y servicios <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción durante <strong>el</strong><br />

ciclo <strong>de</strong> vida, protección especial, asegurami<strong>en</strong>to universal no contributivo,<br />

movilidad <strong>social</strong> e inclusión económica <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción prioritaria (niños,<br />

niñas, adolesc<strong>en</strong>tes, jóv<strong>en</strong>es, adultos mayores, personas con discapacidad)<br />

y aqu<strong>el</strong>los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y vulnerabilidad.<br />

Guatema<strong>la</strong> Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social Gestionar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas ori<strong>en</strong>tadas a mejorar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y grupos <strong>social</strong>es vulnerables, que sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong> exclusión y<br />

viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>pobreza</strong> extrema, g<strong>en</strong>erando oportunida<strong>de</strong>s<br />

y capacida<strong>de</strong>s que les permitan mejorar sus vidas <strong>en</strong> forma positiva y<br />

dura<strong>de</strong>ra, mediante <strong>la</strong> coordinación, articu<strong>la</strong>ción y trabajo <strong>en</strong> alianza<br />

con otras instituciones públicas, privadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

marco <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y constitucionales.<br />

Haití Ministerio <strong>de</strong> Asuntos Sociales y Trabajo Asegurar <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong>l trabajo, <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong>l trabajador, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer y <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, y luchar contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo. Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

este ministerio los sigui<strong>en</strong>tes organismos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizados <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad<br />

<strong>social</strong>: <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Seguridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> Trabajo, Enfermedad y Maternidad; <strong>la</strong><br />

Oficina Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vejez; <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar Social e Investigación;<br />

<strong>la</strong>s Empresas Públicas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Promoción y <strong>la</strong> Vivi<strong>en</strong>da Social; <strong>la</strong> Secretaría<br />

<strong>de</strong> Estado <strong>para</strong> <strong>la</strong> Integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas con Discapacidad; <strong>la</strong><br />

Oficina Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Migración y <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Social.<br />

Honduras Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social G<strong>en</strong>erar ingresos y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r capacida<strong>de</strong>s personales y <strong>social</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>sempleada <strong>de</strong> bajos recursos económicos, mediante <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

proyectos int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra y talleres <strong>de</strong> capacitación.<br />

México Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social Formu<strong>la</strong>r y coordinar <strong>la</strong> política <strong>social</strong> solidaria y subsidiaria <strong>de</strong>l<br />

gobierno fe<strong>de</strong>ral, ori<strong>en</strong>tada hacia <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> común, y ejecutar<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

forma corresponsable con <strong>la</strong> sociedad; lograr <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> mediante <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano integral incluy<strong>en</strong>te.<br />

Panamá Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social Realizar <strong>una</strong> gestión institucional ori<strong>en</strong>tada por <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es concertadas<br />

que impuls<strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>social</strong>, <strong>la</strong> equidad y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar común.<br />

Perú Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social Promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>. Su misión es garantizar que <strong>la</strong>s<br />

<strong>políticas</strong> y programas <strong>social</strong>es <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes sectores y niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno<br />

actú<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera coordinada y articu<strong>la</strong>da <strong>para</strong> cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> acceso<br />

a servicios públicos universales <strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />

que abre <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico. El Ministerio nace <strong>para</strong> cambiar <strong>la</strong> inercia,<br />

<strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Estado peruano fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

y <strong>la</strong> exclusión <strong>social</strong> y <strong>para</strong> concertar acciones conjuntas <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

territorios <strong>de</strong>l país, hacer seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los acuerdos, evaluar<br />

los impactos que se g<strong>en</strong>eran y provocar apr<strong>en</strong>dizajes conjuntos <strong>de</strong> manera<br />

<strong>de</strong> marcar <strong>el</strong> rumbo <strong>de</strong>l Estado hacia un eficaz combate contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Trinidad y Tabago Ministerio <strong>de</strong>l Pueblo y <strong>Desarrollo</strong> Social Li<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vidas, con énfasis <strong>en</strong> los más vulnerables, por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>una</strong> red <strong>de</strong> servicios integrados, efectivos, accesibles y <strong>social</strong>es.<br />

Uruguay Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social Formu<strong>la</strong>r, ejecutar, supervisar, coordinar, programar, dar seguimi<strong>en</strong>to y<br />

evaluar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>, estrategias y p<strong>la</strong>nes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud, mujer y<br />

familia, adultos mayores, discapacitados y <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

2007<br />

2013<br />

2012<br />

n.d.<br />

2010<br />

1992<br />

2005<br />

2011<br />

n.d.<br />

2005<br />

Capítulo III<br />

114


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Cuadro III.A1.1 (conclusión)<br />

País<br />

Otras instancias <strong>de</strong>dicadas<br />

explícitam<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong><br />

Misión<br />

Año <strong>de</strong><br />

creación<br />

Colombia Departam<strong>en</strong>to <strong>para</strong> <strong>la</strong> Prosperidad Social Crear condiciones <strong>de</strong> prosperidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción vulnerable, contribuir a<br />

<strong>la</strong> reconciliación <strong>de</strong> los colombianos y promover <strong>la</strong> integración regional.<br />

El Salvador<br />

Jamaica<br />

Paraguay<br />

República Dominicana<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

Secretaría <strong>de</strong> Inclusión Social <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica<br />

Fondo <strong>de</strong> Inversión Social <strong>de</strong> Jamaica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong>l Primer Ministro<br />

Secretaría <strong>de</strong> Acción Social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Gabinete <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> Políticas<br />

Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vicepresi<strong>de</strong>ncia<br />

Segunda Vicepresi<strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> <strong>el</strong> Área<br />

Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> condiciones que permitan <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>,<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona y <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong><br />

distintas formas <strong>de</strong> discriminación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acción<br />

y participación ciudadana, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Movilizar recursos y canalizarlos a <strong>la</strong> infraestructura socioeconómica con<br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad y <strong>en</strong> los proyectos <strong>de</strong> servicios <strong>social</strong>es.<br />

Li<strong>de</strong>rar y coordinar <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> protección y promoción <strong>social</strong> <strong>de</strong>l<br />

Estado por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas y proyectos <strong>social</strong>es,<br />

<strong>en</strong>focados a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>pobreza</strong> extrema.<br />

Garantizar <strong>la</strong> efectividad y <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

<strong>social</strong>es <strong>de</strong>l gobierno, articu<strong>la</strong>ndo los programas y <strong>la</strong>s acciones que <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>social</strong> formul<strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones que integran <strong>el</strong><br />

gabinete, <strong>en</strong>focados <strong>en</strong> incidir <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />

dominicanas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Apoyar <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los valores<br />

<strong>de</strong> compromiso institucional, justicia <strong>social</strong>, ética, exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia y trabajo<br />

<strong>en</strong> equipo, con trabajadores calificados y comprometidos <strong>en</strong> lo técnico,<br />

político y <strong>social</strong> <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l pueblo v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no.<br />

2011<br />

2012<br />

1996<br />

1995<br />

2004<br />

2013<br />

País<br />

Sin instancias <strong>de</strong>dicadas<br />

explícitam<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong><br />

Misión<br />

Año <strong>de</strong><br />

creación<br />

Nicaragua<br />

Múltiples instancias y programas<br />

<strong>social</strong>es, <strong>en</strong> su mayoría <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong>l primer<br />

ministro o <strong>de</strong> diversos ministerios.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los ministerios y secretarías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>.<br />

Capítulo III<br />

115


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Capítulo III<br />

País<br />

Gabinete o Consejo<br />

<strong>de</strong> Ministros<br />

Antigua y Barbuda Consejo Nacional<br />

Económico y Social<br />

Arg<strong>en</strong>tina Consejo Nacional<br />

<strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong><br />

Políticas Sociales<br />

B<strong>el</strong>ice Caucus of Chief<br />

Executive Officers<br />

Bolivia (Estado<br />

Plurinacional <strong>de</strong>)<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong><br />

Política Económica y<br />

Social (CONAPES)<br />

Brasil a Grupo Interministerial<br />

<strong>de</strong> Acompañami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Brasil<br />

sin Miseria<br />

Chile Comité Interministerial<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

Colombia Sector <strong>de</strong> Inclusión<br />

Social y Reconciliación<br />

Costa Rica Consejo Presi<strong>de</strong>ncial<br />

Social<br />

Cuadro III.A1.2<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias colegiadas<br />

<strong>de</strong> coordinación intersectorial <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, 2015<br />

Año <strong>de</strong><br />

creación<br />

Coordina o presi<strong>de</strong> Instituciones Otros participantes<br />

2004 D<strong>el</strong>egado <strong>de</strong>l<br />

Primer Ministro<br />

2002 Ministro <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Social<br />

Congreso <strong>de</strong> Sindicatos; Cámara <strong>de</strong> Comercio e Industria <strong>de</strong> Antigua; Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Empleadores <strong>de</strong> Antigua y Barbuda; Asociación <strong>de</strong> Hot<strong>el</strong>es y Turismo <strong>de</strong> Antigua;<br />

Organización Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer <strong>en</strong> Antigua y Barbuda; Asociación Médica <strong>de</strong><br />

Antigua y Barbuda; Grupo <strong>de</strong> Conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Medio; Consejo Cristiano <strong>de</strong> Antigua;<br />

Asociación Evangélica <strong>de</strong> Antigua y Barbuda; Asociación <strong>de</strong> Abogados <strong>de</strong> Antigua<br />

y Barbuda; Asociación <strong>de</strong> Jubi<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> Antigua y Barbuda; Liga <strong>de</strong> Cooperativas <strong>de</strong><br />

Antigua y Barbuda; Asociación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria y <strong>la</strong> Pequeña Empresa <strong>de</strong> Antigua y<br />

Barbuda; Instituto <strong>de</strong> Contadores Públicos <strong>de</strong> Antigua y Barbuda; Consejo Nacional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud <strong>de</strong> Antigua y Barbuda; Asociación <strong>de</strong> Personas con Discapacidad<br />

<strong>de</strong> Antigua y Barbuda; industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción, y sector financiero.<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social; Ministerio <strong>de</strong> Educación; Ministerio <strong>de</strong><br />

Trabajo, Empleo y Seguridad Social; Ministerio <strong>de</strong> Salud; Ministerio <strong>de</strong><br />

Justicia y Derechos Humanos; Ministerio <strong>de</strong> Seguridad; Ministerio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia,<br />

Tecnología e Innovación Productiva; Ministerio <strong>de</strong> Economía y Finanzas Públicas,<br />

y Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación Fe<strong>de</strong>ral, Inversión Pública y Servicios.<br />

n.d. n.d. n.d. n.d.<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres; Comisión Nacional<br />

Asesora <strong>para</strong> <strong>la</strong> Integración <strong>de</strong> Personas con<br />

Discapacidad; P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Abordaje Integral (P<strong>la</strong>n<br />

Ahí); Consejo Consultivo Nacional <strong>de</strong> Políticas Sociales;<br />

Primeros Años (Programa Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Infantil); Red Nacional <strong>de</strong> Actividad Física y <strong>Desarrollo</strong><br />

Humano; Observatorio Nacional <strong>de</strong>l Deporte y <strong>la</strong><br />

Actividad Física; C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Organizaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad; Sistema <strong>de</strong> Información, Monitoreo<br />

y Evaluación <strong>de</strong> Programas Sociales, y Sistema<br />

<strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntificación Nacional Tributario y Social.<br />

2003 Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> República<br />

2011 Ministro <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Social y Lucha<br />

contra <strong>el</strong> Hambre<br />

Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>; Ministerio <strong>de</strong> Economía y Finanzas Públicas;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Producción y Microempresa; Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Rural y Tierras;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Obras Públicas, Servicios y Vivi<strong>en</strong>da; Ministerio <strong>de</strong> Minería y Metalurgia;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Hidrocarburos y Energía; Ministerio <strong>de</strong> Educación; Ministerio <strong>de</strong> Salud;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Trabajo, Empleo y Previsión Social, y Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y Agua.<br />

Casa Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia; Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da, y<br />

Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, Presupuesto y Gestión.<br />

2011 Ministro <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Social<br />

Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da; Ministerio <strong>de</strong> Salud; Ministerio <strong>de</strong>l Deporte; Ministerio <strong>de</strong><br />

Vivi<strong>en</strong>da y Urbanismo; Servicio Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer; Subsecretaría <strong>de</strong> Evaluación<br />

Social; Ministerio <strong>de</strong>l Trabajo y Previsión Social, y Ministerio <strong>de</strong> Educación.<br />

2011 D<strong>el</strong>egado Presi<strong>de</strong>ncial Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pobreza Extrema; Unidad <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción y Re<strong>para</strong>ción Integral a <strong>la</strong>s Víctimas; Unidad Administrativa Especial<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> Consolidación Territorial; Instituto Colombiano <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar Familiar;<br />

C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Memoria Histórica; Comité Ejecutivo <strong>de</strong> Prosperidad<br />

Social; Comité <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> Control Interno; Comité <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Judicial<br />

y Conciliación; Comité <strong>de</strong> Gestión Integral, y Comisión <strong>de</strong> Personal.<br />

2014 D<strong>el</strong>egado Presi<strong>de</strong>ncial Ministerio <strong>de</strong> Cultura y Juv<strong>en</strong>tud; Instituto Mixto <strong>de</strong> Ayuda Social; Instituto Nacional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres; Ministerio <strong>de</strong> Educación Pública; Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Seguridad<br />

Social; Ministerio <strong>de</strong> Salud; Instituto Costarric<strong>en</strong>se <strong>de</strong>l Deporte y <strong>la</strong> Recreación;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos, y Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia.<br />

116


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Capítulo III<br />

Cuadro III.A1.2 (continuación)<br />

País<br />

Gabinete o Consejo<br />

<strong>de</strong> Ministros<br />

Ecuador Consejo Sectorial<br />

<strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Social<br />

El Salvador Gabinete <strong>de</strong> Gestión<br />

Social e Inclusión<br />

Guatema<strong>la</strong> Gabinete Específico<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

Haití b Comisión Nacional<br />

<strong>de</strong> Lucha contra<br />

<strong>el</strong> Hambre y <strong>la</strong><br />

Malnutrición<br />

Honduras c Gabinete Sectorial<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e<br />

Inclusión Social<br />

México d Gabinete Especializado<br />

<strong>de</strong> México Incluy<strong>en</strong>te<br />

Nicaragua Consejo <strong>de</strong><br />

Comunicación y<br />

Ciudadanía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l<br />

Po<strong>de</strong>r Ciudadano<br />

Año <strong>de</strong><br />

creación<br />

Coordina o presi<strong>de</strong> Instituciones Otros participantes<br />

2008 Ministro <strong>de</strong><br />

Coordinación <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Social<br />

Vicepresi<strong>de</strong>ncia; Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, Acuacultura y Pesca;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Laborales; Consejo Nacional <strong>de</strong> Capacitación y Formación<br />

Profesional; Servicio Ecuatoriano <strong>de</strong> Capacitación Profesional; Instituto Ecuatoriano<br />

<strong>de</strong> Crédito Educativo y Becas; Secretaría Técnica <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Ecuador; Secretaría<br />

Nacional <strong>de</strong> Educación Superior, Ci<strong>en</strong>cia, Tecnología e Innovación; empresas públicas;<br />

Secretaría Nacional <strong>de</strong>l Migrante; Programa Nacional <strong>de</strong> Micro Finanzas; Ministerio<br />

<strong>de</strong> Inclusión Económica y Social; Ministerio <strong>de</strong> Educación; Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Pública; Ministerio <strong>de</strong>l Deporte, y Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Urbano y Vivi<strong>en</strong>da.<br />

2014 Ministro <strong>de</strong> Salud Ministerio <strong>de</strong> Salud; Ministerio <strong>de</strong> Educación; Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Previsión Social;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Obras Públicas, Transporte, Vivi<strong>en</strong>da y <strong>Desarrollo</strong> Urbano; Secretaría <strong>de</strong><br />

Inclusión Social; Secretaría Técnica y <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación; Secretaría <strong>de</strong> Cultura; Presi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Directiva <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud; Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong><br />

Administración <strong>de</strong>l Fondo <strong>de</strong> Inversión Social <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Local; Dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Directiva <strong>de</strong>l Fondo Nacional <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da Popu<strong>la</strong>r; Dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Directiva, y Dirección Ejecutiva <strong>de</strong>l Fondo Social <strong>para</strong> <strong>la</strong> Vivi<strong>en</strong>da.<br />

2012 Vicepresi<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

2012<br />

(hasta<br />

2014)<br />

Primera Dama<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Vicepresi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República; Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social; Ministerio <strong>de</strong> Agricultura,<br />

Gana<strong>de</strong>ría y Alim<strong>en</strong>tación; Ministerio <strong>de</strong> Comunicaciones, Infraestructura y Vivi<strong>en</strong>da;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Cultura y Deportes; Ministerio <strong>de</strong> Economía; Ministerio <strong>de</strong> Educación; Ministerio<br />

<strong>de</strong> Finanzas Públicas; Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública; Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Previsión Social;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Ambi<strong>en</strong>te y Recursos Naturales; Secretaría <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación y Programación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia; Secretaría <strong>de</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria y Nutricional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia;<br />

Secretaría <strong>de</strong> Coordinación Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia; Secretaría <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar Social<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia; Secretaría Presi<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer; Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Instituto Nacional<br />

<strong>de</strong> Estadística; Dirección <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud; Secretaría Ejecutiva <strong>de</strong>l<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción al Migrante <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>; Coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />

Presi<strong>de</strong>ncial contra <strong>la</strong> Discriminación y <strong>el</strong> Racismo; Secretaría Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinadora<br />

Nacional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Reducción <strong>de</strong> Desastres, y Dirección <strong>de</strong>l Fondo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social.<br />

Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperación Externa; Ministerio <strong>de</strong>l Interior y<br />

<strong>de</strong> los Colectivos Territoriales; Ministerio <strong>de</strong> Asuntos Extranjeros y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Culturas;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Cultura; Ministerio <strong>de</strong> los Haitianos Resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Extranjero; Ministro<br />

<strong>de</strong>legado ante <strong>el</strong> Primer Ministro <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> los asuntos <strong>el</strong>ectorales; Ministerio <strong>de</strong><br />

Asuntos Sociales y <strong>de</strong>l Trabajo; Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Pob<strong>la</strong>ción; Ministerio<br />

<strong>de</strong> Agricultura, Recursos Naturales y <strong>Desarrollo</strong> Rural; Ministerio <strong>de</strong> Comunicaciones;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Economía y Finanzas; Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa; Ministerio <strong>de</strong> Comercio<br />

e Industria; Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Condición y los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer; Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación y Formación Profesional; Ministerio <strong>de</strong> Deportes; Ministerio <strong>de</strong> Obras Públicas,<br />

Transportes y Comunicaciones; Ministerio <strong>de</strong> Justicia y Seguridad Pública; Ministerio<br />

<strong>de</strong>l Medio Ambi<strong>en</strong>te; Ministerio <strong>de</strong> Turismo e Industrias Creativas, y Ministro <strong>de</strong>legado<br />

ante <strong>el</strong> Primer Ministro a cargo <strong>de</strong> los programas y proyectos <strong>social</strong>es <strong>de</strong>l Gobierno.<br />

n.d. D<strong>el</strong>egado Presi<strong>de</strong>ncial Secretaría <strong>de</strong> Salud; Secretaría <strong>de</strong> Educación; Instituto <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Comunitario, Agua y<br />

Saneami<strong>en</strong>to; Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social; Instituto Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer;<br />

Patronato Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia, y Dirección Nacional <strong>de</strong> Niñez, Adolesc<strong>en</strong>cia y Familia.<br />

2002 Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> República<br />

Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social; Secretaría <strong>de</strong> Educación Pública; Secretaría<br />

<strong>de</strong>l Trabajo y Previsión Social; Secretaría <strong>de</strong> Salud; Consejería Jurídica <strong>de</strong>l<br />

Ejecutivo Fe<strong>de</strong>ral; Secretaría <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y Recursos Naturales;<br />

Secretaría <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, <strong>Desarrollo</strong> Rural, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación;<br />

Secretaría <strong>de</strong> Comunicaciones y Transportes; Secretaría <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da y Crédito<br />

Público; Secretaría <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores, y Secretaría <strong>de</strong> Gobernación.<br />

2007 D<strong>el</strong>egado Presi<strong>de</strong>ncial Secretaría <strong>de</strong> Comunicación y Ciudadanía <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social; Policía Nacional;<br />

Ejército <strong>de</strong> Nicaragua; Instituto Nicaragü<strong>en</strong>se <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer; Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to,<br />

Industria y Comercio; Instituto Nicaragü<strong>en</strong>se <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud; Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia;<br />

Instituto Nicaragü<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Seguridad Social; Ministerio <strong>de</strong> Salud; Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación; Ministerio <strong>de</strong>l Ambi<strong>en</strong>te y Recursos Naturales; Ministerio <strong>de</strong> Transporte<br />

e Infraestructura; Ministerio Agropecuario y Forestal; Instituto <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Rural;<br />

Instituto Nicaragü<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Cultura; Instituto Nicaragü<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Deportes; Alcaldía<br />

Municipal; Concejo Municipal; Instituto Nicaragü<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to Municipal; Fondo<br />

<strong>de</strong> Inversión Social <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia, y Empresa Nicaragü<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos Básicos.<br />

Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro Social; Consejo<br />

Nacional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Cultura y <strong>la</strong>s Artes; Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres; Instituto <strong>de</strong> Seguridad y<br />

Servicios Sociales <strong>de</strong> los Trabajadores <strong>de</strong>l Estado;<br />

Instituto <strong>de</strong>l Fondo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vivi<strong>en</strong>da <strong>para</strong><br />

los Trabajadores, y Comisión Nacional <strong>de</strong>l Agua.<br />

117


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Capítulo III<br />

Cuadro III.A1.2 (conclusión)<br />

País<br />

Gabinete o Consejo<br />

<strong>de</strong> Ministros<br />

Año <strong>de</strong><br />

creación<br />

Coordina o presi<strong>de</strong> Instituciones Otros participantes<br />

Panamá Gabinete Social 1992 Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> República<br />

Secretaría Técnica adscrita al Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social; Comisión<br />

Multisectorial <strong>de</strong>l Gabinete Social, y Comité Técnico <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción.<br />

Directores <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> los ministerios que<br />

integran <strong>el</strong> Gabinete Social y Director <strong>de</strong> Políticas<br />

Sociales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social.<br />

Paraguay Gabinete Social 2003 Secretario Ejecutivo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Técnica<br />

<strong>de</strong>l Gabinete Social<br />

Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y Gana<strong>de</strong>ría; Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional; Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación y Cultura; Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da; Ministerio <strong>de</strong> Industria y<br />

Comercio; Ministerio <strong>de</strong> Justicia; Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer; Ministerio <strong>de</strong> Obras<br />

Públicas y Comunicaciones; Ministerio <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores; Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social; Ministerio <strong>de</strong>l Interior; Ministerio <strong>de</strong><br />

Trabajo, Empleo y Seguridad Social; Secretarías Ejecutivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia;<br />

instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral; dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s binacionales,<br />

y titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tes autónomos, autárquicos y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizados.<br />

Perú Comisión<br />

Interministerial <strong>de</strong><br />

Asuntos Sociales<br />

2011 Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l<br />

Consejo <strong>de</strong> Ministros<br />

Viceministerio <strong>de</strong> Políticas y Evaluación Social <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión<br />

Social; Ministerio <strong>de</strong> Educación; Ministerio <strong>de</strong> Salud; Ministerio <strong>de</strong> Justicia y Derechos<br />

Humanos; Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer y Pob<strong>la</strong>ciones Vulnerables; Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción;<br />

Ministerio <strong>de</strong>l Trabajo y Promoción <strong>de</strong>l Empleo; Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da, Construcción<br />

y Saneami<strong>en</strong>to; Ministerio <strong>de</strong> Energía y Minas; Ministerio <strong>de</strong> Cultura; Ministerio <strong>de</strong><br />

Economía y Finanzas, y Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to Estratégico.<br />

República<br />

Dominicana<br />

Gabinete <strong>de</strong><br />

Coordinación <strong>de</strong><br />

Políticas Sociales<br />

2004 Vicepresi<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da; Ministerio <strong>de</strong> Educación, y Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública. Seguro Nacional <strong>de</strong> Salud; Programa Solidaridad;<br />

Dirección Técnica <strong>de</strong>l Gabinete <strong>de</strong> Coordinación<br />

<strong>de</strong> Políticas Sociales; Administradora <strong>de</strong> Subsidios<br />

Sociales y Sistema Único <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios.<br />

Uruguay Gabinete Social 2014 Ministro <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Social<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social; Ministerio <strong>de</strong> Economía y Finanzas;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura; Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Seguridad<br />

Social; Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública; Ministerio <strong>de</strong> Turismo y Deportes;<br />

Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da, Or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to Territorial y Medio Ambi<strong>en</strong>te;<br />

Oficina <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to y Presupuesto, y Congreso <strong>de</strong> Int<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) e Vicepresi<strong>de</strong>ncia <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y<br />

<strong>la</strong> Revolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Misiones (Segunda<br />

Vicepresi<strong>de</strong>ncia <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> Área Social)<br />

2009 Segundo<br />

Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l<br />

Consejo <strong>de</strong> Ministros<br />

Revolucionarios <strong>de</strong>l<br />

Gobierno Bolivariano<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> Área Social<br />

Ministerio <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Popu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> <strong>el</strong> Proceso Social <strong>de</strong>l Trabajo; Ministerio <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r<br />

Popu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> <strong>la</strong> Salud; Ministerio <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Popu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as; Ministerio<br />

<strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Popu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud y Deporte; Ministerio <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Popu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

Servicio P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario, y Ministerio <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Popu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> <strong>la</strong> Mujer e Igualdad <strong>de</strong> Género.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los países.<br />

a<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Brasil exist<strong>en</strong> diversos consejos nacionales <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> sectores o subsectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> que operan como espacios <strong>de</strong> <strong>de</strong>liberación y consulta <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> gobierno, <strong>la</strong> sociedad civil y los usuarios<br />

o participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias nacionales <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> públicas. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e inclusión <strong>social</strong>, sobresal<strong>en</strong> los Consejos Nacionales <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Social, <strong>el</strong> Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria y Nutricional y <strong>el</strong> Consejo Nacional <strong>de</strong> Previsión Social, <strong>en</strong>tre otros. Véase [<strong>en</strong> línea]: http://www.ipea.gov.br/participacao/images/pdfs/re<strong>la</strong>toriofinal_perfil_cons<strong>el</strong>hosnacionais.pdf.<br />

b<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Haití, <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Lucha contra <strong>el</strong> Hambre y <strong>la</strong> Malnutrición funcionó hasta 2014 como <strong>en</strong>tidad coordinadora, formalm<strong>en</strong>te bajo <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Dama (véase <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto <strong>en</strong> <strong>el</strong> diario<br />

oficial <strong>de</strong>l 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2012 [<strong>en</strong> línea] http://www.abagrangou.ht/medias/COLFAM_Moniteur_24%20janvier%202012.pdf).<br />

c<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Honduras, existe otra instancia importante <strong>de</strong> coordinación intersectorial, <strong>el</strong> Comité Técnico <strong>de</strong> Protección Social, que cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Despacho <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Social, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong>l Despacho Presi<strong>de</strong>ncial, <strong>la</strong> Secretaría Técnica <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación y Cooperación Externa, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Despacho <strong>de</strong> Educación, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Despacho <strong>de</strong><br />

Salud, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> los Despachos <strong>de</strong> Trabajo y Seguridad Social, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> los Despachos <strong>de</strong> Justicia y Derechos Humanos, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> los Despachos <strong>de</strong> Pueblos Indíg<strong>en</strong>as<br />

y Afrohondureños, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> los Despachos Gobernación y Justicia, <strong>el</strong> Instituto Hondureño <strong>de</strong> <strong>la</strong> Niñez y <strong>la</strong> Familia, <strong>el</strong> Instituto Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer, <strong>el</strong> Instituto Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud, <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>de</strong> Honduras, <strong>el</strong> Fondo Hondureño <strong>de</strong> Inversión Social, <strong>el</strong> Comisionado Nacional <strong>de</strong> los Derechos Humanos, <strong>el</strong> Grupo Sociedad Civil, <strong>la</strong> Coordinadora <strong>de</strong> Instituciones y Asociaciones <strong>de</strong> Rehabilitación <strong>de</strong> Honduras,<br />

<strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Alternativa No Formal, <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Mujeres, <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Pueblos Autóctonos <strong>de</strong> Honduras, <strong>la</strong> Fundación Hondureña <strong>de</strong> Rehabilitación e Integración<br />

<strong>de</strong>l Limitado, <strong>la</strong> Red Regional <strong>de</strong> Justicia y Paz (RedPaz), <strong>la</strong> Asociación Kukulcán, <strong>el</strong> Colectivo Violeta, <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Instituciones por los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Niñez, Ayuda <strong>en</strong> Acción, Casa Alianza, Christian Childr<strong>en</strong>’s Fund, P<strong>la</strong>n<br />

Honduras, Asociación Nacional <strong>de</strong> Molineros <strong>de</strong> Honduras, Asociación Compartir, Fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Solidaridad y <strong>el</strong> Voluntariado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana, asociación Gaviota, Asociación Cristiana <strong>de</strong> Jóv<strong>en</strong>es, Foro Nacional<br />

<strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tud, Consejo Hondureño <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa Privada y Secretaría <strong>de</strong> Industria y Comercio.<br />

d<br />

En 2002, se estableció <strong>en</strong> México un gabinete <strong>social</strong>, cuya presi<strong>de</strong>ncia era rotativa <strong>en</strong>tre los ministerios <strong>de</strong> educación, salud y <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>. En 2013, se dio al gabinete <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>de</strong>nominación, como Gabinete<br />

Especializado <strong>de</strong> México Incluy<strong>en</strong>te, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> reagrupar todas <strong>la</strong>s instancias fe<strong>de</strong>rales <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>bores re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>.<br />

e<br />

En <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, otra instancia importante <strong>de</strong> coordinación es <strong>el</strong> Viceministerio <strong>para</strong> <strong>la</strong> Suprema F<strong>el</strong>icidad Social <strong>de</strong>l Pueblo, presidido por un <strong>de</strong>legado nombrado por <strong>el</strong> ejecutivo y compuesto por <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Social, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>de</strong>s Sociales, <strong>el</strong> Instituto Autónomo Consejo Nacional <strong>de</strong> Derechos <strong>de</strong> Niños, Niñas y Adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>el</strong> Instituto Nacional <strong>de</strong> Servicios Sociales, <strong>el</strong> Consejo<br />

Nacional <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>el</strong> Consejo Nacional <strong>para</strong> <strong>la</strong>s Personas con Discapacidad, así como <strong>la</strong> Fundación Nacional El Niño Simón, <strong>la</strong> Misión Niños Jesús, <strong>la</strong> Misión<br />

Negra Hipólita, <strong>la</strong> Fundación José Féliz Ribas, <strong>la</strong> Misión José Gregorio Hernán<strong>de</strong>z y <strong>la</strong> Misión Cultura.<br />

118


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

País<br />

Cuadro III.A1.3<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (21 países): instancias responsables <strong>de</strong>l principal programa<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias <strong>de</strong>l país<br />

Principal programa <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias monetarias<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> o equival<strong>en</strong>te<br />

Entidad responsable <strong>de</strong>l programa<br />

Presi<strong>de</strong>ncia o Vicepresi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Otra cartera<br />

o instancia<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Asignación Universal por Hijo<br />

<strong>para</strong> Protección Social<br />

x<br />

B<strong>el</strong>ice<br />

Creando oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong><br />

nuestra transformación <strong>social</strong><br />

x<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) Bono Juancito Pinto x<br />

Brasil Bolsa Familia x<br />

Chile Ingreso Ético Familiar x<br />

Colombia Ingreso <strong>para</strong> <strong>la</strong> Prosperidad Social x<br />

Costa Rica Avancemos x<br />

Ecuador Bono <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano x<br />

El Salvador Comunida<strong>de</strong>s Solidarias x<br />

Guatema<strong>la</strong> Mi Bono Seguro x<br />

Haití Ti Manman Cheri x<br />

Honduras Bono 10.000 Educación, Salud y Nutrición x<br />

Jamaica<br />

Programa <strong>de</strong> avance mediante <strong>la</strong><br />

salud y <strong>la</strong> educación (PATH)<br />

x<br />

México Programa Prospera x<br />

Panamá Red <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s x<br />

Paraguay Tekoporâ x<br />

Perú Programa Juntos x<br />

República Dominicana Progresando con Solidaridad x<br />

Trinidad y Tabago<br />

Programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias<br />

condicionadas focalizadas<br />

x<br />

Uruguay Asignaciones Familiares x<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

Misiones, Gran<strong>de</strong>s Misiones<br />

y Micromisiones<br />

Total 21 10 6 5<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los países.<br />

x<br />

Capítulo III<br />

119


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Cuadro III.A1.4<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (22 países): sistemas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación o articu<strong>la</strong>ción<br />

e instancias <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> los programas <strong>social</strong>es<br />

País<br />

Registro único <strong>de</strong> participantes<br />

Sistema integrado <strong>de</strong><br />

información <strong>social</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina Registro Único <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios Sistema <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntificación<br />

Nacional Tributario y Social<br />

B<strong>el</strong>ice Registro Único <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios - -<br />

Instancias <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> los programas <strong>social</strong>es<br />

Dirección Nacional <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Información,<br />

Monitoreo y Evaluación <strong>de</strong> Programas Sociales<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) Registro único <strong>de</strong> estudiantes - Unidad <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong> Políticas Sociales y Económicas<br />

Brasil<br />

O Cadastro Único <strong>para</strong><br />

Programas Sociais (CadÚnico)<br />

Sistema Único <strong>de</strong> Assistência<br />

Social (SUAS)<br />

Secretaría <strong>de</strong> Evaluación y Gestión <strong>de</strong><br />

Información <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre<br />

Chile Ficha <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> Sistema Integrado <strong>de</strong> Información Social Subsecretaría <strong>de</strong> Evaluación Social <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Dirección <strong>de</strong><br />

Presupuestos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da<br />

Colombia Registro Único <strong>de</strong> Afiliados Sistema Integrado <strong>de</strong> Gestión Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Superación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Pobreza Extrema<br />

Costa Rica Registro Nacional <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios Sistema Nacional <strong>de</strong> Información Social Área <strong>de</strong> Evaluación y Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>nificación Nacional y Política Económica (MIDEPLAN)<br />

Ecuador Registro Social Registro Interconectado <strong>de</strong><br />

Programas Sociales<br />

Coordinación G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación,<br />

Seguimi<strong>en</strong>to y Evaluación <strong>de</strong> Políticas Sociales<br />

El Salvador Registro Único <strong>de</strong> Participantes - Secretaría Técnica y <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Padrones <strong>de</strong> Usuarios<br />

- Vice Ministerio <strong>de</strong> Política, P<strong>la</strong>nificación y Evaluación<br />

(no articu<strong>la</strong>do)<br />

Haití Registro Único <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios - -<br />

Honduras<br />

Sistema <strong>de</strong> Registro<br />

<strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios<br />

Sistema Único <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong><br />

Políticas Sociales (SUEPPS)<br />

Jamaica - - Unidad <strong>de</strong> Monitoreo y Evaluación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong>l Gabinete<br />

México Padrón <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios Sistema Integral <strong>de</strong> Información<br />

<strong>de</strong> Padrones <strong>de</strong> Programas<br />

Gubernam<strong>en</strong>tales (SIIPP-G)<br />

Nicaragua Registro único <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios Sistema Nacional <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

Bi<strong>en</strong>estar Social<br />

-<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social (CONEVAL)<br />

Panamá - Sistema <strong>de</strong> Protección Social Secretaría <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Protección Social (SSPS)<br />

Paraguay<br />

Registro Único <strong>de</strong><br />

- -<br />

Información Social<br />

Perú Padrón <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios - No integrado<br />

República Dominicana<br />

Sistema Único <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>eficiarios (SIUBEN)<br />

Trinidad y Tabago - - -<br />

-<br />

- Unidad <strong>de</strong> Monitoreo y Evaluación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Dirección Técnica <strong>de</strong>l Gabinete <strong>de</strong><br />

Coordinación <strong>de</strong> Políticas Sociales<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to y Evaluación <strong>de</strong><br />

Políticas y P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Económico y Social <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Economía, P<strong>la</strong>nificación y <strong>Desarrollo</strong><br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

Registro <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l<br />

P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Nacional a <strong>la</strong><br />

Emerg<strong>en</strong>cia Social (PANES)<br />

Sistema Integrado <strong>de</strong><br />

Información <strong>de</strong>l Área Social<br />

- Sistema Nacional <strong>de</strong> Misiones<br />

y Gran<strong>de</strong>s Misiones (Proyecto)<br />

Dirección Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Monitoreo<br />

-<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los países.<br />

Capítulo III<br />

120


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Capítulo IV<br />

Hacia <strong>una</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>para</strong><br />

<strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

Introducción<br />

Lejos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñar <strong>una</strong> función subsidiaria, <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> económicas<br />

y <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tadas a proteger <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, y cumplir un pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>el</strong><br />

cambio estructural <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo productivo. Como lo ha <strong>de</strong>stacado <strong>la</strong> CEPAL (2012a), “no solo <strong>en</strong> lo <strong>social</strong> se juega<br />

lo <strong>social</strong>” 1 . Tampoco <strong>la</strong> productividad y <strong>el</strong> cambio estructural se juegan solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo económico. Los recursos<br />

bi<strong>en</strong> invertidos por los países <strong>en</strong> lo <strong>social</strong> —a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar los <strong>de</strong>rechos económicos,<br />

<strong>social</strong>es y culturales <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción— contribuy<strong>en</strong> a fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo<br />

<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida y acarrean importantes ganancias <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> productividad. La inversión <strong>social</strong> aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar: educar significa t<strong>en</strong>er ciudadanos informados y con mejores condiciones <strong>de</strong> acceso a un empleo productivo<br />

y <strong>de</strong> calidad, y <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida política y <strong>social</strong>. Un sistema <strong>de</strong> salud eficaz permite<br />

<strong>una</strong> vida más <strong>la</strong>rga y <strong>de</strong> mejor calidad, al tiempo que <strong>la</strong>s prestaciones por <strong>de</strong>sempleo y <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo reduc<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> (CEPAL, 2000, 2006, 2007a y 2010c; Cecchini y Martínez, 2011; Boyer, 2015). Por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> inversión <strong>social</strong> acarrea costos y pérdidas <strong>de</strong> ingresos, como se ha evi<strong>de</strong>nciado, <strong>en</strong>tre otros, <strong>en</strong> algunos estudios<br />

acerca <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong>l hambre y <strong>de</strong>l analfabetismo (Martínez y Fernán<strong>de</strong>z, 2007 y 2009).<br />

En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad no solo conlleva costos personales <strong>para</strong> qui<strong>en</strong>es<br />

<strong>la</strong> sufr<strong>en</strong>, sino que <strong>en</strong> términos <strong>social</strong>es y económicos afecta a <strong>la</strong> sociedad como un todo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> progreso<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>social</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción es indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> lograr <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico sost<strong>en</strong>ible. De allí <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>una</strong> a<strong>de</strong>cuada inversión <strong>social</strong> y <strong>de</strong> que, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> períodos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración económica, los países redobl<strong>en</strong> los esfuerzos <strong>en</strong> este ámbito.<br />

Como se ha visto <strong>en</strong> los capítulos anteriores, a partir <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los años 2000, <strong>la</strong> región ha experim<strong>en</strong>tado<br />

importantes avances <strong>en</strong> diversas áreas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>: reducción significativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y mo<strong>de</strong>rado<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, notorias mejoras <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y avances significativos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud,<br />

educación y protección <strong>social</strong>.<br />

Esos avances, si bi<strong>en</strong> se han dado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un contexto económico favorable, han sido resultado <strong>de</strong> diversas<br />

<strong>políticas</strong> empr<strong>en</strong>didas por los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito económico, productivo, <strong>social</strong> y <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong><br />

1<br />

El manejo macroeconómico y <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> económicas <strong>de</strong> un país son parte crucial <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los problemas <strong>social</strong>es, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> ser responsables <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Un ejemplo clásico son los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción sobre <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Capítulo IV<br />

121


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

trabajo, <strong>en</strong> un contexto <strong>en</strong> que <strong>la</strong> priorización <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>de</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad y<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong> ganaron espacio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias g<strong>en</strong>erales<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Sin embargo, aún hay gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, ya que <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad sigue si<strong>en</strong>do muy alta, <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> se ha estancado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2012 y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia muestra <strong>una</strong> leve t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al alza. En un contexto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un conting<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción vulnerable —con<br />

ingresos cercanos a <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y sin ahorros monetarios, acceso a seguridad <strong>social</strong> o vivi<strong>en</strong>da propia—<br />

<strong>en</strong>ci<strong>en</strong><strong>de</strong> otra luz <strong>de</strong> alerta (CEPAL, 2014a) 2 . A esto se suman los <strong>de</strong>safíos que p<strong>la</strong>ntean los cambios <strong>de</strong>mográficos,<br />

<strong>en</strong> especial <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad, que ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias sobre los<br />

sistemas <strong>de</strong> salud y p<strong>en</strong>siones y <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> cuidado, tanto a esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias como <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. La<br />

migración extra e intrarregional implica también profundas transformaciones socioterritoriales, con gran impacto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s dinámicas económicas y <strong>la</strong>s estructuras familiares.<br />

Persist<strong>en</strong>, asimismo, gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s marcadas por <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> género, raza, etnia y <strong>la</strong>s distintas<br />

fases <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida. Esas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s no se expresan solo <strong>en</strong> los ingresos, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> acceso y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> nutrición y <strong>la</strong> inserción<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral. La persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> esos ámbitos constituye un reto <strong>para</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos económicos, <strong>social</strong>es y culturales, y es <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales barreras <strong>para</strong> que <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia<br />

sigan disminuy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Por eso, si se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> igualdad como horizonte, es necesario redob<strong>la</strong>r los esfuerzos, sobre todo <strong>en</strong> los países más<br />

rezagados. Pese al actual esc<strong>en</strong>ario económico global, que se pres<strong>en</strong>ta más complejo e incierto y que, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, será m<strong>en</strong>os favorable <strong>para</strong> <strong>la</strong> región, es fundam<strong>en</strong>tal asegurar los avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> logrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas e impedir su reversión, y no postergar <strong>la</strong>s asignaturas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ámbitos<br />

don<strong>de</strong> los logros c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te han sido insufici<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> consonancia con <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y los principios <strong>de</strong><br />

progresividad y no regresividad. La <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico implicará dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> ámbitos<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar como <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> calidad y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong>. Pese a<br />

<strong>el</strong>lo, no pue<strong>de</strong> postergarse <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>social</strong>es. La heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>políticas</strong>, económicas y <strong>social</strong>es <strong>de</strong> los países hace que cada uno <strong>de</strong>ba empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su propio camino.<br />

Este capítulo ti<strong>en</strong>e por objeto p<strong>la</strong>ntear lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> que<br />

fueron i<strong>de</strong>ntificados <strong>en</strong> los capítulos anteriores. En primer lugar, se propone <strong>una</strong> perspectiva que sitúa <strong>el</strong> combate a<br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> como <strong>de</strong>recho ciudadano. A continuación, se esbozan algunos retos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad y <strong>la</strong>s indisp<strong>en</strong>sables sinergias que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> establecerse<br />

respecto <strong>de</strong> otras <strong>políticas</strong>; se recomi<strong>en</strong>da proseguir los esfuerzos <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> cobertura y <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

prestaciones, y fortalecer su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales <strong>de</strong> educación, salud y nutrición, y <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

inserción <strong>la</strong>boral y productiva. En tercer término, se discut<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l empleo productivo<br />

y <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te como un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, lo que requiere diseñar e implem<strong>en</strong>tar medidas<br />

<strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l empleo, fortalecer <strong>la</strong>s instituciones <strong>la</strong>borales y <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo, promover <strong>la</strong><br />

autonomía económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres —que implica, <strong>en</strong>tre otros objetivos, impulsar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado como<br />

un pi<strong>la</strong>r fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>— y avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre educación y empleo,<br />

fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> educación técnica y profesional. En cuarto lugar, se abordan <strong>políticas</strong> y programas <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s <strong>de</strong> género, raza y etnia. Por último, se vincu<strong>la</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> con<br />

<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> territorio, abogando por fortalecer los mecanismos <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ante los<br />

<strong>de</strong>sastres y dar respuestas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s territoriales.<br />

En este capítulo también se p<strong>la</strong>ntean <strong>de</strong>safíos y recom<strong>en</strong>daciones re<strong>la</strong>cionadas al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institucionalidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, y se resaltan alg<strong>una</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> los pactos indisp<strong>en</strong>sables <strong>para</strong><br />

tal cometido.<br />

2<br />

De acuerdo con <strong>la</strong>s últimas proyecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL (2015), <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>de</strong>crecerá un 0,3% <strong>en</strong> 2015 y <strong>para</strong> 2016 se<br />

prevé un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> solo un 0,7%.<br />

Capítulo IV<br />

122


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

A. El combate a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> como <strong>de</strong>recho ciudadano:<br />

<strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL<br />

La protección <strong>social</strong> está dirigida a respon<strong>de</strong>r tanto a los riesgos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (por ejemplo,<br />

<strong>de</strong>sempleo, <strong>en</strong>fermedad, discapacidad o vejez) como a los problemas estructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />

Se vincu<strong>la</strong> a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> diversas formas: <strong>el</strong>imina o reduce consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r hacer fr<strong>en</strong>te a un riesgo conting<strong>en</strong>te; limita <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong>l círculo vicioso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad al evitar que <strong>la</strong>s familias hipotequ<strong>en</strong> a futuro activos c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano, como<br />

<strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación; y facilita <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estrategias dirigidas a empo<strong>de</strong>rar a los grupos más vulnerables<br />

fr<strong>en</strong>te a riesgos (sobre todo a niños, ancianos y mujeres). En particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong>biera garantizar un<br />

grado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar que posibilite sost<strong>en</strong>er niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida consi<strong>de</strong>rados básicos <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas, facilitar <strong>el</strong> acceso a los servicios <strong>social</strong>es y fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te (Cecchini y Martínez, 2011).<br />

Des<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> pue<strong>de</strong> estar ori<strong>en</strong>tada <strong>de</strong> manera prioritaria a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción —como <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>—, <strong>de</strong>be<br />

estar disponible <strong>para</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía. Se recomi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sistemas integrales <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>,<br />

con c<strong>la</strong>ra vocación universalista. Estos sistemas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contar con financiami<strong>en</strong>to solidario y ser fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

igualitarios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s garantías que establec<strong>en</strong> como <strong>de</strong>rechos ciudadanos.<br />

Consi<strong>de</strong>rando que los mercados <strong>la</strong>borales no han logrado convertirse <strong>en</strong> <strong>una</strong> puerta <strong>de</strong> acceso universal a <strong>la</strong><br />

protección <strong>social</strong> (CEPAL, 2006), <strong>el</strong> esfuerzo por universalizar <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> atañe al m<strong>en</strong>os a cuatro esferas:<br />

i) jubi<strong>la</strong>ciones, p<strong>en</strong>siones y otras transfer<strong>en</strong>cias monetarias a adultos mayores; ii) transfer<strong>en</strong>cias monetarias a familias<br />

con hijos; iii) acceso a servicios y asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> salud, y iv) protección a los trabajadores (como seguros <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad, acci<strong>de</strong>ntes y <strong>de</strong>sempleo, in<strong>de</strong>mnizaciones, horas extra y lic<strong>en</strong>cias) (Cecchini, Filgueira y Robles, 2014).<br />

La protección <strong>social</strong> contra los riesgos cumple un importante pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. Aunque los límites y cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

universales y solidarias siempre van a ser polémicos, <strong>la</strong> incertidumbre fr<strong>en</strong>te a los riesgos y <strong>la</strong>s conting<strong>en</strong>cias pue<strong>de</strong><br />

permitir consolidar un interés por parte <strong>de</strong> un amplio espectro ciudadano <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

medida <strong>en</strong> que toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción requiere gozar <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a <strong>una</strong> gama <strong>de</strong> riesgos <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia<br />

incierta <strong>en</strong> cuanto a su magnitud y oportunidad.<br />

En <strong>una</strong> región tan <strong>de</strong>sigual como <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>la</strong> capacidad individual <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar riesgos mediante<br />

instrum<strong>en</strong>tos informales o <strong>de</strong> mercado no <strong>de</strong>be sobredim<strong>en</strong>sionarse 3 . A veces los mercados <strong>de</strong> seguros privados<br />

no exist<strong>en</strong> o no están a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta, se produce <strong>una</strong> baja<br />

cobertura <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to; sin <strong>una</strong> a<strong>de</strong>cuada diversificación <strong>de</strong>l riesgo, a<strong>de</strong>más, se pot<strong>en</strong>cian <strong>la</strong>s exclusiones y <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s. En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> asegurami<strong>en</strong>to solidario permite a <strong>la</strong>s personas diversificar los riesgos y <strong>reducir</strong> <strong>la</strong><br />

brecha <strong>en</strong>tre los niv<strong>el</strong>es efectivos <strong>de</strong> dotación <strong>de</strong> ingresos y los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>seados, al disminuir <strong>el</strong> riesgo<br />

agregado <strong>de</strong> los individuos (CEPAL, 2013b).<br />

Riesgos tales como <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong>s restricciones <strong>para</strong> satisfacer necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> niños y personas<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes o con discapacidad, los episodios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y subempleo, y <strong>la</strong> pérdida o radical disminución <strong>de</strong><br />

ingresos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez son factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar pres<strong>en</strong>te y futuro <strong>de</strong> todos los individuos, que se v<strong>en</strong><br />

afectados con diversa duración e int<strong>en</strong>sidad. Aunque estas circunstancias están <strong>de</strong>terminadas crucialm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s<br />

asimetrías propias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas <strong>de</strong> que se goce, escapan <strong>en</strong> diversa medida al control <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas: <strong>de</strong> allí que <strong>el</strong> asegurami<strong>en</strong>to permita lidiar con lo que se ha <strong>de</strong>nominado “economía <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> incertidumbre” porque es incierto <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> protección necesaria y son in<strong>de</strong>terminados <strong>el</strong> período durante<br />

3<br />

Esto se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>una</strong> amplia literatura económica inaugurada por Arrow, hace 50 años, que <strong>en</strong> su fecundo análisis microeconómico<br />

<strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (Arrow, 1963), postuló que este estaba p<strong>la</strong>gado <strong>de</strong> fal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>bido a que los riesgos no eran totalm<strong>en</strong>te asegurables<br />

y a que existían asimetrías <strong>de</strong> información. Las instituciones <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud se analizaban como adaptaciones a<br />

<strong>la</strong>s inefici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> mercado que, a su vez, por <strong>la</strong>s restricciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> estos mercados, conducían a inefici<strong>en</strong>cias. En<br />

<strong>una</strong> compi<strong>la</strong>ción realizada por Barr <strong>en</strong> 2001 se reúne <strong>una</strong> s<strong>el</strong>ecta pero ext<strong>en</strong>sa bibliografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría económica <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar y<br />

<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar (100 artículos), que abarca discusiones teóricas y empíricas <strong>en</strong> torno a p<strong>en</strong>siones, salud, educación y lucha<br />

contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Capítulo IV<br />

123


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

<strong>el</strong> que se requiere esa protección, los costos involucrados y <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong> <strong>la</strong> integridad personal y<br />

<strong>de</strong> los ingresos. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios por su naturaleza muchas veces también es irregu<strong>la</strong>r<br />

e impre<strong>de</strong>cible. Por otra parte, como <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> precios no permite <strong>en</strong>carar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te alg<strong>una</strong>s <strong>de</strong> estas<br />

conting<strong>en</strong>cias, <strong>el</strong> asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mercado se restringe tanto <strong>en</strong> cobertura como <strong>en</strong> monto. Por estas restricciones,<br />

por ejemplo, <strong>el</strong> asegurami<strong>en</strong>to privado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pue<strong>de</strong> acarrear, <strong>en</strong>tre otras cosas, <strong>una</strong> <strong>de</strong>sprotección ante gastos<br />

médicos <strong>el</strong>evados, que son precisam<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong>los contra los cuales resultaría muy atractivo asegurarse (Arrow, 1963<br />

y 2000, págs. 220-229; CEPAL, 2013b).<br />

Para evaluar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> resulta fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>terminar cómo respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s dinámicas<br />

<strong>de</strong> riesgos y a su distribución <strong>social</strong>. Cuando cun<strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que <strong>la</strong> protección fr<strong>en</strong>te a riesgos instaura<br />

<strong>una</strong> ciudadanía <strong>social</strong> <strong>de</strong> “primera” y <strong>de</strong> “segunda” c<strong>la</strong>se, y <strong>de</strong> que tal jerarquía, al perpetuarse <strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>eraciones,<br />

adquiere cierto carácter estam<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> cohesión <strong>social</strong> se resi<strong>en</strong>te. Por <strong>el</strong> contrario, cuando <strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> sociedad<br />

g<strong>en</strong>eran mecanismos <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to que reduc<strong>en</strong> <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> ciertos ev<strong>en</strong>tos fortuitos sobre <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas, se fortalece <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> sociedad (CEPAL, 2007a).<br />

Tal como lo ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> CEPAL, un sistema <strong>de</strong> protección es más que <strong>una</strong> estructura institucional; es un<br />

acuerdo político al que concurre <strong>la</strong> sociedad <strong>para</strong> establecer <strong>la</strong>s bases sobre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>sea construir y regu<strong>la</strong>r su<br />

conviv<strong>en</strong>cia. Este acuerdo, que está <strong>en</strong> construcción perman<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> especificación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos, que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> aplicarse a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, cómo se garantizan y <strong>en</strong> qué forma se hac<strong>en</strong> viables. Por lo tanto, requiere<br />

construir cons<strong>en</strong>sos que se p<strong>la</strong>sm<strong>en</strong> <strong>en</strong> instituciones, normas, programas y recursos. Asimismo, <strong>para</strong> transitar <strong>de</strong> un<br />

conjunto <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es a un sistema integral <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, es necesario alcanzar pactos que implican<br />

<strong>en</strong>carar conflictos <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>rechos, recursos, patrones distributivos y diseños institucionales. Un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> protección<br />

<strong>social</strong> basado <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos exige pronunciarse <strong>en</strong> torno a cuatro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales: <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es<br />

y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to contributivos y no contributivos; <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> solidaridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to;<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>para</strong> <strong>una</strong> gestión efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> prestaciones, y <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos explícitos que se pue<strong>de</strong>n garantizar y exigir <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> acceso a prestaciones <strong>social</strong>es<br />

(CEPAL, 2006 y 2007a).<br />

La CEPAL ha formu<strong>la</strong>do principios sobre <strong>la</strong> política <strong>social</strong> y <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos ciudadanos. El principio <strong>de</strong> universalidad consiste <strong>en</strong> garantizar a todos los miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>terminadas protecciones o b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, con <strong>la</strong> calidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad que<br />

se consi<strong>de</strong>ran necesarios <strong>para</strong> <strong>una</strong> participación pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. Con este principio, se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> que todos los<br />

individuos cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con <strong>la</strong> certeza <strong>de</strong> que se les asegura <strong>el</strong> máximo bi<strong>en</strong>estar permitido por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico<br />

<strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado. Ello no significa que toda prestación pueda ni <strong>de</strong>ba brindarse <strong>de</strong> manera universal, sino que<br />

<strong>la</strong> sociedad establece, a partir <strong>de</strong> acuerdos, los estándares <strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong> cobertura que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> garantizarse a todos<br />

sus miembros (CEPAL, 2000 y 2006).<br />

La universalidad está íntimam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da con <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> solidaridad, que a su vez postu<strong>la</strong> <strong>la</strong> participación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> capacidad económica individual. Así, <strong>la</strong> solidaridad<br />

<strong>de</strong>be coadyuvar a asegurar <strong>la</strong> universalidad y <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong>s prestaciones <strong>social</strong>es, consi<strong>de</strong>rando<br />

<strong>la</strong>s asimetrías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones económicas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición a riesgos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud y<br />

empleo. Según <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> solidaridad, se asume también que, dadas <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar individual,<br />

existe <strong>una</strong> estrecha interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre este y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>social</strong>. En <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

socieda<strong>de</strong>s influy<strong>en</strong> <strong>la</strong> amplitud y calidad <strong>de</strong> los servicios y <strong>la</strong>s protecciones <strong>social</strong>es (CEPAL, 2000, 2006 y 2013b).<br />

Los principales obstáculos <strong>para</strong> <strong>el</strong> avance hacia <strong>la</strong> universalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es y <strong>de</strong> sus prestaciones han<br />

sido <strong>la</strong> restricción <strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acuerdos <strong>social</strong>es sobre su prioridad, así como <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s instrum<strong>en</strong>tales<br />

<strong>para</strong> su ejecución. La universalidad no es contraria a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> establecer criterios <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ectividad, que se<br />

impon<strong>en</strong> ante <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> recursos y como forma <strong>de</strong> asegurar que los servicios <strong>social</strong>es llegu<strong>en</strong> a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más<br />

pobre y vulnerable. Como ya fue expuesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo II, si se <strong>de</strong>sea at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> carácter multifacético y heterogéneo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong>be existir <strong>una</strong> interacción b<strong>en</strong>éfica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> universales e integrales y <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> s<strong>el</strong>ectivas<br />

y difer<strong>en</strong>ciadas. Como <strong>la</strong>s barreras afectan principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s personas más pobres, <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ectividad <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

como <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to o conjunto <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos que permit<strong>en</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> acción, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong><br />

subsidios, <strong>para</strong> que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos económicos pueda acce<strong>de</strong>r a los servicios y garantías <strong>social</strong>es. De<br />

ese modo, <strong>la</strong> focalización ti<strong>en</strong>e por objeto hacer más eficaz <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es (CEPAL, 2000<br />

y 2006). Concebir <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> como <strong>una</strong> política universal que da acceso igualitario a todos los ciudadanos<br />

Capítulo IV<br />

124


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

no implica proveer servicios uniformes <strong>para</strong> <strong>una</strong> pob<strong>la</strong>ción heterogénea, sino adaptar dichos servicios <strong>para</strong> cubrir<br />

brechas difer<strong>en</strong>ciadas y asegurar a todos <strong>el</strong> goce <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos. De esta manera, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación universalista no<br />

está reñida con <strong>la</strong> focalización, sino que <strong>la</strong> segunda está al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes condiciones <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s personas (por edad, sexo, raza y etnia, niv<strong>el</strong> socioeconómico<br />

o situación <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong>tre otras).<br />

Para avanzar hacia <strong>la</strong> igualdad, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los recursos públicos <strong>de</strong>be ser efici<strong>en</strong>te. El principio <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los recursos públicos <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> política <strong>social</strong> resulta intrínseco a <strong>la</strong> igualdad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que permite pot<strong>en</strong>ciar los principios <strong>de</strong> universalidad y solidaridad sin contraponerlos. No <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> efectos macro y microeconómicos, sino, <strong>en</strong> última instancia, como <strong>la</strong> capacidad <strong>para</strong><br />

maximizar con recursos escasos los objetivos <strong>social</strong>es <strong>de</strong>finidos (CEPAL, 2000 y 2006). A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s reformas dirigidas<br />

a fortalecer los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> mercado, con normas que v<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

por a<strong>de</strong>cuadas combinaciones público-privadas, a fin <strong>de</strong> lograr los objetivos <strong>de</strong>seados (CEPAL, 2007b, pág. 137).<br />

Más allá <strong>de</strong> los indisp<strong>en</strong>sables programas <strong>de</strong> carácter focalizado, <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> está íntimam<strong>en</strong>te<br />

asociada con <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exclusiones y <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplia gama <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es que abarcan, <strong>en</strong>tre otros, a los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>. Como <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo no<br />

ha mostrado <strong>una</strong> sufici<strong>en</strong>te capacidad incluy<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> calidad ni <strong>de</strong> cobertura<br />

contributiva, no pue<strong>de</strong> ser <strong>el</strong> único mecanismo <strong>para</strong> proteger a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fr<strong>en</strong>te a riesgos re<strong>la</strong>cionados,<br />

por ejemplo, con <strong>la</strong>s fluctuaciones <strong>de</strong> ingresos, <strong>la</strong> salud y <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to. Por eso <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> no <strong>de</strong>be<br />

quedar restringida a los mecanismos que ofrece <strong>el</strong> mundo <strong>la</strong>boral: <strong>el</strong> gran <strong>de</strong>safío es rep<strong>la</strong>ntear<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong><br />

<strong>una</strong> solidaridad integral don<strong>de</strong> se combin<strong>en</strong> mecanismos contributivos y no contributivos (CEPAL, 2006; Cecchini y<br />

Martínez, 2011). A su vez, <strong>para</strong> ampliar <strong>la</strong> cobertura y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> es indisp<strong>en</strong>sable actuar <strong>en</strong> los<br />

ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva y <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral. De no corregirse —al m<strong>en</strong>os parcialm<strong>en</strong>te— <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />

disparida<strong>de</strong>s que exist<strong>en</strong> y se reproduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> esos ámbitos, es difícil que <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es puedan contribuir<br />

a g<strong>en</strong>erar un mo<strong>de</strong>lo <strong>social</strong> más <strong>inclusivo</strong>. Para avanzar, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntearse re<strong>la</strong>ciones virtuosas con dinámicas <strong>de</strong>l<br />

mercado <strong>la</strong>boral capaces <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, ya que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

protección <strong>social</strong> está vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>spidos, los conv<strong>en</strong>ios colectivos, <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> capacitación y educación, y <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> supervisión <strong>de</strong>l<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normativas (CEPAL, 2010a).<br />

Tras <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que ha acontecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

período reci<strong>en</strong>te, analizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, subyac<strong>en</strong> varias causas: <strong>la</strong> mayor formalización <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>la</strong>s mejoras sustantivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo, <strong>la</strong> flexibilización <strong>de</strong><br />

criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>egibilidad <strong>para</strong> <strong>la</strong> cobertura contributiva y <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> contraloría y regu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l Estado. A su vez, <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> subsanar <strong>la</strong>s exclusiones <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es contributivos tradicionales, <strong>de</strong> ampliar<br />

coberturas y, <strong>en</strong> algunos casos, <strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación, se han fortalecido pi<strong>la</strong>res solidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección<br />

<strong>social</strong>, se han subsidiado regím<strong>en</strong>es contributivos y se han g<strong>en</strong>erado programas focalizados. Por ejemplo, se ha<br />

ampliado <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones no contributivas y <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias y servicios a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />

<strong>pobreza</strong> y, <strong>en</strong> ciertos casos, a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción vulnerable 4 .<br />

B. Avanzar hacia <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> expansión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

Des<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque integral y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, tanto <strong>para</strong> garantizar los avances experim<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te,<br />

como <strong>para</strong> retomar y profundizar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, es indisp<strong>en</strong>sable actuar<br />

<strong>en</strong> áreas que, al ser inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, requier<strong>en</strong> gran coordinación <strong>en</strong>tre los distintos <strong>en</strong>tes a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>,<br />

así como acuerdos y pactos <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes actores políticos y <strong>social</strong>es, con un horizonte estratégico (véase <strong>la</strong><br />

4<br />

Aunque alg<strong>una</strong>s son universales, como <strong>la</strong> R<strong>en</strong>ta Dignidad <strong>en</strong> Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) y <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> México,<br />

D.F., <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones no contributivas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región son principalm<strong>en</strong>te focalizadas.<br />

Capítulo IV<br />

125


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

sección H). La región ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> <strong>en</strong>orme <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r al ambicioso Objetivo 1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible: poner fin a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todas sus formas y <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo.<br />

Como se analizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo II, <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> —principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>stinadas a familias con hijos— actualm<strong>en</strong>te constituy<strong>en</strong> <strong>una</strong> pieza importante <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Se trata <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> carácter<br />

no contributivo, ya que <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>stinatarias, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo<br />

formal o <strong>de</strong> su capacidad <strong>para</strong> realizar contribuciones, recib<strong>en</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias financiadas por <strong>el</strong> Estado, a<br />

<strong>la</strong>s que se acce<strong>de</strong> sobre todo por criterios <strong>de</strong> necesidad (Filgueira, 2014). En <strong>el</strong> capítulo II se p<strong>la</strong>ntea que <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

estos p<strong>la</strong>nes asum<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias condicionadas, aunque<br />

abarcan también transfer<strong>en</strong>cias no condicionadas y asignaciones familiares.<br />

Esos programas han logrado notables efectos, pero, <strong>de</strong> cara al futuro, se vislumbran varios <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> lograr<br />

resultados más significativos y sost<strong>en</strong>ibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. En<br />

particu<strong>la</strong>r, es c<strong>la</strong>ve concebirlos como parte <strong>de</strong> <strong>una</strong> política integrada <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, seguir ampliando <strong>la</strong><br />

cobertura y <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias y articu<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s con <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva, <strong>una</strong> oferta<br />

universal y <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud y educación, y <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado y mejorías <strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura rural<br />

y urbana (<strong>el</strong>ectricidad, agua potable y saneami<strong>en</strong>to, vivi<strong>en</strong>da y transporte).<br />

El fortalecimi<strong>en</strong>to y ampliación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos es un objetivo importante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región, que <strong>de</strong>bería incluir los sigui<strong>en</strong>tes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos:<br />

i) ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura, incorporando <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> búsqueda activa <strong>para</strong> llegar a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>;<br />

ii) ampliación <strong>de</strong> los montos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>para</strong> que sean al m<strong>en</strong>os sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> superación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> extrema <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> todos los integrantes <strong>de</strong>l hogar;<br />

iii) articu<strong>la</strong>ción con <strong>políticas</strong> que busqu<strong>en</strong> <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> y creación <strong>de</strong> sinergias con<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> sectoriales <strong>de</strong> carácter universal <strong>para</strong> impugnar <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>en</strong> especial con <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

salud, nutrición y educación, así como con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado, lo cual, <strong>en</strong> numerosas ocasiones, implica<br />

mejorar <strong>la</strong> calidad y equidad <strong>de</strong>l acceso a esos servicios (Sojo, 2007);<br />

iv) asociación con programas <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva <strong>para</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> acceso al trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te mediante<br />

<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado formal <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong><br />

autónoma <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales como urbanas;<br />

v) incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> género, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condicionalida<strong>de</strong>s, y <strong>de</strong> <strong>políticas</strong><br />

pertin<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes;<br />

vi) articu<strong>la</strong>ción con <strong>políticas</strong> re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> cobertura y mejorías <strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura rural y urbana<br />

(<strong>el</strong>ectricidad, agua potable y saneami<strong>en</strong>to, vivi<strong>en</strong>da y transporte);<br />

vii) promoción <strong>de</strong> un vínculo con <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> territorio, abogando por <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mecanismos<br />

<strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con re<strong>la</strong>ción a los <strong>de</strong>sastres y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> respuestas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s territoriales.<br />

1. Ampliación <strong>de</strong>l monto y <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones<br />

La ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos no pue<strong>de</strong> estar basada<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas expresadas por <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>. Por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s que<br />

primero recib<strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios son <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong>s familias que cu<strong>en</strong>tan con más información sobre <strong>la</strong>s prestaciones,<br />

y no <strong>la</strong>s más necesitadas. Por <strong>el</strong>lo es necesario que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Estado se busque acercar <strong>la</strong> oferta pública a <strong>la</strong>s familias<br />

mediante mecanismos <strong>de</strong> búsqueda activa que ya se han puesto <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región: como<br />

Chile, con <strong>el</strong> programa Pu<strong>en</strong>te y Chile Solidario, y más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> Brasil, que hizo <strong>de</strong> este mecanismo uno <strong>de</strong><br />

los ejes prioritarios <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n Brasil sem Miséria.<br />

En re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l monto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias, hay que consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que vive<br />

<strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o indig<strong>en</strong>cia cu<strong>en</strong>ta con ingresos autónomos, que son insufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> <strong>superar</strong> esa<br />

condición 5 . Por lo tanto, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> com<strong>para</strong>r los montos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias con <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> e indig<strong>en</strong>cia,<br />

Capítulo IV<br />

5<br />

Como se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, un cálculo hecho por <strong>la</strong> CEPAL <strong>para</strong> 17 países con datos alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013 indica que, <strong>en</strong> promedio,<br />

los ingresos <strong>la</strong>borales repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 74% <strong>de</strong>l ingreso total <strong>de</strong> los hogares <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>el</strong> 64% <strong>de</strong>l ingreso total <strong>de</strong> los<br />

hogares <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia.<br />

126


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

otra manera más precisa <strong>de</strong> evaluar si los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas están garantizando un piso<br />

básico <strong>de</strong> ingresos a <strong>la</strong>s familias pobres y extremadam<strong>en</strong>te pobres es com<strong>para</strong>r los montos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias con<br />

<strong>el</strong> déficit m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> dicha pob<strong>la</strong>ción, que se refiere a <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre los ingresos g<strong>en</strong>erados por esas<br />

familias y <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o extrema <strong>pobreza</strong> 6 . En <strong>el</strong> Brasil, <strong>el</strong> programa Bolsa Família <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2013 incorpora un<br />

b<strong>en</strong>eficio <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> extrema <strong>pobreza</strong>, que transfiere a <strong>la</strong>s familias un monto necesario <strong>para</strong> cubrir <strong>la</strong><br />

brecha <strong>de</strong> ingreso respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> extrema <strong>pobreza</strong> 7 .<br />

También es importante que los programas contempl<strong>en</strong> mecanismos <strong>de</strong> in<strong>de</strong>xación automática am<strong>para</strong>dos <strong>en</strong><br />

leyes, <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias no pierdan valor <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>diéndo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción y, especialm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>l<br />

alza <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos (Cecchini y Madariaga, 2011). En <strong>la</strong> región exist<strong>en</strong> ejemplos <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, como<br />

Chile Solidario y <strong>la</strong>s Asignaciones Familiares <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. En otros países, como <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Brasil o México,<br />

los montos han sido ajustados <strong>en</strong> varias ocasiones, pero <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> ajuste no está am<strong>para</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley.<br />

Las transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingreso <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un impacto redistributivo y se financian<br />

con recursos fiscales. Dos argum<strong>en</strong>tos se han utilizado <strong>para</strong> objetar<strong>la</strong>s. Por <strong>una</strong> parte, se alega <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>te<br />

capacidad fiscal <strong>de</strong> los países. Sin embargo, simu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> impacto y análisis sobre <strong>la</strong> capacidad fiscal indican<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> región hay marg<strong>en</strong>, aunque difer<strong>en</strong>ciado, <strong>para</strong> implem<strong>en</strong>tar esos programas (CEPAL, 2010a; Filgueira y<br />

Espíndo<strong>la</strong>, 2014) 8 . Otro argum<strong>en</strong>to esgrime que <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tivan <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

Este argum<strong>en</strong>to es erróneo por dos motivos: a) porque los montos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias ap<strong>en</strong>as permit<strong>en</strong> alcanzar<br />

umbrales mínimos <strong>de</strong> consumo y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no permit<strong>en</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, y b) porque <strong>la</strong><br />

expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias ha ido acompañada <strong>de</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> actividad <strong>en</strong> los<br />

hogares b<strong>en</strong>eficiarios. En contraposición a estas objeciones, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia empírica muestra que <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> ingreso <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> algunos casos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> efectos positivos <strong>en</strong> términos redistributivos y<br />

económicos, los que fueron analizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo II.<br />

Des<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> inclusión <strong>social</strong> y con fundam<strong>en</strong>to económico, exist<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as razones<br />

<strong>para</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l monto y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos como parte <strong>de</strong><br />

un sistema <strong>de</strong> garantía <strong>de</strong> ingresos. La primera es <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>social</strong>es que concierne a <strong>la</strong> ciudadanía.<br />

Los hogares que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan situaciones <strong>de</strong> choque exóg<strong>en</strong>o o por conting<strong>en</strong>cias personales, y que se v<strong>en</strong> afectados<br />

por <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> vulnerabilidad, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a <strong>de</strong>scapitalizarse, precisam<strong>en</strong>te por carecer <strong>de</strong> ingresos sufici<strong>en</strong>tes o <strong>de</strong><br />

instrum<strong>en</strong>tos que amortigü<strong>en</strong> <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> situaciones adversas. En términos prácticos, y más aún <strong>en</strong> términos éticos,<br />

es importante evitar <strong>el</strong> co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> hogares. Como <strong>la</strong> región es frágil <strong>en</strong> cuanto a estabilizadores<br />

automáticos fr<strong>en</strong>te a crisis y choques, se ac<strong>en</strong>túa <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que los sistemas <strong>de</strong> garantía <strong>de</strong> ingresos puedan jugar <strong>en</strong><br />

contextos adversos, <strong>para</strong> contrarrestar los efectos negativos <strong>de</strong> estas situaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

interna. Por último, <strong>la</strong> asociación con programas <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva, y los vínculos tanto con <strong>políticas</strong><br />

sectoriales <strong>de</strong> educación, salud y nutrición, como con acciones <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura rural y urbana<br />

(<strong>el</strong>ectricidad, agua, saneami<strong>en</strong>to, vivi<strong>en</strong>da), apuestan a acortar <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hogares <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y a<br />

favorecer <strong>una</strong> mejor inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro (CEPAL, 2010a).<br />

2. Articu<strong>la</strong>ción con los programas <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva rural y urbana<br />

Cuando <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>erales son garantizadas y constantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo,<br />

prove<strong>en</strong> un piso <strong>de</strong> protección que permite a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> buscar insertarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado<br />

<strong>la</strong>boral con <strong>una</strong> mayor capacidad <strong>para</strong> negociar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> esa inserción, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto a no<br />

someterse a formas <strong>de</strong>gradantes o muy <strong>de</strong>sfavorables <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> ingresos y otros aspectos.<br />

Junto con <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura pob<strong>la</strong>cional y <strong>de</strong> los montos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> avanzar<br />

hacia innovadores programas <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> es contribuir a <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva <strong>de</strong><br />

los jóv<strong>en</strong>es y los adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar cubiertos por dichos programas (CEPAL/OIT, 2014).<br />

6<br />

Conforme a lo analizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo II, <strong>en</strong> un ejercicio <strong>de</strong> Cecchini y Vargas (2015) sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> 2011 se muestra que, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> promedio regional, los montos mínimos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 32% <strong>de</strong>l déficit medio m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

extremadam<strong>en</strong>te pobre y <strong>el</strong> 15% <strong>de</strong>l déficit <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre. La proporción <strong>de</strong>l déficit medio m<strong>en</strong>sual que es cubierta por <strong>el</strong> monto<br />

máximo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias equivale al 86% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>en</strong> extrema <strong>pobreza</strong> y al 44% <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

7<br />

Véase <strong>el</strong> Decreto núm. 7931 <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2013 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Brasil.<br />

8<br />

Filgueira y Espíndo<strong>la</strong> (2014) estiman, por ejemplo, <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar <strong>una</strong> transfer<strong>en</strong>cia monetaria <strong>de</strong> hasta un monto equival<strong>en</strong>te a<br />

1 línea <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>para</strong> cada niño <strong>de</strong> 0 a 17 años que vive <strong>en</strong> <strong>una</strong> familia vulnerable (con ingresos per cápita <strong>de</strong> hasta 1,8 líneas <strong>de</strong><br />

<strong>pobreza</strong>), que complem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias que los países ya estén <strong>en</strong>tregando a dicha familia. Los costos estimados<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011 varían <strong>en</strong>tre un mínimo <strong>de</strong>l 0,34% <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y un máximo <strong>de</strong>l 10,9% <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>.<br />

Capítulo IV<br />

127


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

De allí que <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se comparta <strong>la</strong> preocupación por cómo pot<strong>en</strong>ciar los efectos favorables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias, al combinar<strong>la</strong>s con medidas <strong>de</strong> activación que mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones actuales y<br />

futuras <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficiarios.<br />

Las principales medidas que se vi<strong>en</strong><strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tando con ese objetivo, tal como fue analizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo II,<br />

se refier<strong>en</strong> a programas <strong>de</strong> capacitación y formación profesional, intermediación <strong>la</strong>boral, asist<strong>en</strong>cia técnica y crédito<br />

<strong>para</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos rurales y urbanos. Sin embargo, mejorar <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> personas con bajos niv<strong>el</strong>es<br />

educativos es <strong>una</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que requiere <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> educación, apoyo psico<strong>social</strong> y otras medidas que<br />

también consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s adicionales que pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, los jóv<strong>en</strong>es, los<br />

pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (OEA/CEPAL/OIT, 2010). En particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> complem<strong>en</strong>tarse<br />

con <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> cuidado, ya que <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> apoyo público a <strong>la</strong>s familias <strong>para</strong> <strong>el</strong> cuidado<br />

<strong>de</strong> niños, adultos mayores y personas con discapacidad inci<strong>de</strong> negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> (CEPAL/OIT, 2014; Sojo, 2011; CEPAL, 2012d). En<br />

<strong>el</strong> mismo s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s mayores dificulta<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>para</strong> abandonar <strong>el</strong> sector informal por no<br />

t<strong>en</strong>er acceso a sistemas que <strong>la</strong>s apoy<strong>en</strong> <strong>en</strong> sus responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidado 9 .<br />

Asimismo, hay que asegurar que <strong>la</strong>s familias que salgan <strong>de</strong> los programas por haber superado <strong>la</strong> condición<br />

<strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> gracias a <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva <strong>de</strong> sus miembros <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar no que<strong>de</strong>n excluidas<br />

<strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias por los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos<br />

i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bería ser transitorio y terminar <strong>una</strong> vez que logr<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar ingresos sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>erse fuera<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong> manera autónoma, este egreso <strong>de</strong>be ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un nexo distinto con<br />

otras acciones <strong>de</strong> protección y promoción <strong>social</strong> <strong>de</strong> cada país; qui<strong>en</strong>es hayan superado <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contar con<br />

otros instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> (Cecchini y Martínez, 2011).<br />

3. Igualdad y <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong>be guiarse<br />

por un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> igualdad, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> buscar cubrir a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>. Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> sus recursos, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> minimizarse los errores <strong>de</strong><br />

exclusión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>una</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos son más graves que los <strong>de</strong> inclusión. Ello pue<strong>de</strong><br />

apunta<strong>la</strong>rse con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y frecu<strong>en</strong>te actualización <strong>de</strong> los registros únicos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios. En algunos países,<br />

esto implica incluso asegurar que todos los ciudadanos cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad, requisito es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong><br />

participar <strong>en</strong> los programas.<br />

Sigui<strong>en</strong>do este principio, hay que evitar reproducir tratos discriminatorios hacia <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> condición<br />

<strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s mujeres, los jóv<strong>en</strong>es, los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (véase <strong>el</strong><br />

recuadro IV.1). Para <strong>el</strong>lo, <strong>de</strong>be tomarse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta tanto <strong>una</strong> perspectiva <strong>de</strong> ciclo <strong>de</strong> vida, como <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia cultural<br />

y <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque étnico y racial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> los programas, incluida <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud y educación, los<br />

procesos administrativos y <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s condicionalida<strong>de</strong>s<br />

o corresponsabilida<strong>de</strong>s que asum<strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>para</strong> recibir <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias sean coher<strong>en</strong>tes con sus<br />

necesida<strong>de</strong>s, sus posibilida<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> contexto <strong>social</strong>, económico y cultural.<br />

Otros aspectos también pue<strong>de</strong>n contribuir al mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos. Es fundam<strong>en</strong>tal establecer reg<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras, transpar<strong>en</strong>tes y accesibles (respecto <strong>de</strong> requisitos <strong>de</strong> acceso,<br />

procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción, características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones, formas <strong>de</strong> pago, mecanismos <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mo y<br />

procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> exigibilidad) <strong>para</strong> garantizar <strong>una</strong> mayor sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> los programas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los avatares <strong>el</strong>ectorales o políticos. A su vez, <strong>la</strong> participación efectiva <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios y <strong>la</strong> comunidad<br />

permite retroalim<strong>en</strong>tar a los administradores <strong>de</strong> los programas, lo que les permitirá aplicar mejoras. La participación<br />

ciudadana, unida a mecanismos efectivos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, contribuye a<strong>de</strong>más a <strong>el</strong>iminar ev<strong>en</strong>tuales casos<br />

<strong>de</strong> corrupción o cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ismo (CEPAL, 2014d).<br />

9<br />

MacL<strong>en</strong>nan, Veras Soares y Robino (2015) reunieron varios artículos don<strong>de</strong> se analiza este vínculo <strong>en</strong> diversos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Capítulo IV<br />

128


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Recuadro IV.1<br />

Incorporación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque étnico y racial <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

Aunque <strong>el</strong> diseño original <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas no incluía explícitam<strong>en</strong>te un <strong>en</strong>foque étnico y racial,<br />

este se ha ido incorporando <strong>de</strong> forma pau<strong>la</strong>tina <strong>en</strong> los programas<br />

<strong>social</strong>es <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, ya sea <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

su diseño o <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes específicos. Los<br />

pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

a estar sobrerrepres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y<br />

extrema <strong>pobreza</strong>, y <strong>en</strong> algunos casos repres<strong>en</strong>tan <strong>una</strong> proporción<br />

significativa, cuando no mayoritaria, <strong>de</strong> los pobres e indig<strong>en</strong>tes. De<br />

tal manera, los efectos positivos <strong>de</strong> los programas, siempre que<br />

sean a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong> su diseño y esca<strong>la</strong>, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a favorecer a estas<br />

pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> mayor medida. Según Robles (2009), los programas<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas pres<strong>en</strong>tan v<strong>en</strong>tajas com<strong>para</strong>tivas<br />

fr<strong>en</strong>te a otros tipos <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es focalizadas <strong>en</strong> pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as, puesto que permit<strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a diversos ámbitos <strong>de</strong><br />

los que estos últimos han estado tradicionalm<strong>en</strong>te excluidos.<br />

Las sigui<strong>en</strong>tes son alg<strong>una</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias condicionadas: i) incluy<strong>en</strong> compon<strong>en</strong>tes dirigidos al<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas; ii) permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

los <strong>de</strong>safíos originados por <strong>la</strong> migración indíg<strong>en</strong>a a as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

urbanos, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> cobertura se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto a áreas<br />

urbanas como rurales, y iii) posibilitan <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> personas y<br />

familias indíg<strong>en</strong>as a otros programas y <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> los sistemas<br />

<strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, así como a programas <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y<br />

productiva. Por otra parte, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque étnico, estos programas<br />

pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s: i) escasa a<strong>de</strong>cuación a los<br />

contextos locales y a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción don<strong>de</strong> se<br />

implem<strong>en</strong>tan (originada por <strong>la</strong> no incorporación <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />

étnico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su diseño); ii) limitación <strong>de</strong> sus operaciones <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as a los servicios<br />

públicos, <strong>de</strong>terminadas por su ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> débil cobertura <strong>de</strong><br />

los servicios <strong>de</strong> educación y salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales que habitan,<br />

y iii) escaso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada intercultural.<br />

A continuación, se pres<strong>en</strong>tan brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque étnico y racial <strong>en</strong> tres programas<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Bolsa Família (Brasil)<br />

En <strong>el</strong> Brasil, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

sobrerrepres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong>tre los pobres y repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 75% <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l programa Bolsa Família, lo que equivale<br />

a 10,3 millones <strong>de</strong> familias. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> Bolsa Família, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n Brasil sem Miséria<br />

incluye otros programas y acciones que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> alterando<br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y extrema <strong>pobreza</strong>. En los últimos<br />

4 años, 4,3 millones <strong>de</strong> familias afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

áreas rurales y urbanas accedieron a programas <strong>de</strong> inclusión<br />

productiva complem<strong>en</strong>tarios al programa Bolsa Família. Los<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes correspon<strong>de</strong>n al 53% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

matricu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> los cursos <strong>de</strong>l Pronatec (<strong>de</strong> los cuales <strong>el</strong> 68%<br />

son mujeres negras y <strong>el</strong> 49% son jóv<strong>en</strong>es negros <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 18<br />

y 29 años) y al 63% <strong>de</strong> los microempr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores individuales<br />

formalizados. El 82% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> microcrédito <strong>de</strong>l<br />

programa Crescer fueron realizadas por afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>la</strong>s familias con jefatura afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te correspon<strong>de</strong>n a<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los programas Água <strong>para</strong><br />

Todos (un 65,9% <strong>en</strong> <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> cisternas <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo<br />

y un 84,4% <strong>en</strong> <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> agua <strong>para</strong> producción), Luz<br />

<strong>para</strong> Todos (61,7%), Bolsa Ver<strong>de</strong> (83,5%) y <strong>el</strong> programa <strong>de</strong><br />

construcción <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das Minha Casa Minha Vida (68,6%)<br />

(MDS, 2015).<br />

Familias <strong>en</strong> Acción (Colombia)<br />

En <strong>el</strong> diseño inicial <strong>de</strong>l programa Familias <strong>en</strong> Acción, <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> 2001,<br />

no se consi<strong>de</strong>ró <strong>la</strong> diversidad cultural y étnica <strong>de</strong>l país. Sin embargo,<br />

<strong>el</strong> C<strong>en</strong>so Nacional <strong>de</strong> Colombia <strong>de</strong> 2005 indicó que <strong>el</strong> 3,4% <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (1.392.623 personas) era indíg<strong>en</strong>a, distribuida<br />

<strong>en</strong> 87 etnias o pueblos. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> 2007 se com<strong>en</strong>zó a<br />

ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> programa hacia pueblos y comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as y<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> familias indíg<strong>en</strong>as que recibieron <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias<br />

aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 8.400 <strong>en</strong> 2008 a 72.000 <strong>en</strong> 2011, lo que correspondía<br />

a aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>stinatarias<br />

<strong>de</strong>l programa. El proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios<br />

se adaptó <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as. El programa solo ingresa a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as<br />

que lo solicit<strong>en</strong> mediante <strong>una</strong> consulta previa, procedi<strong>en</strong>do así<br />

con pertin<strong>en</strong>cia cultural y garantizando <strong>el</strong> control <strong>social</strong>. Según<br />

los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación externa <strong>de</strong>l proyecto piloto <strong>de</strong><br />

Familias <strong>en</strong> Acción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as, llevada a cabo<br />

por <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Consultoría (CNC, 2010), <strong>el</strong> programa<br />

focalizó acertadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> subconjunto pob<strong>la</strong>cional con mayores<br />

vulnerabilida<strong>de</strong>s, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> afianzar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad indíg<strong>en</strong>a y <strong>la</strong><br />

movilización por intereses colectivos. Así, <strong>el</strong> programa ha t<strong>en</strong>ido<br />

aceptación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ha implem<strong>en</strong>tado. Se<br />

evi<strong>de</strong>ncia que <strong>una</strong> barrera <strong>de</strong> acceso al programa es <strong>la</strong> acreditación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos vig<strong>en</strong>tes (cédu<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> ciudadanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona a cargo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> edad y registro<br />

civil <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or), ya que los trámites <strong>de</strong> registro e i<strong>de</strong>ntificación<br />

repres<strong>en</strong>tan altos costos <strong>para</strong> <strong>la</strong>s familias indíg<strong>en</strong>as. Asimismo,<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s familias que viv<strong>en</strong> distantes <strong>de</strong> los lugares <strong>de</strong><br />

pago incurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> costos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, se ha consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong><br />

bancarización <strong>para</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a (CNC, 2010).<br />

Red <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s (Panamá)<br />

Las personas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a pueblos indíg<strong>en</strong>as repres<strong>en</strong>tan<br />

un 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> Panamá. Des<strong>de</strong> 1994, se han<br />

e<strong>la</strong>borado diversas estrategias <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong><br />

exclusión y <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que viv<strong>en</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />

<strong>de</strong>l país. La estrategia que más directam<strong>en</strong>te ha abordado<br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> indíg<strong>en</strong>a ha sido <strong>la</strong> <strong>de</strong> Red <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s, un<br />

programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas que com<strong>en</strong>zó a<br />

operar formalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2006 y <strong>en</strong> cuyo diseño se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

explícitam<strong>en</strong>te integrados <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> criterios que forman<br />

parte <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque étnico. Durante los últimos años, este<br />

programa ha ext<strong>en</strong>dido su accionar <strong>para</strong> llegar también a otros<br />

sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre no indíg<strong>en</strong>a e indíg<strong>en</strong>a que habita<br />

<strong>en</strong> zonas urbanas (Madrid y Hernán<strong>de</strong>z, 2011). En <strong>el</strong> estudio<br />

cualitativo <strong>de</strong> Madrid y Hernán<strong>de</strong>z (2011) se verifica que, si bi<strong>en</strong><br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> comunidad indíg<strong>en</strong>a K<strong>una</strong> Ya<strong>la</strong> <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> los gobiernos<br />

no ha sido significativa, lo que más percib<strong>en</strong> son los aportes<br />

económicos directos, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias que recib<strong>en</strong><br />

por <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s. La evaluación <strong>de</strong> percepciones<br />

sobre <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>de</strong> Panamá<br />

muestra <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar instrum<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong><br />

apoyo <strong>de</strong> estos programas <strong>para</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, tales como<br />

apoyos familiares interculturales y transfer<strong>en</strong>cias c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> familia nuclear más que <strong>en</strong> los hogares.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> C. Robles, “Pueblos indíg<strong>en</strong>as y programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias con<br />

corresponsabilidad. Avances y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque étnico”, serie Políticas Sociales, Nº 156 (LC/L.3170-P), Santiago, CEPAL, 2009; Ministerio<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre (MDS) <strong>de</strong>l Brasil, Ca<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> Resultados: Popu<strong>la</strong>ção Negra (2011/abril 2015), Brasilia, mayo <strong>de</strong> 2015;<br />

C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Consultoría (CNC), Evaluación <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> los proyectos piloto <strong>de</strong>l Programa Familias <strong>en</strong> Acción <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as,<br />

Bogotá, 2010; y J. Madrid y A. C. Hernán<strong>de</strong>z, “Las <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es implem<strong>en</strong>tadas por <strong>el</strong> Estado panameño <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> indíg<strong>en</strong>a<br />

(1995-2005): <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca K<strong>una</strong> Ya<strong>la</strong>”, Santiago, CEPAL, 2011, inédito.<br />

Capítulo IV<br />

129


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Finalm<strong>en</strong>te, es necesario seña<strong>la</strong>r que, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> inclusión<br />

<strong>la</strong>boral y productiva dirigidas a los participantes <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> seguir mejorando su diseño, mecanismos <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación y cobertura, así como <strong>el</strong> monitoreo y <strong>la</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> sus resultados, su efecto será limitado si <strong>la</strong>s economías no g<strong>en</strong>eran sufici<strong>en</strong>tes oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te.<br />

Los programas <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva pon<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> mesa uno <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> <strong>la</strong> inclusión<br />

<strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región: <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción y armonización <strong>en</strong>tre política económica, <strong>políticas</strong> productivas y <strong>la</strong>borales y<br />

política <strong>social</strong>.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, es excesivo juzgar <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

por <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral y productiva <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficiarios. Estos programas no pue<strong>de</strong>n ser responsables <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo, empleo y producción que <strong>la</strong> economía como conjunto no g<strong>en</strong>era o g<strong>en</strong>era<br />

<strong>de</strong> manera insufici<strong>en</strong>te. De <strong>la</strong> misma forma, <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> no pue<strong>de</strong> ser responsabilidad <strong>de</strong> un solo<br />

programa <strong>social</strong>, sino <strong>de</strong> un conjunto articu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> acciones públicas compreh<strong>en</strong>sivas, que hace indisp<strong>en</strong>sable <strong>la</strong><br />

articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> lo económico y lo <strong>social</strong>. Asimismo, es importante t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s alternativas <strong>de</strong> inclusión<br />

productiva y <strong>la</strong>boral <strong>para</strong> los participantes <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas no pue<strong>de</strong>n limitarse<br />

a formas <strong>de</strong> autoempleo u ocupación <strong>de</strong> baja productividad, valor agregado y remuneración. Si lo que está <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

horizonte es <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, no cualquier inserción productiva y <strong>la</strong>boral es a<strong>de</strong>cuada,<br />

sino aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que se caracterice por empleos <strong>de</strong> mayor calidad y productividad, mejores ingresos, más protección<br />

<strong>social</strong> y más <strong>de</strong>rechos.<br />

C. Proteger <strong>el</strong> empleo y promover <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te<br />

Entre los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que produc<strong>en</strong>, exacerban o mitigan <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> más <strong>de</strong>cisivo es <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>l<br />

trabajo, ya que <strong>en</strong> él se g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> los hogares <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, así como <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s inher<strong>en</strong>tes a su distribución (CEPAL, 2014a) 10 . Ahí se constituy<strong>en</strong> y reproduc<strong>en</strong> otras <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

igualm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evantes, re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> participación y <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ocupaciones y puestos <strong>de</strong> trabajo<br />

y a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s asimetrías <strong>de</strong> género, raza y etnia son muy significativas.<br />

El trabajo es también un mecanismo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> inclusión <strong>social</strong>, construcción <strong>de</strong> autonomía, i<strong>de</strong>ntidad,<br />

dignidad personal y ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía (CEPAL, 2014b). En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong><br />

trabajo históricam<strong>en</strong>te ha sido <strong>el</strong> es<strong>la</strong>bón que vincu<strong>la</strong> <strong>una</strong> estructura productiva muy heterogénea y con alto peso <strong>de</strong>l<br />

sector <strong>de</strong> baja productividad con <strong>una</strong> alta <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> los hogares. Sin embargo, como se analizó <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> capítulo I, a partir <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los años 2000, se lograron mejorías significativas <strong>de</strong> los indicadores <strong>la</strong>borales,<br />

c<strong>en</strong>trales <strong>para</strong> diversos aspectos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, incluida <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />

Pese a <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> región sigue <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando importantes <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> lo que se refiere al logro <strong>de</strong>l empleo pl<strong>en</strong>o y<br />

productivo y <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Persist<strong>en</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> informalidad, asociados a empleos <strong>de</strong> baja productividad,<br />

precarios, inestables, con bajos sa<strong>la</strong>rios y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>. Si bi<strong>en</strong> han registrado un notorio <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so,<br />

<strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do r<strong>el</strong>evantes <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminadas categorías <strong>de</strong> trabajadores (<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, los jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> ambos sexos) y pue<strong>de</strong>n volver a aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to económico. La informalidad<br />

sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> principal alternativa <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>para</strong> gran parte <strong>de</strong> los hogares que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>pobreza</strong> y vulnerabilidad, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres, los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Asimismo, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina han aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, continúan si<strong>en</strong>do significativam<strong>en</strong>te inferiores a <strong>la</strong>s masculinas, y lo mismo<br />

ocurre con los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres respecto <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los hombres. Las <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> género se <strong>en</strong>trecruzan y se pot<strong>en</strong>cian con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s étnicas y raciales <strong>en</strong> los principales indicadores <strong>de</strong>l<br />

mercado <strong>de</strong> trabajo. Los problemas <strong>de</strong> salud y seguridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo (acci<strong>de</strong>ntes y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s) persist<strong>en</strong> como<br />

<strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> gran magnitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo, como<br />

<strong>el</strong> trabajo infantil, <strong>el</strong> trabajo forzoso, <strong>la</strong>s diversas formas <strong>de</strong> discriminación y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> libertad sindical y <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho efectivo a <strong>la</strong> negociación colectiva.<br />

10<br />

Cálculo realizado por <strong>la</strong> CEPAL <strong>para</strong> 17 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013) a partir <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares que indican que los ingresos <strong>la</strong>borales equival<strong>en</strong>, <strong>en</strong> promedio, al 80% <strong>de</strong>l ingreso total <strong>de</strong> los hogares.<br />

Capítulo IV<br />

130


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Dada <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>el</strong> acceso a un empleo por sí solo no es <strong>una</strong> garantía <strong>para</strong> <strong>superar</strong><br />

<strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> o vulnerabilidad 11 . Por lo tanto, se requier<strong>en</strong> <strong>políticas</strong> que promuevan <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te<br />

(véase <strong>el</strong> recuadro IV.2). Esto incluye, <strong>en</strong>tre otras medidas, implem<strong>en</strong>tar <strong>políticas</strong> macroeconómicas, productivas<br />

y sectoriales favorables a <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong> calidad, promover <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong>l trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía informal, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> autonomía económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, ampliar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> trayectorias <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los jóv<strong>en</strong>es y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>políticas</strong> y regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> conciliación <strong>en</strong>tre trabajo<br />

y familia, avanzar <strong>en</strong> <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> valorización <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo, implem<strong>en</strong>tar o fortalecer medidas <strong>de</strong> protección<br />

al empleo (como los seguros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo), prev<strong>en</strong>ir y erradicar <strong>el</strong> trabajo infantil y <strong>el</strong> trabajo forzoso, combatir<br />

todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> discriminación <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo y <strong>la</strong> ocupación, garantizar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> organización sindical y<br />

negociación colectiva, e instituir y fortalecer instancias y procesos <strong>de</strong> diálogo <strong>social</strong>.<br />

El concepto <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te fue formalizado por <strong>la</strong> Organización<br />

Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT) <strong>en</strong> 1999 como <strong>una</strong> síntesis <strong>de</strong> su<br />

misión histórica <strong>de</strong> promover oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> que hombres y<br />

mujeres puedan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un trabajo productivo y <strong>de</strong> calidad, <strong>en</strong><br />

condiciones <strong>de</strong> libertad, equidad, seguridad y dignidad humanas.<br />

Esa noción expresa <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuatro objetivos<br />

estratégicos: <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleos productivos y <strong>de</strong> calidad,<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo, <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

protección <strong>social</strong> y <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l diálogo <strong>social</strong>.<br />

El concepto <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te integra <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />

cuantitativa y cualitativa <strong>de</strong>l empleo. Propone no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

medidas dirigidas a <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo y al<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo, sino también a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong><br />

formas <strong>de</strong> trabajo que g<strong>en</strong>eran ingresos insufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> que<br />

los individuos y sus familias super<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, o que se basan<br />

<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s insalubres, p<strong>el</strong>igrosas, inseguras o <strong>de</strong>gradantes y,<br />

por ese motivo, contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión <strong>social</strong>. Afirma <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>el</strong> empleo<br />

esté asociado a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> y a <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a observancia <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los los <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación,<br />

asociación, organización sindical y negociación colectiva.<br />

Se trata <strong>de</strong> un concepto multidim<strong>en</strong>sional, que agrega otras<br />

dim<strong>en</strong>siones a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> calidad: <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

(todas <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>de</strong> su trabajo, o que necesitan un<br />

trabajo <strong>para</strong> vivir, son sujetos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho), <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>,<br />

<strong>la</strong> voz y repres<strong>en</strong>tación. Reafirma que hay formas <strong>de</strong> empleo<br />

y trabajo que son inaceptables y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser abolidas, como <strong>el</strong><br />

trabajo infantil y todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> trabajo forzoso, obligatorio o<br />

<strong>de</strong>gradante. Seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> necesidad imperiosa <strong>de</strong> <strong>reducir</strong> los déficits<br />

<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía informal y <strong>de</strong> avanzar hacia<br />

<strong>una</strong> progresiva formalización, y <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género<br />

como un eje transversal.<br />

En los años que siguieron a <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> ese concepto<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, los gobiernos, <strong>la</strong>s organizaciones sindicales y<br />

<strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> empleadores <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

y caribeños fueron asumi<strong>en</strong>do progresivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te como un factor fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong>, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible y <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática.<br />

Esa visión se fue p<strong>la</strong>smando <strong>en</strong> foros intergubernam<strong>en</strong>tales y<br />

tripartitos <strong>de</strong>l más alto niv<strong>el</strong>, <strong>en</strong>tre los que se <strong>de</strong>satacan <strong>la</strong> XIII,<br />

XIV y XV Confer<strong>en</strong>cia Interamericana <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong>l Trabajo<br />

(CIMT) realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> los Estados<br />

Americanos (OEA) con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT (Salvador, Bahia,<br />

Recuadro IV.2<br />

La trayectoria <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te<br />

septiembre <strong>de</strong> 2003; México, D.F., septiembre <strong>de</strong> 2005; Puerto<br />

España, septiembre <strong>de</strong> 2007), <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional <strong>de</strong> Empleo<br />

<strong>de</strong> MERCOSUR (Bu<strong>en</strong>os Aires, abril <strong>de</strong> 2004), <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Regional Andina sobre <strong>el</strong> Empleo (Lima, noviembre <strong>de</strong> 2004),<br />

<strong>el</strong> Foro Tripartito Subregional <strong>para</strong> <strong>el</strong> Empleo <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica<br />

(Tegucigalpa, junio <strong>de</strong> 2005), <strong>la</strong> IV Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>América</strong>s<br />

(Mar <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>ta, noviembre <strong>de</strong> 2005) y <strong>la</strong> XVI Reunión Regional<br />

Americana <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT (Brasilia, mayo <strong>de</strong> 2006).<br />

En <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>de</strong><br />

septiembre <strong>de</strong> 2005, <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te pasa a ser asumido<br />

como un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> disminución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y, por lo tanto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io (ODM). En <strong>el</strong> párrafo 47 <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to<br />

final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre Mundial 2005, aprobado por los Jefes y Jefas<br />

<strong>de</strong> Estado, se establece que los objetivos <strong>de</strong>l empleo pl<strong>en</strong>o y<br />

productivo y <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos, especialm<strong>en</strong>te <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres y los jóv<strong>en</strong>es, pasan a ser <strong>de</strong>finidos como “<strong>una</strong> meta<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> nuestras <strong>políticas</strong> nacionales e internacionales<br />

y nuestras estrategias nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, incluidas <strong>la</strong>s<br />

estrategias <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, como parte <strong>de</strong> nuestro<br />

esfuerzo por alcanzar los objetivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io” a .<br />

A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te se convierte<br />

<strong>en</strong> un compromiso asumido por todo <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> OIT. En abril <strong>de</strong> 2006, fue <strong>el</strong><br />

tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l Consejo<br />

Económico y Social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas reunido <strong>en</strong> Nueva<br />

York, que <strong>de</strong>finió <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas realice un esfuerzo <strong>para</strong> integrar <strong>el</strong><br />

trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ámbito internacional.<br />

En junio <strong>de</strong> 2009, como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> crisis<br />

económica internacional, los constituy<strong>en</strong>tes tripartitos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

OIT, reunidos <strong>en</strong> Ginebra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Nonagésima Octava Reunión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional <strong>de</strong>l Trabajo, aprobaron por<br />

cons<strong>en</strong>so <strong>el</strong> Pacto Mundial <strong>para</strong> <strong>el</strong> Empleo, que consiste <strong>en</strong><br />

<strong>una</strong> respuesta a <strong>la</strong> crisis internacional a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

<strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Su objetivo estratégico fue afirmar <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> que <strong>el</strong> empleo, los ingresos, <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>,<br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y <strong>el</strong> respeto a los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> los trabajadores y <strong>la</strong>s trabajadoras ocupas<strong>en</strong> un lugar c<strong>en</strong>tral<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s respuestas a <strong>la</strong> crisis y <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> recuperación,<br />

<strong>en</strong>fatizando <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l diálogo <strong>social</strong> <strong>en</strong>tre gobiernos y<br />

organizaciones sindicales y <strong>de</strong> empleadores <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esas <strong>políticas</strong>.<br />

11<br />

La región cu<strong>en</strong>ta con <strong>una</strong> alta proporción <strong>de</strong> trabajadores pobres: un 18,9% <strong>en</strong> 2013 (datos <strong>de</strong> CEPALSTAT). Se trata <strong>de</strong> personas que,<br />

pese a estar insertas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, no percib<strong>en</strong> ingresos sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

Capítulo IV<br />

131


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Recuadro IV.2 (conclusión)<br />

La <strong>nueva</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible,<br />

aprobada <strong>en</strong> <strong>el</strong> septuagésimo período <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2015, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Objetivo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible 8 (Promover <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico sost<strong>en</strong>ido, <strong>inclusivo</strong> y sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o<br />

y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos) reafirma y amplía<br />

<strong>el</strong> compromiso con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Entre<br />

<strong>la</strong>s metas que compon<strong>en</strong> <strong>el</strong> Objetivo 8 están: mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to económico per cápita; lograr niv<strong>el</strong>es más <strong>el</strong>evados<br />

<strong>de</strong> productividad económica mediante <strong>la</strong> diversificación,<br />

<strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización tecnológica y <strong>la</strong> innovación; promover<br />

<strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo; al<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> oficialización y <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> micro y pequeñas empresas; lograr <strong>el</strong> empleo<br />

pl<strong>en</strong>o y productivo y garantizar un trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos<br />

los hombres y mujeres, incluidos los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s personas<br />

con discapacidad; lograr <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> remuneración <strong>para</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> igual valor; <strong>reducir</strong> sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> proporción<br />

<strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es que no están empleados y no cursan estudios<br />

ni recib<strong>en</strong> capacitación; erradicar <strong>el</strong> trabajo forzoso y poner<br />

fin a <strong>la</strong>s formas mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud; poner fin al trabajo<br />

infantil <strong>en</strong> todas sus formas; proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales<br />

y promover un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> trabajo seguro y protegido <strong>para</strong><br />

todos los trabajadores, incluidos los migrantes, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>s mujeres migrantes, y <strong>la</strong>s personas con empleos precarios;<br />

poner <strong>en</strong> marcha <strong>una</strong> estrategia mundial <strong>para</strong> <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong><br />

jóv<strong>en</strong>es, y aplicar <strong>el</strong> Pacto Mundial <strong>para</strong> <strong>el</strong> Empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT.<br />

Dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te<br />

En <strong>la</strong> Reunión Tripartita <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>la</strong> Medición <strong>de</strong>l<br />

Trabajo Dec<strong>en</strong>te, un <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> expertos gubernam<strong>en</strong>tales,<br />

organizaciones sindicales y <strong>de</strong> empleadores, y miembros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia, organizado por <strong>la</strong> OIT <strong>en</strong> Ginebra <strong>en</strong> septiembre<br />

<strong>de</strong> 2008, se <strong>de</strong>finió <strong>una</strong> propuesta <strong>de</strong> diez dim<strong>en</strong>siones <strong>para</strong><br />

medir <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te: oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo; ingresos<br />

a<strong>de</strong>cuados y trabajo productivo; seguridad <strong>social</strong>; estabilidad y<br />

seguridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo; jornada <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo; igualdad <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> trato; conciliación <strong>en</strong>tre trabajo y vida personal<br />

y familiar; trabajo a ser abolido; ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo seguro;<br />

diálogo <strong>social</strong> y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> empleadores y trabajadores.<br />

La metodología <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> esa ocasión también contemp<strong>la</strong><br />

diversos indicadores re<strong>la</strong>tivos al contexto socioeconómico que<br />

condicionan <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> L. Abramo, Uma década <strong>de</strong> promoção do Trabalho Dec<strong>en</strong>te no Brasil, Brasilia,<br />

Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), 2015; OIT, Trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>América</strong>s: <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da hemisférica, 2006-2015. Informe <strong>de</strong>l Director<br />

G<strong>en</strong>eral, Ginebra, 2006; Naciones Unidas, Transformar nuestro mundo: <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (A/70/L.1), 2015.<br />

a<br />

En 2008 se incorpora <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> meta 1.B al Objetivo 1 <strong>de</strong> los ODM (“Alcanzar empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos, incluy<strong>en</strong>do mujeres<br />

y jóv<strong>en</strong>es”), medida por cuatro indicadores: tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB por ocupado, re<strong>la</strong>ción empleo-pob<strong>la</strong>ción, proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada con<br />

ingresos inferiores a un dó<strong>la</strong>r por día y proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada que trabaja por cu<strong>en</strong>ta propia o <strong>en</strong> <strong>una</strong> empresa familiar.<br />

1. G<strong>en</strong>erar empleos productivos y <strong>de</strong> calidad<br />

Para <strong>la</strong> CEPAL, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleo productivo, <strong>de</strong> calidad y con pl<strong>en</strong>a titu<strong>la</strong>ridad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos ti<strong>en</strong>e como eje <strong>el</strong> cambio estructural progresivo, que supone: <strong>políticas</strong> macroeconómicas a<strong>de</strong>cuadas<br />

y <strong>políticas</strong> sectoriales y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo que absorban a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar; <strong>políticas</strong> activas<br />

<strong>de</strong> estímulo a sectores <strong>de</strong> alta productividad con mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to y fuerte dinamismo <strong>de</strong> sus<br />

<strong>de</strong>mandas interna y externa; <strong>políticas</strong> que promuevan <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> pequeñas y medianas empresas <strong>para</strong> cerrar<br />

<strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad; <strong>políticas</strong> educativas y <strong>de</strong> capacitación, y un mercado<br />

financiero efici<strong>en</strong>te e <strong>inclusivo</strong> que permita estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ahorro (CEPAL, 2014a; W<strong>el</strong>ler y Kal<strong>de</strong>wei, 2013).<br />

El <strong>de</strong>safío estratégico <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar empleo <strong>de</strong> calidad supone, por lo tanto, <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> diversas áreas <strong>de</strong><br />

política, y gana mayor importancia <strong>en</strong> <strong>una</strong> coyuntura <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to económico, con efectos negativos<br />

esperados sobre <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo. Especial at<strong>en</strong>ción merece <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> ambos sexos, <strong>la</strong>s<br />

mujeres y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones más discriminadas y que están sobrerrepres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>pobreza</strong>, vulnerabilidad e informalidad y precariedad <strong>la</strong>boral, como los indíg<strong>en</strong>as y los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Capítulo IV<br />

2. Promover <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong>l trabajo y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong><br />

Uno <strong>de</strong> los avances más significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te ha sido <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong>l<br />

trabajo, con efectos positivos sobre los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong>sigualdad, acceso a <strong>de</strong>rechos y a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>,<br />

y <strong>una</strong> mayor estructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>la</strong>boral. Ese aum<strong>en</strong>to, como se analizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, ha<br />

sido resultado tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> nuevos empleos formales, como <strong>de</strong> <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> empleos informales.<br />

Sin embargo, los <strong>de</strong>safíos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes son aún <strong>de</strong> gran magnitud. Según CEPAL/OIT (2014), casi <strong>la</strong> mitad (46,8%) <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s ocupaciones no agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> son informales (dato <strong>para</strong> 2013). A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia positiva verificada<br />

<strong>en</strong> los últimos años pue<strong>de</strong> revertirse <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> mayor incertidumbre económica y posible <strong>el</strong>evación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo. Por lo tanto, <strong>la</strong> región <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> consolidar y profundizar lo avanzado y seguir promovi<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> los empleos y los empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos mediante distintos mecanismos regu<strong>la</strong>torios y <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> formalización <strong>en</strong>tre los asa<strong>la</strong>riados, <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se ha puesto <strong>en</strong><br />

marcha <strong>una</strong> amplia batería <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> formalización y <strong>de</strong> flexibilización <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>egibilidad<br />

132


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> cobertura contributiva. Entre <strong>el</strong>los se <strong>de</strong>stacan: esquemas impositivos simplificados que conjugan los<br />

compon<strong>en</strong>tes previsional e impositivo; procedimi<strong>en</strong>tos que facilitan <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong> trabajadores y empleadores y<br />

su fiscalización; reducciones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes gradi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones patronales <strong>para</strong> empresas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores<br />

dim<strong>en</strong>siones; regím<strong>en</strong>es especiales simplificados <strong>para</strong> categorías <strong>de</strong> trabajadores (tales como <strong>el</strong> servicio doméstico)<br />

y <strong>de</strong>ducciones tributarias que inc<strong>en</strong>tivan <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> sus cotizaciones; <strong>de</strong>ducciones tributarias a <strong>la</strong>s empresas que se<br />

formalizan; medidas <strong>para</strong> formalizar a personas sin ingresos que se <strong>de</strong>dican exclusivam<strong>en</strong>te al trabajo doméstico no<br />

remunerado; recorte <strong>de</strong> los períodos <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cia previos al acceso a prestaciones <strong>de</strong> salud; ampliación <strong>de</strong> coberturas<br />

familiares a cargo <strong>de</strong>l cotizante, y leyes <strong>de</strong> inversión con inc<strong>en</strong>tivos a <strong>la</strong> formalización 12 .<br />

La formalización <strong>de</strong> los trabajadores por cu<strong>en</strong>ta propia y <strong>de</strong> micro y pequeñas empresas se ha propiciado con<br />

diversos mecanismos, tales como medidas especiales <strong>para</strong> gravar a los pequeños contribuy<strong>en</strong>tes (personas físicas o<br />

empresas), ex<strong>en</strong>ciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l IVA o <strong>de</strong>l impuesto sobre <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta, o tasas más reducidas (Cetrángolo y otros, 2014).<br />

Destacan los casos <strong>de</strong>l monotributo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Uruguay, y <strong>de</strong>l Simples, <strong>el</strong> Super Simples y <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

Micro Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dor Individual (MEI) <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil (OIT, 2014b). En <strong>el</strong> Brasil, por ejemplo, <strong>el</strong> programa MEI <strong>en</strong> seis años<br />

logró formalizar a cinco millones <strong>de</strong> brasileños y brasileñas que pasaron a contar con los b<strong>en</strong>eficios previsionales 13 .<br />

Más allá <strong>de</strong> los efectos positivos directos que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, <strong>la</strong> rebaja <strong>de</strong> <strong>la</strong> informalidad<br />

ha permitido <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad sa<strong>la</strong>rial <strong>en</strong> algunos países, ya que, al favorecer especialm<strong>en</strong>te a los tramos más<br />

bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución, ha t<strong>en</strong>ido un efecto <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>trador (Amarante y Arim, 2015, págs. 285-292).<br />

Para fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> asumir los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong> formalización y aum<strong>en</strong>tar sus b<strong>en</strong>eficios, también se han<br />

tomado medidas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica, capacitación y acceso a recursos financieros, <strong>en</strong>tre otras, a fin <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong><br />

capacidad productiva <strong>de</strong> micro y pequeñas empresas. Asimismo, se ha buscado mejorar su acceso a los mercados<br />

por medio <strong>de</strong> compras estatales y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción con ca<strong>de</strong>nas productivas (W<strong>el</strong>ler y Kal<strong>de</strong>wei, 2013).<br />

La ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> es otro objetivo estratégico c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. La región ha<br />

progresado <strong>en</strong> esa materia tanto <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> no contributiva como a <strong>la</strong> contributiva (esta<br />

última directam<strong>en</strong>te asociada a los procesos <strong>de</strong> formalización <strong>de</strong>l trabajo, tanto asa<strong>la</strong>riado como in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, y<br />

<strong>de</strong> empresas). En vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor incertidumbre re<strong>la</strong>cionada con un esc<strong>en</strong>ario económico complejo, que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

<strong>reducir</strong> <strong>el</strong> empleo y a aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo, es urg<strong>en</strong>te construir y reforzar instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> protección al <strong>de</strong>sempleo. Al proveer ingresos, los seguros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

más importantes <strong>en</strong> esa área <strong>de</strong>bido a su efecto estabilizador. Sin embargo, pocos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región cu<strong>en</strong>tan con<br />

un seguro <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, o con normativas que establec<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> ahorro individual <strong>para</strong> <strong>la</strong> protección <strong>en</strong> esa<br />

circunstancia, y <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los don<strong>de</strong> está establecido, <strong>la</strong> cobertura es limitada <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s altas tasas <strong>de</strong> informalidad<br />

que sigu<strong>en</strong> caracterizando <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (CEPAL, 2012a). Por tal motivo,<br />

los seguros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> establecer o expandir su base <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y sus criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>egibilidad, e<br />

incluir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> trabajadores formales hasta formas <strong>de</strong> empleo más precarias y temporales (CEPAL, 2010a). También<br />

es <strong>de</strong>seable que los seguros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo se complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con <strong>políticas</strong> activas <strong>de</strong> empleo, como servicios <strong>de</strong><br />

intermediación <strong>la</strong>boral, creación directa <strong>de</strong> empleo por parte <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados casos y programas <strong>de</strong><br />

capacitación y certificación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias.<br />

3. El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo<br />

La regu<strong>la</strong>ridad y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> los ingresos son <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo. Según <strong>la</strong> CEPAL (2014a),<br />

<strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo ha sido uno <strong>de</strong> los motores principales <strong>para</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>el</strong>evar <strong>el</strong> piso <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura sa<strong>la</strong>rial formal, <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo sirve como<br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> los sa<strong>la</strong>rios <strong>de</strong>l sector informal (“efecto faro”). Un ejercicio <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>ción muestra que <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo ha contribuido al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong>l ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Brasil y <strong>el</strong> Uruguay,<br />

lo que ha t<strong>en</strong>ido lugar conjuntam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> fuerte formalización <strong>la</strong>boral<br />

(CEPAL, 2014a) 14 . Para que <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo <strong>de</strong>sempeñe su pap<strong>el</strong>, <strong>de</strong>be asegurarse <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

12<br />

Véanse OIT (2014b) y Amarante y Arim (2015).<br />

13<br />

Véase Portal Brasil [<strong>en</strong> línea] http://www.brasil.gov.br/economia-e-emprego/2015/06/brasil-alcanca-marca-<strong>de</strong>-cinco-milhoes-<strong>de</strong>microempre<strong>en</strong><strong>de</strong>dores-individuais.<br />

14<br />

Entre 2003 y 2012, <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo ha contribuido a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> Gini <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina (alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> un tercio), <strong>el</strong> Brasil (84%) y <strong>el</strong> Uruguay (aproximadam<strong>en</strong>te un 7%) (CEPAL, 2014a).<br />

Capítulo IV<br />

133


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

normativa <strong>la</strong>boral y p<strong>la</strong>ntear esta política como <strong>una</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> económicas y<br />

<strong>la</strong>s instituciones <strong>la</strong>borales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se consi<strong>de</strong>re su progresivo increm<strong>en</strong>to. Es importante también que <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo sea coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> macroeconómicas y productivas y que consi<strong>de</strong>re <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> y <strong>la</strong><br />

estructura sa<strong>la</strong>rial exist<strong>en</strong>te (W<strong>el</strong>ler y Roethlisberger, 2011). En algunos países, como <strong>el</strong> Brasil y <strong>el</strong> Uruguay (CEPAL,<br />

2014a), <strong>la</strong> valorización <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio mínimo ti<strong>en</strong>e efectos positivos <strong>para</strong> prestaciones <strong>social</strong>es, como <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones,<br />

ya que estas están vincu<strong>la</strong>das a su valor o lo usan como punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

La experi<strong>en</strong>cia internacional también indica que <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un efecto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong>tre hombres y mujeres, ya que estas están sobrerrepres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rial y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral es mayor <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> ocupadas que recib<strong>en</strong> un ingreso equival<strong>en</strong>te a un<br />

sa<strong>la</strong>rio mínimo <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con los ocupados. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Brasil, por ejemplo, según Guimarães (2012), <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> período 2004-2011 se observa <strong>una</strong> importante reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong>tre hombres y mujeres y<br />

<strong>en</strong>tre b<strong>la</strong>ncos y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> variación positiva <strong>de</strong>l ingreso medio real <strong>de</strong>l trabajo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

<strong>de</strong> 16 años y más <strong>en</strong> ese período fue <strong>de</strong>l 29% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los hombres, <strong>de</strong>l 36% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>de</strong>l<br />

28% <strong>para</strong> los b<strong>la</strong>ncos, <strong>de</strong>l 44% <strong>para</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>l 47% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Según <strong>el</strong> autor, esas importantes difer<strong>en</strong>cias, que favorecieron a <strong>la</strong>s mujeres y a los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, se asocian a<br />

<strong>una</strong> mayor repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esos sectores <strong>en</strong>tre los que recib<strong>en</strong> <strong>el</strong> equival<strong>en</strong>te a un sa<strong>la</strong>rio mínimo 15 . Es necesario<br />

seña<strong>la</strong>r, sin embargo, que a pesar <strong>de</strong> esa evolución positiva, <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong>tre hombres y mujeres, b<strong>la</strong>ncos<br />

y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do <strong>el</strong>evadas 16 .<br />

4. Promover los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo<br />

Impulsar <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te implica también promover y asegurar <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales, <strong>en</strong> especial<br />

los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo: <strong>la</strong> libertad sindical y <strong>la</strong> negociación colectiva, <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

formas <strong>de</strong> discriminación y <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong>l trabajo infantil y <strong>de</strong>l trabajo forzoso y obligatorio.<br />

Recuadro IV.3<br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT Re<strong>la</strong>tiva a los Principios y Derechos Fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> Trabajo y su seguimi<strong>en</strong>to<br />

En 1998, los constituy<strong>en</strong>tes tripartitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT) adoptaron <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Re<strong>la</strong>tiva<br />

a los Principios y Derechos Fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> Trabajo y su<br />

seguimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>finidos como <strong>el</strong> respeto a <strong>la</strong> libertad sindical<br />

y <strong>de</strong> asociación y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong><br />

negociación colectiva, <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> trabajo<br />

forzoso u obligatorio, <strong>la</strong> efectiva abolición <strong>de</strong>l trabajo infantil y<br />

<strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo y <strong>la</strong> ocupación.<br />

La Dec<strong>la</strong>ración asocia a esos cuatro <strong>de</strong>rechos y principios ocho<br />

conv<strong>en</strong>ios internacionales <strong>de</strong>l trabajo, que pasan a ser <strong>de</strong>finidos<br />

como fundam<strong>en</strong>tales: Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>el</strong> Trabajo Forzoso, 1930<br />

(núm. 29); Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Libertad Sindical y <strong>la</strong> Protección<br />

<strong>de</strong>l Derecho <strong>de</strong> Sindicación, 1948 (núm. 87); Conv<strong>en</strong>io sobre<br />

<strong>el</strong> Derecho <strong>de</strong> Sindicación y <strong>de</strong> Negociación Colectiva, 1949<br />

(núm. 98); Conv<strong>en</strong>io sobre Igualdad <strong>de</strong> Remuneración, 1951<br />

(núm. 100); Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Abolición <strong>de</strong>l Trabajo Forzoso,<br />

1957 (núm. 105); Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Discriminación (Empleo y<br />

Ocupación), 1958 (núm. 111); Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Edad Mínima,<br />

1973 (núm. 138); Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong>s Peores Formas <strong>de</strong> Trabajo<br />

Infantil, 1999 (núm. 182).<br />

En <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración se establece que todos los Estados<br />

Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT son obligados a respetar esos <strong>de</strong>rechos<br />

y principios, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que hayan ratificado los<br />

conv<strong>en</strong>ios correspondi<strong>en</strong>tes. La Confer<strong>en</strong>cia Internacional <strong>de</strong>l<br />

Trabajo que adopta <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>fine también <strong>la</strong> ratificación<br />

universal <strong>de</strong> esos conv<strong>en</strong>ios como un objetivo, establece <strong>la</strong>s<br />

bases <strong>para</strong> un amplio programa <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

OIT con sus Estados Miembros con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> contribuir a<br />

su efectiva aplicación y <strong>de</strong>fine un mecanismo <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong><br />

los avances realizados.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT).<br />

El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sindicalización y <strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación colectiva pue<strong>de</strong> contribuir significativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

mejoras distributivas <strong>de</strong>l ingreso, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo y <strong>la</strong> productividad. Ambos son <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos importantes, junto<br />

con <strong>la</strong> inspección <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong>l trabajo, <strong>para</strong> ampliar los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales<br />

y garantizar su cumplimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> otros aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y condiciones <strong>de</strong> trabajo a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios,<br />

15<br />

En 2011, según los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Encuesta Nacional <strong>de</strong> Hogares (PNAD), <strong>el</strong> 9% <strong>de</strong> los hombres ocupados recibía un sa<strong>la</strong>rio mínimo,<br />

mi<strong>en</strong>tras que esa proporción era <strong>de</strong>l 13% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>de</strong>l 8% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los b<strong>la</strong>ncos, <strong>de</strong>l 13% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>l 16% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Estas últimas correspondían al 30,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> trabajadores<br />

que recibían un sa<strong>la</strong>rio mínimo (Guimarães, 2012).<br />

16<br />

En 2011, <strong>el</strong> ingreso medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres correspondía al 73,3% <strong>de</strong>l ingreso medio <strong>de</strong> los hombres. En com<strong>para</strong>ción con los b<strong>la</strong>ncos, <strong>el</strong><br />

ingreso medio <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes era <strong>de</strong>l 59,8% y <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>taba <strong>el</strong> 49,1% (Guimarães, 2012).<br />

Capítulo IV<br />

134


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

tales como <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>la</strong>boral y <strong>de</strong> los períodos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso remunerado, incluidas <strong>la</strong>s vacaciones,<br />

<strong>la</strong>s prestaciones <strong>social</strong>es (como jubi<strong>la</strong>ciones, protección a <strong>la</strong> maternidad, seguros <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>nte),<br />

los <strong>de</strong>spidos e in<strong>de</strong>mnizaciones (CEPAL, 2012a; CEPAL 2014a) y <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y trato (Abramo<br />

y Rang<strong>el</strong>, 2005; Abramo y Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong>, 2014). De esa forma, <strong>la</strong> libertad sindical y <strong>la</strong> negociación colectiva son<br />

condiciones importantes <strong>para</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales.<br />

El trabajo infantil y <strong>el</strong> trabajo forzoso son formas inaceptables <strong>de</strong> trabajo, constituy<strong>en</strong> <strong>una</strong> evi<strong>de</strong>nte vio<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong> antítesis más c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Los cuatro conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT<br />

(núm. 29, 105, 138 y 182) asociados a estos <strong>de</strong>rechos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto grado <strong>de</strong> ratificación <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

La adopción <strong>de</strong> medidas inmediatas y eficaces <strong>para</strong> erradicar ambas formas <strong>de</strong> trabajo forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong>l<br />

Objetivo 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible 17 .<br />

a) Eliminar <strong>el</strong> trabajo forzoso<br />

El trabajo forzoso (que incluye <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> personas <strong>para</strong> fines <strong>de</strong> explotación sexual y económica) es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s regiones y tipos <strong>de</strong> economía y ha crecido <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización. Está pres<strong>en</strong>te no<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los sectores informales y rezagados <strong>de</strong> los países m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />

productivas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s y mo<strong>de</strong>rnas empresas con pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado internacional (OIT, 2005). A pesar <strong>de</strong>l alto<br />

grado <strong>de</strong> ratificación <strong>de</strong> los Conv<strong>en</strong>ios núm. 29 y 105, re<strong>la</strong>cionados al tema <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito regional y mundial, y <strong>de</strong><br />

que, según los cálculos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, existirían aproximadam<strong>en</strong>te 1,8 millones <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> esa situación <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (OIT, 2012), son pocos, aunque cada vez más, los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región que reconoc<strong>en</strong> oficialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l problema <strong>en</strong> sus territorios y pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> práctica medidas concretas <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlo. Sin embargo, algunos<br />

países, como <strong>el</strong> Brasil y <strong>el</strong> Perú, se <strong>de</strong>stacan por sus iniciativas, como <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estudios, diagnósticos y bases<br />

<strong>de</strong> información <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> diagnóstico <strong>de</strong>l problema, sus causas y consecu<strong>en</strong>cias; <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> campañas informativas dirigidas a trabajadores <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>para</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>tización; <strong>la</strong><br />

instauración <strong>de</strong> comisiones nacionales y locales con p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> problema; <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong><br />

grupos especiales <strong>de</strong> inspección <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong> articu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> policía y otros ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Estado, <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar y liberar<br />

a trabajadores <strong>en</strong> esas condiciones; <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> esos trabajadores <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias<br />

(como Bolsa Família); <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad, formación profesional e inclusión <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo, y <strong>la</strong> alianza con <strong>el</strong> sector privado <strong>para</strong> erradicar <strong>el</strong> trabajo forzoso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas productivas.<br />

Esas iniciativas son muy importantes y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser fortalecidas. La <strong>pobreza</strong>, <strong>el</strong> analfabetismo, los bajos niv<strong>el</strong>es<br />

educativos, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> discriminación por motivos <strong>de</strong> género, raza y etnia son<br />

factores que hac<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s personas más vulnerables al trabajo forzoso. Eso evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>la</strong>borales y <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Evi<strong>de</strong>ncia también <strong>la</strong> importante contribución que pue<strong>de</strong>n hacer los ministerios y <strong>la</strong>s secretarías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> esas formas <strong>de</strong> trabajo que vio<strong>la</strong>n <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y<br />

reproduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> exclusión <strong>social</strong>, especialm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección<br />

<strong>social</strong> dirigidas a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> mayor vulnerabilidad. Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia condicionada<br />

<strong>de</strong> ingresos y <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva, así como <strong>la</strong>s medidas <strong>en</strong>caminadas a erradicar <strong>el</strong> trabajo infantil,<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sempeñar un importante pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción.<br />

b) Prev<strong>en</strong>ir y erradicar <strong>el</strong> trabajo infantil<br />

La prev<strong>en</strong>ción y erradicación <strong>de</strong>l trabajo infantil es otra tarea urg<strong>en</strong>te. Según los cálculos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, 12,5 millones<br />

<strong>de</strong> niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 5 y 17 años trabajan <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, y, <strong>de</strong> estos, 9,6 millones<br />

realizan activida<strong>de</strong>s p<strong>el</strong>igrosas, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io núm. 182 y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones nacionales <strong>de</strong><br />

los países 18 .<br />

17<br />

Meta 8.7: Adoptar medidas inmediatas y eficaces <strong>para</strong> erradicar <strong>el</strong> trabajo forzoso, poner fin a <strong>la</strong>s formas contemporáneas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

y <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> personas y asegurar <strong>la</strong> prohibición y <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peores formas <strong>de</strong> trabajo infantil, incluidos <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> niños soldados, y, <strong>de</strong> aquí a 2025, poner fin al trabajo infantil <strong>en</strong> todas sus formas.<br />

18<br />

El Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong>s Peores Formas <strong>de</strong> Trabajo Infantil, 1999 (núm. 182) <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT <strong>de</strong>fine como peores formas <strong>de</strong> trabajo infantil a todas<br />

<strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud o <strong>la</strong>s prácticas análogas a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud (como <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta y <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> niños, <strong>la</strong> servidumbre por <strong>de</strong>udas y <strong>el</strong> trabajo<br />

forzoso u obligatorio, incluido <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to forzoso <strong>de</strong> niños <strong>para</strong> utilizarlos <strong>en</strong> conflictos armados), <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s ilícitas (como<br />

tráfico <strong>de</strong> drogas), <strong>la</strong> explotación sexual <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes y <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s p<strong>el</strong>igrosas, insalubres y <strong>de</strong>gradantes.<br />

Capítulo IV<br />

135


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

El trabajo infantil es <strong>en</strong> sí mismo <strong>una</strong> grave vio<strong>la</strong>ción a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los niños e impi<strong>de</strong> <strong>el</strong> goce <strong>de</strong> otros<br />

<strong>de</strong>rechos consignados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre los Derechos <strong>de</strong>l Niño. Ti<strong>en</strong>e graves consecu<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong> los niños y sobre sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo físico, psicológico y emocional, al limitar <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

educarse a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te y disfrutar <strong>la</strong> infancia a pl<strong>en</strong>itud.<br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adoptar medidas inmediatas y eficaces<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong>iminar <strong>la</strong>s peores formas <strong>de</strong> trabajo infantil, y, a más tardar <strong>en</strong> 2025, <strong>el</strong> trabajo infantil <strong>en</strong> todas sus formas<br />

(meta 8.7). Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas mediciones globales (OIT, 2013) indican que se ha logrado <strong>reducir</strong> significativam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> trabajo infantil a niv<strong>el</strong> mundial, también evi<strong>de</strong>ncian que, <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse <strong>el</strong> ritmo actual <strong>de</strong> reducción, ni <strong>el</strong><br />

mundo ni <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> podrían alcanzar esas metas. Eso significa que hay que int<strong>en</strong>sificar los esfuerzos<br />

<strong>para</strong> alcanzar<strong>la</strong>s.<br />

El trabajo infantil <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se conc<strong>en</strong>tra principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector agríco<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector informal urbano<br />

(incluido <strong>el</strong> trabajo familiar no remunerado) y <strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio doméstico. A pesar <strong>de</strong> los avances <strong>de</strong>l período reci<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo y mejoría <strong>de</strong> otros indicadores <strong>social</strong>es y <strong>de</strong>l mercado<br />

<strong>de</strong> trabajo, aún es un problema grave, como se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los números pres<strong>en</strong>tados sobre su inci<strong>de</strong>ncia. A pesar<br />

<strong>de</strong> eso, esta es <strong>la</strong> región <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo con m<strong>en</strong>or magnitud absoluta y re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> trabajo infantil y <strong>la</strong> que<br />

más ha avanzado <strong>en</strong> su prev<strong>en</strong>ción y erradicación 19 . Como fue analizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo III, <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ha ratificado los principales instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho internacional que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> protección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez y adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y al trabajo infantil <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r (Conv<strong>en</strong>ción sobre los Derechos <strong>de</strong>l Niño y<br />

Conv<strong>en</strong>ios núm. 138 y 182 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT) y ha p<strong>la</strong>smado sus principios <strong>en</strong> sus Constituciones y legis<strong>la</strong>ciones específicas 20 .<br />

Se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>políticas</strong> y estrategias innovadoras, que pasaron a ser refer<strong>en</strong>cia internacional y que se<br />

han diseminado y compartido <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y con otras regiones <strong>de</strong>l mundo, mediante <strong>la</strong> cooperación Sur-Sur. La<br />

experi<strong>en</strong>cia regional indica que <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y erradicación <strong>de</strong>l trabajo infantil exige <strong>una</strong> estrategia integrada e<br />

intersectorial <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> públicas <strong>en</strong> diversos ámbitos y <strong>una</strong> participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil (incluidos<br />

los sindicatos, <strong>la</strong>s empresas y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> empleadores), <strong>en</strong> <strong>la</strong> que adquiere un pap<strong>el</strong> muy r<strong>el</strong>evante <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> otras instancias gubernam<strong>en</strong>tales, como los ministerios o <strong>la</strong>s<br />

secretarías <strong>de</strong> educación, trabajo, salud, <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres, promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad<br />

racial o <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as.<br />

Esa experi<strong>en</strong>cia evi<strong>de</strong>ncia también que <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> <strong>una</strong> educación <strong>de</strong> calidad (incluida <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> acceso y<br />

<strong>la</strong> conclusión oport<strong>una</strong>) es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> esa estrategia, así como <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y los programas dirigidos a<br />

<strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias por medio <strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> que permitan mejorar sus ingresos y <strong>el</strong> acceso a los servicios fundam<strong>en</strong>tales, como los <strong>de</strong><br />

salud. Algunos <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias condicionadas incorporan explícitam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> reducción <strong>de</strong>l trabajo infantil. Si bi<strong>en</strong> los resultados varían <strong>de</strong> un país a otro, <strong>la</strong>s evaluaciones <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong> esos<br />

programas muestran que han logrado disminuir <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l trabajo infantil, así como <strong>la</strong>s horas trabajadas por<br />

niños y niñas, tanto <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s remuneradas como no remuneradas (De Hoop y Rosati, 2014). En <strong>la</strong> región también<br />

exist<strong>en</strong> programas dirigidos específicam<strong>en</strong>te a ese objetivo, como <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Erradicación <strong>de</strong>l Trabajo Infantil<br />

(PETI) <strong>de</strong>l Brasil, que busca retirar <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> trabajo a todos los niños y adolesc<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 16 años, y<br />

<strong>el</strong> programa Abrazo <strong>de</strong>l Paraguay, dirigido a niños <strong>de</strong> hasta 14 años que están <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> calle o trabajan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vía pública, que ayuda a contribuir a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>.<br />

Otros compon<strong>en</strong>tes fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y erradicación <strong>de</strong>l trabajo infantil son: a) <strong>la</strong><br />

ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar y los hombres y mujeres<br />

19<br />

Según <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, <strong>en</strong> 2012 había 168 millones <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> trabajo infantil, <strong>de</strong> los cuales<br />

12,5 millones se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, 59 millones <strong>en</strong> África Subsahariana y 77,7 millones <strong>en</strong> Asia y <strong>el</strong> Pacífico.<br />

Esos números correspondían, respectivam<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes proporciones <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ese tramo <strong>de</strong> edad<br />

<strong>en</strong> cada <strong>una</strong> <strong>de</strong> esas regiones: 8,8%, 21,4% y 9,3% (OIT, 2013).<br />

20<br />

En <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Edad Mínima, 1973 (núm. 138) <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT se establece <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los países <strong>de</strong>finan <strong>una</strong> edad mínima<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> admisión al trabajo que, <strong>en</strong> ningún caso, <strong>de</strong>berá ser inferior a <strong>la</strong> edad <strong>en</strong> que cese <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad obligatoria, o, <strong>en</strong> todo caso, a<br />

15 años, aunque consi<strong>de</strong>re <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que un Estado miembro “cuya economía y medios <strong>de</strong> educación estén insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos” podrá, previa consulta con <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> empleadores y trabajadores interesadas, especificar inicialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>una</strong> edad mínima <strong>de</strong> 14 años. En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2 países (Arg<strong>en</strong>tina y Brasil) fijaron <strong>la</strong> edad mínima <strong>para</strong> <strong>la</strong> admisión al trabajo <strong>en</strong><br />

16 años, 6 países optaron por los 15 años (Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, México y Uruguay) y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los países se ha<br />

acogido a <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io núm. 138 ya m<strong>en</strong>cionada (OIT, 2013).<br />

Capítulo IV<br />

136


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

adultos, incluidos los programas <strong>de</strong> capacitación y formación profesional y <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong>stinadas a facilitar <strong>la</strong><br />

transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> al trabajo, y b) <strong>la</strong> mejoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> datos, estadísticas e indicadores que posibilit<strong>en</strong><br />

un mejor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l problema y su transformación a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, así como un mejor monitoreo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> dirigidas a su superación.<br />

Por último, vale m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> Iniciativa Regional <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> libre <strong>de</strong> trabajo infantil, <strong>una</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

innovadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>en</strong> línea con <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (véase <strong>el</strong> recuadro IV.4).<br />

Recuadro IV.4<br />

Iniciativa Regional <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> libre <strong>de</strong> trabajo infantil: <strong>una</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> acción alineada<br />

a <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

Poner fin al trabajo infantil es <strong>una</strong> aspiración global p<strong>la</strong>smada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (Objetivo 8,<br />

meta 8.7).<br />

12,5 millones <strong>de</strong> niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tre 5 y 17 años trabajan <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

9,6 millones <strong>de</strong> <strong>el</strong>los realizan activida<strong>de</strong>s p<strong>el</strong>igrosas<br />

En esa línea, 25 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, junto con organizaciones<br />

<strong>de</strong> empleadores y <strong>de</strong> trabajadores, crearon <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong><br />

2014 <strong>la</strong> Iniciativa Regional <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> libre <strong>de</strong><br />

trabajo infantil, como <strong>una</strong> respuesta a <strong>la</strong> necesidad i<strong>de</strong>ntificada<br />

durante <strong>la</strong> Tercera Confer<strong>en</strong>cia Global sobre <strong>el</strong> Trabajo Infantil<br />

(Brasilia, octubre <strong>de</strong> 2013) <strong>de</strong> ac<strong>el</strong>erar <strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> reducción<br />

<strong>de</strong>l trabajo infantil <strong>para</strong> avanzar hacia <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

meta (<strong>de</strong>finida <strong>en</strong> 2006 <strong>en</strong> <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong>l trabajo infantil) <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar sus peores<br />

formas hasta 2016. La Iniciativa Regional es <strong>una</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual los gobiernos asum<strong>en</strong> <strong>una</strong> responsabilidad c<strong>en</strong>tral<br />

<strong>para</strong> asegurar <strong>el</strong> pl<strong>en</strong>o ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los niños,<br />

niñas y adolesc<strong>en</strong>tes, actuando prioritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ocho temas<br />

i<strong>de</strong>ntificados como “factores <strong>de</strong> ac<strong>el</strong>eración” <strong>para</strong> erradicar<br />

<strong>el</strong> trabajo infantil: comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as, empleo juv<strong>en</strong>il,<br />

migración, agricultura, educación, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, ca<strong>de</strong>nas<br />

<strong>de</strong> valor y <strong>nueva</strong>s tecnologías.<br />

La acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa Regional se basa <strong>en</strong> fortalecer los<br />

programas y servicios públicos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor pot<strong>en</strong>cialidad<br />

<strong>de</strong> <strong>reducir</strong> <strong>el</strong> trabajo infantil; implem<strong>en</strong>tar interv<strong>en</strong>ciones<br />

específicas <strong>para</strong> modalida<strong>de</strong>s como trata, explotación sexual o<br />

migración <strong>la</strong>boral; increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cooperación Sur-Sur transfiri<strong>en</strong>do<br />

conocimi<strong>en</strong>tos, experi<strong>en</strong>cias y tecnologías <strong>de</strong> países que han<br />

<strong>en</strong>contrado respuestas efectivas, e involucrar a <strong>la</strong> comunidad<br />

internacional <strong>para</strong> apoyar acciones puntuales <strong>en</strong> sectores o<br />

países <strong>en</strong> los que aún se requiere acompañami<strong>en</strong>to.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), Iniciativa Regional <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> libre <strong>de</strong> trabajo infantil, Lima, Oficina Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, 2014.<br />

5. Promover <strong>la</strong> autonomía económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

El concepto amplio <strong>de</strong> igualdad que propone <strong>la</strong> CEPAL (2014a) va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia distributiva y se <strong>en</strong>riquece<br />

con exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, dignidad y autonomía <strong>de</strong> los sujetos. Por lo mismo, <strong>la</strong> CEPAL (2013b) ha <strong>de</strong>stacado<br />

que <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong>tre hombres y mujeres es uno <strong>de</strong> los ejes <strong>en</strong> que es necesario avanzar, <strong>en</strong>fatizando <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>el</strong> valor económico <strong>de</strong>l trabajo no remunerado que realizan <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> los hogares, así como <strong>la</strong>s restricciones<br />

que estas activida<strong>de</strong>s impon<strong>en</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> su autonomía económica y su pl<strong>en</strong>a inserción <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral.<br />

Se <strong>de</strong>be promover <strong>la</strong> autonomía económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres mediante <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong> acceso a<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones con los hombres y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> sistemas<br />

nacionales o re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> cuidado. El cuidado <strong>de</strong>be convertirse <strong>en</strong> un pi<strong>la</strong>r fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección<br />

<strong>social</strong>, lo cual se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> su consi<strong>de</strong>ración como un <strong>de</strong>recho ciudadano, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> niñez hasta <strong>la</strong> vejez (Sojo, 2011; CEPAL, 2012d).<br />

Como se analizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> actividad y <strong>de</strong> ocupación,<br />

así como <strong>en</strong> los ingresos, se combinan <strong>para</strong> configurar un esc<strong>en</strong>ario <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> aporte <strong>de</strong> los ingresos fem<strong>en</strong>inos<br />

a los ingresos totales <strong>de</strong>l hogar es s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> <strong>de</strong> los masculinos. Existe, por lo tanto, espacio <strong>para</strong><br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> aporte fem<strong>en</strong>ino, ya sea por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres o mediante <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ingreso, con efectos importantes sobre <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> cada país, <strong>la</strong>s mayores ganancias se lograrán<br />

avanzando <strong>en</strong> <strong>una</strong> u otra dirección, aunque no son excluy<strong>en</strong>tes (CEPAL, 2014b). Para <strong>reducir</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> género<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral se requier<strong>en</strong> <strong>políticas</strong> que: i) increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong><br />

trabajo remunerado y aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sus oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te mediante <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> activas <strong>de</strong><br />

mercado <strong>de</strong> trabajo con <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> sistemas o <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado; ii) contribuyan al <strong>de</strong>sarrollo y a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong><br />

sus calificaciones (<strong>en</strong> especial <strong>para</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s con m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es educativos); iii) fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> su inserción <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong><br />

alta productividad y <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ocupaciones, reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> segregación ocupacional por sexo mediante <strong>políticas</strong><br />

antidiscriminación y <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y trato, y iv) reduzcan <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> ingreso.<br />

Capítulo IV<br />

137


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Asimismo, es es<strong>en</strong>cial contribuir a mejorar <strong>la</strong>s condiciones y formalizar <strong>el</strong> trabajo doméstico remunerado. Como<br />

se ha indicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, <strong>en</strong> 2013 <strong>el</strong> trabajo doméstico correspondía al 11,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, aproximadam<strong>en</strong>te 14 millones <strong>de</strong> mujeres, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>una</strong> gran proporción es migrante, indíg<strong>en</strong>a<br />

o afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y, por lo tanto, vive <strong>una</strong> situación <strong>de</strong> múltiples <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas y discriminación. La legis<strong>la</strong>ción<br />

<strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región no les garantiza los mismos <strong>de</strong>rechos que a los <strong>de</strong>más trabajadores<br />

asa<strong>la</strong>riados, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>la</strong>boral, los tiempos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso, <strong>la</strong><br />

protección contra <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>la</strong> maternidad. En muchos países, sus sa<strong>la</strong>rios medios son inferiores al mínimo, su<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> informalidad es muy <strong>el</strong>evado y es alta <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l trabajo infantil. Por esas razones, <strong>el</strong> trabajo doméstico<br />

pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado uno <strong>de</strong> los principales “núcleos duros <strong>de</strong>l déficit <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te” (Abramo, 2015). En este<br />

ámbito, <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> garantizar que <strong>el</strong> trabajo sea realizado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un marco legal que asegure condiciones<br />

apropiadas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong> trabajo o <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> protección<br />

<strong>social</strong> (CEPAL, 2012b). En <strong>el</strong> período reci<strong>en</strong>te se han verificado importantes avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> lo que se refiere<br />

al marco legal, incluida <strong>la</strong> ratificación <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong>s Trabajadoras y los Trabajadores Domésticos, 2011<br />

(Núm. 189) <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, pero aún hay un <strong>la</strong>rgo camino a recorrer 21 .<br />

También es importante fortalecer <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> los sindicatos, <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />

empleadores y otras organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, así como <strong>en</strong> los procesos e instancias <strong>de</strong> negociación<br />

colectiva y diálogo <strong>social</strong> tripartito <strong>en</strong> torno a los temas <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>l trabajo 22 .<br />

Para <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, es necesario <strong>reducir</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> participación, empleo (<strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> acceso y calidad) e ingresos <strong>en</strong>tre hombres y mujeres, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> especial <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja y<br />

discriminación que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, y adoptar <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> conciliación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

trabajo y <strong>la</strong> familia <strong>para</strong> hombres y mujeres, ya que <strong>el</strong>lo t<strong>en</strong>drá efectos b<strong>en</strong>eficiosos <strong>en</strong> distintos niv<strong>el</strong>es. Por <strong>una</strong> parte,<br />

habrá ganancias <strong>de</strong> productividad y mayores ingresos <strong>en</strong> los hogares, y, por <strong>la</strong> otra, estas medidas serán un impulso<br />

<strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong> otras esferas, como <strong>el</strong> pl<strong>en</strong>o ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía, <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

y pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> contributiva y <strong>la</strong> sociabilidad ampliada más allá<br />

<strong>de</strong>l hogar, todos temas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad y los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (CEPAL, 2014a).<br />

En esta dirección, resulta crucial que los países avanc<strong>en</strong> hacia <strong>la</strong> incorporación pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong> su ag<strong>en</strong>da pública<br />

<strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, asociadas a legis<strong>la</strong>ciones y programas que<br />

facilit<strong>en</strong> e inc<strong>en</strong>tiv<strong>en</strong> <strong>el</strong> equilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>la</strong>borales y familiares <strong>de</strong> los trabajadores y <strong>la</strong>s trabajadoras,<br />

así como <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>en</strong> ámbitos conexos que fortalezcan <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e impliqu<strong>en</strong> que <strong>la</strong> sociedad<br />

<strong>en</strong> su conjunto se haga cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 23 . La igualdad y <strong>el</strong> cambio estructural<br />

<strong>de</strong>mandan <strong>una</strong> mayor y mejor participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, así como <strong>superar</strong><br />

<strong>la</strong> discriminación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral y consolidar <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

6. Promover trayectorias <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los jóv<strong>en</strong>es y fortalecer <strong>el</strong> vínculo<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong> trabajo mediante <strong>la</strong> formación técnico profesional<br />

Otro aspecto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región consiste <strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s altas tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo,<br />

informalidad, precariedad, <strong>de</strong>sprotección <strong>social</strong> y exclusión <strong>de</strong>l eje educación-empleo que afectan a los jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos y caribeños, <strong>en</strong> especial a los más pobres, <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or niv<strong>el</strong> educativo, <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino, indíg<strong>en</strong>as<br />

y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes 24 . Eso exige <strong>políticas</strong> integradas e intersectoriales <strong>en</strong>, por lo m<strong>en</strong>os, los sigui<strong>en</strong>tes ejes: más y<br />

mejor educación; conciliación <strong>en</strong>tre estudios, trabajo y vida familiar; ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> empleos<br />

productivos y <strong>de</strong> calidad; ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación técnica y capacitación <strong>para</strong> <strong>el</strong> trabajo y<br />

21<br />

Como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io núm. 189 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT ha t<strong>en</strong>ido <strong>una</strong> significativa adhesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> región: transcurridos<br />

solo 4 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su aprobación <strong>en</strong> 2011, ha sido ratificado por 12 países, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 22 que lo ratificaron <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo.<br />

22<br />

Véase más información sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación colectiva <strong>para</strong> <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo<br />

<strong>en</strong> Abramo y Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> (2014) y Abramo y Rang<strong>el</strong> (2005).<br />

23<br />

En esa área, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible se <strong>de</strong>stacan <strong>el</strong> Objetivo 5 (Lograr <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y empo<strong>de</strong>rar a<br />

todas <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s niñas) y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s metas 5.1 (Poner fin a <strong>la</strong> discriminación contra todas <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s niñas <strong>en</strong> todo<br />

<strong>el</strong> mundo) y 5.4 (Reconocer y valorar los cuidados y <strong>el</strong> trabajo doméstico no remunerados mediante servicios públicos, infraestructuras<br />

y <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, y promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> responsabilidad compartida <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar y <strong>la</strong> familia, según proceda <strong>en</strong> cada país),<br />

así como <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> remuneración <strong>para</strong> trabajo <strong>de</strong> igual valor <strong>en</strong> <strong>la</strong> meta 8.5 <strong>de</strong>l Objetivo 8.<br />

24<br />

En <strong>la</strong> meta 8.6 <strong>de</strong>l Objetivo 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible se establece: De aquí a 2020, <strong>reducir</strong> sustancialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es que no están empleados y no cursan estudios ni recib<strong>en</strong> capacitación.<br />

Capítulo IV<br />

138


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

facilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>el</strong> trabajo; ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> formalización y <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>;<br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio rural; promoción <strong>de</strong> los empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos juv<strong>en</strong>iles;<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l protagonismo juv<strong>en</strong>il y <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> diálogo<br />

<strong>social</strong> y negociación colectiva, y avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> género, raza y etnia <strong>en</strong> todas esas dim<strong>en</strong>siones.<br />

En los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región existe creci<strong>en</strong>te preocupación respecto <strong>de</strong>l diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong><br />

<strong>en</strong> diversas áreas. La mayoría <strong>de</strong> esas iniciativas se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> formación <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s (<strong>el</strong>evación <strong>de</strong> los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> educación y capacitación <strong>para</strong> <strong>el</strong> trabajo); servicios o programas públicos <strong>de</strong> empleo y asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> trabajo; subsidios a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empleo; subsidios a <strong>la</strong> contratación; regu<strong>la</strong>ción y legis<strong>la</strong>ción<br />

<strong>la</strong>boral; <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje profesional y primer empleo, y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa empresarial y <strong>de</strong>l empleo<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. En cuanto a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s, se hace particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te necesario diseñar estrategias<br />

flexibles que posibilit<strong>en</strong> a todos los grupos juv<strong>en</strong>iles seguir procesos <strong>de</strong> formación que no necesariam<strong>en</strong>te<br />

estén conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema formal, pero que brin<strong>de</strong>n herrami<strong>en</strong>tas y form<strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

y conocimi<strong>en</strong>to articu<strong>la</strong>das con los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>boral y con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sectoriales,<br />

facilitando su inserción <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>la</strong>boral.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s —especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s g<strong>en</strong>eraciones— es uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res básicos <strong>para</strong><br />

avanzar hacia <strong>una</strong> sociedad más igualitaria y <strong>para</strong> lograr <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva. En particu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong><br />

nexo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong> empleo es uno <strong>de</strong> los ejes fundam<strong>en</strong>tales a abordar <strong>para</strong> integrar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción juv<strong>en</strong>il<br />

<strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo (CEPAL, 2014b). Asimismo, ante los cambios asociados a <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica<br />

y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, al <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong>bido a que proporcionalm<strong>en</strong>te habrá m<strong>en</strong>os niños y jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro, es aún más necesario invertir <strong>para</strong> que <strong>el</strong>los puedan contribuir pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo económico<br />

y <strong>social</strong> <strong>de</strong> sus comunida<strong>de</strong>s y países, lo que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias hacia <strong>el</strong> sistema educacional y <strong>de</strong> formación<br />

técnica y profesional.<br />

Para seguir increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s educativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es necesario reconocer<br />

<strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> trayectorias y otorgar <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> continuar los estudios <strong>de</strong> manera flexible. Por lo tanto, es<br />

importante disponer <strong>de</strong> <strong>una</strong> oferta <strong>de</strong> educación formal y no formal que incluya distintas alternativas que permitan<br />

adaptarse a <strong>la</strong>s condiciones específicas <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es (según vivan <strong>en</strong> zonas rurales apartadas o <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> marginalidad), compatibilic<strong>en</strong> educación y trabajo, incluyan programas <strong>para</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> situaciones<br />

especiales (como los jóv<strong>en</strong>es con discapacidad), promuevan <strong>la</strong> no discriminación, ti<strong>en</strong>dan a disminuir <strong>la</strong> segregación,<br />

incorpor<strong>en</strong> becas y transfer<strong>en</strong>cias monetarias, y establezcan medidas <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción y reincorporación a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

(CEPAL/OIJ/IMJUVE, 2014).<br />

A<strong>de</strong>más, es necesario mejorar <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los diversos subsistemas <strong>de</strong> educación y capacitación, <strong>de</strong> tal<br />

forma que no solo se adapt<strong>en</strong> a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> trayectorias juv<strong>en</strong>iles exist<strong>en</strong>tes, sino que también permitan <strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado<br />

flujo <strong>de</strong> estudiantes <strong>en</strong>tre programas <strong>de</strong> capacitación, educación técnica, educación profesional y universitaria, y<br />

facilit<strong>en</strong> que puedan continuar o retomar los estudios, tanto <strong>para</strong> <strong>la</strong> actualización como <strong>para</strong> <strong>la</strong> profundización y<br />

especialización <strong>en</strong> diversas áreas <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida (Trucco y Ullmann, 2015).<br />

Un área c<strong>la</strong>ve, que no ha sido sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te abordada por <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> educativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />

décadas, es <strong>la</strong> educación técnico profesional. La educación técnica es <strong>de</strong> vital importancia, no solo porque facilita<br />

transiciones exitosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación al trabajo, sino porque, <strong>en</strong> muchos países, abarca a <strong>una</strong> gran proporción <strong>de</strong> los<br />

estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza secundaria y superior. Es importante abordar<strong>la</strong> con <strong>una</strong> perspectiva <strong>de</strong> género <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong>s mayores dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es y a <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />

formación profesional <strong>para</strong> varones y mujeres. También es fundam<strong>en</strong>tal incorporar a esa discusión <strong>una</strong> perspectiva<br />

étnica y racial, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> educación y al trabajo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Los programas técnico profesionales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s actuales y futuras <strong>de</strong> los sistemas<br />

productivos nacionales, lo que requiere tanto <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> alianzas público-privadas como <strong>el</strong> análisis conjunto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo y proyecciones <strong>de</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>boral. De ese modo, se facilita<br />

<strong>una</strong> a<strong>de</strong>cuada p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta programática, <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idos, diversidad <strong>de</strong> programas y estructura <strong>de</strong> dicha<br />

oferta según niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> especialización y pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> absorción <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra por parte <strong>de</strong>l mercado<br />

<strong>de</strong> trabajo. Al igual que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> capacitación, es necesario articu<strong>la</strong>r y compatibilizar los<br />

Capítulo IV<br />

139


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

programas <strong>de</strong> educación técnica secundaria, postsecundaria técnica y profesional y educación terciaria (universitaria)<br />

<strong>de</strong> forma <strong>de</strong> otorgar a jóv<strong>en</strong>es y adultos <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> continuar con los estudios a partir <strong>de</strong> programas compatibles<br />

e intercambiables <strong>en</strong>tre sí, que a <strong>la</strong> vez incluyan salidas intermedias acreditadas (Trucco y Ullmann, 2015).<br />

A su vez, se sugier<strong>en</strong> estrategias que apunt<strong>en</strong> a mejorar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral mediante<br />

educación, formación y compet<strong>en</strong>cias, pasantías y apr<strong>en</strong>dizajes, y promoción <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> iniciativa empresarial<br />

y empleo por cu<strong>en</strong>ta propia (OIT, 2013). Estos esfuerzos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> buscar <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> variada oferta educativa<br />

(y <strong>de</strong> capacitación) con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas proyectadas <strong>de</strong> fuerza <strong>la</strong>boral con diversos tipos <strong>de</strong> calificación. Conv<strong>en</strong>dría,<br />

<strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, impulsar <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to juv<strong>en</strong>il, su diversificación y diagnósticos<br />

a<strong>de</strong>cuados acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> masividad <strong>de</strong> su impacto <strong>para</strong> ajustar <strong>la</strong> oferta programática, y mejorar <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción con<br />

otros programas <strong>de</strong> capacitación y con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas efectivas <strong>de</strong>l mercado (Trucco y Ullmann, 2015).<br />

D. Enfr<strong>en</strong>tar todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> género, étnicas y raciales<br />

A <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva se<br />

suman otras, re<strong>la</strong>cionadas con aspectos políticos, <strong>social</strong>es y culturales, y con mecanismos <strong>de</strong> discriminación que se<br />

reproduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> diversos ámbitos socioeconómicos, como <strong>el</strong> trabajo, <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> participación<br />

política y ciudadana. Estas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s son <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y constituy<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

barreras <strong>para</strong> su superación. Se requiere <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>políticas</strong> que incorpor<strong>en</strong> inc<strong>en</strong>tivos y regu<strong>la</strong>ciones <strong>para</strong><br />

evitar discriminaciones, promover activam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> igualdad y asegurar <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> ciudadanía 25 .<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se ha producido <strong>una</strong> notable modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> género, que ha conducido a<br />

<strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> más <strong>de</strong>rechos, <strong>una</strong> mayor igualdad y un mayor protagonismo político y económico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres,<br />

se observa <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> subordinación, que se suman al surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>nueva</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y dificultan que los logros alcanzados, como <strong>el</strong> educativo, se traduzcan <strong>en</strong> mayor bi<strong>en</strong>estar<br />

(CEPAL, 2010b). De allí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> varios ámbitos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r hacia <strong>una</strong> mayor autonomía<br />

económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, discutida <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección C.5.<br />

La discriminación étnica y racial hun<strong>de</strong> sus raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> y significó <strong>el</strong><br />

confinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>el</strong> sometimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> expropiación <strong>de</strong> recursos. No obstante<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización, <strong>la</strong> estructura productiva y <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s han consagrado patrones<br />

<strong>de</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> racial y étnico, <strong>el</strong> género y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>social</strong> (CEPAL, 2010a).<br />

Un gran <strong>de</strong>safío que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad es priorizar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> promoción y <strong>de</strong><br />

resguardo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos civiles, políticos, económicos, <strong>social</strong>es y culturales <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te que, como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, sufr<strong>en</strong> con más int<strong>en</strong>sidad y severidad <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong><br />

indig<strong>en</strong>cia, así como los déficits <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Avances <strong>en</strong> esta materia pue<strong>de</strong>n apreciarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

constitucional que algunos países han hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas y l<strong>en</strong>guas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus territorios (B<strong>el</strong>lo y Rang<strong>el</strong>, 2002),<br />

así como también <strong>en</strong> <strong>la</strong> visibilidad estadística que muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región están impulsando.<br />

Los avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no nacional como<br />

internacional, han sido <strong>el</strong> fruto <strong>de</strong> un <strong>la</strong>rgo camino <strong>de</strong> luchas y reivindicaciones <strong>de</strong> sus organizaciones, a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong>l cual se han ido p<strong>la</strong>smando sus <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos internacionales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones nacionales y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> los Estados (CEPAL, 2014b). 26 Sin embargo, estos procesos son heterogéneos e incompletos<br />

y necesitan fortalecerse. En <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no internacional, es preciso r<strong>en</strong>ovar <strong>el</strong> compromiso con los pueblos indíg<strong>en</strong>as y<br />

lograr que se exprese <strong>en</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> los recursos necesarios <strong>para</strong> implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas sobre los Derechos <strong>de</strong> los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as y dar pl<strong>en</strong>o cumplimi<strong>en</strong>to al Conv<strong>en</strong>io núm. 169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT<br />

25<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones m<strong>en</strong>cionadas (género, raza y etnia), otras <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s se vincu<strong>la</strong>n, por ejemplo, con <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida<br />

(niños, jóv<strong>en</strong>es, adultos mayores), <strong>la</strong> discapacidad y <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado interno o migrante.<br />

26<br />

Entre <strong>la</strong> normativa internacional que am<strong>para</strong> esos <strong>de</strong>rechos se <strong>de</strong>stacan <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> Discriminación (Empleo y Ocupación), 1958<br />

(núm. 111), <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre Pueblos Indíg<strong>en</strong>as y Tribales, 1989 (núm. 169) y <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración y P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Durban, que<br />

surgieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong> Discriminación Racial, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia y <strong>la</strong>s Formas Conexas <strong>de</strong> Intolerancia,<br />

c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Durban (Sudáfrica) <strong>en</strong> 2001. Véase un análisis al respecto <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo III.<br />

Capítulo IV<br />

140


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

por parte <strong>de</strong> los 15 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región que lo han ratificado. Es necesario también fortalecer los mecanismos <strong>de</strong><br />

protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as implem<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, con<br />

miras a <strong>la</strong> aplicación efectiva <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones exist<strong>en</strong>tes y <strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

estándares internacionales. En <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no nacional, si bi<strong>en</strong> se reconoc<strong>en</strong> importantes progresos, estos continúan si<strong>en</strong>do<br />

insufici<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s étnicas aún son profundas. En un contexto <strong>de</strong> mayores dificulta<strong>de</strong>s económicas, <strong>la</strong><br />

consolidación <strong>de</strong> estos avances requiere voluntad política y que los Estados redobl<strong>en</strong> los esfuerzos, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>para</strong> promover <strong>la</strong> participación y respetar <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as (CEPAL, 2014b).<br />

La pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> también sufre <strong>una</strong> exclusión y discriminación estructural que<br />

se sigue reproduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida económica, <strong>social</strong> y política. Para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar esta situación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja, los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes han actuado colectivam<strong>en</strong>te exigi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos y <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los compromisos adquiridos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong> Discriminación Racial, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia<br />

y <strong>la</strong>s Formas Conexas <strong>de</strong> Intolerancia, que obliga a los Estados a <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> exclusión, <strong>la</strong> discriminación y <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

<strong>en</strong> que viv<strong>en</strong> sus pueblos como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l racismo (CEPAL, 2009).<br />

Se requiere avanzar hacia <strong>nueva</strong>s formas <strong>de</strong> ciudadanía, basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> combate a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> discriminación<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> activas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> trato. En los<br />

últimos años, los Estados, los organismos internacionales y <strong>la</strong> sociedad civil han realizado gran<strong>de</strong>s esfuerzos <strong>en</strong> ese<br />

s<strong>en</strong>tido, pero <strong>el</strong> avance es <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong> los distintos países. Mi<strong>en</strong>tras unos han creado cuerpos legales y organismos<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad racial o han implem<strong>en</strong>tado <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> acción afirmativa <strong>de</strong> diversos tipos, otros<br />

aún se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>una</strong> fase <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to o exploración <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática. En cada país, los ritmos <strong>de</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong>, instituciones, programas y acciones han <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> diversos factores, <strong>en</strong>tre los que<br />

se cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad política, <strong>la</strong> capacidad estatal, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y, sobre todo, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los<br />

grupos afectados <strong>para</strong> posicionar <strong>la</strong> temática <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión pública y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> (CEPAL, 2009).<br />

Tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as como <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, es necesario redob<strong>la</strong>r los<br />

esfuerzos <strong>para</strong> fom<strong>en</strong>tar programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad y mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida, <strong>en</strong>tre<br />

los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingreso y <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> empleo y acceso a trabajo<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, educación y vivi<strong>en</strong>da, así como <strong>de</strong> acceso a tierras y <strong>de</strong>más recursos productivos que incluyan <strong>la</strong> gestión<br />

y <strong>el</strong> resguardo <strong>de</strong> los recursos naturales y <strong>la</strong> biodiversidad. Se requiere, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas<br />

<strong>de</strong> salud integrales, <strong>de</strong>stinados a esas pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> áreas rurales y urbanas, y mo<strong>de</strong>los educativos con vocación<br />

multicultural. Transformar <strong>la</strong>s condiciones que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> discriminación incluye <strong>el</strong> acceso a mejores condiciones<br />

<strong>de</strong> vida, pero también <strong>la</strong> participación y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación popu<strong>la</strong>r (CEPAL, 2009; Hop<strong>en</strong>hayn, B<strong>el</strong>lo y Miranda, 2006).<br />

E. Reducir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s territoriales<br />

La <strong>de</strong>sigualdad regional y <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales subnacionales <strong>en</strong> cuanto a sus niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> ingresos, <strong>pobreza</strong>, productividad, acceso al bi<strong>en</strong>estar y dotación <strong>de</strong> recursos naturales, ha sido un rasgo histórico<br />

y estructural <strong>de</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL, 2012c). Las <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s territoriales limitan<br />

a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos, lo que adquiere mayor int<strong>en</strong>sidad y un significado particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, ya que <strong>el</strong> territorio es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad 27 .<br />

Para lograr <strong>una</strong> mayor igualdad es indisp<strong>en</strong>sable <strong>reducir</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong>tre los territorios —tomando especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l medio rural— y adoptar <strong>políticas</strong> públicas que contempl<strong>en</strong> no solo <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia<br />

productiva, sino también <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia espacial (CEPAL, 2010a) (véanse <strong>el</strong> recuadro IV.5 y <strong>el</strong> recuadro IV.6).<br />

27<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> legalización <strong>de</strong> los territorios indíg<strong>en</strong>as constituye <strong>una</strong> condición imprescindible <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho territorial, junto con <strong>el</strong>lo<br />

se requier<strong>en</strong> otras medidas efectivas que permitan garantizar logros tangibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones económicas y<br />

<strong>social</strong>es <strong>de</strong> estos pueblos (CEPAL, 2014c).<br />

Capítulo IV<br />

141


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

A partir <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional<br />

han sido <strong>el</strong> mecanismo más utilizado por los países <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> <strong>para</strong> lograr <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia espacial. Su objetivo c<strong>en</strong>tral<br />

era <strong>reducir</strong> <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s que existían <strong>en</strong>tre los territorios,<br />

específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s más<br />

dinámicas y <strong>la</strong>s más atrasadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país. La estrategia<br />

más utilizada fue industrializar, mediante <strong>la</strong> localización <strong>de</strong><br />

industrias <strong>de</strong> carácter básico y estratégico <strong>para</strong> los países, aunque<br />

también se utilizaron inc<strong>en</strong>tivos económicos y mejorami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>social</strong> y productiva. En todas <strong>la</strong>s iniciativas,<br />

<strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to dominante fue <strong>la</strong> responsabilidad casi exclusiva<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>trales <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

(Cuadrado, 2012). A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 surgió y se<br />

consolidó <strong>una</strong> amplia gama <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> públicas s<strong>en</strong>sibles al<br />

<strong>de</strong>sarrollo territorial <strong>en</strong> distintos niv<strong>el</strong>es (CEPAL, 2010a). En<br />

<strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> han aparecido nuevos actores<br />

e instituciones a niv<strong>el</strong> local y regional, con lo que se evita <strong>la</strong><br />

Recuadro IV.5<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional<br />

condición exclusivam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tral y estatal <strong>de</strong>l pasado. Esto<br />

ha llevado a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>una</strong> familia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> regionales<br />

—más que <strong>una</strong> gran política única y exclusiva— que es acor<strong>de</strong><br />

a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> situaciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional<br />

e inequida<strong>de</strong>s territoriales, y que consi<strong>de</strong>ra factores <strong>social</strong>es,<br />

ambi<strong>en</strong>tales y políticos —y no solo productivos— <strong>en</strong> los rubros<br />

a inc<strong>en</strong>tivar (Ramírez, Silva y Cuervo, 2009).<br />

En <strong>el</strong> campo institucional, <strong>la</strong>s estrategias más importantes<br />

y significativas han sido <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> los países<br />

unitarios y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>l fe<strong>de</strong>ralismo <strong>en</strong> los países<br />

fe<strong>de</strong>rales. A<strong>de</strong>más, se ha <strong>de</strong>mocratizado <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir<br />

a los gobernantes locales y regionales y se han ampliado los<br />

recursos fiscales g<strong>en</strong>erados por los territorios y transferidos<br />

hacia <strong>el</strong>los. Las responsabilida<strong>de</strong>s locales se han perfi<strong>la</strong>do hacia<br />

<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los programas <strong>social</strong>es (educación y salud) y <strong>la</strong><br />

provisión <strong>de</strong> infraestructura básica (saneami<strong>en</strong>to y equipami<strong>en</strong>to<br />

local) (Ramírez, Silva y Cuervo, 2009).<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> J.C. Ramírez, I. Silva y L. Cuervo, Economía y territorio <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y <strong>políticas</strong>, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, N° 99 (LC/G.2385-P), Santiago, CEPAL, 2009; J. R. Cuadrado, “Las <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

regional y <strong>el</strong> conflicto efici<strong>en</strong>cia-equidad”, <strong>Desarrollo</strong> regional <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>el</strong> lugar importa. Memoria <strong>de</strong>l Seminario Internacional, realizado <strong>en</strong><br />

Santiago los días 19, 20 y 21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2010, serie Seminarios y Confer<strong>en</strong>cias, Nº 70 (LC/L.3454), Santiago, CEPAL, 2012; y CEPAL, La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

igualdad: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago, 2010.<br />

Las zonas rurales <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> —<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuales vive alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción regional— por lo<br />

g<strong>en</strong>eral repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s áreas más pobres <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> rurales con un <strong>en</strong>foque<br />

territorial también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser un pi<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo. Por <strong>una</strong> parte, <strong>de</strong>berían acrec<strong>en</strong>tarse los ingresos<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> mediante <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong>sarrollo productivo, pero, al mismo tiempo, <strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s<br />

<strong>políticas</strong> han hecho hincapié <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo rural,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> reconocer <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong>l empleo rural y<br />

<strong>la</strong>s múltiples categorías que a él se asocian (empleo temporal,<br />

agríco<strong>la</strong>, familiar no remunerado y otras) (FAO, 2013). Por otra<br />

Recuadro IV.6<br />

Políticas rurales con <strong>en</strong>foque territorial<br />

parte, <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias públicas a los hogares, como parte <strong>de</strong>l<br />

compon<strong>en</strong>te no contributivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> —como los<br />

programas <strong>para</strong> combatir <strong>la</strong> precariedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez rural o los<br />

programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas— aparec<strong>en</strong> como<br />

<strong>nueva</strong>s alternativas <strong>para</strong> contrarrestar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> rural (Ross<strong>el</strong>,<br />

2012). Finalm<strong>en</strong>te, <strong>para</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales es muy importante <strong>la</strong><br />

preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad y los equilibrios ecosistémicos.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista formal, hay <strong>una</strong><br />

inquietud específica por los efectos ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación<br />

y explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, lo que ratifica <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

respecto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

pasado, que no consi<strong>de</strong>raron estos asuntos (CEPAL, 2012c).<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura<br />

(FAO), Pobreza rural y <strong>políticas</strong> públicas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Santiago, 2013; C. Ross<strong>el</strong>, “Protección <strong>social</strong> y <strong>pobreza</strong> rural <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”,<br />

docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> VII Seminario Internacional “Seguridad alim<strong>en</strong>taria, <strong>pobreza</strong> rural y protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”, Santiago,<br />

22 y 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2012; y CEPAL, Pob<strong>la</strong>ción, territorio y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Síntesis (LC/L.3475(CEP.2/4)), Santiago, 2012.<br />

En materia <strong>social</strong>, <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> —<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los los programas<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas— es <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada. También <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> dirigidas a mejorar <strong>la</strong> infraestructura<br />

<strong>social</strong>, como <strong>la</strong> construcción y mejora <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s y servicios sanitarios <strong>en</strong> zonas vulnerables y ais<strong>la</strong>das, <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> agua potable e infraestructura <strong>de</strong> riego <strong>en</strong> sectores don<strong>de</strong> se carece <strong>de</strong> agua <strong>para</strong> regadío, y <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conectividad <strong>de</strong> acceso a Internet. Esta última medida, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, hace posible <strong>reducir</strong> <strong>la</strong>s brechas territoriales<br />

<strong>de</strong> acceso, calidad y tratami<strong>en</strong>to oportuno <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>emedicina, con servicios como<br />

<strong>la</strong>s interconsultas o <strong>una</strong> segunda opinión vía Internet <strong>en</strong> zonas ais<strong>la</strong>das (CEPAL, 2010a).<br />

También se han hecho esfuerzos <strong>en</strong> <strong>políticas</strong> re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> infraestructura productiva, con medidas <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> infraestructura o <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vías <strong>para</strong> <strong>la</strong> conectividad física y virtual,<br />

que facilitan <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> productos locales y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> acuerdos<br />

comerciales, y <strong>el</strong> impulso <strong>de</strong> estrategias que evitan que los pequeños productores que<strong>de</strong>n excluidos <strong>de</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> producción y comercialización. Asimismo, se han promovido mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> asociatividad <strong>de</strong> múltiples actores <strong>para</strong><br />

activida<strong>de</strong>s productivas locales (CEPAL, 2012c) y, <strong>de</strong> manera progresiva, se ha ido incorporando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong><br />

fom<strong>en</strong>to productivo, capacitación y formación <strong>la</strong>boral, investigación y tecnología, <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> territorio como un<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>para</strong> gestionar su <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Capítulo IV<br />

142


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

En síntesis, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad territorial <strong>la</strong>tinoamericana rec<strong>la</strong>ma estrategias s<strong>el</strong>ectivas y difer<strong>en</strong>ciadas. Las sinergias<br />

<strong>en</strong>tre los ag<strong>en</strong>tes públicos y privados, <strong>en</strong>tre los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno y <strong>en</strong>tre los sectores productivos locales<br />

y los mercados más amplios son un compon<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> activar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo territorial. Estas iniciativas <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

complem<strong>en</strong>tarse con los esfuerzos nacionales que, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y asignación<br />

territorial <strong>de</strong> recursos, tratan <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones más rezagadas y at<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus necesida<strong>de</strong>s más<br />

apremiantes (CEPAL, 2010a).<br />

F. Proteger a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>sastres<br />

La ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres re<strong>la</strong>cionados con f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales ha experim<strong>en</strong>tado un sustantivo aum<strong>en</strong>to a niv<strong>el</strong><br />

mundial a partir <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta y <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> no es <strong>la</strong> excepción. El promedio anual <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región, que fue <strong>de</strong> 19 <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1960, aum<strong>en</strong>tó a 68 <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera década <strong>de</strong>l siglo XXI. Por lo tanto, <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> mitigación <strong>de</strong> índole económica y <strong>social</strong>, <strong>en</strong> especial <strong>para</strong> disminuir <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción y recuperar <strong>la</strong> infraestructura, <strong>el</strong> empleo y los activos productivos y patrimoniales dañados, se torna cada<br />

vez más necesaria (Vargas, 2015).<br />

El tránsito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas a los <strong>de</strong>sastres está lejos <strong>de</strong> ser un proceso exclusivam<strong>en</strong>te natural; se vincu<strong>la</strong> con<br />

<strong>la</strong> actividad humana y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> condicionantes <strong>social</strong>es. En varios estudios (B<strong>la</strong>ikie y otros, 1996; Cutter, Boruff<br />

y Shirley, 2003) se seña<strong>la</strong> que, <strong>en</strong>tre los factores que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, están <strong>la</strong> expansión<br />

urbana hacia áreas no aptas <strong>para</strong> <strong>la</strong> edificación y <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te. En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres varía según <strong>la</strong> condición socioeconómica <strong>de</strong> los hogares: los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> están más expuestos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso limitado a instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l riesgo y pres<strong>en</strong>tan<br />

mayores dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s pérdidas ocasionadas por los ev<strong>en</strong>tos (Vakis, 2006). Sin embargo, <strong>el</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riesgo y exposición a <strong>de</strong>sastres, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> grupos vulnerables, no siempre es percibido como un<br />

riesgo real por gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, lo que <strong>de</strong>riva <strong>en</strong> <strong>una</strong> baja movilización política <strong>para</strong> <strong>de</strong>mandar medidas<br />

inmediatas por parte <strong>de</strong> los Estados y asumir los costos económicos necesarios <strong>para</strong> robustecer <strong>la</strong> protección ante<br />

<strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos ev<strong>en</strong>tos.<br />

Para dar sost<strong>en</strong>ibilidad al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países, así como <strong>para</strong> robustecer <strong>la</strong>s estrategias nacionales <strong>de</strong><br />

superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong>sigualdad, es urg<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es con <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da “ver<strong>de</strong>” re<strong>la</strong>cionada<br />

con los <strong>de</strong>sastres y <strong>el</strong> cambio climático (Vargas, 2015). En particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>bería reconocerse <strong>la</strong> agudización <strong>de</strong>l vínculo<br />

<strong>en</strong>tre vulnerabilidad y <strong>de</strong>sastres, y habría que rediseñar los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>para</strong> tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias propias <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres y <strong>de</strong>l cambio climático (Lo Vuolo, 2014) a fin <strong>de</strong> contribuir a aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>,<br />

consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción (primera infancia, mujeres embarazadas, niños<br />

y niñas <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r, adolesc<strong>en</strong>tes, pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar, adultos mayores, personas con discapacidad<br />

y otros) o <strong>la</strong>s áreas geográficas específicas con <strong>una</strong> alta vulnerabilidad a los <strong>de</strong>sastres (véase <strong>el</strong> recuadro IV.7).<br />

Asimismo, sería <strong>de</strong>seable que estos instrum<strong>en</strong>tos tuvieran criterios operativos flexibles <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ajuste y ext<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>para</strong> ofrecer <strong>una</strong> respuesta efectiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or tiempo posible, facilitando <strong>la</strong> coordinación con los<br />

esfuerzos realizados por distintas organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales y privadas (Vakis, 2006).<br />

Por último, es necesario buscar <strong>una</strong> mayor integralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas concebidas <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a<br />

los <strong>de</strong>sastres, <strong>de</strong> modo que se articul<strong>en</strong> <strong>en</strong> sistemas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, mitigación y recuperación exist<strong>en</strong>tes. Eso supone<br />

<strong>la</strong> disponibilidad, <strong>en</strong>tre otras cosas, <strong>de</strong> información sistemática y <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad <strong>de</strong>sagregada a niv<strong>el</strong> territorial <strong>para</strong><br />

po<strong>de</strong>r s<strong>el</strong>eccionar <strong>de</strong> forma efici<strong>en</strong>te y p<strong>la</strong>nificada a los que t<strong>en</strong>gan alta exposición y vulnerabilidad ante <strong>de</strong>sastres, y<br />

así incluirlos <strong>de</strong> manera prioritaria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas <strong>de</strong>stinadas a increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y<br />

<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a esos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os (Vargas, 2015). Es importante seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible reconoce explícitam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> vínculo <strong>en</strong>tre <strong>pobreza</strong> y vulnerabilidad a <strong>de</strong>sastres naturales 28 .<br />

28<br />

La meta 1.5 establece: De aquí a 2030, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres y <strong>la</strong>s personas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />

vulnerabilidad y <strong>reducir</strong> su exposición y vulnerabilidad a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os extremos re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> clima y otras perturbaciones y<br />

<strong>de</strong>sastres económicos, <strong>social</strong>es y ambi<strong>en</strong>tales.<br />

Capítulo IV<br />

143


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Recuadro IV.7<br />

Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> y <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

Los instrum<strong>en</strong>tos que se utilizan actualm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> proteger a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción vulnerable fr<strong>en</strong>te a situaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias monetarias a <strong>la</strong>s<br />

familias, los programas <strong>de</strong> empleos públicos y los microseguros.<br />

Las transfer<strong>en</strong>cias monetarias dirigidas a <strong>la</strong>s familias son<br />

instrum<strong>en</strong>tos ori<strong>en</strong>tados a mejorar, <strong>de</strong> forma parcial, <strong>la</strong> situación<br />

económica inmediata <strong>de</strong> los hogares afectados por <strong>de</strong>sastres,<br />

buscando evitar que incursion<strong>en</strong> <strong>en</strong> estrategias <strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia<br />

que puedan dañar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas actuales y futuras<br />

(como, por ejemplo, recurrir al trabajo infantil). A pesar <strong>de</strong><br />

que constituy<strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to efectivo y <strong>de</strong> bajo costo <strong>para</strong><br />

los gobiernos, repres<strong>en</strong>tan <strong>una</strong> solución parcial que <strong>de</strong>be<br />

complem<strong>en</strong>tarse con apoyos a <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> primera<br />

necesidad <strong>para</strong> reactivar <strong>la</strong>s economías locales y evitar presiones<br />

inf<strong>la</strong>cionarias <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> más<br />

dinero circu<strong>la</strong>nte. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas, su normativa y regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>berían incorporar<br />

indicaciones que consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>una</strong> ampliación<br />

temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />

acompañada <strong>de</strong> <strong>una</strong> susp<strong>en</strong>sión temporal <strong>de</strong>l monitoreo y <strong>la</strong><br />

verificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condicionalida<strong>de</strong>s. Destacan <strong>en</strong> tal s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Chile tras <strong>el</strong> terremoto <strong>de</strong> 2010<br />

y <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia por lluvias <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> 2014, y <strong>el</strong><br />

Bono <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong>l Ecuador <strong>para</strong> hogares<br />

afectados por <strong>de</strong>sastres.<br />

Exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias incipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> empleos<br />

públicos que buscan <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> los adultos <strong>en</strong> edad<br />

<strong>de</strong> trabajar que se han visto afectados por <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>sastre. En algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, como Bolivia (Estado<br />

Plurinacional <strong>de</strong>), Colombia, México y <strong>el</strong> Perú, exist<strong>en</strong> programas<br />

<strong>de</strong> empleos públicos re<strong>la</strong>cionados con <strong>de</strong>sastres, que se pusieron<br />

<strong>en</strong> marcha tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración oficial <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia. Después<br />

<strong>de</strong>l terremoto <strong>de</strong> 2010, <strong>en</strong> Haití se implem<strong>en</strong>taron programas<br />

<strong>de</strong> empleos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, con énfasis <strong>en</strong> los jóv<strong>en</strong>es y <strong>en</strong><br />

coordinación con medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l trabajo infantil, que<br />

implicaron gran<strong>de</strong>s esfuerzos <strong>de</strong> racionalización y coordinación<br />

por parte <strong>de</strong>l gobierno nacional y contaron con <strong>una</strong> int<strong>en</strong>sa<br />

participación <strong>de</strong> organismos internacionales. En estos casos es<br />

importante establecer criterios operativos que no permitan <strong>la</strong><br />

vulneración <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r provey<strong>en</strong>do<br />

sa<strong>la</strong>rios aceptables <strong>para</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

básicas durante <strong>el</strong> período <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />

En Colombia, Haití y México se han com<strong>en</strong>zado a crear<br />

microseguros dirigidos a hogares o productores agropecuarios<br />

vulnerables que no son b<strong>en</strong>eficiarios habituales <strong>de</strong> seguros contra<br />

catástrofes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aseguradoras privadas. En este s<strong>en</strong>tido, es<br />

posible proponer que los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región formul<strong>en</strong> esquemas<br />

solidarios <strong>de</strong> forma perman<strong>en</strong>te, <strong>para</strong> evitar <strong>la</strong> pérdida total <strong>de</strong> los<br />

activos productivos y patrimoniales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas vulnerables<br />

expuestas a daños <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Por otra parte, los<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ubicados <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> alta actividad sísmica<br />

<strong>de</strong>berían consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> seguros colectivos que<br />

contempl<strong>en</strong> un financiami<strong>en</strong>to basado <strong>en</strong> subsidios cruzados o<br />

un financiami<strong>en</strong>to solidario sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l aporte contributivo<br />

<strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> mayores ingresos, <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r incorporar<br />

<strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> hogares que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />

vulnerabilidad <strong>social</strong>, como se está realizando <strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio<br />

<strong>de</strong> Manizales <strong>en</strong> Colombia.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> L.H. Vargas, “Los retos <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> ante los <strong>de</strong>sastres”, Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>: caminos <strong>la</strong>tinoamericanos hacia <strong>la</strong> universalización, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 136<br />

(LC/G.2644-P), S. Cecchini y otros (eds.), Santiago, CEPAL, 2015.<br />

G. Fortalecer <strong>la</strong> institucionalidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong><br />

Los avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> analizados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to p<strong>la</strong>ntean nuevos <strong>de</strong>safíos<br />

institucionales. Lo <strong>social</strong> se ha fortalecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública y eso se ha expresado mediante nuevos compromisos<br />

jurídico-normativos y <strong>una</strong> diversidad <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias positivas <strong>en</strong> cuanto a capacida<strong>de</strong>s fiscales, técnicas, organizacionales<br />

y <strong>de</strong> coordinación interinstitucional. Para continuar <strong>en</strong> esta s<strong>en</strong>da, fortaleci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>la</strong> inclusividad<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, se requiere profundizar dichos procesos, propiciando <strong>una</strong> mayor sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> <strong>políticas</strong><br />

ori<strong>en</strong>tadas por principios <strong>de</strong> integralidad, efectividad, efici<strong>en</strong>cia, participación y transpar<strong>en</strong>cia.<br />

No existe un único mo<strong>de</strong>lo a seguir; más bi<strong>en</strong> hay <strong>de</strong>safíos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar y tareas que <strong>de</strong>sempeñar <strong>en</strong> contextos<br />

institucionales diversos. Promover <strong>una</strong> int<strong>en</strong>sa coordinación intersectorial y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los distintos niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> gobierno, lograr mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> coordinación territorial, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación ciudadana, <strong>una</strong> mayor<br />

r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, así como fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> diagnóstico y producción <strong>de</strong><br />

datos, registros e indicadores, son <strong>de</strong>safíos compartidos. A continuación se examinan algunos <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>safíos, con<br />

miras a pot<strong>en</strong>ciar <strong>una</strong> institucionalidad que posibilite <strong>una</strong> política <strong>social</strong> efectiva, efici<strong>en</strong>te, transpar<strong>en</strong>te y sost<strong>en</strong>ible.<br />

1. P<strong>la</strong>smar <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong><br />

La política <strong>social</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>be coadyuvar al cumplimi<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos, <strong>social</strong>es y<br />

culturales. En términos formales, <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico <strong>de</strong>be incorporar <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

los compromisos y mandatos asumidos por los Estados con <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> tanto titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. A pesar <strong>de</strong><br />

Capítulo IV<br />

144


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> esa área, analizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo III, muchos países no han ratificado instrum<strong>en</strong>tos<br />

fundam<strong>en</strong>tales como <strong>el</strong> Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Económicos, Sociales y Culturales y <strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong> San<br />

Salvador. A <strong>el</strong>lo se suma <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> avanzar también <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ciones nacionales que p<strong>la</strong>sm<strong>en</strong><br />

dichos compromisos <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos con sustrato legal reconocible, tanto a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> Constituciones como <strong>de</strong> leyes<br />

específicas e instancias <strong>de</strong> fiscalización.<br />

También es necesario acortar <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre esos compromisos y mandatos formales respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación y <strong>el</strong> alcance efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y los programas <strong>social</strong>es (por ejemplo, con garantías concretas<br />

<strong>de</strong> acceso y <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios, y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es a<strong>de</strong>cuados y creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>social</strong>, que<br />

redun<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio efectivo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos). Finalm<strong>en</strong>te, se requier<strong>en</strong> avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> exigibilidad <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos económicos y <strong>social</strong>es, <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s personas puedan, como titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, exigir su cumplimi<strong>en</strong>to<br />

a <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong>.<br />

2. Fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s organizacionales y <strong>de</strong> coordinación interinstitucional<br />

Avanzar hacia <strong>una</strong> mayor coordinación intersectorial a niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral y <strong>en</strong>tre niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno es un requisito<br />

es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> implem<strong>en</strong>tar <strong>políticas</strong> integrales que hagan fr<strong>en</strong>te a los problemas <strong>social</strong>es que, por <strong>de</strong>finición, son<br />

complejos y multidim<strong>en</strong>sionales.<br />

Como se indicó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo III, <strong>la</strong>s instancias colegiadas <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, como los<br />

consejos y gabinetes intersectoriales, están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todos los países. En <strong>la</strong>s últimas décadas se ha reforzado <strong>la</strong><br />

formalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es <strong>de</strong> protección, promoción e inclusión <strong>social</strong><br />

<strong>para</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>finidos como prioritarios por sus condiciones <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, vulnerabilidad, exclusión<br />

<strong>social</strong> o discriminación. Esto se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ministerios y secretarías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e inclusión <strong>social</strong>.<br />

Pese a estos avances, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región persiste <strong>una</strong> dinámica sectorializada, por lo que se requiere fortalecer tanto<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los ministerios <strong>social</strong>es como <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los actores que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>.<br />

Para <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> acción pública <strong>de</strong>be articu<strong>la</strong>rse horizontalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>una</strong> dinámica <strong>de</strong> interacción y<br />

diálogo perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instancias gubernam<strong>en</strong>tales nacionales que implem<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, <strong>en</strong><br />

especial <strong>la</strong>s <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad 29 . Ello implica fortalecer <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los ministerios<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, los ministerios sectoriales (como los <strong>de</strong> salud, educación, trabajo, <strong>de</strong>sarrollo productivo rural<br />

y urbano, medio ambi<strong>en</strong>te y otros), <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s a cargo <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> forma transversal a segm<strong>en</strong>tos o categorías<br />

específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (mujeres, niños, pueblos indíg<strong>en</strong>as, afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, jóv<strong>en</strong>es, adultos mayores, personas<br />

con discapacidad y otras) y los organismos con funciones <strong>de</strong> coordinación, p<strong>la</strong>nificación y financiami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo económico <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

También es necesario un niv<strong>el</strong> cualitativam<strong>en</strong>te superior <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y complem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> ámbito<br />

<strong>social</strong> y <strong>el</strong> económico. Este es uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

La coordinación es <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> diseñar e implem<strong>en</strong>tar <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es innovadoras, como<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con estrategias <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva, los sistemas <strong>de</strong> cuidado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong><br />

vida, y <strong>el</strong> territorio como espacio articu<strong>la</strong>dor <strong>en</strong>tre acciones nacionales y subnacionales <strong>de</strong> política <strong>social</strong>. También es<br />

importante <strong>para</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> incorporación transversal <strong>de</strong> los grupos discriminados o <strong>en</strong> situación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja <strong>en</strong> numerosos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong>.<br />

La integración vertical <strong>en</strong>tre los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno y a niv<strong>el</strong> territorial es otro aspecto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institucionalidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> mayor dim<strong>en</strong>sión territorial y organización<br />

fe<strong>de</strong>rativa) y exige <strong>una</strong> mayor coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción pública <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nacionales, regionales y locales.<br />

Es fundam<strong>en</strong>tal que <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno no siga <strong>una</strong> dinámica <strong>de</strong> “arriba-abajo”<br />

(top-down), con <strong>una</strong> lógica <strong>de</strong> integración c<strong>en</strong>tralm<strong>en</strong>te dirigida, o mera <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración, característica recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región, sino que <strong>la</strong> interacción permita abarcar necesida<strong>de</strong>s <strong>social</strong>es diversas, con c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias,<br />

y ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> cobertura efectiva <strong>en</strong> diversos espacios geográficos.<br />

29<br />

Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> coordinación respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> han ido acompañados <strong>de</strong> importantes avances y <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización y coordinación <strong>de</strong> sus acciones, con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión y <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gabinetes interministeriales y ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, tal como fue analizado<br />

<strong>en</strong> los capítulos II y III.<br />

Capítulo IV<br />

145


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

3. Garantizar <strong>la</strong> participación <strong>social</strong><br />

El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos implica un cambio <strong>de</strong> <strong>para</strong>digma: no consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s personas como b<strong>en</strong>eficiarias pasivas<br />

y objetos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones públicas, sino como titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. De allí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> instituir canales <strong>de</strong><br />

participación, tanto <strong>para</strong> canalizar <strong>de</strong>mandas e información sobre necesida<strong>de</strong>s <strong>social</strong>es insatisfechas, como respecto<br />

<strong>de</strong>l diseño, <strong>la</strong> operación y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y programas. En <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> y los programas<br />

<strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> participación y <strong>el</strong> diálogo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones estratégicas. Una<br />

tarea p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> varios países es establecer mecanismos c<strong>la</strong>ros y perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> diálogo y concertación con los<br />

actores políticos y <strong>social</strong>es, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> espacios y procesos participativos don<strong>de</strong> estos interv<strong>en</strong>gan con capacidad<br />

y legitimidad <strong>para</strong> repres<strong>en</strong>tar los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía.<br />

4. Avanzar <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión: información, transpar<strong>en</strong>cia y r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas<br />

El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s y procedimi<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ros y verificables re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y<br />

programas <strong>social</strong>es, así como <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> información pública re<strong>la</strong>cionada con su funcionami<strong>en</strong>to, coartan <strong>la</strong>s<br />

probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un uso inefici<strong>en</strong>te, discrecional o político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es. Por tanto, los mecanismos<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información pública re<strong>la</strong>tiva al funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y<br />

los programas <strong>social</strong>es han cobrado creci<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evancia <strong>para</strong> asegurar un uso efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos y apunta<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> legitimidad y credibilidad <strong>de</strong> tales <strong>políticas</strong> ante <strong>la</strong> ciudadanía. La r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas ti<strong>en</strong>e dos dim<strong>en</strong>siones<br />

complem<strong>en</strong>tarias: los mecanismos “verticales”, mediante los cuales los actores gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r a<br />

los cuestionami<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> diversos actores <strong>social</strong>es (los participantes <strong>de</strong> los programas, <strong>la</strong>s organizaciones<br />

civiles, <strong>la</strong> opinión pública y <strong>la</strong> ciudadanía <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral), y los mecanismos “horizontales”, conforme a los cuales<br />

<strong>una</strong> <strong>en</strong>tidad gubernam<strong>en</strong>tal ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> mandato <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas (O’Donn<strong>el</strong>l, 2003;<br />

Mainwaring y W<strong>el</strong>na, 2003). Avanzar <strong>en</strong> ambas dim<strong>en</strong>siones es indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y los programas<br />

<strong>social</strong>es estén sujetos lo m<strong>en</strong>os posible a un uso político o cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>r, goc<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>una</strong> creci<strong>en</strong>te legitimidad <strong>social</strong> y<br />

sean pa<strong>la</strong>ncas <strong>para</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

Bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos m<strong>en</strong>cionados <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> se magnifican por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s técnicas <strong>de</strong>l Estado. Entre <strong>la</strong>s vías <strong>para</strong> apunta<strong>la</strong>r esas capacida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

e instrum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>el</strong> diagnóstico <strong>social</strong>, <strong>el</strong> monitoreo y <strong>la</strong> evaluación, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los registros administrativos,<br />

<strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> estadísticas e indicadores sectoriales, y <strong>el</strong> diálogo y aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas estadísticos<br />

nacionales. En este s<strong>en</strong>tido, es fundam<strong>en</strong>tal fortalecer los sistemas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

<strong>social</strong> y establecer <strong>una</strong> re<strong>la</strong>ción sinérgica y un diálogo productivo <strong>en</strong>tre ambos. También es es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> evaluación interna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y conformar instancias a<strong>de</strong>cuadas que goc<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y autonomía indisp<strong>en</strong>sables <strong>para</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> evaluación externa <strong>de</strong><br />

programas y <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es.<br />

5. Asegurar <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

La región ha avanzado <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, pero esos avances han<br />

sido heterogéneos e insufici<strong>en</strong>tes. Con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los programas no se traduce <strong>en</strong> <strong>el</strong> monto<br />

<strong>de</strong> recursos a <strong>el</strong>los <strong>de</strong>stinados, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias condicionadas.<br />

Se requiere, por tanto, avanzar <strong>para</strong> garantizar recursos sufici<strong>en</strong>tes y estables <strong>para</strong> los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>te a protección <strong>social</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> e<br />

indig<strong>en</strong>cia. Esto es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual fase <strong>de</strong>l ciclo económico.<br />

Por <strong>el</strong>lo, es necesario continuar trabajando <strong>en</strong> fórmu<strong>la</strong>s innovadoras <strong>de</strong> recaudación, como <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />

con regalías por <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales, ingresos por servicios ambi<strong>en</strong>tales y reg<strong>la</strong>s fiscales que<br />

pot<strong>en</strong>ci<strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> los recursos. Avanzar hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s fiscales que, consecu<strong>en</strong>tes con<br />

<strong>la</strong> reafirmación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, asegur<strong>en</strong> los recursos necesarios, es otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> dar<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad a <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>.<br />

Capítulo IV<br />

146


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

H. Para avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> se requier<strong>en</strong><br />

diversos pactos<br />

Proponer un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo ha sido <strong>una</strong> preocupación recurr<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> CEPAL a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su historia, que gana <strong>una</strong> r<strong>el</strong>evancia aún mayor <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. En <strong>la</strong> trilogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad, expresión actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL (2014a, 2012a,<br />

2010a), se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> igualdad como <strong>el</strong> horizonte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, <strong>el</strong> cambio estructural como <strong>el</strong> camino y <strong>la</strong> política<br />

como <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to; no por casualidad <strong>el</strong> tercer tomo se <strong>de</strong>nomina Pactos <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible<br />

(CEPAL, 2014a). Para avanzar hacia ese horizonte, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que <strong>el</strong> Estado recupere un pap<strong>el</strong> activo <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción,<br />

fiscalización y redistribución, mediante <strong>políticas</strong> públicas activas <strong>en</strong> numerosos ámbitos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, se requier<strong>en</strong><br />

pactos <strong>en</strong> diversas áreas. En virtud <strong>de</strong> esa perspectiva, <strong>la</strong> CEPAL propuso siete tipos <strong>de</strong> pactos: <strong>para</strong> <strong>una</strong> fiscalidad<br />

con vocación <strong>de</strong> igualdad; <strong>para</strong> <strong>la</strong> inversión, <strong>la</strong> política industrial y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>inclusivo</strong>; <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>l trabajo; <strong>para</strong> un mayor bi<strong>en</strong>estar <strong>social</strong> y mejores servicios públicos; <strong>para</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal;<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales; y por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> cooperación más allá <strong>de</strong> 2015, por parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comunidad internacional. Todos <strong>el</strong>los interesan <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong> (CEPAL, 2014a).<br />

Los pactos <strong>social</strong>es, <strong>la</strong>borales y fiscales son necesarios porque los compromisos recíprocos asumidos por su vía<br />

“pue<strong>de</strong>n contribuir a que los actores políticos y <strong>social</strong>es t<strong>en</strong>gan expectativas converg<strong>en</strong>tes y <strong>una</strong> mayor apropiación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas, lo que favorecerá <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> e instituciones <strong>social</strong> y políticam<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ibles<br />

con <strong>una</strong> implem<strong>en</strong>tación más viable”. Asimismo, “pue<strong>de</strong>n dar viabilidad política a reformas institucionales cuando<br />

los procesos <strong>de</strong> consulta y negociación combinan <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sectores políticos y <strong>social</strong>es mayoritarios con<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> posiciones más c<strong>la</strong>ras y ampliam<strong>en</strong>te compartidas por los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> esos sectores” (CEPAL,<br />

2014a, pág. 312). Requier<strong>en</strong> ciertas condiciones <strong>para</strong> constituirse, ya que más allá <strong>de</strong> sus cont<strong>en</strong>idos, <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> un pacto “<strong>en</strong>traña <strong>una</strong> dinámica colectiva <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> cultura <strong>de</strong>mocrática, <strong>en</strong> normas <strong>de</strong> negociación,<br />

<strong>en</strong> reciprocidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>en</strong> disposición a ce<strong>de</strong>r intereses propios <strong>en</strong> aras <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> colectivo” (Hop<strong>en</strong>hayn y<br />

otros, 2014, pág. 24). Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que concurre <strong>una</strong> amplia gama <strong>de</strong> actores, implica conflictos<br />

y dificulta<strong>de</strong>s, pero <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> los acuerdos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> precisam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>para</strong> lograr procesos<br />

<strong>de</strong> diálogo incluy<strong>en</strong>tes.<br />

Postu<strong>la</strong>r un pacto <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> igualdad implica c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> instituciones l<strong>la</strong>madas a<br />

promover<strong>la</strong>, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s vincu<strong>la</strong>das con <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>social</strong> y con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> condiciones <strong>políticas</strong>,<br />

jurídicas e institucionales que permitan avanzar hacia <strong>el</strong><strong>la</strong>. En lo que atañe al eje <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, se trata <strong>de</strong><br />

avanzar hacia <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y hacia <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión <strong>social</strong>. Es<br />

per<strong>en</strong>torio actuar <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> exclusión y discriminación que han t<strong>en</strong>ido mayor perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo o cuyas magnitu<strong>de</strong>s han sido especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sproporcionadas. Solo <strong>de</strong> esa manera, estos sectores <strong>social</strong>es<br />

percibirán cambios, movilidad y caminos <strong>de</strong> salida. Es vital increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s productivas y <strong>de</strong> acceso<br />

al trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y conformar sistemas más <strong>inclusivo</strong>s<br />

<strong>de</strong> protección ante vulnerabilida<strong>de</strong>s y riesgos. A su vez, <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>er efectos virtuosos respecto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño<br />

económico y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los frutos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo que gravitan <strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

Se <strong>de</strong>be buscar compatibilizar <strong>la</strong> viabilidad económica con <strong>el</strong> impacto <strong>social</strong>.<br />

Para asegurar los avances <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> e impedir su reversión, y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s asignaturas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

mediante <strong>políticas</strong> y <strong>una</strong> institucionalidad r<strong>en</strong>ovadas, se requier<strong>en</strong> acuerdos políticos que impriman legitimidad y<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo a <strong>la</strong>s reformas p<strong>la</strong>nteadas, ya que permit<strong>en</strong> procesar los conflictos y <strong>la</strong>s visiones contrapuestas<br />

que emerg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>una</strong> sociedad <strong>de</strong>mocrática. Para que se concret<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong>n requerir que se aprovech<strong>en</strong> coyunturas<br />

que a veces resultan excepcionales (véase <strong>el</strong> recuadro IV.8).<br />

Los pactos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> permitir trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a favorecer intereses parciales <strong>de</strong><br />

ciertas coaliciones y grupos <strong>de</strong> interés que gozan <strong>de</strong> gran po<strong>de</strong>r económico y político. Se trata <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

reformas más amplias, ambiciosas y perdurables, que no estén sujetas a vaiv<strong>en</strong>es <strong>el</strong>ectorales y a cambios <strong>de</strong> gobierno.<br />

Es indisp<strong>en</strong>sable contar con acuerdos básicos que vayan más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición dominante <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado<br />

<strong>para</strong> cerrar brechas estructurales que, por <strong>de</strong>finición, requier<strong>en</strong> compromisos fiscales y <strong>social</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

Capítulo IV<br />

147


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Recuadro IV.8<br />

Apr<strong>en</strong>dizajes históricos acerca <strong>de</strong> pactos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> protección <strong>social</strong><br />

El pacto, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como un amplio acuerdo <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s<br />

principales directrices <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, rara<br />

vez provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> un único mom<strong>en</strong>to fundacional que <strong>de</strong>termina<br />

los rasgos principales <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, sino<br />

que, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> construcción no<br />

lineal que conllevan sucesivos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> conflicto, discusión,<br />

acuerdo y <strong>de</strong>cisión. La dinámica que da orig<strong>en</strong> a ese camino<br />

gradual su<strong>el</strong>e t<strong>en</strong>er mom<strong>en</strong>tos i<strong>de</strong>ntificables <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res<br />

coyunturas <strong>de</strong> crisis y <strong>el</strong>evada conflictividad, que pue<strong>de</strong>n<br />

t<strong>en</strong>er efectos estructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo; retrospectivam<strong>en</strong>te<br />

pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificarse los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>finitorios o fundacionales<br />

<strong>de</strong> <strong>una</strong> sucesión <strong>de</strong> ajustes o reformas posteriores. Cuando<br />

<strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cambios logra instaurar un nuevo statu quo y<br />

este es aceptado por <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad (o gran parte<br />

<strong>de</strong> esta), es posible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un pacto <strong>social</strong><br />

cim<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> amplios cons<strong>en</strong>sos.<br />

Hay diversas vías i<strong>de</strong>ntificables hacia un pacto <strong>social</strong>. La<br />

sucesión o suma gradual <strong>de</strong> cambios o <strong>de</strong> reformas pue<strong>de</strong>n ser<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> coyunturas excepcionales, muchas veces <strong>de</strong><br />

mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis aguda, <strong>en</strong> don<strong>de</strong>, por ejemplo, un cambio<br />

<strong>de</strong> or<strong>de</strong>n constitucional pue<strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> forma dura<strong>de</strong>ra<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas y <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es. Al <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> marco<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública y <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>l Estado, los <strong>de</strong>rechos,<br />

<strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s y los principios ligados a <strong>la</strong> ciudadanía, <strong>la</strong>s normas<br />

y reg<strong>la</strong>s <strong>para</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones e incluso los compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, los cambios constitucionales<br />

pue<strong>de</strong>n ser un mom<strong>en</strong>to fundacional que se traduce <strong>en</strong> un<br />

<strong>la</strong>rgo proceso ulterior <strong>de</strong> cambios institucionales, <strong>nueva</strong>s<br />

<strong>políticas</strong>, leyes y reformas. Incluso cuando <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to constitucional sea <strong>en</strong> un inicio <strong>una</strong> ficción<br />

legal o parezca “letra muerta”, pue<strong>de</strong> ir cobrando cada vez<br />

mayor concreción.<br />

Con o sin cambio <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n constitucional, <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> un pacto <strong>social</strong> también pue<strong>de</strong> ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l impulso<br />

continuo <strong>de</strong> coaliciones político-<strong>el</strong>ectorales dominantes durante<br />

un <strong>la</strong>rgo período o <strong>de</strong>l apoyo <strong>de</strong> coaliciones promotoras, cuando<br />

<strong>una</strong> diversidad <strong>de</strong> actores <strong>social</strong>es impulsa dichos cambios. Se<br />

trata <strong>de</strong> procesos conflictivos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ganadores y per<strong>de</strong>dores,<br />

y <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre los actores principales<br />

está siempre pres<strong>en</strong>te. La noción <strong>de</strong> pacto <strong>social</strong> no es opuesta<br />

al conflicto <strong>social</strong> sino que, con frecu<strong>en</strong>cia, es su producto. Por<br />

<strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong>mocráticos, <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>una</strong> base<br />

<strong>social</strong> y <strong>el</strong>ectoral que sea favorable a sistemas <strong>de</strong> protección<br />

<strong>social</strong> con fuertes compon<strong>en</strong>tes redistributivos y universalistas<br />

es crucial <strong>para</strong> su profundización y <strong>para</strong> combatir su reversión.<br />

Las experi<strong>en</strong>cias históricas evi<strong>de</strong>ncian que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

pactos y cons<strong>en</strong>sos no necesariam<strong>en</strong>te es un proceso participativo<br />

o, incluso, repres<strong>en</strong>tativo. La interacción, <strong>la</strong> negociación y <strong>el</strong><br />

acuerdo pue<strong>de</strong>n ocurrir exclusivam<strong>en</strong>te a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> los principales<br />

actores políticos o <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> arreglos corporativos <strong>de</strong> tipo<br />

vertical que <strong>de</strong>jan poco espacio <strong>para</strong> <strong>la</strong> consulta al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad civil o <strong>la</strong> ciudadanía. Más aún, pue<strong>de</strong>n forjarse fuertes<br />

coaliciones y pactos <strong>para</strong> <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>r o limitar <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong><br />

los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> o socavar <strong>la</strong> solidaridad. En<br />

otras oportunida<strong>de</strong>s, los procesos pue<strong>de</strong>n estar abiertos a <strong>la</strong><br />

participación y a <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> un número amplio <strong>de</strong> actores<br />

y progresivam<strong>en</strong>te reori<strong>en</strong>tar y <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política pública. La repres<strong>en</strong>tatividad <strong>de</strong> estos pactos requiere<br />

r<strong>en</strong>ovar sus cont<strong>en</strong>idos <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>una</strong> legitimidad que, <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, pue<strong>de</strong> cuestionarse si se acumu<strong>la</strong>n t<strong>en</strong>siones que<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sembocar <strong>en</strong> cuestionami<strong>en</strong>tos profundos, ya sea<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> vu<strong>el</strong>cos <strong>el</strong>ectorales y cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s coaliciones<br />

gobernantes o <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos <strong>social</strong>es capaces <strong>de</strong> forzar <strong>una</strong><br />

reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública y gubernam<strong>en</strong>tal.<br />

Los cambios <strong>de</strong>l statu quo pue<strong>de</strong>n ocurrir <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>tanas <strong>de</strong> oportunidad política don<strong>de</strong> confluy<strong>en</strong> <strong>una</strong> apertura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública y gubernam<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong><br />

alternativas <strong>de</strong> política, <strong>de</strong> diagnósticos y <strong>de</strong> narrativas, y <strong>la</strong><br />

receptividad <strong>de</strong> los actores con po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión formal. Son<br />

mom<strong>en</strong>tos sujetos a un <strong>el</strong>evado grado <strong>de</strong> incertidumbre, que,<br />

por <strong>de</strong>finición, requier<strong>en</strong> negociaciones y concesiones por<br />

parte <strong>de</strong> los actores que acotan <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas y<br />

<strong>de</strong>cisiones. Por esa misma razón, no necesariam<strong>en</strong>te colman <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas y expectativas <strong>de</strong> actores políticos vitales o, incluso,<br />

<strong>de</strong>l grueso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía.<br />

Es r<strong>el</strong>evante conv<strong>en</strong>cer sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con<br />

sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> más <strong>inclusivo</strong>s y abarcadores.<br />

En primer lugar, porque <strong>la</strong>s razones y argum<strong>en</strong>tos técnicos,<br />

políticos e i<strong>de</strong>ológicos esgrimidos por los actores <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

marco y los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> un pacto. Estos ori<strong>en</strong>tan a los actores<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> sus intereses y motivaciones, a <strong>la</strong> vez que<br />

son objeto <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>de</strong>liberación conflictiva que pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

acuerdos o cambios al statu quo. En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos<br />

amplios <strong>para</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong><br />

universales también inci<strong>de</strong> <strong>una</strong> dim<strong>en</strong>sión internacional o, si<br />

se quiere, global, que forma parte <strong>de</strong>l contexto externo que<br />

influ<strong>en</strong>cia los ámbitos nacionales y sectoriales. De ahí que <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible pueda ser vista como<br />

<strong>una</strong> oportunidad <strong>para</strong> avanzar hacia socieda<strong>de</strong>s más incluy<strong>en</strong>tes<br />

y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>siguales.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> M. Hop<strong>en</strong>hayn y otros, “Pactos <strong>para</strong> <strong>una</strong> protección <strong>social</strong> más inclusiva”,<br />

serie Seminarios y Confer<strong>en</strong>cias, N° 76 (LC/L.3820), Santiago, CEPAL, 2014.<br />

La interacción y los acuerdos <strong>en</strong>tre múltiples actores no pue<strong>de</strong>n ocurrir exclusivam<strong>en</strong>te a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> los principales<br />

ag<strong>en</strong>tes políticos, ni <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s finanzas públicas. Para lograr legitimidad y aprovechar <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s que g<strong>en</strong>eran los mismos acuerdos <strong>para</strong> alcanzar los objetivos <strong>social</strong>es, es muy importante que participe<br />

y sea consultado un amplio número <strong>de</strong> actores.<br />

En otras dim<strong>en</strong>siones, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> cooperación pue<strong>de</strong> basarse <strong>en</strong> un mutuo b<strong>en</strong>eficio que abarca a sectores<br />

<strong>social</strong>es muy diversos. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> lograr <strong>una</strong> a<strong>de</strong>cuada protección ante incertidumbres propias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> condición humana, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas situaciones socioeconómicas, se requiere redistribución y<br />

solidaridad <strong>en</strong> su financiami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> provisión efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> prestaciones <strong>social</strong>es, que dan sust<strong>en</strong>to político a <strong>la</strong><br />

Capítulo IV<br />

148


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

universalidad. Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>una</strong> región que necesita dar un salto <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> productividad e innovación,<br />

pue<strong>de</strong>n darse re<strong>la</strong>ciones virtuosas <strong>de</strong> ese cometido con <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales y <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ganancias <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico, mediante <strong>políticas</strong> re<strong>la</strong>tivas<br />

a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>borales y <strong>el</strong> favorecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> sector informal hacia <strong>el</strong><br />

sector formal.<br />

En cuanto a los recursos, exist<strong>en</strong> espacios <strong>para</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región,<br />

tanto por <strong>la</strong> misma vía <strong>de</strong>l aporte contributivo <strong>de</strong> los trabajadores formales al expandirse <strong>la</strong> formalización, como<br />

con recursos fiscales.<br />

En este marco, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fortalecerse <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te,<br />

con pl<strong>en</strong>a titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. Esto incluye, <strong>en</strong>tre otras, medidas <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo<br />

y su protección (<strong>en</strong> especial <strong>en</strong> coyunturas <strong>de</strong> crisis y aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo), formalización <strong>de</strong>l trabajo, fom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es, promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (que implica impulsar <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong><br />

<strong>de</strong> cuidado como un pi<strong>la</strong>r fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>), fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio<br />

mínimo, <strong>la</strong> negociación colectiva, <strong>la</strong> inspección <strong>la</strong>boral y otros mecanismos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

trabajo. También es imperativo avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre educación y empleo, fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> educación<br />

técnica y profesional.<br />

Los pactos <strong>la</strong>borales —<strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>l trabajo— repres<strong>en</strong>tan <strong>una</strong> visión estratégica y un programa<br />

<strong>de</strong> amplio apoyo <strong>para</strong> <strong>reducir</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> productividad, <strong>de</strong> ingresos <strong>la</strong>borales y <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo, y <strong>para</strong><br />

equilibrar <strong>el</strong> trabajo remunerado y no remunerado. Estos pactos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

con avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>l trabajo, tanto institucionales como <strong>de</strong> productividad converg<strong>en</strong>te. Se trata <strong>de</strong> modificar<br />

coordinadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> estructura y <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> círculos virtuosos, <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>una</strong> mayor igualdad y<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad. Para <strong>el</strong>lo <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>be pactar por <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, apr<strong>en</strong>dizajes y<br />

conocimi<strong>en</strong>tos, junto con <strong>una</strong> mayor inversión (CEPAL, 2014a).<br />

Los pactos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong>b<strong>en</strong>, por lo tanto, incluir <strong>el</strong> acceso al empleo <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> calificación y formación profesional; <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y su<br />

apropiación equitativa; <strong>la</strong> valorización <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios (especialm<strong>en</strong>te los mínimos) y otros ingresos <strong>de</strong>l trabajo;<br />

<strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sempleo; <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong>l empleo y <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> protección <strong>social</strong> contributiva; <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas formas <strong>de</strong> discriminación (género, raza y<br />

etnia, ori<strong>en</strong>tación sexual, personas con VIH/SIDA y otras) y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />

y trato; <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> dirigidas a <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud y a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres; <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>iminación <strong>de</strong>l trabajo infantil y todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> trabajo forzoso, obligatorio y <strong>de</strong>gradante; <strong>la</strong> libertad<br />

sindical y <strong>de</strong> negociación colectiva y <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> diálogo <strong>social</strong>, así como <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los trabajadores migrantes.<br />

Por otra parte, se requiere <strong>una</strong> fiscalidad más robusta, que asegure <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong> y<br />

otorgue al Estado <strong>la</strong> capacidad <strong>para</strong> redistribuir recursos y jugar un pap<strong>el</strong> activo <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad<br />

(CEPAL, 2014a), mejorando <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud pública, <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> y <strong>el</strong><br />

apoyo al bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias. El pacto fiscal es <strong>una</strong> condición básica <strong>para</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> carga tributaria, <strong>reducir</strong><br />

progresivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evasión y <strong>la</strong>s ex<strong>en</strong>ciones, modificar <strong>la</strong> carga tributaria y rediseñar <strong>la</strong> arquitectura y <strong>el</strong> volum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong> (Hop<strong>en</strong>hayn y otros, 2014).<br />

Se trata <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> carga tributaria, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos países, pero <strong>en</strong> todos también hace falta<br />

modificar su arquitectura (véase <strong>el</strong> recuadro IV.9). Para corregir gradualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong>sba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong>tre tributación directa<br />

e indirecta que caracteriza a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace muchos años, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas tributarias<br />

<strong>de</strong>berá colocarse primordialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> impuesto sobre <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta, tanto <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong>s personas naturales<br />

o físicas, como a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s o personas jurídicas, complem<strong>en</strong>tándose con un fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposición<br />

patrimonial. Para que sean exitosas y perdurables, <strong>la</strong>s reformas <strong>de</strong>berán formar parte <strong>de</strong> un complejo proceso <strong>de</strong><br />

negociación política <strong>en</strong>tre distintos actores <strong>social</strong>es <strong>en</strong> torno a un pacto fiscal que logre un marco <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so sobre<br />

los objetivos fundam<strong>en</strong>tales —más allá <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos disponibles— que regirán <strong>la</strong>s finanzas públicas <strong>de</strong>l<br />

Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro (Gómez-Sabaini y Morán, 2013).<br />

Capítulo IV<br />

149


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Recuadro IV.9<br />

Fiscalidad e inversión <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga tributaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong> ha estado acompañado <strong>de</strong> <strong>una</strong><br />

mayor <strong>de</strong>manda causada por los cambios <strong>de</strong>mográficos que<br />

atraviesa <strong>la</strong> región —<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to—, así como<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> servicios y <strong>de</strong> sus costos.<br />

Este increm<strong>en</strong>to ha sido posible gracias a <strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países. Aun con difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre un país y otro, tras <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> recaudación y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad fiscal <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, se han registrado<br />

cuatro procesos complem<strong>en</strong>tarios: i) crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

que amplía <strong>la</strong>s bases tributarias; ii) reformas <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión que<br />

tornan más efici<strong>en</strong>tes los sistemas <strong>de</strong> recaudación y disminuy<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> evasión y <strong>el</strong>usión tributaria; iii) creación <strong>de</strong> nuevos impuestos<br />

y reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cargas y tasas <strong>de</strong> impuestos ya exist<strong>en</strong>tes, y<br />

iv) aplicación <strong>de</strong> regalías, tasas por usufructo, apropiación <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>tas y otras modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación y<br />

comercialización <strong>de</strong> recursos naturales (especialm<strong>en</strong>te minería<br />

e hidrocarburos) <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> notable increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas.<br />

Según información <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL (2013a), <strong>la</strong> carga tributaria<br />

total <strong>en</strong> <strong>la</strong> región —incluida <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>— subió, <strong>en</strong><br />

promedio, casi 4 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong>tre 2000 y 2011<br />

(<strong>de</strong>l 15,4% al 19,1%). Los países con mayor carga tributaria<br />

(grupo 1: Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y Uruguay) pasaron <strong>de</strong> <strong>una</strong> carga<br />

tributaria <strong>de</strong>l 24,7% <strong>de</strong>l PIB al 32% <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período,<br />

<strong>en</strong> tanto que los más pobres (Guatema<strong>la</strong> y Haití) y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

carga tributaria (México y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>))<br />

(grupo 3) son los que m<strong>en</strong>os avanzaron (<strong>de</strong>l 11,4% <strong>de</strong>l PIB al<br />

12,5% <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong>tre 2000 y 2011). Con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>l<br />

grupo 1, los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> muy distantes<br />

<strong>de</strong>l promedio registrado <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> ingresos altos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE)<br />

(véase <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te cuadro).<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> y países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE: ingresos tributarios por tipo <strong>de</strong> impuestos<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l PIB)<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

(19 países)<br />

Grupo 1 Grupo 2 Grupo 3<br />

El <strong>Caribe</strong><br />

(13 países)<br />

OCDE<br />

(34 países)<br />

2000 2011 2000 2011 2000 2011 2000 2011 2000 2011 2000 2010<br />

Total <strong>de</strong> ingresos tributarios<br />

(sin seguridad <strong>social</strong>)<br />

12,7 15,7 18,6 24,0 12,1 15,2 10,5 11,7 19,3 23,0 26,2 24,7<br />

Ingresos tributarios directos 3,8 5,7 6,0 8,8 3,3 5,6 3,7 3,9 6,8 8,3 14,7 13,5<br />

Ingresos, utilida<strong>de</strong>s y<br />

ganancias <strong>de</strong> capital<br />

3,2 4,9 4,0 6,2 2,9 5,0 3,4 3,7 6,3 7,7 12,5 11,3<br />

Propiedad 0,6 0,7 1,8 2,3 0,4 0,6 0,2 0,2 0,4 0,4 1,8 1,8<br />

Otros ingresos directos 0,0 0,1 0,2 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,4 0,4<br />

Ingresos tributarios<br />

indirectos<br />

8,6 9,6 12,3 14,9 8,5 9,3 6,4 7,2 12,5 14,6 11,3 11,0<br />

G<strong>en</strong>erales sobre<br />

bi<strong>en</strong>es y servicios<br />

5,1 6,7 9,6 11,4 4,8 6,4 3,4 4,6 5,4 7,1 6,8 6,9<br />

Específicos sobre<br />

bi<strong>en</strong>es y servicios<br />

1,9 1,6 1,9 1,6 2,2 1,9 1,3 1,0 1,0 1,2 4,2 4,0<br />

Comercio y transacciones<br />

internacionales<br />

1,5 1,3 0,8 1,9 1,6 1,0 1,8 1,6 5,2 5,4 0,3 0,1<br />

Otros ingresos indirectos 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,6 0,7 0,3 0,1<br />

Otros impuestos 0,3 0,3 0,2 0,3 0,2 0,2 0,4 0,6 0,2 0,2 0,2 0,2<br />

Seguridad <strong>social</strong> 2,7 3,4 6,1 8,0 2,6 3,3 0,9 0,8 … … 8,9 9,1<br />

Total <strong>de</strong> ingresos tributarios<br />

(incluida <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>)<br />

15,4 19,1 24,7 32,0 14,7 18,5 11,4 12,5 … … 35,2 33,8<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras oficiales, Panorama Fiscal <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

(LC/L.3580), Santiago, 2013, y Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE), OECD Tax Statistics Database.<br />

Nota: Grupo 1: Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y Uruguay; Grupo 2: Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Honduras,<br />

Nicaragua, Panamá, Paraguay y Perú; Grupo 3: Guatema<strong>la</strong>, Haití, México, República Dominicana y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>).<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> CEPAL, Panorama Fiscal <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: reformas<br />

tributarias y r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>l pacto fiscal (LC/L.3580), Santiago, 2013.<br />

Un pacto fiscal que se respalda <strong>en</strong> un pacto <strong>social</strong> y político es crucial <strong>para</strong> que los Estados puedan honrar<br />

su compromiso con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos, <strong>social</strong>es y culturales, al poner <strong>en</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza los<br />

costos y b<strong>en</strong>eficios que <strong>la</strong> propia política <strong>social</strong> conlleva, y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong> permite acometer<br />

<strong>la</strong>s tres dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (económico, <strong>social</strong> y ambi<strong>en</strong>tal) incluidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible.<br />

Capítulo IV<br />

150


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Bibliografía<br />

Abramo, L. (2015), Uma década <strong>de</strong> promoção do trabalho <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te no Brasil, Brasilia, Organización Internacional<br />

<strong>de</strong>l Trabajo (OIT).<br />

Abramo, L. y M. E. Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> (2014), “Repartição <strong>de</strong>sigual do tempo <strong>en</strong>tre trabalho remunerado e não remunerado<br />

na <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Seminario Internacional “Trabalho, cuidado e <strong>políticas</strong> sociais”,<br />

São Paulo, 26 y 27 <strong>de</strong> agosto.<br />

Abramo, L. y M. Rang<strong>el</strong> (eds.) (2005), <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: negociación colectiva y equidad <strong>de</strong> género, Santiago,<br />

Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT).<br />

Amarante, V. y R. Arim (2015), Desigualdad e informalidad: Un análisis <strong>de</strong> cinco experi<strong>en</strong>cias <strong>la</strong>tinoamericanas, Libros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 133 (LC/G.2637-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Arrow, K. (1963), “Uncertainty and the w<strong>el</strong>fare economics of medical care”, The American Economic Review, vol. LIII,<br />

Nº 5, diciembre.<br />

(2000), “Insurance, risk and resource allocation”, Foundations of Insurance Economics. Readings in Economics<br />

and Finance, G. Dionne y S. E. Harrington (comps.), Boston, Kluwer Aca<strong>de</strong>mic Publishers<br />

B<strong>el</strong>lo, A. y M. Rang<strong>el</strong> (2002), “La equidad y <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 76 (LC/G.2175-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

B<strong>la</strong>ikie, P. y otros (1996), Vulnerabilidad, <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno <strong>social</strong>, político y económico <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres, Bogotá, Red <strong>de</strong><br />

Estudios Social <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (LA RED).<br />

Boyer, R. (2015), “Crecimi<strong>en</strong>to, empleo y equidad: <strong>el</strong> nuevo pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>l Estado”, Neoestructuralismo y corri<strong>en</strong>tes<br />

heterodoxas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> a inicios <strong>de</strong>l siglo XXI, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 132 (LC/G.2633-P),<br />

A. Bárc<strong>en</strong>a y A. Prado (eds.), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Cecchini, S. y L. H. Vargas (2015), “Estimating coverage, investm<strong>en</strong>t and poverty reduction impact of conditional<br />

cash transfers (CCTs) in Latin America and the Caribbean”, pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>el</strong> Seminario “Measuring the <strong>social</strong>,<br />

economic and political effects of <strong>social</strong> protection: How to overcome the chall<strong>en</strong>ges?”, Bonn, abril.<br />

Cecchini, S. y A. Madariaga (2011), Programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas. Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia reci<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 95 (LC/G.2497-P), Santiago, Comisión Económica<br />

<strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Cecchini, S. y R. Martínez (2011), Protección <strong>social</strong> inclusiva <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>una</strong> mirada integral, un <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 111 (LC/G.2488-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Cecchini, S., F. Filgueira y C. Robles (2014), “Sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Una<br />

perspectiva com<strong>para</strong>da”, serie Políticas Sociales, Nº 202 (LC/L.3856), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

CEPAL (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>) (2015), Estudio Económico <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong>, 2015 (LC/G.2645-P), Santiago.<br />

(2014a), Pactos <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago.<br />

(2014b), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago.<br />

(2014c), Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> <strong>la</strong> garantía<br />

<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos. Síntesis (LC/L.3893), Santiago.<br />

(2014d), Transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>para</strong> <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>. Dos décadas <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión <strong>de</strong> Naciones Suramericanas (UNASUR) (LC/L.3925), Santiago.<br />

(2013a), Panorama Fiscal <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: reformas tributarias y r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>l pacto fiscal<br />

(LC/L.3580), Santiago.<br />

(2013b), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2013 (LC/G.2580), Santiago.<br />

(2013c), Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Exam<strong>en</strong> <strong>de</strong>l período 2009-2013, y lecciones apr<strong>en</strong>didas. Síntesis y<br />

ba<strong>la</strong>nce (LC/L.3640(CRPD.1/3)), Santiago.<br />

(2012a), Cambio estructural <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: <strong>una</strong> visión integrada <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)), Santiago.<br />

(2012b), El Estado fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (LC/G.2540), Santiago.<br />

(2012c), Pob<strong>la</strong>ción, territorio y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Síntesis (LC/L.3475(CEP.2/4)), Santiago.<br />

(2012d), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2012 (LC/G.2557-P), Santiago.<br />

Capítulo IV<br />

151


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

(2010a), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago.<br />

(2010b), ¿Qué Estado <strong>para</strong> qué igualdad? (LC/G.2450/Rev.1), Santiago.<br />

(2010c), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2010 (LC/G.2481-P), Santiago.<br />

(2009), “Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to estadístico a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rechos”, serie <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong>, Nº 87 (LC/L.3045-P), Santiago.<br />

(2007a), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2007 (LC/G.2351-P), Santiago.<br />

(2007b), Cohesión <strong>social</strong>: inclusión y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (LC/G.2335/REV.1),<br />

Santiago.<br />

(2006), La protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> cara al futuro: acceso, financiami<strong>en</strong>to y solidaridad (LC/G.2294(SES.31/3)), Santiago.<br />

(2000), Equidad, <strong>de</strong>sarrollo y ciudadanía (LC/G.2071/REV.1-P), Santiago.<br />

CEPAL/OIT (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo) (2014),<br />

“Los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas y <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral”, Coyuntura Laboral <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, N° 10 (LC/L.3815), Santiago, mayo.<br />

CEPAL/UNICEF (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Infancia)<br />

(2010), “Pobreza infantil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>” (LC/R.2168), Santiago.<br />

(2009), “Trabajo infantil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: su cara invisible”, Boletín Desafíos, Nº 8, Santiago, <strong>en</strong>ero.<br />

CEPAL/OIJ/IMJUVE (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/Organización Iberoamericana <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tud/<br />

Instituto Mexicano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud) (2014), Invertir <strong>para</strong> transformar. La juv<strong>en</strong>tud como protagonista <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo,<br />

octubre, Madrid.<br />

Cetrángolo, O. y otros (2014), Monotributo <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Los casos <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y Uruguay, Programa <strong>de</strong><br />

Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Formalización <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Lima, Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT).<br />

CNC (C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Consultoría) (2010), Evaluación <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> los proyectos piloto <strong>de</strong>l Programa<br />

Familias <strong>en</strong> Acción <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as, Bogotá.<br />

Cuadrado, J. R. (2012) “Las <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional y <strong>el</strong> conflicto efici<strong>en</strong>cia-equidad”, <strong>Desarrollo</strong> regional<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>el</strong> lugar importa. Memoria <strong>de</strong>l Seminario Internacional, realizado <strong>en</strong> Santiago los días 19, 20<br />

y 21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2010, serie Seminarios y Confer<strong>en</strong>cias, Nº 70 (LC/L.3454), Santiago, Comisión Económica<br />

<strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Cutter, S., B. Boruff y L. Shirley (2003), “Social vulnerability to <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal hazards”, Social Sci<strong>en</strong>ce Quarterly,<br />

vol. 84, Nº 2.<br />

De Hoop, J. y F. Rosati (2014), “Cash transfer and child <strong>la</strong>bor”, Policy Research Working Paper, Nº 6826, Banco Mundial.<br />

FAO (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura) (2013) Pobreza rural y <strong>políticas</strong><br />

públicas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Santiago.<br />

Filgueira, F. (2014), “Hacia un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> universal <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, serie Políticas Sociales,<br />

Nº 188 (LC/L.3787), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Filgueira, F. y E. Espíndo<strong>la</strong> (2014), “Hacia un sistema <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias <strong>para</strong> <strong>la</strong> infancia y los adultos<br />

mayores. Una estimación <strong>de</strong> impacto y posibilida<strong>de</strong>s fiscales <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, serie Políticas Sociales, Nº 216<br />

(LC/L.2638-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Gómez Sabaíni, J.C. y D. Morán (2013), “Política tributaria <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>una</strong> segunda <strong>g<strong>en</strong>eración</strong><br />

<strong>de</strong> reformas”, serie Macroeconomía <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>, Nº 133 (LC/L.3632), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Guimarães, J. (2012), Perfil do Trabalho Dec<strong>en</strong>te no Brasil: um olhar sobre as Unida<strong>de</strong>s da Fe<strong>de</strong>racã o durante a<br />

segunda meta<strong>de</strong> da dé cada <strong>de</strong> 2000, Brasilia, Oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil.<br />

Hoddinott, J. y L. Bassett (2012), “Conditional cash transfer programs and nutrition in Latin America. Assessem<strong>en</strong>t<br />

of impacts and strategies for improvem<strong>en</strong>t”, Working Paper, Nº 9, Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura (FAO).<br />

Hop<strong>en</strong>hayn, M., A. B<strong>el</strong>lo y F. Miranda (2006), “Los pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes ante <strong>el</strong> nuevo mil<strong>en</strong>io”, serie<br />

Políticas Sociales, Nº 118 (LC/L.2518-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Hop<strong>en</strong>hayn, M. y otros (2014), “Pactos <strong>para</strong> <strong>una</strong> protección <strong>social</strong> más inclusiva”, serie Seminarios y Confer<strong>en</strong>cias,<br />

No. 76 (LC/L.3820), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Lo Vuolo, R. (2014), “Cambio climático, <strong>políticas</strong> ambi<strong>en</strong>tales y regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>. Visiones <strong>para</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto (LC/W.607), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Capítulo IV<br />

152


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

MacL<strong>en</strong>nan, M., F. Veras Soares y C. Robino (eds.) (2015), “Social protection, <strong>en</strong>trepr<strong>en</strong>eurship and <strong>la</strong>bour market<br />

activation”, Policy in Focus, vol. 12, Nº 2, Brasilia, C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> Políticas <strong>para</strong> <strong>el</strong> Crecimi<strong>en</strong>to Inclusivo.<br />

Madrid, J. y A. C. Hernán<strong>de</strong>z (2011), “Las <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es implem<strong>en</strong>tadas por <strong>el</strong> Estado panameño <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> indíg<strong>en</strong>a (1995 – 2005): <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca K<strong>una</strong> Ya<strong>la</strong>”, Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), inédito.<br />

Mainwaring, S. y Ch. W<strong>el</strong>na (2003), “Introduction”, Democratic Accountability in Latin America, Oxford University Press.<br />

Martínez, R. y A. Fernán<strong>de</strong>z (2009), “El costo <strong>de</strong>l hambre: impacto <strong>social</strong> y económico <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong><br />

Bolivia, Ecuador, Paraguay y Perú”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto, Nº 260 (LC/W.260), Santiago, Comisión Económica<br />

<strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Programa Mundial <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos (PMA).<br />

(2007), “El costo <strong>de</strong>l hambre. Impacto <strong>social</strong> y económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición infantil <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y República<br />

Dominicana”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos, Nº 144 (LC/W.144), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Programa Mundial <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos (PMA).<br />

Maru<strong>la</strong>nda, M. y otros (2014), “Design and implem<strong>en</strong>tation of a voluntary collective earthquake insurance policy to<br />

cover low-income homeowners in a <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oping country”, Natural Hazards, vol. 74.<br />

MDS (Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Lucha contra <strong>el</strong> Hambre <strong>de</strong>l Brasil) (2015), Ca<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> Resultados: Popu<strong>la</strong>ção<br />

Negra (2011/abril 2015), Brasilia, mayo.<br />

Naciones Unidas (2015), Transformar nuestro mundo: <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (A/70/L.1),<br />

Nueva York.<br />

(2010), El progreso <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> hacia los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. Desafíos <strong>para</strong><br />

lograrlos con igualdad (LC/G.2460), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

O’Donn<strong>el</strong>l, G. (2003), “Horizontal accountability: The Legal institutionalization of mistrust”, Democratic Accountability<br />

in Latin America, S. Mainwearing y Ch. W<strong>el</strong>na, vol. 1, Oxford University Press.<br />

OEA/CEPAL/OIT (Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos/Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>/<br />

Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo) (2011), “Protección <strong>social</strong> y <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleo: análisis <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> programas con transfer<strong>en</strong>cias con corresponsabilidad”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto, Nº 398 (LC/W.398),<br />

Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

OIT (Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo) (2014a), “Panorama <strong>de</strong>l trabajo infantil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”,<br />

Lima, Oficina Regional <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

(2014b), “Experi<strong>en</strong>cias reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> formalización <strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”, Notas sobre<br />

Formalización, Lima, Programa <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Formalización <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (FORLAC).<br />

(2013), Trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te y juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, Lima, Oficina Regional <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

(2012), ILO Global Estimate of Forced Labour. Results and methodology, Ginebra.<br />

(2005), Alianza global contra <strong>el</strong> trabajo forzoso. Informe global con arreglo al seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> OIT re<strong>la</strong>tiva a los principios y <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo Informe <strong>de</strong>l Director-G<strong>en</strong>eral, Ginebra.<br />

Ramírez J.C., I. Silva y L.M. Cuervo (2009), Economía y territorio <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: Desigualda<strong>de</strong>s y<br />

<strong>políticas</strong>, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 99 (LC/G.2385-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Rico, M. N. y D. Trucco (2014), “Adolesc<strong>en</strong>tes: <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación y al bi<strong>en</strong>estar futuro”, serie Políticas Sociales,<br />

Nº 190 (LC/L.379), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Robles, C. (2009), “Pueblos indíg<strong>en</strong>as y programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias con corresponsabilidad. Avances y <strong>de</strong>safíos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque étnico”, serie Políticas Sociales, Nº 156 (LC/L.3170-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Ross<strong>el</strong>, C. (2012), “Protección <strong>social</strong> y <strong>pobreza</strong> rural <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> VII Seminario<br />

Internacional “Seguridad alim<strong>en</strong>taria, <strong>pobreza</strong> rural y protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>”, Santiago,<br />

22 y 23 <strong>de</strong> noviembre.<br />

Sojo, A. (2011), “De <strong>la</strong> evanesc<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> mira: <strong>el</strong> cuidado como eje <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y <strong>de</strong> actores <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”,<br />

serie Seminarios y Confer<strong>en</strong>cias, Nº 67 (LC/L.3393), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

(2007), “La trayectoria <strong>de</strong>l vínculo <strong>en</strong>tre <strong>políticas</strong> s<strong>el</strong>ectivas contra <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>políticas</strong> sectoriales”, Revista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> CEPAL, Nº 91 (LC/G.2333-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Trucco, D. y H. Ullmann (2015), Juv<strong>en</strong>tud: realida<strong>de</strong>s y retos <strong>para</strong> un <strong>de</strong>sarrollo con igualdad, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL,<br />

Nº 137 (LC/G.2647-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Capítulo IV<br />

153


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Vakis, R. (2006), Complem<strong>en</strong>ting Natural Disasters Managem<strong>en</strong>t: The role of <strong>social</strong> protection. Washington, D.C.,<br />

Banco Mundial.<br />

Vargas, L. H. (2015), “Los retos <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> ante los <strong>de</strong>sastres”,<br />

Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>: Caminos <strong>la</strong>tinoamericanos hacia <strong>la</strong> universalización, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 136<br />

(LC/G.2644-P), S. Cecchini y otros (eds.), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Veras Soares, F. (2009), “El impacto <strong>de</strong> los PTC y sus <strong>de</strong>safíos fr<strong>en</strong>te <strong>la</strong> crisis”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Seminario<br />

“Rep<strong>en</strong>sar lo <strong>social</strong> <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> crisis”, La Antigua, Guatema<strong>la</strong>, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Estudios Fiscales (ICEFI)/ Organismo Sueco <strong>de</strong> Cooperación <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Internacional (OSDI)/Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (AECID),<br />

28 y 29 <strong>de</strong> mayo.<br />

W<strong>el</strong>ler, J. y C. Kal<strong>de</strong>wei (2013), “Empleo, crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ible e igualdad” serie Macroeconomía <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>,<br />

Nº 145 (LC/L.3743), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

W<strong>el</strong>ler, J. y C. Roethlisberger (2011), “La calidad <strong>de</strong>l empleo <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, serie Macroeconomía <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong>,<br />

Nº 110 (LC/L.3320-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Capítulo IV<br />

154


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Capítulo V<br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>para</strong> un <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong><br />

<strong>inclusivo</strong>: <strong>de</strong>safíos y sinergias <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

Introducción<br />

No obstante los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, los <strong>de</strong>safíos <strong>social</strong>es <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> son aún consi<strong>de</strong>rables.<br />

Como ha seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong> CEPAL <strong>en</strong> su último informe sobre <strong>el</strong> progreso logrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> los<br />

Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io (ODM), los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong> su conjunto han logrado<br />

avances importantes <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema, <strong>el</strong> hambre, <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición y <strong>la</strong> mortalidad<br />

infantil, y <strong>de</strong> un mayor acceso al agua potable y a servicios mejorados <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to. Sin embargo, <strong>el</strong> progreso ha<br />

sido insufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> conclusión universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación primaria, <strong>la</strong> paridad <strong>de</strong> género tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

empleo como <strong>en</strong> los par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos nacionales, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad materna, <strong>el</strong> acceso a servicios <strong>de</strong> salud<br />

reproductiva y <strong>la</strong> reversión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> bosques (CEPAL, 2015). Des<strong>de</strong> esa perspectiva, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible constituye <strong>una</strong> oportunidad <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong>s brechas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a los ODM.<br />

Pero, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da también repres<strong>en</strong>ta <strong>una</strong> oportunidad <strong>para</strong> avanzar hacia compromisos más sólidos<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong><br />

protección <strong>social</strong> universales. En com<strong>para</strong>ción con los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, <strong>el</strong> pi<strong>la</strong>r <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong><br />

ag<strong>en</strong>da es mucho más amplio y ambicioso, al mismo tiempo que se ori<strong>en</strong>ta a establecer <strong>una</strong> conexión más vigorosa<br />

con los pi<strong>la</strong>res económico y medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

En especial, <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> se trata como un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o multicausal y multidim<strong>en</strong>sional, y se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema, así como diversas metas re<strong>la</strong>cionadas con los medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, incluida <strong>la</strong> movilización<br />

<strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> varias fu<strong>en</strong>tes nacionales e internacionales (Objetivo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible 1). A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre los países y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong>los aparece como un tema c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible; <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

importancia <strong>en</strong> este objetivo es <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong> resultados y no solo <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y se<br />

pone <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas. También se<br />

<strong>en</strong>fatiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> combatir <strong>la</strong> discriminación <strong>en</strong> todas sus formas y promover <strong>la</strong> garantía<br />

<strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es universales <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong> mayor inclusión <strong>social</strong>, económica y política (Objetivo 10 y Objetivo 16).<br />

Al mismo tiempo, <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> está pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma transversal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da, <strong>en</strong> los objetivos y<br />

metas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> mitigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> los más pobres ante<br />

ev<strong>en</strong>tos climáticos extremos y <strong>de</strong>sastres naturales (Objetivo 1), <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong>l hambre y <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad<br />

alim<strong>en</strong>taria (Objetivo 2), <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>una</strong> vida sana (Objetivo 3), <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

trabajo doméstico no remunerado y <strong>de</strong> cuidado que realizan <strong>la</strong>s mujeres (Objetivo 5), <strong>el</strong> acceso universal al agua<br />

y al saneami<strong>en</strong>to (Objetivo 6), <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleo productivo y trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te (Objetivo 8) y <strong>el</strong> logro <strong>de</strong><br />

Capítulo V<br />

155


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

ciuda<strong>de</strong>s y as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos <strong>inclusivo</strong>s (Objetivo 11). Por su parte, <strong>la</strong> educación inclusiva es <strong>una</strong> prioridad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da, expresada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Objetivo 4, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se recog<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> servicios<br />

educativos universales, accesibles, <strong>de</strong> calidad y con mecanismos e inc<strong>en</strong>tivos <strong>para</strong> evitar <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r. En tal<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da es un <strong>de</strong>safío y al mismo tiempo <strong>una</strong> oportunidad <strong>para</strong> <strong>en</strong>cauzar avances más sustantivos<br />

y estructurales <strong>en</strong> sintonía con los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> materia <strong>social</strong>. En suma, <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con los Objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da se establece un marco <strong>de</strong>safiante y con capacidad <strong>para</strong> movilizar<br />

volunta<strong>de</strong>s y recursos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los países.<br />

Lo anterior se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> que los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (ODS) repres<strong>en</strong>tan un avance s<strong>en</strong>sible <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da universal, bajo <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas <strong>para</strong><br />

todos los países, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> objetivos y metas que cumplir, <strong>de</strong> modo que no se trata, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

lo que <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to constituyeron los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, <strong>de</strong> <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da prescriptiva, dirigida<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a los países <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>sarrollo y <strong>en</strong> <strong>una</strong> lógica <strong>de</strong> alcanzar niv<strong>el</strong>es mínimos. Los Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible se propone que sean, y <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida se ha logrado, <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da transformadora, con objetivos<br />

que repres<strong>en</strong>tan <strong>una</strong> aspiración <strong>de</strong> los países y con <strong>el</strong> ánimo <strong>de</strong> inspirar su implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.<br />

Cuadro V.1<br />

Los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible: <strong>una</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

Objetivo 1. Poner fin a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todas sus formas y <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo<br />

Objetivo 2. Poner fin al hambre, lograr <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y promover <strong>la</strong> agricultura sost<strong>en</strong>ible<br />

Objetivo 3. Garantizar <strong>una</strong> vida sana y promover <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> todos a todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s<br />

Objetivo 4. Garantizar <strong>una</strong> educación inclusiva y equitativa <strong>de</strong> calidad y promover oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje perman<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos<br />

Objetivo 5. Lograr <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y empo<strong>de</strong>rar a todas <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s niñas<br />

Objetivo 6. Garantizar <strong>la</strong> disponibilidad y <strong>la</strong> gestión sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l agua y <strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to <strong>para</strong> todos<br />

Objetivo 7. Garantizar <strong>el</strong> acceso a <strong>una</strong> <strong>en</strong>ergía asequible, fiable, sost<strong>en</strong>ible y mo<strong>de</strong>rna <strong>para</strong> todos<br />

Objetivo 8. Promover <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico sost<strong>en</strong>ido, <strong>inclusivo</strong> y sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos<br />

Objetivo 9. Construir infraestructuras resili<strong>en</strong>tes, promover <strong>la</strong> industrialización inclusiva y sost<strong>en</strong>ible y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> innovación<br />

Objetivo 10. Reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> los países y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los<br />

Objetivo 11. Lograr que <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos sean <strong>inclusivo</strong>s, seguros, resili<strong>en</strong>tes y sost<strong>en</strong>ibles<br />

Objetivo 12. Garantizar modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> consumo y producción sost<strong>en</strong>ibles<br />

Objetivo 13. Adoptar medidas urg<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> combatir <strong>el</strong> cambio climático y sus efectos<br />

Objetivo 14. Conservar y utilizar sost<strong>en</strong>iblem<strong>en</strong>te los océanos, los mares y los recursos marinos <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

Objetivo 15. Proteger, restablecer y promover <strong>el</strong> uso sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los ecosistemas terrestres, gestionar sost<strong>en</strong>iblem<strong>en</strong>te los bosques,<br />

luchar contra <strong>la</strong> <strong>de</strong>sertificación, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er e invertir <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> biodiversidad<br />

Objetivo 16. Promover socieda<strong>de</strong>s pacíficas e inclusivas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, facilitar <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia<br />

<strong>para</strong> todos y construir a todos los niv<strong>el</strong>es instituciones eficaces e inclusivas que rindan cu<strong>en</strong>tas<br />

Objetivo 17. Fortalecer los medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación y revitalizar <strong>la</strong> Alianza Mundial <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

Fu<strong>en</strong>te: Naciones Unidas, “Transformar nuestro mundo: <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. Proyecto <strong>de</strong> resolución remitido a <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015 por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> su sexagésimo nov<strong>en</strong>o período <strong>de</strong> sesiones” (A/70/L.1),<br />

Nueva York, septiembre <strong>de</strong> 2015.<br />

En este capítulo, primero se reflexiona sobre los cont<strong>en</strong>idos propiam<strong>en</strong>te <strong>social</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, con un énfasis <strong>en</strong> los avances incorporados <strong>en</strong><br />

com<strong>para</strong>ción con <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. En segundo lugar, se analiza <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia<br />

<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible <strong>para</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong>, abordando <strong>la</strong>s converg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> y económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 y seña<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los foros regionales y subregionales <strong>para</strong> articu<strong>la</strong>r esta <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da mundial con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>de</strong>safíos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Como marco <strong>para</strong> dichos análisis, se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro V.1 <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible. Por otra parte, aunque se sobre<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad e inse<strong>para</strong>bilidad <strong>de</strong> todos los Objetivos<br />

es condición necesaria <strong>para</strong> lograr avances hacia un <strong>de</strong>sarrollo con igualdad y sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro V.2 se<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los Objetivos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Capítulo V<br />

156


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Cuadro V.2<br />

Objetivos y metas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible más r<strong>el</strong>evantes<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

1. Poner fin a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todas sus formas y <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

1.1 De aquí a 2030, erradicar <strong>para</strong> todas <strong>la</strong>s personas y <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> extrema (actualm<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ra que sufr<strong>en</strong> <strong>pobreza</strong> extrema <strong>la</strong>s<br />

personas que viv<strong>en</strong> con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1,25 dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los Estados Unidos al día) a<br />

1.2 De aquí a 2030, <strong>reducir</strong> al m<strong>en</strong>os a <strong>la</strong> mitad <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> hombres,<br />

mujeres y niños <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong><br />

todas sus dim<strong>en</strong>siones con arreglo a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones nacionales<br />

1.3 Implem<strong>en</strong>tar a niv<strong>el</strong> nacional sistemas y medidas apropiados <strong>de</strong><br />

protección <strong>social</strong> <strong>para</strong> todos, incluidos niv<strong>el</strong>es mínimos, y, <strong>de</strong> aquí a 2030,<br />

lograr <strong>una</strong> amplia cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas pobres y vulnerables<br />

1.4 De aquí a 2030, garantizar que todos los hombres y mujeres, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

los pobres y los vulnerables, t<strong>en</strong>gan los mismos <strong>de</strong>rechos a los recursos<br />

económicos y acceso a los servicios básicos, <strong>la</strong> propiedad y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tierra y otros bi<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia, los recursos naturales, <strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s tecnologías<br />

apropiadas y los servicios financieros, incluida <strong>la</strong> microfinanciación<br />

1.5 De aquí a 2030, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres y <strong>la</strong>s personas que<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> vulnerabilidad y <strong>reducir</strong> su exposición<br />

y vulnerabilidad a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os extremos re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> clima y<br />

otras perturbaciones y <strong>de</strong>sastres económicos, <strong>social</strong>es y ambi<strong>en</strong>tales<br />

1.a Garantizar <strong>una</strong> movilización significativa <strong>de</strong> recursos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> diversas<br />

fu<strong>en</strong>tes, incluso mediante <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, a fin<br />

<strong>de</strong> proporcionar medios sufici<strong>en</strong>tes y previsibles a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r los países m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados, <strong>para</strong> que implem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> programas<br />

y <strong>políticas</strong> <strong>en</strong>caminados a poner fin a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todas sus dim<strong>en</strong>siones<br />

1.b Crear marcos normativos sólidos <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nos nacional, regional e<br />

internacional, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> favor <strong>de</strong><br />

los pobres que t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> género, a fin <strong>de</strong><br />

apoyar <strong>la</strong> inversión ac<strong>el</strong>erada <strong>en</strong> medidas <strong>para</strong> erradicar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

2. Poner fin al hambre, lograr <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y promover <strong>la</strong> agricultura sost<strong>en</strong>ible<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

2.1 De aquí a 2030, poner fin al hambre y asegurar <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s personas, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los pobres y <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> situaciones<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad, incluidos los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 1 año, a <strong>una</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación sana, nutritiva y sufici<strong>en</strong>te durante todo <strong>el</strong> año<br />

2.2 De aquí a 2030, poner fin a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> malnutrición, incluso<br />

logrando, a más tardar <strong>en</strong> 2025, <strong>la</strong>s metas conv<strong>en</strong>idas internacionalm<strong>en</strong>te<br />

sobre <strong>el</strong> retraso <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> emaciación <strong>de</strong> los niños m<strong>en</strong>ores<br />

<strong>de</strong> 5 años, y abordar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nutrición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>la</strong>s mujeres embarazadas y <strong>la</strong>ctantes y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad<br />

2.3 De aquí a 2030, duplicar <strong>la</strong> productividad agríco<strong>la</strong> y los ingresos <strong>de</strong> los<br />

productores <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> pequeña esca<strong>la</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s mujeres,<br />

los pueblos indíg<strong>en</strong>as, los agricultores familiares, los gana<strong>de</strong>ros<br />

y los pescadores, <strong>en</strong>tre otras cosas mediante un acceso seguro y<br />

equitativo a <strong>la</strong>s tierras, a otros recursos e insumos <strong>de</strong> producción<br />

y a los conocimi<strong>en</strong>tos, los servicios financieros, los mercados y <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> añadir valor y obt<strong>en</strong>er empleos no agríco<strong>la</strong>s<br />

2.4 De aquí a 2030, asegurar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> producción<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y aplicar prácticas agríco<strong>la</strong>s resili<strong>en</strong>tes que aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> producción, contribuyan al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

ecosistemas, fortalezcan <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> adaptación al cambio climático, los<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os meteorológicos extremos, <strong>la</strong>s sequías, <strong>la</strong>s inundaciones y otros<br />

<strong>de</strong>sastres, y mejor<strong>en</strong> progresivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

2.5 De aquí a 2020, mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> diversidad g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas<br />

cultivadas y los animales <strong>de</strong> granja y domesticados y sus correspondi<strong>en</strong>tes<br />

especies silvestres, <strong>en</strong>tre otras cosas mediante <strong>una</strong> bu<strong>en</strong>a gestión y<br />

diversificación <strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s y p<strong>la</strong>ntas a niv<strong>el</strong> nacional, regional<br />

e internacional, y promover <strong>el</strong> acceso a los b<strong>en</strong>eficios que se <strong>de</strong>riv<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> los recursos g<strong>en</strong>éticos y los conocimi<strong>en</strong>tos tradicionales conexos<br />

y su distribución justa y equitativa, según lo conv<strong>en</strong>ido internacionalm<strong>en</strong>te<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

2.a Aum<strong>en</strong>tar, incluso mediante <strong>una</strong> mayor cooperación internacional, <strong>la</strong>s<br />

inversiones <strong>en</strong> infraestructura rural, investigación y servicios <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión<br />

agríco<strong>la</strong>, <strong>de</strong>sarrollo tecnológico y bancos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas y ganado<br />

a fin <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> producción agropecuaria <strong>en</strong> los países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados<br />

2.b Corregir y prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s restricciones y distorsiones comerciales <strong>en</strong> los<br />

mercados agropecuarios mundiales, incluso mediante <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación<br />

<strong>para</strong>le<strong>la</strong> <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s exportaciones agríco<strong>la</strong>s<br />

y todas <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> exportación con efectos equival<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong><br />

conformidad con <strong>el</strong> mandato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ronda <strong>de</strong> Doha <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

2.c Adoptar medidas <strong>para</strong> asegurar <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong><br />

productos básicos alim<strong>en</strong>tarios y sus <strong>de</strong>rivados y facilitar <strong>el</strong> acceso oportuno<br />

a información sobre los mercados, incluso sobre <strong>la</strong>s reservas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, a<br />

fin <strong>de</strong> ayudar a limitar <strong>la</strong> extrema vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos<br />

Capítulo V<br />

157


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Cuadro V.2 (continuación)<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

3. Garantizar <strong>una</strong> vida sana y promover <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> todos a todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s<br />

3.1 De aquí a 2030, <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> tasa mundial <strong>de</strong> mortalidad materna<br />

a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 70 por cada 100.000 nacidos vivos<br />

3.2 De aquí a 2030, poner fin a <strong>la</strong>s muertes evitables <strong>de</strong> recién nacidos y <strong>de</strong><br />

niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años, logrando que todos los países int<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>reducir</strong> <strong>la</strong><br />

mortalidad neonatal al m<strong>en</strong>os a 12 por cada 1.000 nacidos vivos y <strong>la</strong> mortalidad<br />

<strong>de</strong> los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años al m<strong>en</strong>os a 25 por cada 1.000 nacidos vivos<br />

3.3 De aquí a 2030, poner fin a <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias <strong>de</strong>l SIDA, <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ria<br />

y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s tropicales <strong>de</strong>sat<strong>en</strong>didas y combatir <strong>la</strong> hepatitis, <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmitidas por <strong>el</strong> agua y otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles<br />

3.4 De aquí a 2030, <strong>reducir</strong> <strong>en</strong> un tercio <strong>la</strong> mortalidad prematura<br />

por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles mediante su prev<strong>en</strong>ción y<br />

tratami<strong>en</strong>to, y promover <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

3.5 Fortalecer <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l abuso <strong>de</strong> sustancias adictivas,<br />

incluido <strong>el</strong> uso in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> estupefaci<strong>en</strong>tes y <strong>el</strong> consumo nocivo <strong>de</strong> alcohol<br />

3.6 De aquí a 2020, <strong>reducir</strong> a <strong>la</strong> mitad <strong>el</strong> número <strong>de</strong> muertes y<br />

lesiones causadas por acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

3.7 De aquí a 2030, garantizar <strong>el</strong> acceso universal a los servicios<br />

<strong>de</strong> salud sexual y reproductiva, incluidos los <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

familiar, información y educación, y <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

reproductiva <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias y los programas nacionales<br />

3.8 Lograr <strong>la</strong> cobertura sanitaria universal, incluida <strong>la</strong> protección contra los riesgos<br />

financieros, <strong>el</strong> acceso a servicios <strong>de</strong> salud es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> calidad y <strong>el</strong> acceso a<br />

medicam<strong>en</strong>tos y vac<strong>una</strong>s inocuos, eficaces, asequibles y <strong>de</strong> calidad <strong>para</strong> todos<br />

3.9 De aquí a 2030, <strong>reducir</strong> consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> muertes<br />

y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s causadas por productos químicos p<strong>el</strong>igrosos y<br />

por <strong>la</strong> polución y contaminación <strong>de</strong>l aire, <strong>el</strong> agua y <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

3.a Fortalecer <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Salud <strong>para</strong> <strong>el</strong> Control <strong>de</strong>l Tabaco <strong>en</strong> todos los países, según proceda<br />

3.b Apoyar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> vac<strong>una</strong>s y<br />

medicam<strong>en</strong>tos contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles y no transmisibles<br />

que afectan primordialm<strong>en</strong>te a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y facilitar<br />

<strong>el</strong> acceso a medicam<strong>en</strong>tos y vac<strong>una</strong>s es<strong>en</strong>ciales asequibles <strong>de</strong><br />

conformidad con <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración re<strong>la</strong>tiva al Acuerdo sobre los Aspectos<br />

<strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> Propiedad Int<strong>el</strong>ectual Re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> Comercio<br />

y <strong>la</strong> Salud Pública, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se afirma <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los países <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo a utilizar al máximo <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l Acuerdo sobre los<br />

Aspectos <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> Propiedad Int<strong>el</strong>ectual Re<strong>la</strong>cionados con<br />

<strong>el</strong> Comercio respecto a <strong>la</strong> flexibilidad <strong>para</strong> proteger <strong>la</strong> salud pública y,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, proporcionar acceso a los medicam<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> todos<br />

3.c Aum<strong>en</strong>tar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> contratación,<br />

<strong>el</strong> perfeccionami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> capacitación y <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l personal<br />

sanitario <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países<br />

m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados y los pequeños Estados insu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

3.d Reforzar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> todos los países, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> alerta temprana, reducción <strong>de</strong> riesgos<br />

y gestión <strong>de</strong> los riesgos <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud nacional y mundial<br />

Capítulo V<br />

4. Garantizar <strong>una</strong> educación inclusiva y equitativa <strong>de</strong> calidad y promover oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje perman<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

4.1 De aquí a 2030, asegurar que todas <strong>la</strong>s niñas y todos los niños termin<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria y secundaria, que ha <strong>de</strong> ser gratuita, equitativa y<br />

<strong>de</strong> calidad y producir resultados <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje pertin<strong>en</strong>tes y efectivos<br />

4.2 De aquí a 2030, asegurar que todas <strong>la</strong>s niñas y todos los niños t<strong>en</strong>gan acceso a<br />

servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera infancia y educación preesco<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> calidad, a fin <strong>de</strong> que estén pre<strong>para</strong>dos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria<br />

4.3 De aquí a 2030, asegurar <strong>el</strong> acceso igualitario <strong>de</strong> todos los<br />

hombres y <strong>la</strong>s mujeres a <strong>una</strong> formación técnica, profesional y<br />

superior <strong>de</strong> calidad, incluida <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza universitaria<br />

4.4 De aquí a 2030, aum<strong>en</strong>tar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y<br />

adultos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias necesarias, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r técnicas y<br />

profesionales, <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r al empleo, <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

4.5 De aquí a 2030, <strong>el</strong>iminar <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación y asegurar<br />

<strong>el</strong> acceso igualitario a todos los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>la</strong> formación<br />

profesional <strong>para</strong> <strong>la</strong>s personas vulnerables, incluidas <strong>la</strong>s personas con<br />

discapacidad, los pueblos indíg<strong>en</strong>as y los niños <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

4.6 De aquí a 2030, asegurar que todos los jóv<strong>en</strong>es y <strong>una</strong> proporción<br />

consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> los adultos, tanto hombres como mujeres, estén<br />

alfabetizados y t<strong>en</strong>gan nociones <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> aritmética<br />

4.7 De aquí a 2030, asegurar que todos los alumnos adquieran los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

teóricos y prácticos necesarios <strong>para</strong> promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong>tre<br />

otras cosas mediante <strong>la</strong> educación <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y los estilos <strong>de</strong><br />

vida sost<strong>en</strong>ibles, los <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género, <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>una</strong> cultura <strong>de</strong> paz y no viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> ciudadanía mundial y <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> diversidad cultural y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

5.1 Poner fin a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> discriminación contra<br />

todas <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s niñas <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo<br />

5.2 Eliminar todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia contra todas <strong>la</strong>s mujeres<br />

y <strong>la</strong>s niñas <strong>en</strong> los ámbitos público y privado, incluidas <strong>la</strong> trata<br />

y <strong>la</strong> explotación sexual y otros tipos <strong>de</strong> explotación<br />

5.3 Eliminar todas <strong>la</strong>s prácticas nocivas, como <strong>el</strong> matrimonio<br />

infantil, precoz y forzado y <strong>la</strong> muti<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>ital fem<strong>en</strong>ina<br />

5.4 Reconocer y valorar los cuidados y <strong>el</strong> trabajo doméstico no<br />

remunerados mediante servicios públicos, infraestructuras y<br />

<strong>políticas</strong> <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, y promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> responsabilidad<br />

compartida <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar y <strong>la</strong> familia, según proceda <strong>en</strong> cada país<br />

5.5 Asegurar <strong>la</strong> participación pl<strong>en</strong>a y efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong><br />

igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo a todos los niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong>cisorios <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida política, económica y pública<br />

5.6 Asegurar <strong>el</strong> acceso universal a <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva y los <strong>de</strong>rechos<br />

reproductivos según lo acordado <strong>de</strong> conformidad con <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, <strong>la</strong> P<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Beijing y los docum<strong>en</strong>tos finales <strong>de</strong> sus confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> exam<strong>en</strong><br />

4.a Construir y a<strong>de</strong>cuar insta<strong>la</strong>ciones educativas que t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los niños y <strong>la</strong>s personas con discapacidad y<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> género, y que ofrezcan <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

seguros, no viol<strong>en</strong>tos, <strong>inclusivo</strong>s y eficaces <strong>para</strong> todos<br />

4.b De aquí a 2020, aum<strong>en</strong>tar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te a niv<strong>el</strong> mundial <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> becas disponibles <strong>para</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los países<br />

m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados, los pequeños Estados insu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y los países<br />

africanos, a fin <strong>de</strong> que sus estudiantes puedan matricu<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> programas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza superior, incluidos programas <strong>de</strong> formación profesional y<br />

programas técnicos, ci<strong>en</strong>tíficos, <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería y <strong>de</strong> tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

y <strong>la</strong>s comunicaciones, <strong>de</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y otros países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

4.c De aquí a 2030, aum<strong>en</strong>tar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes<br />

calificados, incluso mediante <strong>la</strong> cooperación internacional <strong>para</strong> <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, especialm<strong>en</strong>te los países<br />

m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados y los pequeños Estados insu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

5. Lograr <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y empo<strong>de</strong>rar a todas <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s niñas<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

5.a Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r reformas que otorgu<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s mujeres igualdad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

a los recursos económicos, así como acceso a <strong>la</strong> propiedad y al control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y otros tipos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es, los servicios financieros, <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia<br />

y los recursos naturales, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s leyes nacionales<br />

5.b Mejorar <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología instrum<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s comunicaciones, <strong>para</strong><br />

promover <strong>el</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

5.c Aprobar y fortalecer <strong>políticas</strong> acertadas y leyes aplicables<br />

<strong>para</strong> promover <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y <strong>el</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s niñas a todos los niv<strong>el</strong>es<br />

158


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Cuadro V.2 (continuación)<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

6. Garantizar <strong>la</strong> disponibilidad y <strong>la</strong> gestión sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l agua y <strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to <strong>para</strong> todos<br />

6.1 De aquí a 2030, lograr <strong>el</strong> acceso universal y equitativo al<br />

agua potable a un precio asequible <strong>para</strong> todos<br />

6.2 De aquí a 2030, lograr <strong>el</strong> acceso a servicios <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to e higi<strong>en</strong>e<br />

a<strong>de</strong>cuados y equitativos <strong>para</strong> todos y poner fin a <strong>la</strong> <strong>de</strong>fecación al aire<br />

libre, prestando especial at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

y <strong>la</strong>s niñas y <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

6.3 De aquí a 2030, mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l agua reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> contaminación,<br />

<strong>el</strong>iminando <strong>el</strong> vertimi<strong>en</strong>to y minimizando <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> productos<br />

químicos y materiales p<strong>el</strong>igrosos, reduci<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> mitad <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> aguas residuales sin tratar y aum<strong>en</strong>tando consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> recic<strong>la</strong>do y <strong>la</strong> reutilización sin riesgos a niv<strong>el</strong> mundial<br />

6.4 De aquí a 2030, aum<strong>en</strong>tar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> uso efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos<br />

hídricos <strong>en</strong> todos los sectores y asegurar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> extracción<br />

y <strong>el</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua dulce <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> agua y<br />

<strong>reducir</strong> consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> personas que sufr<strong>en</strong> falta <strong>de</strong> agua<br />

6.5 De aquí a 2030, implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> gestión integrada <strong>de</strong> los<br />

recursos hídricos a todos los niv<strong>el</strong>es, incluso mediante<br />

<strong>la</strong> cooperación transfronteriza, según proceda<br />

6.6 De aquí a 2020, proteger y restablecer los ecosistemas<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> agua, incluidos los bosques, <strong>la</strong>s montañas,<br />

los humedales, los ríos, los acuíferos y los <strong>la</strong>gos<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

6.a De aquí a 2030, ampliar <strong>la</strong> cooperación internacional y <strong>el</strong> apoyo prestado<br />

a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>para</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> capacidad <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s y<br />

programas re<strong>la</strong>tivos al agua y <strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to, como los <strong>de</strong> captación <strong>de</strong><br />

agua, <strong>de</strong>salinización, uso efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos hídricos, tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> aguas residuales, recic<strong>la</strong>do y tecnologías <strong>de</strong> reutilización<br />

6.b Apoyar y fortalecer <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l agua y <strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to<br />

8. Promover <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico sost<strong>en</strong>ido, <strong>inclusivo</strong> y sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos<br />

8.1 Mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico per capita <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s<br />

circunstancias nacionales y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l producto<br />

interno bruto <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> 7% anual <strong>en</strong> los países m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados<br />

8.2 Lograr niv<strong>el</strong>es más <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> productividad económica<br />

mediante <strong>la</strong> diversificación, <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización tecnológica y <strong>la</strong><br />

innovación, <strong>en</strong>tre otras cosas c<strong>en</strong>trándose <strong>en</strong> los sectores con<br />

gran valor añadido y un uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra<br />

8.3 Promover <strong>políticas</strong> ori<strong>en</strong>tadas al <strong>de</strong>sarrollo que apoy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

productivas, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>tes, <strong>el</strong><br />

empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> creatividad y <strong>la</strong> innovación, y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> formalización<br />

y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s microempresas y <strong>la</strong>s pequeñas y medianas<br />

empresas, incluso mediante <strong>el</strong> acceso a servicios financieros<br />

8.4 Mejorar progresivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> aquí a 2030, <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> consumo<br />

efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los recursos mundiales y procurar <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>r <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, conforme<br />

al Marco Dec<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Programas sobre Modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Consumo y<br />

Producción Sost<strong>en</strong>ibles, empezando por los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

8.5 De aquí a 2030, lograr <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong><br />

todas <strong>la</strong>s mujeres y los hombres, incluidos los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s personas con<br />

discapacidad, así como <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> remuneración por trabajo <strong>de</strong> igual valor<br />

8.6 De aquí a 2020, <strong>reducir</strong> consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es que<br />

no están empleados y no cursan estudios ni recib<strong>en</strong> capacitación<br />

8.7 Adoptar medidas inmediatas y eficaces <strong>para</strong> erradicar <strong>el</strong> trabajo forzoso,<br />

poner fin a <strong>la</strong>s formas contemporáneas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud y <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> personas<br />

y asegurar <strong>la</strong> prohibición y <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peores formas <strong>de</strong> trabajo<br />

infantil, incluidos <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> niños soldados,<br />

y, <strong>de</strong> aquí a 2025, poner fin al trabajo infantil <strong>en</strong> todas sus formas<br />

8.8 Proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales y promover un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> trabajo seguro y<br />

sin riesgos <strong>para</strong> todos los trabajadores, incluidos los trabajadores migrantes,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s mujeres migrantes y <strong>la</strong>s personas con empleos precarios<br />

8.9 De aquí a 2030, e<strong>la</strong>borar y poner <strong>en</strong> práctica <strong>políticas</strong><br />

<strong>en</strong>caminadas a promover un turismo sost<strong>en</strong>ible que cree puestos<br />

<strong>de</strong> trabajo y promueva <strong>la</strong> cultura y los productos locales<br />

8.10 Fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones financieras<br />

nacionales <strong>para</strong> fom<strong>en</strong>tar y ampliar <strong>el</strong> acceso a los servicios<br />

bancarios, financieros y <strong>de</strong> seguros <strong>para</strong> todos<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

10.1 De aquí a 2030, lograr progresivam<strong>en</strong>te y mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong>l 40% más pobre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción a <strong>una</strong> tasa superior a <strong>la</strong> media nacional<br />

10.2 De aquí a 2030, pot<strong>en</strong>ciar y promover <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>, económica y política<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su edad, sexo, discapacidad,<br />

raza, etnia, orig<strong>en</strong>, r<strong>el</strong>igión o situación económica u otra condición<br />

10.3 Garantizar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong><br />

resultados, incluso <strong>el</strong>iminando <strong>la</strong>s leyes, <strong>políticas</strong> y prácticas discriminatorias<br />

y promovi<strong>en</strong>do legis<strong>la</strong>ciones, <strong>políticas</strong> y medidas a<strong>de</strong>cuadas a ese respecto<br />

10.4 Adoptar <strong>políticas</strong>, especialm<strong>en</strong>te fiscales, sa<strong>la</strong>riales y <strong>de</strong> protección<br />

<strong>social</strong>, y lograr progresivam<strong>en</strong>te <strong>una</strong> mayor igualdad<br />

10.5 Mejorar <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y los mercados<br />

financieros mundiales y fortalecer <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> esos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />

10.6 Asegurar <strong>una</strong> mayor repres<strong>en</strong>tación e interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones adoptadas por <strong>la</strong>s instituciones<br />

económicas y financieras internacionales <strong>para</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> eficacia,<br />

fiabilidad, r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas y legitimidad <strong>de</strong> esas instituciones<br />

10.7 Facilitar <strong>la</strong> migración y <strong>la</strong> movilidad or<strong>de</strong>nadas, seguras, regu<strong>la</strong>res<br />

y responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, incluso mediante <strong>la</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong> <strong>políticas</strong> migratorias p<strong>la</strong>nificadas y bi<strong>en</strong> gestionadas<br />

10. Reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> los países y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

8.a Aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> ayuda <strong>para</strong> <strong>el</strong> comercio <strong>en</strong> los<br />

países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los países m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados,<br />

incluso mediante <strong>el</strong> Marco Integrado Mejorado <strong>para</strong> <strong>la</strong> Asist<strong>en</strong>cia<br />

Técnica a los Países M<strong>en</strong>os A<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados <strong>en</strong> Materia <strong>de</strong> Comercio<br />

8.b De aquí a 2020, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y poner <strong>en</strong> marcha <strong>una</strong> estrategia<br />

mundial <strong>para</strong> <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y aplicar <strong>el</strong> Pacto Mundial<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> Empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

10.a Aplicar <strong>el</strong> principio <strong>de</strong>l trato especial y difer<strong>en</strong>ciado <strong>para</strong> los países <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los países m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados, <strong>de</strong> conformidad<br />

con los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong>l Comercio<br />

10.b Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia oficial <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes financieras,<br />

incluida <strong>la</strong> inversión extranjera directa, <strong>para</strong> los Estados con mayores<br />

necesida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los países m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados, los países<br />

africanos, los pequeños Estados insu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y los países <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sin litoral, <strong>en</strong> consonancia con sus p<strong>la</strong>nes y programas nacionales<br />

10.c De aquí a 2030, <strong>reducir</strong> a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 3% los costos <strong>de</strong><br />

transacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong> los migrantes y <strong>el</strong>iminar los<br />

corredores <strong>de</strong> remesas con un costo superior al 5%<br />

Capítulo V<br />

159


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Cuadro V.2 (conclusión)<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

11. Lograr que <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos sean <strong>inclusivo</strong>s, seguros, resili<strong>en</strong>tes y sost<strong>en</strong>ibles<br />

11.1 De aquí a 2030, asegurar <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas a vivi<strong>en</strong>das y servicios<br />

básicos a<strong>de</strong>cuados, seguros y asequibles y mejorar los barrios marginales<br />

11.2 De aquí a 2030, proporcionar acceso a sistemas <strong>de</strong> transporte seguros,<br />

asequibles, accesibles y sost<strong>en</strong>ibles <strong>para</strong> todos y mejorar <strong>la</strong> seguridad vial, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r mediante <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong>l transporte público, prestando especial<br />

at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad, <strong>la</strong>s<br />

mujeres, los niños, <strong>la</strong>s personas con discapacidad y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad<br />

11.3 De aquí a 2030, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> urbanización inclusiva y sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>para</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong> gestión participativas, integradas<br />

y sost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos <strong>en</strong> todos los países<br />

11.4 Redob<strong>la</strong>r los esfuerzos <strong>para</strong> proteger y salvaguardar<br />

<strong>el</strong> patrimonio cultural y natural <strong>de</strong>l mundo<br />

11.5 De aquí a 2030, <strong>reducir</strong> significativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> muertes<br />

causadas por los <strong>de</strong>sastres, incluidos los re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> agua, y <strong>de</strong><br />

personas afectadas por <strong>el</strong>los, y <strong>reducir</strong> consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s pérdidas<br />

económicas directas provocadas por los <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con<br />

<strong>el</strong> producto interno bruto mundial, haci<strong>en</strong>do especial hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong> los pobres y <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

11.6 De aquí a 2030, <strong>reducir</strong> <strong>el</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal negativo per capita <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, incluso prestando especial at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l<br />

aire y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sechos municipales y <strong>de</strong> otro tipo<br />

11.7 De aquí a 2030, proporcionar acceso universal a zonas ver<strong>de</strong>s y espacios<br />

públicos seguros, <strong>inclusivo</strong>s y accesibles, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

y los niños, <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad y <strong>la</strong>s personas con discapacidad<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

11.a Apoyar los vínculos económicos, <strong>social</strong>es y ambi<strong>en</strong>tales positivos<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas urbanas, periurbanas y rurales fortaleci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo nacional y regional<br />

11.b De aquí a 2020, aum<strong>en</strong>tar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s y<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos que adoptan e implem<strong>en</strong>tan <strong>políticas</strong> y p<strong>la</strong>nes<br />

integrados <strong>para</strong> promover <strong>la</strong> inclusión, <strong>el</strong> uso efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos, <strong>la</strong><br />

mitigación <strong>de</strong>l cambio climático y <strong>la</strong> adaptación a él y <strong>la</strong> resili<strong>en</strong>cia ante<br />

los <strong>de</strong>sastres, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y poner <strong>en</strong> práctica, <strong>en</strong> consonancia con <strong>el</strong><br />

Marco <strong>de</strong> S<strong>en</strong>dai <strong>para</strong> <strong>la</strong> Reducción <strong>de</strong>l Riesgo <strong>de</strong> Desastres 2015-2030,<br />

<strong>la</strong> gestión integral <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre a todos los niv<strong>el</strong>es<br />

11.c Proporcionar apoyo a los países m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados, incluso<br />

mediante asist<strong>en</strong>cia financiera y técnica, <strong>para</strong> que puedan construir<br />

edificios sost<strong>en</strong>ibles y resili<strong>en</strong>tes utilizando materiales locales<br />

Objetivo 16. Promover socieda<strong>de</strong>s pacíficas e inclusivas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, facilitar <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia<br />

<strong>para</strong> todos y construir a todos los niv<strong>el</strong>es instituciones eficaces e inclusivas que rindan cu<strong>en</strong>tas<br />

Metas <strong>de</strong> resultado<br />

16.1 Reducir significativam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s<br />

correspondi<strong>en</strong>tes tasas <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo<br />

16.2 Poner fin al maltrato, <strong>la</strong> explotación, <strong>la</strong> trata y todas <strong>la</strong>s<br />

formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y tortura contra los niños<br />

16.3 Promover <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nos nacional e internacional<br />

y garantizar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia <strong>para</strong> todos<br />

16.4 De aquí a 2030, <strong>reducir</strong> significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes financieras y<br />

<strong>de</strong> armas ilícitas, fortalecer <strong>la</strong> recuperación y <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> los activos<br />

robados y luchar contra todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia organizada<br />

16.5 Reducir consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> corrupción y <strong>el</strong> soborno <strong>en</strong> todas sus formas<br />

16.6 Crear a todos los niv<strong>el</strong>es instituciones eficaces y transpar<strong>en</strong>tes<br />

que rindan cu<strong>en</strong>tas<br />

16.7 Garantizar <strong>la</strong> adopción <strong>en</strong> todos los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones inclusivas,<br />

participativas y repres<strong>en</strong>tativas que respondan a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

16.8 Ampliar y fortalecer <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los países <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> gobernanza mundial<br />

16.9 De aquí a 2030, proporcionar acceso a <strong>una</strong> i<strong>de</strong>ntidad jurídica <strong>para</strong><br />

todos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r mediante <strong>el</strong> registro <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>tos<br />

16.10 Garantizar <strong>el</strong> acceso público a <strong>la</strong> información y proteger<br />

<strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s<br />

leyes nacionales y los acuerdos internacionales<br />

Metas re<strong>la</strong>cionadas con medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

16.a Fortalecer <strong>la</strong>s instituciones nacionales pertin<strong>en</strong>tes, incluso mediante<br />

<strong>la</strong> cooperación internacional, <strong>para</strong> crear a todos los niv<strong>el</strong>es,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y combatir <strong>el</strong> terrorismo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

16.b Promover y aplicar leyes y <strong>políticas</strong> no discriminatorias<br />

<strong>en</strong> favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “Transformar nuestro mundo: <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. Proyecto <strong>de</strong> resolución remitido a <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

2015 por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> su sexagésimo nov<strong>en</strong>o período <strong>de</strong> sesiones” (A/70/L.1), Nueva York, septiembre <strong>de</strong> 2015.<br />

a<br />

A niv<strong>el</strong> global, cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>el</strong> Banco Mundial, organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> proveer estimaciones internacionales com<strong>para</strong>bles sobre <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema <strong>en</strong><br />

todos los países, periódicam<strong>en</strong>te ha actualizado los umbrales utilizados, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> <strong>nueva</strong>s estimaciones com<strong>para</strong>bles <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong><br />

paridad internacional. Des<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta hasta 2008 se consi<strong>de</strong>ró <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> extrema a <strong>la</strong>s personas que vivían con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1,08<br />

dó<strong>la</strong>res al día, a precios <strong>de</strong> 1993. Entre 2008 y septiembre <strong>de</strong> 2015, <strong>el</strong> umbral utilizado fue <strong>de</strong> 1,25 dó<strong>la</strong>res diarios por persona a precios <strong>de</strong> 2005. A partir <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 2015, <strong>el</strong> Banco Mundial ha adoptado <strong>el</strong> umbral <strong>de</strong> 1,90 dó<strong>la</strong>res diarios por persona, a precios <strong>de</strong> 2011 (Cruz y otros, 2015).<br />

A. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>social</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y los avances con respecto al<br />

marco <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io<br />

Un análisis porm<strong>en</strong>orizado <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible permite i<strong>de</strong>ntificar c<strong>la</strong>ros avances <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. En especial, <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, dos retos c<strong>en</strong>trales<br />

<strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, están recogidos <strong>de</strong> <strong>una</strong> manera más amplia, como se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro V.2. Ahora<br />

Capítulo V<br />

160


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> carácter más ambicioso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da p<strong>la</strong>ntea un doble <strong>de</strong>safío: <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io y <strong>de</strong> integrar los cont<strong>en</strong>idos y temáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

al horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas a niv<strong>el</strong> nacional y regional. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible no exime <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ODM que no fueron satisfechos.<br />

1. Un abordaje más integral y multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

La <strong>pobreza</strong> es un conjunto <strong>de</strong> privaciones respecto a un estándar <strong>de</strong> vida que <strong>de</strong>bieran alcanzar todas <strong>la</strong>s<br />

personas y por sí misma expresa <strong>una</strong> condición <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos fundam<strong>en</strong>tales. La <strong>pobreza</strong><br />

daña gravem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s personas y a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s, disminuye los años <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

que <strong>de</strong> otra manera vivirían más tiempo y <strong>en</strong> mejores condiciones y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, obstaculiza <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s y pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los seres humanos. La <strong>pobreza</strong> extrema implica un niv<strong>el</strong> crítico <strong>de</strong> privación<br />

que pone <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Ambos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, <strong>pobreza</strong> y <strong>pobreza</strong> extrema, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran interre<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong>tre sí y con <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. La experi<strong>en</strong>cia ha <strong>en</strong>señado que <strong>la</strong><br />

mejor manera <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema es combati<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y que <strong>la</strong> forma más dura<strong>de</strong>ra<br />

<strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> total es abati<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />

La <strong>pobreza</strong> sigue constituy<strong>en</strong>do un rasgo característico <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, y se manti<strong>en</strong>e como un<br />

<strong>de</strong>safío estructural fr<strong>en</strong>te al que se requiere <strong>una</strong> interv<strong>en</strong>ción inmediata y <strong>en</strong> gran esca<strong>la</strong>. Los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible pon<strong>en</strong> a <strong>la</strong> región ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> tomar con toda seriedad y rigor <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l Objetivo 1,<br />

“poner fin a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todas sus formas y <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo”. En efecto, si <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> meta 1A <strong>de</strong>l<br />

primer Objetivo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, referida a <strong>la</strong> reducción a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema, se consi<strong>de</strong>ra,<br />

<strong>en</strong> cambio, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> total <strong>en</strong>tre 1990 y 2015, un <strong>de</strong>safío <strong>en</strong> principio más acor<strong>de</strong> con <strong>el</strong> grado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto mundial, <strong>el</strong> avance observado es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or<br />

que <strong>el</strong> alcanzado respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema (Naciones Unidas, 2010a y 2013).<br />

Por tanto, <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong>l Objetivo 1 constituy<strong>en</strong> un avance <strong>para</strong> <strong>la</strong> región, ya que son un poco más ambiciosas<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los ODM y se abr<strong>en</strong> a <strong>una</strong> perspectiva multidim<strong>en</strong>sional. En dichas metas se vincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, a <strong>la</strong> vulnerabilidad ante ev<strong>en</strong>tos climáticos extremos y otras catástrofes (<strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>para</strong> los países <strong>de</strong>l <strong>Caribe</strong>, <strong>una</strong> subregión expuesta a f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales extremos, magnificados por <strong>el</strong><br />

cambio climático y <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación ambi<strong>en</strong>tal) y a <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a servicios básicos y a recursos económicos,<br />

y se pone un énfasis explícito <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> personas que están sobrerrepres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> esa situación, como son <strong>la</strong>s<br />

niñas y los niños, y <strong>la</strong>s mujeres. Erradicar <strong>de</strong> aquí a 2030 <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema (como se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> <strong>la</strong> meta 1.1) es<br />

un logro factible <strong>para</strong> <strong>la</strong> región; podrían acordarse avances más ambiciosos a niv<strong>el</strong> regional o nacional (véase <strong>el</strong><br />

cuadro V.2). Ciertam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> posibilidad m<strong>en</strong>cionada <strong>en</strong> <strong>la</strong> meta 1.2 <strong>de</strong> utilizar <strong>de</strong>finiciones nacionales <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong><br />

permitirá ajustar mejor los esfuerzos y <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>en</strong> este ámbito a <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s nacionales.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> meta 1.2, <strong>en</strong> que se propone “<strong>de</strong> aquí a 2030, <strong>reducir</strong> al m<strong>en</strong>os a <strong>la</strong> mitad <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> hombres,<br />

mujeres y niños <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todas sus dim<strong>en</strong>siones con arreglo a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

nacionales”, se acerca más al espíritu <strong>de</strong>l Objetivo 1 (refer<strong>en</strong>te a poner fin <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todas sus<br />

formas, no solo a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema) y pue<strong>de</strong> constituir <strong>una</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>para</strong> que <strong>la</strong> región se proponga metas más<br />

ambiciosas <strong>en</strong> términos absolutos (<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>reducir</strong> <strong>de</strong> manera significativa <strong>el</strong> número absoluto <strong>de</strong> personas<br />

que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>pobreza</strong>) y haga <strong>el</strong> máximo esfuerzo <strong>para</strong> acercarse al propósito c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l objetivo, así como <strong>para</strong><br />

avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones nacionales <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

D<strong>el</strong> mismo modo, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> está re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. El logro<br />

<strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> que garantic<strong>en</strong> estándares universales <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong> acceso a servicios públicos<br />

y <strong>social</strong>es permite avanzar <strong>en</strong> ambos fr<strong>en</strong>tes. No obstante, <strong>la</strong>s metas p<strong>la</strong>ntean un marco muy g<strong>en</strong>eral 1 . Se requerirá<br />

mayor concreción y articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong>, medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación e indicadores <strong>de</strong>finidos a niv<strong>el</strong> nacional y<br />

regional <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los objetivos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible:<br />

<strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />

1<br />

Por ejemplo, <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos no se evoca <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones r<strong>el</strong>evantes <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> (como <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong><br />

educación, <strong>la</strong> salud o <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>), ni se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>el</strong> alcance y los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>.<br />

Capítulo V<br />

161


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Por tanto, <strong>el</strong> Objetivo 1 <strong>de</strong> los ODS rebasa <strong>la</strong> visión que <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to caracterizó a los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

<strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema monetaria y, más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo y <strong>el</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Ello se expresa <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes aspectos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Objetivo 1:<br />

• Se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema <strong>para</strong> 2030, <strong>una</strong> meta factible <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, al m<strong>en</strong>os si<br />

esta se mi<strong>de</strong> sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l estándar m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>la</strong> meta 1.1. Como se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> varios informes <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los ODM, ese estándar es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te bajo <strong>para</strong> <strong>la</strong> región (Naciones Unidas, 2005, 2010b, 2013);<br />

• Se abre <strong>la</strong> puerta a <strong>una</strong> perspectiva multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar, más allá <strong>de</strong> los ingresos y <strong>el</strong> empleo,<br />

involucrando un espectro más amplio <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y asociando <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> también a otras<br />

áreas, como <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios básicos y <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, y <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong>l riesgo vincu<strong>la</strong>do a ev<strong>en</strong>tos catastróficos;<br />

• Se singu<strong>la</strong>riza <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos sobrerrepres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> esa situación, como<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil y <strong>la</strong>s mujeres;<br />

• Se vincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

estándares universales <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> incorporación sustantiva a tales dispositivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre y<br />

vulnerable. Con esto se establece <strong>una</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, al situar<br />

<strong>el</strong> logro <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> universales como un instrum<strong>en</strong>to <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> ambos fr<strong>en</strong>tes;<br />

• Se m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> disminución a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> total <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong>l objetivo <strong>de</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo y <strong>en</strong> todas sus formas, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>de</strong>finiciones nacionales, lo que pue<strong>de</strong> al<strong>en</strong>tar<br />

mayores compromisos <strong>de</strong> los países;<br />

• Se introduce <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a acce<strong>de</strong>r a servicios básicos y<br />

activos g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> ingresos;<br />

• Se vincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> vulnerabilidad a <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a ev<strong>en</strong>tos catastróficos 2 ;<br />

• En <strong>la</strong>s metas re<strong>la</strong>tivas a los medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación se valora <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> recursos internos (<strong>de</strong><br />

particu<strong>la</strong>r importancia <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> inversión <strong>social</strong>), así como <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> marcos <strong>de</strong> política <strong>en</strong> favor<br />

<strong>de</strong> los pobres y <strong>en</strong> que se t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género.<br />

2. Más allá <strong>de</strong>l combate al hambre: <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria y <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> malnutrición <strong>en</strong> todas sus formas<br />

La seguridad alim<strong>en</strong>taria, que se aborda <strong>en</strong> <strong>el</strong> Objetivo 2 (refer<strong>en</strong>te a “poner fin al hambre, lograr <strong>la</strong> seguridad<br />

alim<strong>en</strong>taria y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y promover <strong>la</strong> agricultura sost<strong>en</strong>ible”), está consagrada como un <strong>de</strong>recho<br />

humano fundam<strong>en</strong>tal y su logro parece más re<strong>la</strong>cionado con <strong>de</strong>cisiones <strong>políticas</strong> que con restricciones técnicas o<br />

económicas. Ese es <strong>el</strong> caso <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>una</strong> región superavitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos,<br />

aunque con difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre países. El principal problema <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es <strong>de</strong><br />

acceso, <strong>de</strong>bido a car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingreso o inestabilidad <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos.<br />

En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Objetivo 2 se provee un marco <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad<br />

alim<strong>en</strong>taria y <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l hambre, como fueron <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, pues<br />

se aborda <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> nutrición <strong>de</strong> <strong>una</strong> manera integrada, consi<strong>de</strong>rando sus vínculos con<br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos saludables y <strong>el</strong> acceso a <strong>el</strong>los (es <strong>de</strong>cir, <strong>políticas</strong> tradicionales <strong>de</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria<br />

y <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong>l hambre) y con <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> salud y educación (es <strong>de</strong>cir, promoción <strong>de</strong> hábitos saludables <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación y nutrición). En particu<strong>la</strong>r, repres<strong>en</strong>ta un progreso respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> los ODM, porque se avanza<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> nutrición, lo que permite <strong>una</strong> mirada más integral <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

La región logró cumplir con <strong>el</strong> ODM re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l hambre, y <strong>la</strong> subalim<strong>en</strong>tación es un problema<br />

restringido a un conjunto reducido <strong>de</strong> países, <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>staca Haití. También hay zonas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los países<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición persiste como un f<strong>la</strong>g<strong>el</strong>o que restringe <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> especial<br />

2<br />

Dicho <strong>en</strong><strong>la</strong>ce supone al<strong>en</strong>tar esfuerzos <strong>para</strong> mitigar y prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> exposición a ev<strong>en</strong>tos catastróficos <strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

más expuestos, así como disponer <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia y comp<strong>en</strong>sación si estos ocurr<strong>en</strong>, y hace refer<strong>en</strong>cia también a <strong>la</strong>s<br />

<strong>políticas</strong> ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> conservación y sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te. En especial, los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong>sempeñan<br />

un pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> canalizar recursos y servicios extraordinarios a <strong>la</strong>s personas más vulnerables <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos críticos, junto con<br />

sistemas o fondos <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to, comp<strong>en</strong>sación y reconstrucción ante ev<strong>en</strong>tos climáticos extremos y <strong>de</strong>sastres naturales, sobre <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> fondos públicos nacionales e internacionales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los países con mayor rezago.<br />

Capítulo V<br />

162


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

infantil. A <strong>el</strong>lo se agregan creci<strong>en</strong>tes problemas <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, que se manifiestan <strong>en</strong> obesidad, sobre todo<br />

<strong>en</strong>tre niños y mujeres; asimismo, se i<strong>de</strong>ntifican <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> micronutri<strong>en</strong>tes.<br />

Sin embargo, erradicar <strong>el</strong> hambre y <strong>la</strong> malnutrición <strong>en</strong> todas sus formas no solo implica avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> garantía<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y lograr avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas (y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> niñas y niños), sino que también<br />

supone ahorros importantes <strong>en</strong> salud pública y b<strong>en</strong>eficios consi<strong>de</strong>rables <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad<br />

que ese logro conllevaría. Como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> diversos estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL sobre <strong>el</strong> costo <strong>de</strong>l hambre y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>snutrición, <strong>la</strong> inacción pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este ámbito merma los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> muchas personas, pero también acarrea<br />

a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo pérdidas <strong>de</strong> productividad por concepto <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or aprovechami<strong>en</strong>to esco<strong>la</strong>r, peor inserción <strong>la</strong>boral<br />

y m<strong>en</strong>or participación económica, y dificulta<strong>de</strong>s asociadas a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> esa situación, así como<br />

erogaciones futuras <strong>de</strong>l gasto público <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong>tre otras consecu<strong>en</strong>cias (Martínez y Fernán<strong>de</strong>z, 2007<br />

y 2009). A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> región soporta <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>una</strong> doble carga: un gran número <strong>de</strong> niños y niñas que aún<br />

sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición y <strong>una</strong> alta preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> obesidad <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores y adultos. Así, se hace necesario poner<br />

<strong>en</strong> marcha <strong>políticas</strong> que permitan hacerse cargo <strong>de</strong> ambos problemas, estudiando y combati<strong>en</strong>do los problemas<br />

nutricionales tanto por <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia como por exceso, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> realidad actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y los cambios<br />

que ha experim<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década. En este s<strong>en</strong>tido, se <strong>de</strong>be incluir <strong>una</strong> preocupación especial por <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, lo que hace refer<strong>en</strong>cia directa a <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria, <strong>en</strong> cuanto a disponibilidad,<br />

acceso, utilización y estabilidad.<br />

3. La salud <strong>para</strong> todos como base <strong>para</strong> un bi<strong>en</strong>estar compartido<br />

En <strong>el</strong> Objetivo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible 3 (refer<strong>en</strong>te a “garantizar <strong>una</strong> vida sana y promover <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> todos a<br />

todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s”) se conc<strong>en</strong>tran los temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud. En él se incluy<strong>en</strong> tres Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

<strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io: <strong>el</strong> cuarto ODM (<strong>reducir</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años), <strong>el</strong> quinto ODM (mejorar <strong>la</strong> salud<br />

materna) y <strong>el</strong> sexto ODM (combatir <strong>el</strong> VIH/SIDA, <strong>el</strong> paludismo y otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s). En este objetivo se ratifica un<br />

espacio específico <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>una</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> género, y se amplía<br />

<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque hacia temas emerg<strong>en</strong>tes (como <strong>la</strong> mortalidad por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles, ciertos hábitos dañinos<br />

—como <strong>el</strong> tabaquismo—, los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tránsito, <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> sustancias adictivas —incluido <strong>el</strong> alcohol— y <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s producidas como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación). A<strong>de</strong>más, se p<strong>la</strong>ntea, <strong>en</strong> <strong>la</strong> meta 3.8, <strong>la</strong> cobertura<br />

universal <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud, que marca un punto <strong>de</strong> inflexión respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> los ODM, focalizadas <strong>en</strong><br />

grupos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Por todo lo anterior, este objetivo es <strong>de</strong>safiante, pero, sin duda, se ajusta mucho<br />

más a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> transición epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y al pau<strong>la</strong>tino control <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil que se<br />

ha alcanzado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas.<br />

En <strong>el</strong> Objetivo 3 se expresa un <strong>en</strong>foque más sistémico, al reconocerse los logros <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los<br />

Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, pero también los <strong>de</strong>safíos y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> perspectiva más allá<br />

<strong>de</strong> un número limitado <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos. Asimismo, este Objetivo es más explícito <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

avanzar hacia <strong>una</strong> cobertura sanitaria universal y <strong>de</strong> calidad. Lo anterior es un <strong>de</strong>safío que incluye <strong>una</strong> ampliación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cobertura <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, pero <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>berán consi<strong>de</strong>rar también los requerimi<strong>en</strong>tos especiales <strong>de</strong> ciertos grupos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, por ejemplo, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s culturales<br />

<strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, o bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y servicios específicos <strong>para</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad,<br />

<strong>en</strong>tre otros. Cabe <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> avance <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> salud sexual y reproductiva, pues, aun ante <strong>la</strong>s reservas <strong>de</strong> algunos<br />

países, se está logrando incluir metas que abordan <strong>en</strong> alg<strong>una</strong> medida esta problemática, que afecta a muchas personas<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s y los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los limitados avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> salud obligan a reflexionar<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> su expansión mediante <strong>políticas</strong> públicas con mirada <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

simultáneam<strong>en</strong>te los retos tradicionales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud, como <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-contagiosas, y aqu<strong>el</strong>los<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles o con <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to. Asimismo, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> indicadores difer<strong>en</strong>ciados, <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te al énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> calidad<br />

ori<strong>en</strong>tados a pob<strong>la</strong>ciones vulnerables, más allá <strong>de</strong> que estos se <strong>en</strong>marqu<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud <strong>para</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, se requiere <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción específicos asociados a cada<br />

grupo pob<strong>la</strong>cional y a cada pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to, con miras a garantizar <strong>el</strong> acceso a tratami<strong>en</strong>tos y prev<strong>en</strong>ción, así como<br />

<strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> insumos y servicios.<br />

Capítulo V<br />

163


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

4. La educación como apr<strong>en</strong>dizaje perman<strong>en</strong>te y abierto a todas <strong>la</strong>s personas<br />

La educación, cubierta <strong>en</strong> <strong>el</strong> Objetivo 4 (refer<strong>en</strong>te a “garantizar <strong>una</strong> educación inclusiva y equitativa <strong>de</strong> calidad y<br />

promover oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje perman<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos”), constituye un <strong>de</strong>recho humano fundam<strong>en</strong>tal y<br />

<strong>una</strong> condición <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje continuo a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida son factores c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>social</strong>es, económicas y culturales <strong>de</strong> los países.<br />

La educación también <strong>de</strong>sempeña un pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías, ya que es <strong>una</strong> inversión<br />

con <strong>una</strong> alta tasa <strong>de</strong> retorno y un factor que dinamiza <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> valor. Individuos más educados cu<strong>en</strong>tan con<br />

mayores capacida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> contribuir más y <strong>de</strong> modo más diversificado y efici<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo productivo <strong>de</strong> un país.<br />

En cuanto a los ODM, cabe m<strong>en</strong>cionar que los avances logrados no llegaron a p<strong>la</strong>smarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> conclusión universal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación primaria, que repres<strong>en</strong>ta <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (CEPAL, 2015).<br />

Al mismo tiempo, <strong>el</strong> Objetivo 4 refleja mejor los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong> materia educativa. Por<br />

un <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> dicho objetivo se amplía <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da al conjunto <strong>de</strong>l ciclo educativo, más allá <strong>de</strong>l ciclo primario, y <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. En especial, <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> educación inicial (<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

etapa <strong>de</strong> 0 a 3 años) y preesco<strong>la</strong>r (<strong>de</strong> 4 a 5 años) constituye un reto c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> <strong>la</strong> región, que ti<strong>en</strong>e implicaciones <strong>para</strong><br />

áreas como <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> primera infancia y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s socioeconómicas, <strong>de</strong> género, raza<br />

y etnia. Este objetivo abarca, a<strong>de</strong>más, aspectos antes aus<strong>en</strong>tes, como <strong>la</strong> educación terciaria y <strong>la</strong> educación técnica<br />

y profesional, <strong>de</strong> gran r<strong>el</strong>evancia también <strong>para</strong> otras áreas, como <strong>la</strong> creación y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo. Asimismo,<br />

p<strong>la</strong>ntea retos más integrales, que muev<strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión educativa hacia materias más complejas, como<br />

alcanzar niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> formación mayores, mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación impartida e integrar <strong>en</strong> ese proceso a<br />

pob<strong>la</strong>ciones g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te excluidas, como los indíg<strong>en</strong>as y los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong>s personas<br />

con discapacidad son reconocidas <strong>de</strong> manera explícita <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> este objetivo y que <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

<strong>en</strong> su conjunto abarca <strong>en</strong> diversos objetivos varios aspectos y necesida<strong>de</strong>s específicos <strong>de</strong> dicho segm<strong>en</strong>to, como se<br />

muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> recuadro V.1.<br />

Recuadro V.1<br />

La discapacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

La propuesta <strong>de</strong>l marco <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible ofrece un avance significativo <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con<br />

discapacidad. Sin embargo, cerrar <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre esa visión y<br />

su implem<strong>en</strong>tación será un reto importante.<br />

Las personas con discapacidad son m<strong>en</strong>cionadas<br />

explícitam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Objetivo 4 (garantizar <strong>una</strong> educación<br />

inclusiva, equitativa y <strong>de</strong> calidad y promover oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje durante toda <strong>la</strong> vida <strong>para</strong> todos), <strong>el</strong> Objetivo<br />

8 (promover <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico sost<strong>en</strong>ido, <strong>inclusivo</strong> y<br />

sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te<br />

<strong>para</strong> todos), <strong>el</strong> Objetivo 10 (<strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> y <strong>en</strong>tre los<br />

países), <strong>el</strong> Objetivo 11 (lograr que <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

humanos sean <strong>inclusivo</strong>s, seguros, resili<strong>en</strong>tes y sost<strong>en</strong>ibles) y<br />

<strong>el</strong> Objetivo 17 (fortalecer los medios <strong>de</strong> ejecución y revitalizar<br />

<strong>la</strong> alianza mundial <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible). Los objetivos 4<br />

y 8 son <strong>de</strong> especial r<strong>el</strong>evancia <strong>para</strong> promover <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas con discapacidad.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

En efecto, uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos principales respecto a <strong>la</strong>s<br />

personas con discapacidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible es <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> datos <strong>para</strong> medir<br />

avances. La cuantificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad pres<strong>en</strong>ta<br />

múltiples <strong>de</strong>safíos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> discapacidad<br />

que se adopte como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición <strong>para</strong> su captación, los<br />

aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad que se quiera medir y <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información disponibles. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas con discapacidad <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> es un asunto <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te importancia<br />

—principalm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> 2000—, <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias conceptuales, metodológicas y operativas que se<br />

observan <strong>en</strong>tre los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región aún es difícil contar con <strong>una</strong> bu<strong>en</strong>a cuantificación <strong>de</strong><br />

esta realidad, medir su evolución y conocer <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo. El grupo <strong>de</strong> apoyo <strong>para</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre los Derechos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas con Discapacidad urge <strong>la</strong> <strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong> todos<br />

los indicadores re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano según<br />

condición <strong>de</strong> discapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

La proporción <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> seguirá si<strong>en</strong>do muy significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

próximas décadas. Para esa pob<strong>la</strong>ción se requiere un mayor niv<strong>el</strong> educativo, <strong>una</strong> formación pertin<strong>en</strong>te y <strong>una</strong><br />

mejor pre<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida. La CEPAL hace notar que, junto a <strong>la</strong>s persist<strong>en</strong>tes<br />

brechas estructurales, hay <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>la</strong>boral. Fr<strong>en</strong>te a esas<br />

inequida<strong>de</strong>s, que afectan especialm<strong>en</strong>te a los y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es, se requier<strong>en</strong> respuestas si se <strong>de</strong>sea avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad con igualdad.<br />

Capítulo V<br />

164


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se vincu<strong>la</strong> también a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros factores<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y bi<strong>en</strong>estar, como son los <strong>de</strong> productividad, ingresos, movilidad <strong>social</strong>, superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong><br />

y cohesión <strong>social</strong>. En especial, <strong>el</strong> acceso universal a <strong>una</strong> educación <strong>de</strong> calidad es un aporte a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

mayor igualdad <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro. Para lograr <strong>el</strong> cambio cultural y tecnológico indisp<strong>en</strong>sable a fin <strong>de</strong> transitar hacia <strong>una</strong><br />

s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible tan necesario <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se requiere <strong>la</strong> concurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong> educación <strong>de</strong> calidad<br />

y cont<strong>en</strong>idos adaptados a los retos medioambi<strong>en</strong>tales y económicos actuales.<br />

5. La igualdad <strong>de</strong> género como autonomía y empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

Mediante <strong>el</strong> Objetivo 5, <strong>de</strong> “lograr <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y empo<strong>de</strong>rar a todas <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s niñas”, se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

abordar tres dim<strong>en</strong>siones c<strong>en</strong>trales <strong>para</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que son c<strong>la</strong>ves <strong>para</strong> lograr <strong>la</strong> igualdad: <strong>la</strong><br />

económica, <strong>la</strong> política y <strong>la</strong> física. Como ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> CEPAL, <strong>la</strong> autonomía se construye <strong>en</strong> estas tres dim<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong> forma inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida pública y privada. Por ejemplo, <strong>la</strong> autonomía económica<br />

afecta <strong>la</strong>s otras dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera como <strong>la</strong> autonomía reproductiva<br />

afecta <strong>la</strong> autonomía económica (CEPAL, 2010b). En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temáticas abarcadas por este<br />

objetivo <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los ODM constituye <strong>una</strong> puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>para</strong> un abordaje más integral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía.<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> Objetivo 5, pero también otros Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible podrían ser <strong>una</strong> oportunidad<br />

<strong>para</strong> impulsar <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong> género, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io se<br />

c<strong>en</strong>tró mayorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad materna. Entre los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que<br />

repres<strong>en</strong>tan un progreso significativo <strong>de</strong>stacan: i) <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to y valoración <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> cuidado no remunerado,<br />

incluido <strong>el</strong> trabajo doméstico; ii) <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia asignada al <strong>de</strong>recho efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres a acce<strong>de</strong>r y contro<strong>la</strong>r los<br />

recursos naturales y productivos y <strong>el</strong> crédito; iii) <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> ciertos grupos <strong>de</strong> mujeres<br />

al cambio climático y los <strong>de</strong>sastres naturales; iv) <strong>la</strong> prioridad otorgada a <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong>s<br />

mujeres y <strong>la</strong>s niñas (un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que impi<strong>de</strong> <strong>el</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to y que ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>vastadoras <strong>para</strong> los<br />

individuos, <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong>l mundo), y v) <strong>la</strong> lucha <strong>para</strong> erradicar toda forma<br />

<strong>de</strong> discriminación. La meta 5.1, refer<strong>en</strong>te a “poner fin a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> discriminación contra todas <strong>la</strong>s mujeres<br />

y <strong>la</strong>s niñas <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo”, pue<strong>de</strong> constituir <strong>una</strong> oportunidad estratégica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

marcos normativos que impidan cualquier forma <strong>de</strong> discriminación constituiría <strong>una</strong> contribución sustantiva <strong>para</strong><br />

lograr <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres.<br />

Al abordar <strong>la</strong> distribución asimétrica <strong>de</strong>l trabajo no remunerado <strong>en</strong>tre hombres y mujeres como <strong>una</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> género, este objetivo repres<strong>en</strong>ta <strong>una</strong> oportunidad <strong>para</strong> que <strong>la</strong><br />

región avance <strong>de</strong> manera más sustantiva <strong>en</strong> los esfuerzos que apuntan a <strong>la</strong> medición <strong>de</strong>l trabajo no remunerando, su<br />

valorización económica y su redistribución <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los hogares, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios públicos<br />

amplios, sufici<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> cuidado. Por estas razones, <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong>siguales <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre hombres y mujeres <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> implica atacar barreras estructurales que<br />

impi<strong>de</strong>n <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> los ámbitos público y privado.<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sucesivas reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>la</strong> región ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> los últimos años <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong><br />

género que <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida se ha a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado a los temas recién incorporados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da mundial. Prueba <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>lo son los compromisos asumidos por los países <strong>en</strong> ese ámbito. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Santo Domingo,<br />

aprobado <strong>en</strong> <strong>la</strong> XII Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong> 2013, se establecieron <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>talle compromisos <strong>de</strong> política <strong>en</strong> torno al empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to económico y político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, su salud sexual<br />

y reproductiva, y <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s comunicaciones como vehículo <strong>para</strong> lograr un<br />

mayor empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género, <strong>en</strong>tre otros aspectos (CEPAL, 2013).<br />

Lo mismo pue<strong>de</strong> afirmase con respecto a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer: <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Interamericana <strong>para</strong> Prev<strong>en</strong>ir,<br />

Sancionar y Erradicar <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> Mujer (Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> B<strong>el</strong>ém do Pará) ha sido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1994 <strong>una</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>para</strong> poner <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>el</strong> combate a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres,<br />

tema que no estuvo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los ODM, pero que sí es abordado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible (OEA, 1994).<br />

Capítulo V<br />

165


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

6. La disponibilidad universal <strong>de</strong> agua y saneami<strong>en</strong>to como aporte al bi<strong>en</strong>estar<br />

<strong>social</strong> y a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

La mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han alcanzado o es probable que alcanc<strong>en</strong> <strong>la</strong> meta 7C <strong>de</strong>l séptimo Objetivo<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al acceso a fu<strong>en</strong>tes mejoradas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua potable; sin<br />

embargo, es poco probable que esa mayoría alcance dicha meta <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al acceso a servicios <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to<br />

mejorados. De acuerdo con <strong>la</strong>s estimaciones disponibles, parecieran haberse alcanzado significativos avances, <strong>en</strong><br />

especial <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l acceso a fu<strong>en</strong>tes mejoradas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua; sin embargo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> metodología utilizada <strong>para</strong> calcu<strong>la</strong>r los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> cobertura, así como a <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones cualitativas <strong>de</strong>l acceso a los servicios, los logros efectivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región son mucho más mo<strong>de</strong>stos.<br />

En tal s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> Objetivo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible 6 p<strong>la</strong>ntea “garantizar <strong>la</strong> disponibilidad y <strong>la</strong> gestión sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>de</strong>l agua y <strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to <strong>para</strong> todos”, pero incorporando a<strong>de</strong>más consi<strong>de</strong>raciones vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

medioambi<strong>en</strong>tal, incluidos, por ejemplo, <strong>la</strong> reducción al mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> materiales y productos químicos<br />

p<strong>el</strong>igrosos, <strong>la</strong> reducción a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> aguas residuales sin tratar y un aum<strong>en</strong>to sustancial <strong>de</strong>l recic<strong>la</strong>do<br />

y <strong>la</strong> reutilización <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> seguridad a niv<strong>el</strong> mundial, así como <strong>la</strong> gestión integrada <strong>de</strong> los recursos hídricos,<br />

y <strong>la</strong> protección y restablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ecosistemas re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> agua, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Lo anterior es <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l <strong>Caribe</strong>, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> agua es escasa si se toma<br />

como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> línea mínima <strong>de</strong> 1.000 m 3 per cápita al año. En promedio, <strong>la</strong> subregión cu<strong>en</strong>ta con 2.532 m 3 <strong>de</strong><br />

agua per cápita, volum<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> disponibilidad <strong>en</strong> otras regiones don<strong>de</strong> exist<strong>en</strong> pequeños<br />

Estados insu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> océano Índico <strong>el</strong> promedio es <strong>de</strong> 17.607 m 3 y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pacífico Sur<br />

<strong>de</strong> 127.066 m 3 per cápita. Sin embargo, exist<strong>en</strong> países cuya disponibilidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra bajo <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> escasez,<br />

como Antigua y Barbuda (800 m 3 per cápita), Barbados (301 m 3 per cápita) y Saint Kitts y Nevis (621 m 3 per cápita)<br />

(PNUMA, 2008). Por otra parte, <strong>el</strong> cambio climático afecta negativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> agua, lo que se ve<br />

agravado por niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> extracción insost<strong>en</strong>ibles y <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura, que se traduc<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> pérdidas <strong>de</strong> agua, conexiones ilegales y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> agua no contabilizada (que alcanzan al<br />

67% <strong>en</strong> Jamaica, <strong>el</strong> 40% <strong>en</strong> Trinidad y Tabago, y <strong>el</strong> 50% <strong>en</strong> Barbados). La subregión ha alcanzado logros importantes<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> acceso a agua y saneami<strong>en</strong>to; sin embargo, existe <strong>una</strong> consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>bilidad y fragm<strong>en</strong>tación<br />

institucional tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> y regu<strong>la</strong>ciones, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong>l servicio, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> 85% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas residuales no son tratadas antes <strong>de</strong> llegar al Mar<br />

<strong>Caribe</strong> y <strong>el</strong> 51,5% <strong>de</strong> los hogares carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> conexión al alcantaril<strong>la</strong>do. Como contrapartida, únicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 17% <strong>de</strong><br />

los hogares están conectados a sistemas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to (CReW, 2015). Esto no solo origina efectos negativos sobre<br />

<strong>la</strong> biodiversidad y los ecosistemas, sino que también contribuye a un <strong>de</strong>smejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l agua, por<br />

efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes subterráneas y superficiales (Cashman, 2014).<br />

7. El crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido e <strong>inclusivo</strong>, <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y <strong>el</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos como l<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sigualdad<br />

Los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r alcanzar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido,<br />

<strong>inclusivo</strong> y con <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos propuesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> Objetivo <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible 8.<br />

El Objetivo 8 se re<strong>la</strong>ciona con <strong>el</strong> primer Objetivo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, <strong>de</strong> “erradicar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema<br />

y <strong>el</strong> hambre”, <strong>en</strong> cuya meta 1B se propone “alcanzar <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong><br />

todos, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s mujeres y los jóv<strong>en</strong>es”. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible se<br />

incorporan avances sustanciales <strong>en</strong> esa materia, dando mayor r<strong>el</strong>evancia al tema <strong>de</strong>l trabajo, lo que es coher<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL <strong>de</strong> que <strong>el</strong> empleo es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve maestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad (CEPAL, 2010a, 2012 y 2014b).<br />

En <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 se manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a c<strong>en</strong>tral, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los ODM a partir <strong>de</strong> 2005, <strong>de</strong> que <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o<br />

y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos son <strong>una</strong> vía muy importante <strong>para</strong> erradicar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

crucial significación <strong>para</strong> <strong>la</strong> región. Pero se avanza al incorporar también <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

es <strong>una</strong> herrami<strong>en</strong>ta fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> mejoras <strong>la</strong>borales. A<strong>de</strong>más, como se apunta <strong>en</strong> <strong>el</strong> recuadro V.2,<br />

<strong>el</strong> empleo es, junto con <strong>la</strong> educación, <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s más apremiantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, y <strong>en</strong> diversos foros regionales se han seña<strong>la</strong>do alg<strong>una</strong>s especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>en</strong> esta materia.<br />

Capítulo V<br />

166


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Recuadro V.2<br />

Las y los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

El éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos,<br />

económicos, <strong>social</strong>es y culturales <strong>de</strong> los y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es, y <strong>de</strong>l<br />

logro <strong>de</strong> su pl<strong>en</strong>a inclusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

proceso que dio orig<strong>en</strong> a los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io<br />

(ODM), <strong>el</strong> camino hacia los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

(ODS) ha contado con numerosas instancias <strong>en</strong> que se buscó<br />

recoger <strong>la</strong> voz y <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es mediante su activa<br />

participación <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> discusión y retroalim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da. Entre octubre <strong>de</strong> 2012 y <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2013 se llevaron a<br />

cabo <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> consultas con jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> 12 países, con <strong>el</strong><br />

fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus percepciones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030.<br />

Participaron más <strong>de</strong> 340 jóv<strong>en</strong>es que articu<strong>la</strong>ron sus visiones,<br />

soluciones y esperanzas <strong>para</strong> <strong>el</strong> mundo más allá <strong>de</strong> 2015.<br />

También se han c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y foros don<strong>de</strong> se<br />

i<strong>de</strong>ntificaron priorida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 y <strong>de</strong>safíos regionales.<br />

En <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Colombo sobre <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud “Integración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo post-2015”, resultado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tud que tuvo lugar <strong>en</strong> Colombo<br />

(Sri Lanka) <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2014, se expresan lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acción<br />

<strong>en</strong> torno a 14 áreas temáticas, así como <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> los<br />

participantes <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración.<br />

A niv<strong>el</strong> regional, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2014, se c<strong>el</strong>ebró <strong>en</strong> Quito<br />

<strong>el</strong> Foro Regional <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

Este foro brindó un espacio <strong>para</strong> <strong>el</strong> diálogo <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es<br />

interesados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015<br />

y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nacionales e internacionales,<br />

así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> recoger sus<br />

opiniones, preocupaciones y priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cinco áreas temáticas,<br />

empleo y trabajo, salud, educación, participación juv<strong>en</strong>il y<br />

viol<strong>en</strong>cia, temas también i<strong>de</strong>ntificados como prioritarios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Colombo.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l Grupo Principal <strong>para</strong><br />

los Niños y los Jóv<strong>en</strong>es, se creó un mecanismo oficial <strong>para</strong><br />

facilitar <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015. El<br />

Grupo es un espacio organizado <strong>en</strong> forma autónoma, <strong>en</strong> que se<br />

asegura <strong>la</strong> coordinación efectiva <strong>de</strong> los niños y <strong>la</strong> participación<br />

juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y otros procesos afines. Se realiza<br />

un esfuerzo <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> diversidad y <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> todos<br />

los niños y jóv<strong>en</strong>es, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta (<strong>en</strong>tre otros factores)<br />

<strong>la</strong> región, <strong>la</strong> geografía, <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> (dis)capacidad y los grupos<br />

marginados.<br />

La pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong> es m<strong>en</strong>cionada explícitam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuatro<br />

<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible: <strong>el</strong> Objetivo 2 (poner<br />

fin al hambre, lograr <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nutrición y promover <strong>la</strong> agricultura sost<strong>en</strong>ible), <strong>el</strong> Objetivo 4<br />

(garantizar <strong>una</strong> educación inclusiva, equitativa y <strong>de</strong> calidad y<br />

promover oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje durante toda <strong>la</strong> vida<br />

<strong>para</strong> todos), <strong>el</strong> Objetivo 8 (promover <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

sost<strong>en</strong>ido, <strong>inclusivo</strong> y sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y<br />

<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos) y <strong>el</strong> Objetivo 13 (adoptar medidas<br />

urg<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> combatir <strong>el</strong> cambio climático y sus efectos). En<br />

este s<strong>en</strong>tido, se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong>s metas coinci<strong>de</strong>n con<br />

alg<strong>una</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es expresadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong>scritas anteriorm<strong>en</strong>te. Sin embargo, respecto<br />

a <strong>la</strong> meta <strong>de</strong> educación, existe <strong>la</strong> preocupación por parte <strong>de</strong> los<br />

jóv<strong>en</strong>es sobre <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong> m<strong>en</strong>ción explícita a <strong>la</strong> educación<br />

<strong>en</strong> salud sexual y reproductiva, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que no se incluy<strong>en</strong><br />

temas como <strong>la</strong> educación informal o los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />

pueblos originarios.<br />

Por otra parte, también es cierto que, al apuntar a fortalecer<br />

los pi<strong>la</strong>res c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong> juv<strong>en</strong>il —<strong>la</strong> educación<br />

y <strong>el</strong> trabajo— <strong>la</strong>s metas converg<strong>en</strong> parcialm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> mirada<br />

que se ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud, pero aún se omite <strong>una</strong> mirada más<br />

integral y holística hacia los sujetos jóv<strong>en</strong>es que se consi<strong>de</strong>ra<br />

necesaria <strong>para</strong> que <strong>el</strong>los puedan hacer efectivos sus <strong>de</strong>rechos,<br />

alcanzando <strong>una</strong> pl<strong>en</strong>a inclusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, y puedan así<br />

realizar su pot<strong>en</strong>cial y contribuir a construir socieda<strong>de</strong>s más<br />

igualitarias y productivas. En este s<strong>en</strong>tido, se propone que<br />

todos los indicadores sean <strong>de</strong>sagregados por tramos etarios, <strong>en</strong><br />

intervalos no superiores a 5 años, <strong>para</strong> posibilitar <strong>la</strong> medición <strong>de</strong>l<br />

progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>cion juv<strong>en</strong>il (y <strong>de</strong> otros grupos pob<strong>la</strong>cionales)<br />

no solo <strong>en</strong> los objetivos <strong>en</strong> que es específicam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionada.<br />

Algunos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos que se han i<strong>de</strong>ntificado se c<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. Se propon<strong>en</strong> mandatos establecidos<br />

por ley, con recursos sufici<strong>en</strong>tes y específicam<strong>en</strong>te asignados<br />

<strong>para</strong> lograr <strong>la</strong> participación significativa y efectiva <strong>de</strong> los y <strong>la</strong>s<br />

jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> supervisión y revisión <strong>de</strong> los ODS, incluida su<br />

participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> Foro Político <strong>de</strong> Alto Niv<strong>el</strong> sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible. Se propone también que los informes <strong>para</strong>l<strong>el</strong>os sean<br />

un compon<strong>en</strong>te oficial <strong>de</strong>l seguimi<strong>en</strong>to y revisión <strong>de</strong> los ODS.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Youth Working Group, “Youth Voices on a Post-2015 World”, 2014 [<strong>en</strong><br />

línea] http://www.youthpost2015.org/wordpress/report/youthvoices.pdf; Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Colombo sobre <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud, 2014 [<strong>en</strong> línea] http://wcy2014.com/<br />

pdf/colombo-<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ration-on-youth-final.pdf; Foro Regional <strong>de</strong> Juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>s, “Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Latinoamérica y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>da Post 2015”, 2014 [<strong>en</strong> línea] http://<strong>la</strong>c.unfpa.org/sites/<strong>la</strong>c.unfpa.org/files/pub-pdf/Recom<strong>en</strong>daciones%20Foro%20<strong>de</strong>%20Juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>s%20LAC.pdf.<br />

Asimismo, se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 metas consist<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong> propósito c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Objetivo 8, incluidas<br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: lograr niv<strong>el</strong>es más <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> productividad económica; promover <strong>políticas</strong> ori<strong>en</strong>tadas al <strong>de</strong>sarrollo<br />

que apoy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas; mejorar <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> consumo efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los recursos mundiales;<br />

lograr <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y garantizar un trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos, incluidos los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s personas<br />

con discapacidad, y <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> remuneración por trabajo <strong>de</strong> igual valor; <strong>reducir</strong> sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong><br />

jóv<strong>en</strong>es que no están empleados y no cursan estudios ni recib<strong>en</strong> capacitación; <strong>el</strong>iminar <strong>el</strong> trabajo infantil, <strong>el</strong> trabajo<br />

forzoso y <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> personas; proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales y promover un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> trabajo seguro y protegido<br />

<strong>para</strong> todos los trabajadores, incluidos los trabajadores migrantes, y <strong>la</strong> salud y seguridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo; promover <strong>el</strong><br />

turismo sost<strong>en</strong>ible, y fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones financieras <strong>de</strong> proveer acceso a sus servicios <strong>para</strong><br />

todos. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> meta 8.b se contemp<strong>la</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y poner <strong>en</strong> marcha <strong>una</strong><br />

estrategia mundial <strong>para</strong> <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es.<br />

Capítulo V<br />

167


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Como ya se m<strong>en</strong>cionó, <strong>la</strong> CEPAL ha sost<strong>en</strong>ido que <strong>el</strong> empleo es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve maestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad (CEPAL, 2010a,<br />

2012, 2014b). Por <strong>el</strong>lo, es un acierto <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia que se otorga <strong>en</strong> los ODS al mundo <strong>de</strong>l trabajo y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, que<br />

<strong>el</strong> Objetivo 8 esté acompañado <strong>de</strong> metas consist<strong>en</strong>tes con su propósito c<strong>en</strong>tral, como <strong>la</strong> meta 8.5, <strong>en</strong> que se propone<br />

<strong>para</strong> 2030 lograr <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y garantizar un trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos los hombres y mujeres,<br />

incluidos los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s personas con discapacidad, y <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> remuneración por trabajo <strong>de</strong> igual valor.<br />

En este contexto, <strong>la</strong> inversión —pública y privada— <strong>de</strong>sempeña un pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral, tanto por su contribución<br />

inmediata a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna, como por su efecto <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to futuro, a través <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

productiva y <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad asociado. De hecho, <strong>la</strong> inversión repres<strong>en</strong>ta uno <strong>de</strong> los principales<br />

canales <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación productiva, por <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l progreso tecnológico y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />

que posibilita.<br />

En <strong>la</strong> actual fase <strong>de</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong>l ciclo económico, fortalecer <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inversión pública como<br />

eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura financiera contracíclica es <strong>el</strong> principal pu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l ciclo económico y<br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> pres<strong>en</strong>ta <strong>una</strong> inserción <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio internacional, marcada por <strong>una</strong> fuerte <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> materias primas y <strong>de</strong><br />

manufacturas <strong>de</strong> <strong>en</strong>samb<strong>la</strong>je con escaso valor agregado local. Ello se refleja, a su vez, <strong>en</strong> <strong>la</strong> alta conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

sus exportaciones, tanto por productos como por empresas. Avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> diversificación exportadora es<br />

un <strong>de</strong>safío fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> promover un crecimi<strong>en</strong>to económico sost<strong>en</strong>ido, <strong>inclusivo</strong> y sust<strong>en</strong>table.<br />

A<strong>de</strong>más, como se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, un mejor acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong>s empresas a los servicios<br />

financieros formales, a <strong>la</strong> formación y a <strong>la</strong> protección <strong>la</strong>boral (incluido <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje continuo), con un <strong>en</strong>foque<br />

especial <strong>en</strong> los jóv<strong>en</strong>es, es indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> alcanzar un crecimi<strong>en</strong>to <strong>inclusivo</strong> y empleo digno y productivo <strong>para</strong><br />

todos. En <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es que no están insertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema educativo y no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> trabajo<br />

remunerado son mujeres que cumpl<strong>en</strong> responsabilida<strong>de</strong>s domésticas y <strong>de</strong> cuidado, y carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> alternativas <strong>para</strong><br />

conciliar estas tareas con <strong>la</strong> inserción <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo o <strong>el</strong> estudio, lo que p<strong>la</strong>ntea un <strong>de</strong>safío que se requiere incorporar<br />

a <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>la</strong>borales y educativas (CEPAL, 2014a). En suma, se trata <strong>de</strong> <strong>una</strong> asignatura p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región que <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible permite poner <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />

8. La igualdad como factor <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

La igualdad como aspiración explícita <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo constituye <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s innovaciones<br />

más l<strong>la</strong>mativas hacia 2030. Al respecto, <strong>la</strong>s metas específicas <strong>de</strong>l Objetivo 10 (refer<strong>en</strong>te a “<strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

<strong>en</strong> los países y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los”) giran <strong>en</strong> torno a cinco gran<strong>de</strong>s ámbitos, que cumpl<strong>en</strong> un rol importante <strong>para</strong> <strong>el</strong> logro<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo con mayor igualdad y sost<strong>en</strong>ibilidad. Estos son: i) los mercados <strong>la</strong>borales y <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>;<br />

ii) <strong>la</strong> inclusión, <strong>la</strong> no discriminación y <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> resultados, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

económicos y <strong>social</strong>es; iii) <strong>la</strong> política fiscal; iv) <strong>la</strong> gobernanza económica y financiera mundial, y v) los flujos <strong>de</strong><br />

financiami<strong>en</strong>to externo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia oficial <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> inversión extranjera directa, junto<br />

con <strong>la</strong> facilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong> migrantes.<br />

Constituye un muy importante avance conceptual <strong>la</strong> meta 10.3, <strong>en</strong> que se p<strong>la</strong>ntea “garantizar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s y <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> resultados, incluso <strong>el</strong>iminando <strong>la</strong>s leyes, <strong>políticas</strong> y prácticas discriminatorias<br />

y promovi<strong>en</strong>do legis<strong>la</strong>ciones, <strong>políticas</strong> y medidas a<strong>de</strong>cuadas a ese respecto”, ya que permite <strong>superar</strong> <strong>el</strong> <strong>para</strong>digma<br />

dominante <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s, un principio necesario pero insufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>una</strong> reducción significativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s. El principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> resultados, <strong>en</strong> efecto, abre <strong>el</strong> espacio <strong>para</strong> introducir <strong>en</strong>foques<br />

ori<strong>en</strong>tados al cierre <strong>de</strong> brechas sustantivas y l<strong>la</strong>ma a incorporar <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> movilidad <strong>social</strong>,<br />

<strong>en</strong> <strong>una</strong> región don<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura inicial o heredada <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong>termina es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>tes y futuras, y no a <strong>la</strong> inversa.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ODM, <strong>el</strong> Objetivo 10 aborda varias dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, un tema c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

región (véase <strong>el</strong> capítulo I). <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>la</strong> región más <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong>l mundo, ha registrado un cierto<br />

progreso —si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>una</strong> forma muy heterogénea <strong>en</strong>tre los países— <strong>en</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s más<br />

básicas, cubiertas <strong>de</strong> manera implícita <strong>en</strong> los ODM (<strong>en</strong> aspectos como <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> extrema y <strong>el</strong><br />

acceso universal a <strong>la</strong> educación primaria). No obstante, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> inclusión económica, <strong>social</strong> y política queda<br />

mucho por hacer y <strong>la</strong> igualdad basada <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos todavía está lejos <strong>de</strong> hacerse realidad.<br />

Capítulo V<br />

168


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

En <strong>el</strong> Objetivo 10 también se hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre países, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. En particu<strong>la</strong>r, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> incluir a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones a niv<strong>el</strong> mundial. En los últimos años, <strong>la</strong> CEPAL ha reiterado un l<strong>la</strong>mado <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>sarrollo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> equidad, junto con <strong>la</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> pactos por <strong>la</strong> igualdad que <strong>de</strong>n sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>social</strong>,<br />

política y fiscal a dicho <strong>de</strong>sarrollo. Este Objetivo constituye un paso más <strong>en</strong> esa dirección. A futuro, probablem<strong>en</strong>te<br />

se requerirá <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> metas específicas o adicionales <strong>para</strong> p<strong>la</strong>ntear <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> brechas <strong>en</strong>tre los países, tanto<br />

a niv<strong>el</strong> mundial, como regional.<br />

Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> este Objetivo también se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad étnica y racial, que es <strong>de</strong> gran<br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>para</strong> <strong>la</strong> región y que posee conexiones con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. Un vínculo<br />

acaso m<strong>en</strong>os evi<strong>de</strong>nte con <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad se establece <strong>en</strong> <strong>el</strong> Objetivo 11, re<strong>la</strong>tivo a “lograr que <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y los<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos sean <strong>inclusivo</strong>s, seguros, resili<strong>en</strong>tes y sost<strong>en</strong>ibles”, pues se p<strong>la</strong>ntea, <strong>en</strong>tre otras metas, asegurar<br />

<strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas a vivi<strong>en</strong>das y servicios básicos a<strong>de</strong>cuados, seguros y asequibles y mejorar los barrios<br />

marginales, así como proporcionar acceso a sistemas <strong>de</strong> transporte seguros, asequibles, accesibles y sost<strong>en</strong>ibles <strong>para</strong><br />

todos. En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>la</strong> región más urbanizada <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>reducir</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a servicios básicos <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s (y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio) es <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>ncas <strong>para</strong> lograr mayor igualdad <strong>social</strong>.<br />

Todo lo anterior no implica solo aspectos positivos <strong>en</strong> todos los fr<strong>en</strong>tes. Mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> Objetivo 10 es muy c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> su<br />

postu<strong>la</strong>do (“<strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> los países y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los”), <strong>la</strong>s metas re<strong>la</strong>tivas a esta dim<strong>en</strong>sión no necesariam<strong>en</strong>te<br />

son tan ambiciosas. Por ejemplo, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los países,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> meta 10.1 se p<strong>la</strong>ntea lograr progresivam<strong>en</strong>te y mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong>l 40% más pobre<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a <strong>una</strong> tasa superior a <strong>la</strong> media nacional. Aunque este compromiso es bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido, también serían<br />

necesarios otros más ambiciosos, por ejemplo, limitar <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>cil o perc<strong>en</strong>til con ingresos más altos.<br />

Sin duda, <strong>la</strong>s discusiones <strong>en</strong> torno al abatimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> los países y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los se b<strong>en</strong>eficiarán <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

contribuciones y experi<strong>en</strong>cias que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rán <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> los años por v<strong>en</strong>ir.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> Objetivo 10 repres<strong>en</strong>ta un l<strong>la</strong>mado a consi<strong>de</strong>rar que los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región aún ti<strong>en</strong><strong>en</strong> marg<strong>en</strong><br />

<strong>para</strong> actuar tanto <strong>en</strong> lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>políticas</strong> <strong>la</strong>borales y <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, que signifiqu<strong>en</strong> avanzar <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> impacto distributivo y acceso a bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>social</strong>es <strong>de</strong> calidad, como <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong>s reformas fiscales<br />

<strong>en</strong> favor <strong>de</strong> mayor igualdad, que permitan <strong>una</strong> mejor redistribución <strong>de</strong> ingresos. También l<strong>la</strong>ma a examinar <strong>el</strong> marg<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> acción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión y <strong>la</strong> no discriminación <strong>en</strong> todas sus manifestaciones.<br />

B. La r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> que supon<strong>en</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los ODM, pue<strong>de</strong>n apreciarse c<strong>la</strong>ras sinergias <strong>de</strong> dichos objetivos con <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. En primer lugar, como se apuntó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I, <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> —abordada <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Objetivo 1— sigue constituy<strong>en</strong>do un rasgo estructural característico <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Se ha proyectado que <strong>en</strong><br />

2014 <strong>el</strong> 28,0% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción regional vivía <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> por ingresos y <strong>el</strong> 12,0% <strong>en</strong> situación<br />

<strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia. En <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> esta condición se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> mayor medida niñas y niños, mujeres <strong>en</strong><br />

eda<strong>de</strong>s productivas, indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Las tasas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser más altas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales,<br />

aunque <strong>el</strong> número absoluto <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> se conc<strong>en</strong>tra cada vez más <strong>en</strong> zonas urbanas<br />

(CEPAL, 2014a). A<strong>de</strong>más, persiste <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er los avances logrados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1990 (cuando <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y<br />

<strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia por ingresos afectaban al 48,4% y <strong>el</strong> 22,6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, respectivam<strong>en</strong>te), pero estancados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2012, y asegurar mejoras sustanciales a futuro, <strong>en</strong> un contexto económico m<strong>en</strong>os auspicioso que <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

años reci<strong>en</strong>tes.<br />

Al mismo tiempo, <strong>la</strong> <strong>el</strong>evada vulnerabilidad <strong>social</strong>, así como <strong>la</strong>s profundas car<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s que aún<br />

persist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> acceso a servicios públicos <strong>de</strong> calidad y a mecanismos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong><br />

Capítulo V<br />

169


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

confier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> un carácter volátil, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas y hogares no pobres<br />

pres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong>evados riesgos <strong>de</strong> caer <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida, como resultado <strong>de</strong> choques<br />

asociados a <strong>la</strong> situación económica, <strong>el</strong> empleo y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos<br />

catastróficos, cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> los hogares o problemas <strong>de</strong> salud que originan gastos ruinosos o pue<strong>de</strong>n<br />

limitar temporal o perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar ingresos. Dado <strong>el</strong> carácter multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>para</strong> <strong>superar</strong><strong>la</strong> se requier<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> ingreso, avances simultáneos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a salud, educación, vivi<strong>en</strong>das dignas y servicios básicos y <strong>social</strong>es, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los países don<strong>de</strong><br />

exist<strong>en</strong> mayores rezagos.<br />

El Objetivo 2, que se refiere al hambre, <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria, <strong>la</strong> nutrición y <strong>la</strong> agricultura sost<strong>en</strong>ible, es<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, pues ti<strong>en</strong>e implicaciones éticas, <strong>social</strong>es, económicas y <strong>políticas</strong>. Entre<br />

estas implicaciones, pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>stacarse <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: i) <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria está consagrada como<br />

un <strong>de</strong>recho humano fundam<strong>en</strong>tal; ii) su logro posibilita <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo psicológico, físico e int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas,<br />

con lo que abre espacios <strong>de</strong> inclusión y cohesión positivos <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano y <strong>social</strong>; iii) conlleva ahorros<br />

y b<strong>en</strong>eficios económicos directos, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> los costos <strong>en</strong> salud y ganancias <strong>en</strong> productividad, y<br />

iv) <strong>la</strong> conculcación <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal, como <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, limita <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> ejercicio<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos políticos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa.<br />

Más aún, pese a que <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> es superavitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y cumplió <strong>la</strong><br />

meta <strong>de</strong> los ODM re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l hambre, <strong>el</strong> Objetivo 2 sigue si<strong>en</strong>do r<strong>el</strong>evante <strong>para</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> virtud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> subalim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> varios países y <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> obesidad<br />

por ma<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> otros. Por eso, se consi<strong>de</strong>ra que, <strong>en</strong> <strong>una</strong> perspectiva regional, <strong>el</strong> abordaje <strong>de</strong>be hacerse<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> nutrición, más que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria o <strong>el</strong> hambre. Los énfasis<br />

<strong>en</strong> cada país <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán <strong>de</strong>l peso re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes problemas (producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y acceso a <strong>el</strong>los;<br />

hambre y subalim<strong>en</strong>tación; malnutrición por car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos o por consumo excesivo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos que<br />

no proporcionan <strong>la</strong> nutrición a<strong>de</strong>cuada). Las asimetrías <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos también abr<strong>en</strong> un espacio<br />

importante <strong>para</strong> acciones ori<strong>en</strong>tadas a promover <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l comercio intrarregional <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos. Asimismo,<br />

<strong>el</strong> Objetivo 2 es consist<strong>en</strong>te con lo p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>para</strong> <strong>la</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria, Nutrición y Erradicación <strong>de</strong>l<br />

Hambre <strong>de</strong> <strong>la</strong> CELAC 2025, aprobado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tercera Cumbre <strong>de</strong> Jefes <strong>de</strong> Estado y <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong><br />

Estados Latinoamericanos y <strong>Caribe</strong>ños (CELAC), realizada <strong>en</strong> Costa Rica, <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2015 (CELAC, 2015).<br />

El Objetivo 3 es muy pertin<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> porque, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> los últimos años se han registrado<br />

logros significativos <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> resultados y <strong>de</strong> cobertura, estos han sido insufici<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>siguales,<br />

por lo que será importante disponer <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> indicadores a<strong>de</strong>cuados, medibles y alcanzables, que permitan<br />

realizar progresos notorios <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>de</strong> cara a los próximos 15 años. La adopción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> este objetivo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes y programas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región repres<strong>en</strong>taría un gran avance<br />

<strong>en</strong> aspectos que son es<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> erradicar <strong>la</strong>s muertes maternas evitables, <strong>para</strong> acabar con <strong>la</strong>s muertes evitables<br />

<strong>de</strong> recién nacidos y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años, poner fin a epi<strong>de</strong>mias y varias <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles y <strong>reducir</strong> <strong>la</strong><br />

mortalidad por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles. Con respecto a <strong>la</strong> mortalidad materna, <strong>la</strong> meta 3.1, <strong>de</strong> <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

mundial <strong>de</strong> mortalidad materna a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 70 por cada 100.000 nacidos vivos, fija un niv<strong>el</strong> poco <strong>de</strong>safiante <strong>para</strong><br />

muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>de</strong> modo que probablem<strong>en</strong>te se requerirá <strong>de</strong> compromisos más exig<strong>en</strong>tes y adaptados<br />

a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

Asimismo, los avances <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud y bi<strong>en</strong>estar han sido<br />

heterogéneos, y <strong>en</strong> este ámbito se requiere <strong>de</strong> un análisis más profundo que <strong>el</strong> realizado hasta ahora. Por ejemplo,<br />

con respecto a <strong>la</strong> meta 3.7, refer<strong>en</strong>te a garantizar <strong>el</strong> acceso universal a los servicios <strong>de</strong> salud sexual y reproductiva, se<br />

observa que ha habido un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Sin embargo, aún se reporta <strong>una</strong> alta fecundidad<br />

no <strong>de</strong>seada y <strong>una</strong> alta fecundidad <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a hogares situados <strong>en</strong><br />

los quintiles más bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l ingreso, lo que evi<strong>de</strong>ncia limitaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

reproductivos y contribuye a <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los países, <strong>la</strong>s<br />

brechas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> fecundidad y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> mortalidad infantil son particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te amplias <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a. Aunque <strong>en</strong> este último caso se han registrado avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década, “<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil y <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez reflejan <strong>la</strong>s inequida<strong>de</strong>s estructurales que sufr<strong>en</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región, y por tanto no se <strong>el</strong>iminarán si <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez indíg<strong>en</strong>a no se aborda <strong>de</strong> forma sinérgica con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />

<strong>políticas</strong> sectoriales” (CEPAL, 2014c, pág. 87).<br />

Capítulo V<br />

170


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

El caso <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>l <strong>Caribe</strong> <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> inglesa muestra <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud,<br />

pero mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos ya incorporados <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los ODM. En efecto, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

África subsahariana, <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> mayor tasa <strong>de</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l virus <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmuno<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia humana (VIH)<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo, con un 1,1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta infectada (<strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con un 0,4% <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>). La<br />

preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l VIH todavía es superior al 1,5% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Bahamas, Haití, Jamaica y Trinidad y Tabago 3 . En <strong>el</strong> futuro,<br />

<strong>para</strong> alcanzar <strong>una</strong> solución a este problema se requiere <strong>una</strong> profundización <strong>de</strong>l acceso a tratami<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> información a través <strong>de</strong> campañas educativas. Por otra parte, <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles es<br />

consi<strong>de</strong>rable. Según <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS, 2014), <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes medida por los años<br />

<strong>de</strong> vida saludable perdidos es un 16% mayor que <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Se estima que los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes y <strong>la</strong><br />

hipert<strong>en</strong>sión varían <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 5% <strong>de</strong>l PIB, <strong>en</strong> Barbados, y <strong>el</strong> 8% <strong>de</strong>l PIB, <strong>en</strong> Trinidad y Tabago. También <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes es alta <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l <strong>Caribe</strong>. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> dicha subregión se ofrece at<strong>en</strong>ción<br />

médica gratuita, o altam<strong>en</strong>te subsidiada, <strong>en</strong> un esfuerzo <strong>para</strong> proporcionar acceso universal a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria.<br />

El gasto <strong>en</strong> salud ya repres<strong>en</strong>ta <strong>una</strong> proporción significativa <strong>de</strong>l gasto público y se espera que aum<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido al<br />

<strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, lo que constituye un gran <strong>de</strong>safío a futuro.<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> ha avanzado significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación (Objetivo 4), sobre todo <strong>en</strong><br />

lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cobertura esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> primario. Sin embargo, <strong>para</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación<br />

es c<strong>en</strong>tral <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que se preste a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza secundaria <strong>en</strong> cuanto a cobertura, acceso y calidad. Los sistemas<br />

educativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se han ido masificando, pero también se han estructurado <strong>de</strong> modo segm<strong>en</strong>tado. El principal<br />

problema <strong>en</strong> muchos <strong>de</strong> los países ya no ti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong>l sistema educativo, sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

básico, sino con <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación socioeducacional por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> un sistema educativo difer<strong>en</strong>ciado,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que los grupos <strong>de</strong> los estratos socioeconómicos bajos o <strong>de</strong> ciertos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, como los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as y los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>os oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> permanecer y <strong>de</strong> lograr un niv<strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizajes. Por ejemplo, <strong>en</strong> seis países <strong>de</strong> los que hay sufici<strong>en</strong>te información estadística, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 22% y <strong>el</strong> 28%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s y los niños y adolesc<strong>en</strong>tes indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 12 y 17 años se <strong>en</strong>contraban fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> (CEPAL, 2014c,<br />

pág. 100). Por <strong>el</strong>lo, este objetivo es <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r r<strong>el</strong>evancia <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> y, como se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

recuadro V.3, <strong>el</strong> tema ha sido objeto <strong>de</strong> <strong>una</strong> discusión int<strong>en</strong>sa a niv<strong>el</strong> regional y mundial.<br />

Recuadro V.3<br />

La educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>en</strong> otros foros mundiales y regionales<br />

En <strong>la</strong>s consultas mundiales con los gobiernos, <strong>la</strong> sociedad civil, <strong>el</strong><br />

sector privado y los jóv<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> educación ha quedado como <strong>una</strong><br />

prioridad c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015.<br />

Esta es reconocida como <strong>una</strong> condición es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> <strong>la</strong> realización<br />

humana, <strong>la</strong> paz, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico,<br />

un trabajo digno, <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y <strong>la</strong> ciudadanía mundial<br />

responsable. Contribuye a<strong>de</strong>más a <strong>reducir</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y<br />

a erradicar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, pues ofrece <strong>la</strong>s condiciones y g<strong>en</strong>era <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> que existan socieda<strong>de</strong>s justas, inclusivas y<br />

sost<strong>en</strong>ibles (UNESCO/UNICEF, 2015).<br />

En <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> Campaña<br />

Latinoamericana por <strong>el</strong> Derecho a <strong>la</strong> Educación (CLADE), <strong>una</strong><br />

red <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 15 países<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, ha sido muy activa <strong>en</strong> recoger <strong>la</strong><br />

visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates y consultas.<br />

Para <strong>la</strong> CLADE, es fundam<strong>en</strong>tal que <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015 se reafirme, se consoli<strong>de</strong> y avance <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

marcos internacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos ya ampliam<strong>en</strong>te<br />

ratificados por los Estados, que garantizan <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>una</strong><br />

educación gratuita y universal, no discriminatoria y ori<strong>en</strong>tada<br />

a <strong>la</strong> justicia <strong>social</strong> y ambi<strong>en</strong>tal, así como también a <strong>la</strong> dignidad<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas.<br />

En ese s<strong>en</strong>tido, su posicionami<strong>en</strong>to realza los sigui<strong>en</strong>tes<br />

puntos <strong>para</strong> ser consi<strong>de</strong>rados:<br />

“1. La educación es un <strong>de</strong>recho humano fundam<strong>en</strong>tal, y su<br />

propósito apunta al pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, al ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía activa, al trabajo digno, a <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

diversidad y con <strong>la</strong> naturaleza, a <strong>la</strong> libertad, a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong><br />

toda forma <strong>de</strong> discriminación, a <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

y a <strong>la</strong> resolución no viol<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los conflictos;<br />

2. El Estado es <strong>el</strong> garante <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, incluido<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho humano a <strong>la</strong> educación a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida.<br />

Los sistemas públicos <strong>de</strong> educación <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser fortalecidos y<br />

su valor hacerse pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario público, superando<br />

s<strong>en</strong>tidos comunes muchas veces construidos por medios <strong>de</strong><br />

comunicación masivos;<br />

3. Niñas, niños, jóv<strong>en</strong>es y personas adultas son sujetos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos;<br />

4. El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación inicia al nacer y continúa<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida. Incluye <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

infancia, primaria, secundaria, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza universitaria y <strong>la</strong><br />

alfabetización y educación <strong>de</strong> personas jóv<strong>en</strong>es y adultas <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tornos formales y comunitarios;<br />

5. La educación pública <strong>de</strong>be ser gratuita y universal <strong>para</strong><br />

todos y todas, <strong>de</strong>spatriarcalizadora, intercultural, transformadora<br />

y promotora <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico;<br />

6. La educación <strong>de</strong>be estar disponible y accesible<br />

equitativam<strong>en</strong>te y sin discriminación <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> territorio, sea<br />

3<br />

Véase [<strong>en</strong> línea] http://www.avert.org/hiv-aids-caribbean.htm#sthash.oWaQivKV.dpuf.<br />

Capítulo V<br />

171


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Recuadro V.3 (conclusión)<br />

urbano o rural, con a<strong>de</strong>cuadas condiciones e infraestructura. Debe<br />

<strong>superar</strong> cualquier obstáculo, sea este <strong>de</strong> naturaleza geográfica,<br />

económica o cualquier otra;<br />

7. La educación <strong>de</strong>be ser inclusiva y no discriminatoria,<br />

reconoci<strong>en</strong>do y valorando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias y diversida<strong>de</strong>s,<br />

promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>nueva</strong>s formas igualitarias <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas. Los<br />

c<strong>en</strong>tros educativos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> existir como espacios <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro,<br />

<strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos y <strong>de</strong> <strong>una</strong> cultura que <strong>de</strong>stierre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, promovi<strong>en</strong>do<br />

apr<strong>en</strong>dizajes y viv<strong>en</strong>cias que sean significativas <strong>para</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong><br />

cada individuo y comunidad;<br />

8. La educación <strong>de</strong>be contar con currículos y p<strong>la</strong>nes<br />

político-pedagógicos construidos colectivam<strong>en</strong>te, con maestros<br />

y maestras bi<strong>en</strong> formadas/os y remuneradas/os y con sistemas<br />

<strong>de</strong> evaluación holísticos y formativos, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> luz<br />

<strong>de</strong> parámetros nacionales y fundam<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, y con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

educativa, respetando <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s al interior <strong>de</strong> cada país;<br />

9. La educación pública <strong>de</strong>be ser financiada con recursos<br />

públicos <strong>en</strong> cantidad sufici<strong>en</strong>te que permitan <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a realización<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho;<br />

10. La gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>mocrática,<br />

contando con <strong>la</strong> amplia participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y los<br />

sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> micro hasta<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> política educativa y <strong>en</strong> su seguimi<strong>en</strong>to así<br />

como <strong>en</strong> <strong>el</strong> acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución presupuestaria.”<br />

En re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> sexto punto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región hay experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> países como <strong>el</strong> Brasil, que cu<strong>en</strong>tan con <strong>políticas</strong> activas <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad, como acciones afirmativas a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación terciaria privada y pública, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

profesional y <strong>la</strong> calificación <strong>para</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

A niv<strong>el</strong> mundial, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2015 se llevó a cabo <strong>el</strong> Foro<br />

Mundial sobre <strong>la</strong> Educación 2015, <strong>en</strong> Incheon (República <strong>de</strong><br />

Corea), <strong>en</strong> que se reunieron ministros <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 130 gobiernos,<br />

altos funcionarios gubernam<strong>en</strong>tales, premios Nob<strong>el</strong>, directivos <strong>de</strong><br />

organizaciones internacionales y no gubernam<strong>en</strong>tales, académicos,<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l sector privado y otras partes interesadas. En<br />

<strong>la</strong> ocasión se aprobó <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Incheon, <strong>en</strong> que se insta<br />

a los países a proporcionar a todo <strong>el</strong> mundo <strong>una</strong> educación <strong>de</strong><br />

calidad, inclusiva y equitativa y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje a<br />

lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida. El texto constituye <strong>una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s metas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. A<strong>de</strong>más, se reafirma <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> paz y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible a niv<strong>el</strong> mundial.<br />

La Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Incheon se aplicará mediante <strong>el</strong> Marco <strong>de</strong><br />

Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación 2030, <strong>una</strong> hoja <strong>de</strong> ruta que los gobiernos<br />

adoptarán a fines <strong>de</strong> 2015 y que servirá <strong>de</strong> guía <strong>para</strong> poner <strong>en</strong><br />

marcha marcos legales y políticos efectivos <strong>para</strong> <strong>la</strong> educación,<br />

con principios <strong>de</strong> gobernanza basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas,<br />

<strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> participación. Para su aplicación efectiva<br />

se requerirá un alto grado <strong>de</strong> coordinación regional, así como<br />

un seguimi<strong>en</strong>to y evaluación rigurosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da educativa.<br />

También se necesitará un mayor financiami<strong>en</strong>to, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los países que están más lejos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ofrecer<br />

<strong>una</strong> educación inclusiva y <strong>de</strong> calidad. Mediante <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> Incheon y su Marco <strong>de</strong> Acción, se instará a los países a<br />

establecer a niv<strong>el</strong> nacional objetivos <strong>de</strong> inversión a<strong>de</strong>cuados y<br />

a aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia oficial <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>stinada a<br />

los países <strong>de</strong> bajos ingresos.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> UNESCO/UNICEF, “Más allá <strong>de</strong> 2015: <strong>la</strong> educación que queremos”<br />

[<strong>en</strong> línea] http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/ED/ED_new/pdf/BEYOND2015-TheEdWeWant_Final_Brochure-SPA.pdf; Campaña<br />

Latinoamericana por <strong>el</strong> Derecho a <strong>la</strong> Educación (CLADE), “Posicionami<strong>en</strong>tos públicos” [<strong>en</strong> línea] http://www.campana<strong>de</strong>rechoeducacion.org/v2/es/<br />

publicaciones/c<strong>la</strong><strong>de</strong>/posicionami<strong>en</strong>tos-publicos.html; Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Incheon, mayo <strong>de</strong> 2015 [<strong>en</strong> línea] https://es.unesco.org/world-education-forum-2015/<br />

about-forum/<strong>de</strong>c<strong>la</strong>racion-<strong>de</strong>-incheon.<br />

A pesar <strong>de</strong> los significativos avances económicos y <strong>social</strong>es reci<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> género sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do un eje estructurante <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong>. Las <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género<br />

ac<strong>en</strong>túan otras <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong>s económicas, étnicas y raciales o territoriales, poni<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manifiesto que <strong>la</strong><br />

igualdad <strong>de</strong> género y <strong>el</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mujeres y niñas (Objetivo 5) es inap<strong>la</strong>zable <strong>para</strong> alcanzar <strong>la</strong> igualdad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Reconocer <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género <strong>en</strong> los <strong>de</strong>bates sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo implica consi<strong>de</strong>rar tanto<br />

<strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión productiva como <strong>la</strong> reproductiva. La discusión sobre <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión reproductiva recupera aspectos<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, como <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reconfiguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> división sexual <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> un<br />

mo<strong>de</strong>lo que concilie <strong>la</strong> vida productiva y reproductiva y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l cuidado <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado, <strong>la</strong>s familias (y,<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>en</strong>tre hombres y mujeres) y <strong>el</strong> mercado, <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> los hijos y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> patrones <strong>de</strong> vida<br />

(consumo, producción, reproducción y cuidado). Asuntos como <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> discriminación contra <strong>la</strong>s mujeres<br />

evi<strong>de</strong>ncian que hoy miles <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> región no pue<strong>de</strong>n tomar <strong>de</strong>cisiones oport<strong>una</strong>s, libres ni seguras sobre su<br />

reproducción, lo que les impi<strong>de</strong> salir <strong>de</strong>l círculo <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong>, marginación y <strong>de</strong>sigualdad. El Objetivo 5 es, por lo tanto,<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> marcos vincu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos marcos, se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> Eliminación<br />

<strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación contra <strong>la</strong> Mujer (Naciones Unidas, 1979), <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> B<strong>el</strong>ém do Pará<br />

y <strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong> San Salvador (OEA, 1988), <strong>en</strong>tre otros, cuya garantía y cumplimi<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong>n impulsarse mediante<br />

<strong>una</strong> implem<strong>en</strong>tación eficaz <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible.<br />

El Objetivo 8, <strong>en</strong> que se l<strong>la</strong>ma a promover <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico sost<strong>en</strong>ido, <strong>inclusivo</strong> y sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> empleo<br />

pl<strong>en</strong>o y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todos, es crucial <strong>para</strong> <strong>la</strong> región, que transita actualm<strong>en</strong>te por <strong>una</strong> s<strong>en</strong>da<br />

Capítulo V<br />

172


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to insufici<strong>en</strong>te, con alta vo<strong>la</strong>tilidad, escaso empuje hacia <strong>el</strong> cambio estructural <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> altos<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad y, a pesar <strong>de</strong> los avances <strong>de</strong>l período reci<strong>en</strong>te, déficits consi<strong>de</strong>rables y persist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>en</strong> diversas áreas. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te coyuntura, <strong>la</strong> región <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta amplios <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> dinamizar <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to económico y revertir los efectos negativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial.<br />

La región <strong>de</strong>be hacer fr<strong>en</strong>te a importantes restricciones externas y problemas <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os, que limitan tanto <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to económico como <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Entre <strong>la</strong>s restricciones externas, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> pérdida<br />

<strong>de</strong> dinamismo <strong>de</strong>l comercio internacional, <strong>el</strong> estancami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, <strong>la</strong> mayor incertidumbre respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

señales financieras y <strong>el</strong> acceso a financiami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> escasa articu<strong>la</strong>ción regional fr<strong>en</strong>te al reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to mundial <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas globales <strong>de</strong> valor. Entre los problemas internos, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>una</strong> estructura productiva poco diversificada,<br />

<strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>da y rezagada, mercados <strong>de</strong> trabajo con altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> informalidad, bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión con<br />

escasa incorporación <strong>de</strong> progreso técnico, brechas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, débil gobernanza <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales, patrones <strong>de</strong> consumo con déficit <strong>de</strong> servicios públicos y altas presiones ambi<strong>en</strong>tales y <strong>en</strong>ergéticas, y un<br />

déficit institucional <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción, captación y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> recursos.<br />

Ante <strong>la</strong> <strong>el</strong>evada informalidad y precariedad que caracteriza los mercados <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, su conexión con<br />

<strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> <strong>el</strong>evada vulnerabilidad <strong>social</strong> y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso a mecanismos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, los avances <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> acceso a empleos productivos y al trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> implicaciones positivas <strong>en</strong> múltiples dim<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar, así como <strong>para</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />

El Objetivo 10, refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, es uno <strong>de</strong> los más importantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. A pesar <strong>de</strong> los avances mo<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

<strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong> los últimos años, <strong>la</strong> región continúa si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> más <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong>l mundo. Como se sosti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

recuadro V.4, los progresos <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> numerosas metas <strong>social</strong>es, económicas y medioambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible están íntimam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> protección<br />

<strong>social</strong> universales y redistributivos.<br />

Recuadro V.4<br />

La protección <strong>social</strong> y <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

La CEPAL ha promovido <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong><br />

fundados <strong>en</strong> mínimos increm<strong>en</strong>tales y universales, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos<br />

como garantía ciudadana (Cecchini y Martínez, 2011; Cecchini y<br />

otros, 2015). Lo anterior significa que <strong>la</strong>s principales funciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong><br />

están vincu<strong>la</strong>das al conjunto <strong>de</strong> normas, recursos y <strong>políticas</strong><br />

ori<strong>en</strong>tados a mitigar <strong>el</strong> riesgo ante conting<strong>en</strong>cias <strong>la</strong>borales,<br />

naturales y personales a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida, asegurando<br />

un piso básico <strong>de</strong> ingresos a través <strong>de</strong> dicho ciclo, mediante<br />

diversos mecanismos <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to y transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

tipo contributivo y no contributivo, garantizando <strong>el</strong> acceso a<br />

servicios públicos <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación, salud<br />

y saneami<strong>en</strong>to, así como a <strong>una</strong> vivi<strong>en</strong>da digna y, finalm<strong>en</strong>te,<br />

promovi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral.<br />

Des<strong>de</strong> esa perspectiva amplia, <strong>en</strong> que se incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

innovadores como los sistemas <strong>de</strong> cuidado, <strong>el</strong> pi<strong>la</strong>r <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible está estrecham<strong>en</strong>te<br />

vincu<strong>la</strong>do al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong><br />

universales y redistributivos. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> protección<br />

<strong>social</strong> se concibe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>una</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, es <strong>de</strong>cir,<br />

como garantía ciudadana, <strong>la</strong>s metas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> acceso<br />

a <strong>la</strong> justicia y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones también se<br />

vincu<strong>la</strong>n a los avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>. En<br />

efecto, como se argum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo II, <strong>la</strong> institucionalidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r, es <strong>una</strong> variable crítica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño y <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> acción pública. En <strong>el</strong> cuadro sigui<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s metas<br />

<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible re<strong>la</strong>cionadas con<br />

<strong>la</strong>s funciones c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>. En tal s<strong>en</strong>tido,<br />

este constituye un ámbito estratégico <strong>para</strong> que los países <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> avanc<strong>en</strong> hacia un <strong>de</strong>sarrollo con<br />

igualdad y sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

Principales metas <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible cuya consecución está vincu<strong>la</strong>da<br />

a los avances <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong><br />

Objetivo 1<br />

Meta 1.3 Implem<strong>en</strong>tar a niv<strong>el</strong> nacional sistemas y medidas apropiados <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> <strong>para</strong> todos, incluidos niv<strong>el</strong>es mínimos,<br />

y, <strong>de</strong> aquí a 2030, lograr <strong>una</strong> amplia cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas pobres y vulnerables<br />

Meta 1.5 De aquí a 2030, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres y <strong>la</strong>s personas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

y <strong>reducir</strong> su exposición y vulnerabilidad a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os extremos re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> clima y otras perturbaciones y <strong>de</strong>sastres<br />

económicos, <strong>social</strong>es y ambi<strong>en</strong>tales<br />

Objetivo 2<br />

Meta 2.1 De aquí a 2030, poner fin al hambre y asegurar <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los pobres y <strong>la</strong>s personas<br />

<strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> vulnerabilidad, incluidos los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 1 año, a <strong>una</strong> alim<strong>en</strong>tación sana, nutritiva y sufici<strong>en</strong>te durante<br />

todo <strong>el</strong> año<br />

Capítulo V<br />

173


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Recuadro V.4 (conclusión)<br />

Meta 2.2 De aquí a 2030, poner fin a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> malnutrición, incluso logrando, a más tardar <strong>en</strong> 2025, <strong>la</strong>s metas conv<strong>en</strong>idas<br />

internacionalm<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong> retraso <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> emaciación <strong>de</strong> los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años, y abordar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> nutrición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s mujeres embarazadas y <strong>la</strong>ctantes y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad<br />

Objetivo 3<br />

Meta 3.8 Lograr <strong>la</strong> cobertura sanitaria universal, incluida <strong>la</strong> protección contra los riesgos financieros, <strong>el</strong> acceso a servicios <strong>de</strong> salud<br />

es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> calidad y <strong>el</strong> acceso a medicam<strong>en</strong>tos y vac<strong>una</strong>s inocuos, eficaces, asequibles y <strong>de</strong> calidad <strong>para</strong> todos<br />

Objetivo 4<br />

Meta 4.1 De aquí a 2030, asegurar que todas <strong>la</strong>s niñas y todos los niños termin<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria y secundaria, que ha <strong>de</strong><br />

ser gratuita, equitativa y <strong>de</strong> calidad y producir resultados <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje pertin<strong>en</strong>tes y efectivos<br />

Meta 4.2 De aquí a 2030, asegurar que todas <strong>la</strong>s niñas y todos los niños t<strong>en</strong>gan acceso a servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera infancia y educación preesco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> calidad, a fin <strong>de</strong> que estén pre<strong>para</strong>dos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria<br />

Objetivo 5<br />

Meta 5.4 Reconocer y valorar los cuidados y <strong>el</strong> trabajo doméstico no remunerados mediante servicios públicos, infraestructuras<br />

y <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, y promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> responsabilidad compartida <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar y <strong>la</strong> familia, según proceda <strong>en</strong> cada país<br />

Objetivo 6<br />

Meta 6.1 De aquí a 2030, lograr <strong>el</strong> acceso universal y equitativo al agua potable a un precio asequible <strong>para</strong> todos<br />

Objetivo 8<br />

Meta 8.5 De aquí a 2030, lograr <strong>el</strong> empleo pl<strong>en</strong>o y productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>para</strong> todas <strong>la</strong>s mujeres y los hombres, incluidos<br />

los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s personas con discapacidad, así como <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> remuneración por trabajo <strong>de</strong> igual valor<br />

Meta 8.6 De aquí a 2020, <strong>reducir</strong> consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es que no están empleados y no cursan estudios ni<br />

recib<strong>en</strong> capacitación<br />

Meta 8.7 Adoptar medidas inmediatas y eficaces <strong>para</strong> erradicar <strong>el</strong> trabajo forzoso, poner fin a <strong>la</strong>s formas contemporáneas <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud y <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> personas y asegurar <strong>la</strong> prohibición y <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peores formas <strong>de</strong> trabajo infantil, incluidos <strong>el</strong><br />

reclutami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> niños soldados, y, <strong>de</strong> aquí a 2025, poner fin al trabajo infantil <strong>en</strong> todas sus formas<br />

Meta 8.8 Proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales y promover un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> trabajo seguro y sin riesgos <strong>para</strong> todos los trabajadores,<br />

incluidos los trabajadores migrantes, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s mujeres migrantes y <strong>la</strong>s personas con empleos precarios<br />

Objetivo 10<br />

Meta 10.1 De aquí a 2030, lograr progresivam<strong>en</strong>te y mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong>l 40% más pobre <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

a <strong>una</strong> tasa superior a <strong>la</strong> media nacional<br />

Meta 10.2 De aquí a 2030, pot<strong>en</strong>ciar y promover <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong>, económica y política <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> su edad, sexo, discapacidad, raza, etnia, orig<strong>en</strong>, r<strong>el</strong>igión o situación económica u otra condición<br />

Meta 10.3 Garantizar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> resultados, incluso <strong>el</strong>iminando <strong>la</strong>s leyes, <strong>políticas</strong><br />

y prácticas discriminatorias y promovi<strong>en</strong>do legis<strong>la</strong>ciones, <strong>políticas</strong> y medidas a<strong>de</strong>cuadas a ese respecto<br />

Meta 10.4 Adoptar <strong>políticas</strong>, especialm<strong>en</strong>te fiscales, sa<strong>la</strong>riales y <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, y lograr progresivam<strong>en</strong>te <strong>una</strong> mayor igualdad<br />

Objetivo 11<br />

Meta 11.1 De aquí a 2030, asegurar <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas a vivi<strong>en</strong>das y servicios básicos a<strong>de</strong>cuados, seguros y<br />

asequibles y mejorar los barrios marginales<br />

Objetivo 16<br />

Meta 16.3 Promover <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nos nacional e internacional y garantizar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia<br />

<strong>para</strong> todos<br />

Meta 16.6 Crear a todos los niv<strong>el</strong>es instituciones eficaces y transpar<strong>en</strong>tes que rindan cu<strong>en</strong>tas<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “Transformar nuestro mundo: <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. Proyecto <strong>de</strong> resolución remitido a <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> 2015 por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> su sexagésimo nov<strong>en</strong>o período <strong>de</strong> sesiones” (A/70/L.1), Nueva York, septiembre <strong>de</strong> 2015.<br />

Más allá <strong>de</strong> los ingresos, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad se manifiesta <strong>en</strong> múltiples dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>social</strong> y política. Una<br />

vía <strong>de</strong> inclusión c<strong>en</strong>tral es <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong>l acceso a servicios públicos y <strong>social</strong>es <strong>de</strong> calidad, que es <strong>una</strong> asignatura<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>para</strong> <strong>la</strong> que se requiere <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong> recursos fiscales. Asimismo,<br />

<strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>una</strong> institucionalidad pública activa <strong>en</strong> <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to sistemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> no discriminación y <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad, basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, es otro ámbito c<strong>en</strong>tral que se requiere fortalecer a futuro.<br />

Lo anterior va mucho más allá <strong>de</strong>l marco institucional y l<strong>la</strong>ma a<strong>de</strong>más a <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> y acciones <strong>en</strong><br />

todos los sectores <strong>de</strong> política pública. Ello es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>nte ante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s que persist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

segm<strong>en</strong>tos discriminados, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>de</strong> grupos históricam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>egados, como los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Como ejemplo <strong>de</strong> esta dificultad, <strong>en</strong> <strong>el</strong> recuadro V.5 se ilustra cómo <strong>la</strong><br />

estratificación <strong>de</strong> género y étnica magnifica <strong>una</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>social</strong> <strong>de</strong> suyo <strong>el</strong>evada, manifestándose <strong>en</strong> brechas<br />

difer<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a servicios básicos, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos logrado, <strong>en</strong>tre otras.<br />

Capítulo V<br />

174


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Recuadro V.5<br />

Desigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a servicios básicos, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos<br />

según sexo y orig<strong>en</strong> étnico o racial <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Una manera <strong>de</strong> ilustrar <strong>la</strong>s profundas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los países consiste <strong>en</strong> observar simultáneam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> acceso difer<strong>en</strong>ciado a diversos servicios básicos, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

inserción <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos alcanzado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

<strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia, por parte <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> que se<br />

superpon<strong>en</strong> estratificación <strong>social</strong>, étnica o racial y <strong>de</strong> género.<br />

Gráfico 1<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países): proporción <strong>de</strong> personas que cu<strong>en</strong>tan con acceso a agua <strong>en</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da,<br />

según orig<strong>en</strong> étnico o racial, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

73<br />

79<br />

84 85 93 93<br />

96 98<br />

91<br />

56 58<br />

65<br />

69<br />

72<br />

87 88<br />

94<br />

78<br />

84<br />

93<br />

Capítulo V<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

México<br />

Uruguay<br />

Chile<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Perú<br />

Pob<strong>la</strong>ción no indíg<strong>en</strong>a/no afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te Pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a Brasil<br />

Ecuador<br />

Paraguay<br />

Promedio pon<strong>de</strong>rado<br />

Brasil<br />

México<br />

Chile<br />

Uruguay<br />

Pob<strong>la</strong>ción<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Pob<strong>la</strong>ción b<strong>la</strong>nca<br />

Gráfico 2<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países): proporción <strong>de</strong> personas que cu<strong>en</strong>tan con acceso a alcantaril<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da,<br />

según orig<strong>en</strong> étnico o racial, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

76<br />

65<br />

53<br />

64<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Paraguay<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

Uruguay<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

México<br />

Chile<br />

Paraguay<br />

Brasil<br />

Ecuador<br />

Uruguay<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Perú<br />

México<br />

Chile<br />

Pob<strong>la</strong>ción<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Pob<strong>la</strong>ción b<strong>la</strong>nca<br />

Pob<strong>la</strong>ción no indíg<strong>en</strong>a/no afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a<br />

Brasil<br />

Promedio pon<strong>de</strong>rado<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares<br />

<strong>de</strong> los respectivos países.<br />

En los gráficos 1 y 2 se muestra cómo <strong>en</strong> dos dim<strong>en</strong>siones<br />

r<strong>el</strong>evantes tanto <strong>para</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io<br />

como <strong>para</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (<strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> agua potable y <strong>de</strong> alcantaril<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da) <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre personas indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción son pat<strong>en</strong>tes. Por tanto, más allá <strong>de</strong><br />

los avances logrados a niv<strong>el</strong> nacional, persist<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ras brechas<br />

por cerrar <strong>en</strong> los años v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los países. También<br />

<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral es mucho más precario <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes e indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> resto y, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada grupo, <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

sigue si<strong>en</strong>do aún más precaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos. Esta<br />

situación se ilustra <strong>en</strong> los gráficos 3 y 4, don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas ocupadas <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s por cu<strong>en</strong>ta<br />

propia y <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas ocupadas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

ingresos inferiores a <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia, respectivam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong>sagregados según pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia étnica y sexo.<br />

175


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Recuadro V.5 (conclusión)<br />

Gráfico 3<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países): proporción <strong>de</strong> trabajadores ocupados por cu<strong>en</strong>ta propia,<br />

según orig<strong>en</strong> étnico o racial y sexo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

21 23<br />

25<br />

28<br />

Capítulo V<br />

México<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Uruguay<br />

Paraguay<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

Pob<strong>la</strong>ción b<strong>la</strong>nca<br />

Pob<strong>la</strong>ción<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

México<br />

Chile<br />

Uruguay<br />

Brasil<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Ecuador<br />

Perú<br />

Paraguay<br />

Pob<strong>la</strong>ción no indíg<strong>en</strong>a/no afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

Brasil<br />

Pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a<br />

Hombres Mujeres Promedio pon<strong>de</strong>rado<br />

Gráfico 4<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países): pob<strong>la</strong>ción con ingresos <strong>de</strong>l trabajo m<strong>en</strong>ores que <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia,<br />

según orig<strong>en</strong> étnico o racial y sexo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

40,9<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

9,4<br />

14,6<br />

4,4 7,1<br />

14,4<br />

6,9<br />

19,6<br />

Pob<strong>la</strong>ción b<strong>la</strong>nca<br />

Brasil<br />

Pob<strong>la</strong>ción<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Chile<br />

Brasil<br />

Uruguay<br />

Paraguay<br />

Ecuador<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

México<br />

Perú<br />

Pob<strong>la</strong>ción no indíg<strong>en</strong>a/no afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

Chile<br />

Uruguay<br />

Brasil<br />

Paraguay<br />

México<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a<br />

Ecuador<br />

Perú<br />

Mujeres Hombres Total hombres Total mujeres<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas<br />

<strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

Los indicadores com<strong>en</strong>tados evi<strong>de</strong>ncian <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> avanzar hacia <strong>una</strong> mayor igualdad <strong>en</strong> múltiples fr<strong>en</strong>tes y<br />

dim<strong>en</strong>siones, un aspecto que está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong>l<br />

Objetivo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible 10, pero que será preciso<br />

adaptar <strong>en</strong> cada contexto, según <strong>la</strong>s brechas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

distintos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los países.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los<br />

respectivos países.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre países, es importante que <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible apunte a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asimetrías exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema financiero internacional y <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> comercio mundial. El sistema financiero internacional es asimétrico <strong>en</strong> cuanto a sus mecanismos <strong>de</strong><br />

gobernanza, ya que no otorga <strong>el</strong> peso y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuados a <strong>la</strong>s economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. A<strong>de</strong>más, es asimétrico <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo al acceso <strong>de</strong> los países al financiami<strong>en</strong>to y a los<br />

costos <strong>de</strong> ese financiami<strong>en</strong>to. El sistema <strong>de</strong> comercio internacional también pres<strong>en</strong>ta asimetrías, que se reflejan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> concordancia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y su grado <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio<br />

mundial o sus oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a los mercados. También exist<strong>en</strong> asimetrías <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong>s limitadas<br />

176


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

oportunida<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> captar y disfrutar <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

tecnología y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos. Cabe m<strong>en</strong>cionar que han quedado p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes asuntos <strong>de</strong> vital<br />

r<strong>el</strong>evancia, como <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sistema monetario internacional y <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta pres<strong>en</strong>tada por<br />

diversos países <strong>para</strong> contar con <strong>una</strong> autoridad fiscal internacional <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas,<br />

asuntos que <strong>en</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible no se abordan explícitam<strong>en</strong>te.<br />

Por último, convi<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> diversidad y riqueza <strong>de</strong> los foros regionales <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región. Como se señaló <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo III, un compon<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> son los foros<br />

regionales y subregionales <strong>en</strong> que los gobiernos <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> van construy<strong>en</strong>do <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong><br />

con especificida<strong>de</strong>s y compromisos propios. Ante <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, estos foros adquirirán<br />

r<strong>el</strong>evancia como escalones intermedios <strong>para</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> dicha ag<strong>en</strong>da a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y<br />

aspiraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

En <strong>la</strong> actualidad exist<strong>en</strong> <strong>una</strong> multiplicidad <strong>de</strong> foros regionales y subregionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (véase <strong>el</strong> recuadro III.2 <strong>de</strong>l capítulo III). Entre muchos ejemplos, pue<strong>de</strong>n citarse <strong>la</strong> Reunión <strong>de</strong><br />

Ministros y Altas Autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos (OEA), <strong>la</strong> Reunión<br />

<strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social y Erradicación <strong>de</strong>l Hambre y <strong>la</strong> Pobreza <strong>de</strong> <strong>la</strong> CELAC, <strong>la</strong> Reunión <strong>de</strong> Ministros<br />

<strong>de</strong>l Área Social <strong>de</strong> los países miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Latinoamericana <strong>de</strong> Integración (ALADI), <strong>la</strong> Reunión<br />

Iberoamericana <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Asuntos Sociales, <strong>la</strong> Reunión <strong>de</strong> Ministros y Altas Autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

<strong>de</strong>l MERCOSUR, <strong>el</strong> Consejo Andino <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Andina y <strong>la</strong> Reunión <strong>de</strong>l<br />

Consejo Ministerial <strong>de</strong>l Área Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza Bolivariana <strong>para</strong> los Pueblos <strong>de</strong> Nuestra <strong>América</strong> (ALBA). A estos<br />

se suman foros e instancias especializadas por áreas temáticas, por ejemplo, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Sanitaria Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS) o bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> materia <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong> Reunión<br />

Regional Americana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT).<br />

Destaca también <strong>el</strong> Foro Ministerial <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, auspiciado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2007<br />

por <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (PNUD), cuyo objetivo es ofrecer un espacio <strong>para</strong> <strong>de</strong>batir<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es y vislumbrar respuestas a los nuevos <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Durante su séptimo<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> México <strong>en</strong> 2014, <strong>la</strong> CEPAL se sumó como organización aliada y se <strong>en</strong>fatizó, <strong>en</strong>tre otros<br />

asuntos, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> región transite a un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong> que converjan los avances económicos<br />

y <strong>social</strong>es y, al mismo tiempo, se proteja <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, sobresal<strong>en</strong> los órganos subsidiarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, como <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>Desarrollo</strong> Social<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>; <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>; <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Regional sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>; <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> y Cooperación <strong>de</strong>l<br />

<strong>Caribe</strong> (CDCC); <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Cooperación Sur-Sur; <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Innovación y Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Información y <strong>la</strong>s Comunicaciones; <strong>el</strong> Consejo Regional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l Instituto Latinoamericano y <strong>de</strong>l <strong>Caribe</strong><br />

<strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación Económica y Social (ILPES) y <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>América</strong>s. En estos órganos, los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong>contrarán espacios <strong>de</strong> <strong>de</strong>liberación y cooperación, así como instancias <strong>para</strong> dar forma a compromisos<br />

a niv<strong>el</strong> regional 4 .<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>social</strong>, históricam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres ha surgido <strong>en</strong> forma <strong>para</strong>le<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong>, <strong>en</strong> que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1977, cada tres años, han participado los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En cada Confer<strong>en</strong>cia, los países<br />

han acordado compromisos increm<strong>en</strong>tales con <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género que, como se apuntó, han permitido avances e<br />

innovaciones regionales, <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción incluso con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da mundial <strong>de</strong> igualdad <strong>de</strong> género. En<br />

<strong>la</strong> XII Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> 2013, los<br />

países aprobaron <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Santo Domingo, que abarca <strong>una</strong> serie <strong>de</strong> compromisos con <strong>el</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to y<br />

<strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> economía digital, incluidos <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s tecnologías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s comunicaciones, <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> todas sus manifestaciones, públicas y<br />

domésticas, <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>políticas</strong> y <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva, <strong>en</strong>tre<br />

otros aspectos 5 .<br />

4<br />

Véanse los cont<strong>en</strong>idos abordados y los acuerdos aprobados <strong>en</strong> estos foros [<strong>en</strong> línea] <strong>en</strong> http://www.cepal.org/es/organos-subsidiarios.<br />

5<br />

Véase <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Santo Domingo [<strong>en</strong> línea] <strong>en</strong> http://www.cepal.org/cgi-bin/getprod.asp?xml=/12confer<strong>en</strong>ciamujer/noticias/<br />

paginas/6/49916/P49916.xml&xsl=/12confer<strong>en</strong>ciamujer/tpl/p18f-st.xsl&base=/12confer<strong>en</strong>ciamujer/tpl/top-bottom.xsl.<br />

Capítulo V<br />

177


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Otro ejemplo más reci<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong>, sucesora <strong>de</strong>l Comité Especial sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, que a partir<br />

<strong>de</strong> 1993 acompañó, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> ámbito regional, <strong>la</strong> pre<strong>para</strong>ción, implem<strong>en</strong>tación y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Internacional sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> El Cairo <strong>en</strong> 1994. Durante <strong>la</strong> Primera Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> 2013, <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o,<br />

los países aprobaron <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong>, <strong>en</strong> que se i<strong>de</strong>ntifican <strong>una</strong> serie <strong>de</strong><br />

medidas prioritarias <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida, con especial<br />

at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción históricam<strong>en</strong>te discriminados, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />

y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Dichas medidas abarcan dim<strong>en</strong>siones c<strong>la</strong>ve como <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, <strong>la</strong> igualdad<br />

<strong>de</strong> género, <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva, y <strong>la</strong> migración, <strong>en</strong>tre otras 6 .<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>América</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL ha reunido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2002, cada dos años,<br />

a <strong>la</strong>s oficinas nacionales <strong>de</strong> estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estadísticas nacionales y su com<strong>para</strong>bilidad internacional, <strong>en</strong> concordancia con <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comisión <strong>de</strong> Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas y otros organismos pertin<strong>en</strong>tes, así como <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> cooperación<br />

internacional, regional y bi<strong>la</strong>teral <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s oficinas nacionales y los organismos internacionales y regionales. La<br />

Confer<strong>en</strong>cia ha contribuido a mejorar y armonizar <strong>la</strong> medición estadística <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>social</strong>, y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas mediante los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, así como <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los principales<br />

compromisos internacionales adquiridos por los países a niv<strong>el</strong> regional y mundial, como fue <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los Objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. En ese marco, se han puesto <strong>en</strong> marcha grupos <strong>de</strong> trabajo temáticos, <strong>en</strong> que los países<br />

avanzan <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo estadístico <strong>de</strong> áreas específicas como <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género a <strong>la</strong> producción<br />

estadística, los sistemas <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas nacionales o <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os específicos como <strong>la</strong> discapacidad, <strong>en</strong>tre<br />

muchos otros. Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>en</strong>tre los temas sustantivos abordados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Séptima Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>América</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Santiago <strong>en</strong> 2013, <strong>de</strong>stacaron los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> los sistemas<br />

estadísticos nacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con miras a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io y ante <strong>el</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015 (CEPAL, 2014d).<br />

En suma, todos estos espacios están a disposición <strong>de</strong> los países y podrían <strong>de</strong>sempeñar un importante pap<strong>el</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> monitoreo y <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

A partir <strong>de</strong> esta multiplicidad surge, <strong>en</strong>tonces, <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r estos foros <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> concretar<br />

pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030. Des<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong><br />

vista, se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> avanzar también hacia <strong>una</strong> integración regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>.<br />

Esa integración, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, se nutrirá <strong>de</strong> los intereses e inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> cada esc<strong>en</strong>ario regional o<br />

subregional específico; sin embargo, exist<strong>en</strong> algunos vasos comunicantes, como <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>evada <strong>de</strong>sigualdad o <strong>de</strong> erradicar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, que contribuirán a <strong>de</strong>finir esa ag<strong>en</strong>da.<br />

C. Com<strong>en</strong>tarios finales<br />

En suma, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible ha ampliado <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>social</strong> mundial. Ello ha permitido<br />

incluir temas y <strong>de</strong>safíos que son c<strong>en</strong>trales <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, que no habían sido integrados pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. La ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> los ODM estuvo marcada por <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> metas<br />

parciales y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te poco exig<strong>en</strong>tes dado <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En tal s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030<br />

pue<strong>de</strong> mirarse como <strong>una</strong> oportunidad <strong>para</strong> anc<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da mundial asuntos <strong>de</strong> vital importancia <strong>para</strong> <strong>la</strong> región.<br />

En efecto, retos seña<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, como <strong>reducir</strong> e incluso erradicar <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> <strong>en</strong> sus múltiples<br />

dim<strong>en</strong>siones, <strong>reducir</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> todas sus manifestaciones, ampliar <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> mediante mejores<br />

<strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es, promover <strong>el</strong> empleo productivo y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, lograr <strong>la</strong> cobertura universal <strong>en</strong> salud <strong>de</strong><br />

6<br />

Véase <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o [<strong>en</strong> línea] <strong>en</strong> http://www.cepal.org/es/publicaciones/21835-cons<strong>en</strong>so-<strong>de</strong>-montevi<strong>de</strong>o-sobrepob<strong>la</strong>cion-y-<strong>de</strong>sarrollo.<br />

Capítulo V<br />

178


<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

calidad, y avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad y alcance <strong>en</strong> todos los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación más allá <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> primario, ocupan<br />

un lugar c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da: son también fr<strong>en</strong>tes abiertos <strong>para</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Al mismo tiempo, <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> avances <strong>en</strong> cada dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> ag<strong>en</strong>da constituy<strong>en</strong> un<br />

reto importante, toda vez que exist<strong>en</strong> brechas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. Para abordar<br />

lo anterior, se requerirá <strong>de</strong> un diálogo y <strong>una</strong> cooperación intrarregional int<strong>en</strong>sos. Al respecto, los foros regionales<br />

y subregionales son esc<strong>en</strong>arios a disposición <strong>de</strong> los países, <strong>para</strong> que <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da mundial esté<br />

acompasado con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Un ámbito <strong>de</strong> carácter estructural <strong>para</strong><br />

avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>social</strong>, económico y medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> esta ag<strong>en</strong>da es <strong>la</strong> ambición <strong>de</strong><br />

consolidar sistemas <strong>de</strong> protección <strong>social</strong> universales y redistributivos.<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> es consi<strong>de</strong>rada, con excepción <strong>de</strong> Haití, como <strong>una</strong> región <strong>de</strong> países <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta media. Eso<br />

no significa que se hayan alcanzado los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y bi<strong>en</strong>estar a los que aspiran sus socieda<strong>de</strong>s. Los países <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>ta media son también países <strong>de</strong> alta <strong>de</strong>sigualdad, <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> y consi<strong>de</strong>rables privaciones <strong>social</strong>es.<br />

Por <strong>el</strong>lo, dado su carácter universal, es importante que <strong>la</strong> instrum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región pueda escapar a lo que se ha <strong>de</strong>nominado <strong>la</strong> trampa <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta media, que consiste <strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong> cooperación internacional ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a consi<strong>de</strong>rarlos como no prioritarios, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> canalización <strong>de</strong> recursos<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raciones especiales <strong>para</strong> su inserción <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio y <strong>la</strong>s finanzas mundiales, al mismo<br />

tiempo que se asume que <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> financiarse mediante <strong>una</strong> combinación <strong>de</strong> movilización<br />

interna <strong>de</strong> recursos e inversión extranjera directa, a cargo es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s multinacionales.<br />

La problemática <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> es mucho más amplia, compleja y <strong>de</strong>safiante como <strong>para</strong> omitir <strong>la</strong><br />

discusión sobre <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones sistémicas y estructurales que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser parte <strong>de</strong> <strong>una</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

región. En este marco, los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible son converg<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que ha v<strong>en</strong>ido postu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> CEPAL, pero no sustituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con <strong>una</strong> teoría y <strong>una</strong><br />

propuesta integral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>para</strong> <strong>la</strong> región. Por <strong>el</strong>lo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> se necesita hacer <strong>una</strong> lectura<br />

y <strong>una</strong> apropiación <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s, particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y anh<strong>el</strong>os<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, alim<strong>en</strong>tando <strong>una</strong> lógica transformadora —que exprese <strong>una</strong> aspiración y otorgue inspiración— <strong>de</strong> los<br />

objetivos y metas aprobados, complem<strong>en</strong>tándolos con los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos no incluidos o insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te incorporados,<br />

y situando <strong>la</strong> rica y prometedora ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> los ODS <strong>en</strong> <strong>una</strong> propuesta <strong>de</strong> cambio estructural con igualdad <strong>en</strong> <strong>una</strong><br />

región cada vez más integrada y que cu<strong>en</strong>ta con peso y voz propia creci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>cisiones globales.<br />

Bibliografía<br />

Cashman, Adrian (2014), “Water security and services in the Caribbean”, Water 2014, Nº 6, Barbados, C<strong>en</strong>tre for<br />

Resource Managem<strong>en</strong>t and Environm<strong>en</strong>tal Studies, University of the West Indies.<br />

Cecchini, Simone y otros (2015), Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>: caminos <strong>la</strong>tinoamericanos hacia <strong>la</strong> universalización,<br />

Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 136 (LC/G.2644-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

Cecchini, Simone y Rodrigo Martínez (2011), Protección <strong>social</strong> inclusiva <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>una</strong> mirada integral, un<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Nº 111 (LC/G.2488-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

CELAC (Comunidad <strong>de</strong> Estados Latinoamericanos y <strong>Caribe</strong>ños) (2015), “P<strong>la</strong>n <strong>para</strong> <strong>la</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria, Nutrición<br />

y Erradicación <strong>de</strong>l Hambre <strong>de</strong> <strong>la</strong> CELAC 2025” [<strong>en</strong> línea] http://www.fao.org/fileadmin/user_upload/rlc/docs/<br />

ce<strong>la</strong>c/ESP__P<strong>la</strong>n_CELAC_2025.pdf [fecha <strong>de</strong> consulta: 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2015].<br />

CEPAL (Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>) (2015), <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: mirando al futuro<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. Informe regional <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l<br />

Mil<strong>en</strong>io (ODM) <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, 2015 (LC/G.2646), Santiago, septiembre.<br />

(2014a), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago.<br />

(2014b), Pactos <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago.<br />

(2014c), Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Síntesis<br />

(LC/L.3893/Rev.1), Santiago, noviembre.<br />

(2014d), Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Séptima Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>América</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, Santiago, 5 a<br />

7 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2013 (LC/L.3771), Santiago.<br />

Capítulo V<br />

179


Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

(2013), “Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Santo Domingo”, Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> XII Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (Santo Domingo, 15 a 18 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2013), (LC/L.3789), Santiago.<br />

(2012), Cambio estructural <strong>para</strong> <strong>la</strong> igualdad: <strong>una</strong> visión integrada <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)), Santiago.<br />

(2010a), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago.<br />

(2010b), ¿Qué Estado <strong>para</strong> qué igualdad? (LC/G.2450(CRM.11/3)), Santiago.<br />

CReW (Caribbean Regional Fund for Wastewater Managem<strong>en</strong>t) (2015), “Wastewater Managem<strong>en</strong>t in the Wi<strong>de</strong>r<br />

Caribbean Region” [<strong>en</strong> línea] http://www.gefcrew.org/in<strong>de</strong>x.php/compon<strong>en</strong>t/cont<strong>en</strong>t/article?id=62.<br />

Cruz, M. y otros (2015), “Ending extreme poverty and sharing prosperity: Progress and policies”, Policy Research<br />

Note (PRN/15/03), Washington, D.C., Banco Mundial [<strong>en</strong> línea] http://pubdocs.worldbank.org/pubdocs/<br />

publicdoc/2015/10/109701443800596288/PRN03-Oct2015-TwinGoals.pdf.<br />

Martínez, Rodrigo y Andrés Fernán<strong>de</strong>z (2009), “El costo <strong>de</strong>l hambre: impacto <strong>social</strong> y económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición<br />

infantil <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>el</strong> Ecuador, Paraguay y <strong>el</strong> Perú”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto (LC/W.260),<br />

Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Programa Mundial <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos (PMA),<br />

noviembre.<br />

(2007), “El costo <strong>de</strong>l hambre: impacto <strong>social</strong> y económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición infantil <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y República<br />

Dominicana”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto (LC/W.144/Rev.1), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)/Programa Mundial <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos (PMA), octubre.<br />

Naciones Unidas (2015), “Transformar nuestro mundo: <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. Proyecto <strong>de</strong><br />

resolución remitido a <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015 por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> su sexagésimo nov<strong>en</strong>o período <strong>de</strong> sesiones” (A/70/L.1), Nueva<br />

York, septiembre.<br />

(2013), <strong>Desarrollo</strong> sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>: seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo post-2015 y Río+20 (LC/G.2577), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong><br />

<strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

(2010a), Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io: avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (LC/G.2428-P), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

(2010b), El progreso <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> hacia los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. Desafíos <strong>para</strong><br />

lograrlos con igualdad (LC/G.2460), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

(2005), Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io: <strong>una</strong> mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (LC/G.2331), Santiago,<br />

Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL).<br />

(1979), Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación contra <strong>la</strong> Mujer [<strong>en</strong> línea]<br />

http://www.un.org/wom<strong>en</strong>watch/daw/cedaw/text/sconv<strong>en</strong>tion.htm [fecha <strong>de</strong> consulta: 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2015].<br />

OEA (Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos) (1994), “Conv<strong>en</strong>ción Interamericana <strong>para</strong> Prev<strong>en</strong>ir, Sancionar y<br />

Erradicar <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> Mujer (Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> B<strong>el</strong>ém do Pará)” [<strong>en</strong> línea] http://www.oas.org/juridico/<br />

spanish/tratados/a-61.html [fecha <strong>de</strong> consulta: 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2015].<br />

(1988), Protocolo Adicional a <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Americana sobre Derechos Humanos <strong>en</strong> Materia <strong>de</strong> Derechos<br />

Económicos, Sociales y Culturales (“Protocolo <strong>de</strong> San Salvador”) [<strong>en</strong> línea] http://www.oas.org/juridico/spanish/<br />

tratados/a-52.html [fecha <strong>de</strong> consulta: 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2015].<br />

OMS (Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud) (2014), “Global Health Estimates 2014 Summary Tables”, Ginebra [base<br />

<strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea] http://www.who.int/healthinfo/global_bur<strong>de</strong>n_disease/<strong>en</strong>/.<br />

PNUMA (Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te) (2008), Climate Change in the Caribbean and the<br />

Chall<strong>en</strong>ge of Adaptation (DEW/1088/PA), Ciudad <strong>de</strong> Panamá, Oficina Regional <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>.<br />

Capítulo V<br />

180


<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> logró <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io notables<br />

avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>. Sin embargo, aún<br />

hay un <strong>la</strong>rgo camino por recorrer. Persist<strong>en</strong>, como <strong>de</strong>safíos<br />

in<strong>el</strong>udibles, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finitiva superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong><br />

sustancial reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser<br />

un imperativo ético, constituy<strong>en</strong> <strong>una</strong> condición imprescindible<br />

<strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong> sintonía con <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, recién aprobada<br />

por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas.<br />

Pese al actual esc<strong>en</strong>ario económico mundial, más complejo<br />

e incierto que <strong>el</strong> <strong>de</strong> los años anteriores y que, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, será m<strong>en</strong>os favorable <strong>para</strong> <strong>la</strong> región, es<br />

fundam<strong>en</strong>tal asegurar los avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>social</strong> alcanzados <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y no postergar <strong>la</strong>s<br />

asignaturas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ámbitos <strong>en</strong> que <strong>el</strong> progreso ha<br />

sido insufici<strong>en</strong>te.<br />

Pero lo <strong>social</strong> no se juega solo <strong>en</strong> lo <strong>social</strong>, sino que también<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>en</strong> <strong>la</strong> política y <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Tampoco <strong>la</strong> diversificación productiva y <strong>el</strong> cambio<br />

estructural se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo económico: <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong> y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción son un requisito necesario <strong>para</strong><br />

asegurar <strong>la</strong> prosperidad económica. Es esta <strong>la</strong> mirada que<br />

articu<strong>la</strong> los Objetivos p<strong>la</strong>smados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, con <strong>la</strong> que se han comprometido los<br />

países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Apoyar, acompañar e<br />

impulsar esta tarea es <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL. Contribuir<br />

<strong>en</strong> esa dirección es <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional<br />

sobre <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, que<br />

se c<strong>el</strong>ebrará <strong>en</strong> Lima, <strong>de</strong>l 2 al 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2015. En<br />

<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, se expone <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL<br />

sobre los temas que estarán <strong>en</strong> discusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!