07.12.2012 Views

Pensando en un idioma milenaria de los andes

Pensando en un idioma milenaria de los andes

Pensando en un idioma milenaria de los andes

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

PENSANDO EN UN IDIOMA<br />

MILENARIA DE LOS ANDES<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

AYMAR ARU<br />

LA PAZ-BOLIVIA<br />

2009<br />

1


Catalogado por el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información y Docum<strong>en</strong>tación OPS/OMS Bolivia<br />

BO Castro, Victor; Mamani Quispe, Zulma J.<br />

LB18 <strong>P<strong>en</strong>sando</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>idioma</strong> mil<strong>en</strong>aria <strong>de</strong> <strong>los</strong> an<strong>de</strong>s; aymar aru.--<br />

C355p La Paz: s.e.,, 2008<br />

104.p. ilus.<br />

Disponible <strong>en</strong>:<br />

PRIMERA EDICIÓN<br />

PENSANDO EN UN IDIOMA<br />

MILENARIA DE LOS ANDES<br />

DEPOSITO LEGAL1-382-2008<br />

CONTACTOS:<br />

victorcastrocastro@yahoo.com.mx<br />

Cel: 71937673<br />

Impresión:<br />

I. APRENDIZAJE<br />

II. EDUCACION<br />

III CULTURA<br />

IV IDIOMAS<br />

IV AYMARA<br />

V BOLIVIA<br />

I. t.<br />

http://www.ops.org.bo/textocompleto/nidio26939.pdf<br />

Sistemas Graficos “Color”<br />

Telf. 2334614 - La Paz - Bolivia<br />

Edición Financiada por OPS/OMS<br />

2 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

3


4 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

INDICE<br />

Pag.<br />

Qalltawi ‘introducción’ ....................................................................................................... 7<br />

Aru chimp<strong>un</strong>aka ‘cuadro signográfico’ ............................................................................ 9<br />

Kipka ar<strong>un</strong>aka ‘parónimos’ ............................................................................................ 10<br />

MAYÏR T’AQA<br />

Ar<strong>un</strong>tasiñataki ‘para saludarse’ ..................................................................................... 13<br />

Sarxañataki ‘para <strong>de</strong>spedirse’ ........................................................................................ 14<br />

Suti lanti ‘pronombres personales’ ................................................................................. 15<br />

Utjayir ch’axta ar<strong>un</strong>aka ‘sufijos posesivos’ ................................................................... 16<br />

Suti yatiñataki ‘para saber nombre’ ............................................................................... 17<br />

Kawkins qamasi uk yatiñataki ‘para saber don<strong>de</strong> vive’ ............................................... 18<br />

Kawkitas uk yatiñataki ‘para saber la proced<strong>en</strong>cia’ ...................................................... 19<br />

Mara yatiñataki ‘para saber la edad’ .............................................................................. 20<br />

K<strong>un</strong>a luriris uk yatiñataki ‘para saber profesiones’ ..................................................... 21<br />

Jiskt’añataki ‘para preg<strong>un</strong>tar’ ......................................................................................... 22<br />

Unt’asiñataki ‘para conocerse’ ....................................................................................... 23<br />

Uñt’ayañataki ‘para pres<strong>en</strong>tar’ ....................................................................................... 24<br />

Kawksas uk yatiñataki ‘para saber la ubicación’ .......................................................... 25<br />

Aruskipawi ‘conversación’ .............................................................................................. 26<br />

PAYÏR T’AQA<br />

Chacha-warmi ‘hombre-mujer’ ....................................................................................... 27<br />

Uñacht’ayir ar<strong>un</strong>aka ‘pronombres <strong>de</strong>mostrativos’ ......................................................... 28<br />

Saminaka ‘<strong>los</strong> colores’ .................................................................................................... 29<br />

Isinaka ‘la vestim<strong>en</strong>ta’ .................................................................................................... 30<br />

-nki ch’axta aru ‘sufijo g<strong>en</strong>etivo’ ..................................................................................... 31<br />

Qutu ar<strong>un</strong>aka ‘oraciones’ ............................................................................................... 32<br />

Jiskt’anakar jaysañataki ‘para respon<strong>de</strong>r a las preg<strong>un</strong>tas’ ........................................... 33<br />

Jakhuñanaka ‘<strong>los</strong> números’ ............................................................................................ 34<br />

Jakthapiña ‘suma’ jakhuqaña ‘resta’ mirayaña ‘multiplicación’<br />

jaljaña ‘división’ .............................................................................................................. 35<br />

-ni ch’axta aru ‘sufijo –ni posesivo’ ................................................................................ 36<br />

Pacha sarayiri ‘el relój’ ................................................................................................... 37<br />

KIMSIR T’AQA<br />

Janchi sutinaka ‘cuerpo humano’ .................................................................................. 38<br />

Qullirin jiskt’anakapa ‘preg<strong>un</strong>tas <strong>de</strong>l médico’ ............................................................... 39<br />

Mä qamawi ‘<strong>un</strong> hogar’ ..................................................................................................... 40<br />

Suti chimpu ‘carnet id<strong>en</strong>tidad’ ........................................................................................ 41<br />

5


Wila masi ‘la familia’ ....................................................................................................... 42<br />

Uñt’ayasiñataki ‘para pres<strong>en</strong>tarse’ ................................................................................ 43<br />

Uñnaqanaka ‘rostros’ ...................................................................................................... 44<br />

Pata uywanaka ‘animales <strong>de</strong>l altiplano’ .......................................................................... 45<br />

PUSÏR T’AQA<br />

Pacha ‘tiempo’ ................................................................................................................ 46<br />

Phaxsinaka ‘<strong>los</strong> meses <strong>de</strong>l año’ ..................................................................................... 47<br />

K<strong>un</strong>s ukan luraskapxi ‘activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las personas’ .................................................... 48<br />

Jamusiñanaka ‘las adivinanzas’ .................................................................................... 49<br />

Säwinaka ‘dichos y refranes’ .......................................................................................... 50<br />

Siw sawi ‘cu<strong>en</strong>to’ ............................................................................................................ 51<br />

Chu’qi satañxata ‘sobre la siembra <strong>de</strong> papa’ ................................................................ 52<br />

Uywanakat ullapxañani ‘sobre <strong>los</strong> animales’ .............................................................. 53<br />

PHISQHÏR T’AQA<br />

Aru lurayirinaka ‘<strong>los</strong> verbos’ .......................................................................................... 54<br />

Ar<strong>un</strong>ak tamachañataki.’conjugaciones’ ......................................................................... 55<br />

Jiskt’añ ar<strong>un</strong>aka ‘pronombres interrogativos’ ................................................................ 58<br />

Uñt’at ch’axta ar<strong>un</strong>aka ‘<strong>los</strong> sufijos mas usuales’ ......................................................... 59<br />

Purapat yanapt’asiñataki ’pronominales’ ...................................................................... 60<br />

Apañ aru lurayirinaka ‘verbos <strong>de</strong> llevar’ ........................................................................ 61<br />

Wakt’ayawi ‘obligativas’ ................................................................................................. 64<br />

SUXTÏR T’AQA<br />

Yuspajart’asiñataki ‘para agra<strong>de</strong>cer’ ............................................................................ .65<br />

Jiskt’asiñataki ‘para preg<strong>un</strong>tarse’ .................................................................................. 66<br />

Tumpir sarañataki ‘para ir a visitar’ ............................................................................... 67<br />

Mayt’asiñataki ‘para prestarse’ ...................................................................................... 68<br />

Achikt’asiñataki ‘para suplicar’ ...................................................................................... 69<br />

Aruskipawi’utana ‘conversación <strong>en</strong> el hogar’ ................................................................ 70<br />

Aruskipawi’qhath<strong>un</strong>a ‘conversación <strong>en</strong> el mercado’ .................................................... 71<br />

Aruskipawi’qullañ utana ‘Conversación <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud’ .................................... 72<br />

Aruskipawi’thakhina ‘conversación <strong>en</strong> el camino’ ........................................................ 73<br />

Aruskipawi’irnaqawina ‘conversación <strong>en</strong> el trabajo’ ..................................................... 74<br />

Aruskipawi’manq’awina ‘conversación <strong>en</strong> el comedor’ ................................................ 75<br />

Aruskipawi’awtu manqhana ‘conversación d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l auto’ ....................................... 76<br />

PAYÏR JALJA<br />

EJERCICIOS ................................................................................................................. .79<br />

6 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

QALLTAWI<br />

Des<strong>de</strong> muchos años atrás, el territorio <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> Sud<br />

América fue habitado por diversas naciones indíg<strong>en</strong>as, hoy es casi<br />

imposible apreciar aquella realidad, sin embargo, percibimos que<br />

la mayoria <strong>de</strong> esas naciones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> vias <strong>de</strong> extinción,<br />

inclusive alg<strong>un</strong>os ya muertos por difer<strong>en</strong>tes factores sociales, políticas,<br />

religiosos, etc. Asimismo, somos testigos que la sagrada Pacha<br />

Mama ‘la madre tierra’ permanece <strong>de</strong>scuartizada <strong>en</strong> repúblicas.<br />

El Aymara, Quechua, Tupiguaraní y otros, son <strong>los</strong> que<br />

se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia, estas naciones buscan con mayor<br />

rigor la recuperación total <strong>de</strong> sus costumbres lingüísticas para<br />

recobrar <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do <strong>en</strong> armonía, don<strong>de</strong> el respeto a la naturaleza,<br />

<strong>los</strong> ritos, <strong>los</strong> tejidos y la forma <strong>de</strong> educar etc. Son activida<strong>de</strong>s<br />

imprescindibles para reorganizar la verda<strong>de</strong>ra qamaña <strong>en</strong> Los An<strong>de</strong>s.<br />

En cuanto al aspecto lingüístico, durante mucho tiempo el<br />

<strong>idioma</strong> aymara se ha mant<strong>en</strong>ido solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la com<strong>un</strong>icación<br />

oral, es <strong>de</strong>cir, no tuvo la tradición escrita. Sin embargo, hoy existe<br />

la nesecidad primordial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar el sistema escrituario para<br />

llegar a la normalización y <strong>de</strong>sarrollo lexical <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara.<br />

La investigación lingüística ha <strong>de</strong>mostrado que el <strong>idioma</strong> aymara es<br />

aglutinante, porque la mayoria <strong>de</strong> las palabras se muestran sufijadas, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>los</strong> sufijos se añad<strong>en</strong> con facilidad al tema <strong>de</strong> la palabra, por ejemplo:<br />

jaqi ‘persona’ jaqi.naka, ‘personas’ jaqi.naka.taki, ‘para las personas´,<br />

Asimismo, <strong>en</strong> estas construcciones no se muestran <strong>los</strong> prefijos ni infijos.<br />

En cuanto al sistema escrituario <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara, pres<strong>en</strong>ta 3 vocales<br />

y veintiseis consonantes, a esto sé adiere <strong>un</strong> alargami<strong>en</strong>to vocálico la cúal<br />

7


consi<strong>de</strong>ramos parte <strong>de</strong> la escritura aymara. Las tres vocales que pres<strong>en</strong>ta<br />

el <strong>idioma</strong> aymara son: a, i y u. Los dos últimos se pron<strong>un</strong>cian como /e/ y /o/<br />

cuando está antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>los</strong> consonantes post velares q, qh, q’ y x.<br />

La elisión vocálica es <strong>un</strong> tema trac<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal y complejo <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara porque consiste <strong>en</strong> la pérdida <strong>de</strong> vocales cuando se ligan<br />

con sufijos y <strong>en</strong> la producción <strong>de</strong> las frases u oraciones. En la estructura<br />

oracional, las palabras que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> tres vocales pierd<strong>en</strong> la última vocal y<br />

las palabras que preced<strong>en</strong> al verbo con dos vocales o más <strong>de</strong> tres vocales<br />

también pierd<strong>en</strong> la última vocal y es el indicador <strong>de</strong>l complem<strong>en</strong>to directo<br />

(CD), según Pascual Gutiérrez (2006 :17). De ahí, la elisión vocalica<br />

ti<strong>en</strong>e la marca morfológica d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la estructura gramatical aymara.<br />

La variación dialectal <strong>en</strong> <strong>un</strong>a l<strong>en</strong>gua es normal, no <strong>de</strong>be mostrarse<br />

como problema sino como riqueza lingüística, tal como m<strong>en</strong>ciona<br />

Abellán Giral (1976) a tiempo <strong>de</strong> indicar <strong>los</strong> tres principales caracteres<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>idioma</strong>: La ab<strong>un</strong>dancia, la eufonía y la precisión. La ab<strong>un</strong>dancia<br />

implica la variedad; la eufonía implica el color; la precisión implica<br />

la claridad. Y todas esas cualida<strong>de</strong>s las posee el <strong>idioma</strong> aymara.<br />

El manual, PENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS<br />

ANDES consiste <strong>en</strong> la re<strong>un</strong>ión <strong>de</strong> las experi<strong>en</strong>cias plasmadas <strong>en</strong> la<br />

<strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes institutos<br />

privados, no gubernam<strong>en</strong>tales, c<strong>en</strong>tros educativos, etc., don<strong>de</strong> hemos<br />

percibido concretam<strong>en</strong>te la falta <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

Está dividido <strong>en</strong> dos partes es<strong>en</strong>ciales, la primera parte<br />

está constituido por 64 lecciones que se refier<strong>en</strong> a situaciones<br />

<strong>de</strong> la vida diaria, también incluy<strong>en</strong> el vocabulario y la aclaración<br />

gramatical. La seg<strong>un</strong>da parte conti<strong>en</strong>e <strong>los</strong> ejercicios que ti<strong>en</strong>e<br />

el objetivo <strong>de</strong> consolidar a la parte anterior <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

8 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Concluy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> utilizar el pres<strong>en</strong>te manual, el usuario logrará<br />

el manejo com<strong>un</strong>icacional <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara con <strong>los</strong> hablantes<br />

<strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes situaciones, a su vez priorizará <strong>de</strong> conocer y<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> muy cerca la cosmovisión <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do aymara con<br />

principios <strong>de</strong> prof<strong>un</strong>da reciprocidad y respeto a la naturaleza.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, el trabajo titulado PENSANDO EN UN IDIOMA<br />

MILENARIA DE LOS ANDES ojalá que sirva como <strong>un</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

consulta, especialm<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> interesados <strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>idioma</strong> aymara<br />

como L2, doc<strong>en</strong>tes, autorida<strong>de</strong>s educativas, etc. Sin embargo, también<br />

está sujeto a posibles omisiones y errores que sé corregirán <strong>en</strong> <strong>los</strong> proximos<br />

trabajos, y para esto es necesario que las personas afines al <strong>idioma</strong> aymara<br />

hagan aportes y correcciones añadi<strong>en</strong>do al correo electrónico <strong>de</strong>l autor.<br />

MODO DE<br />

ARTICULACIÓN<br />

OCLUSIVOS:<br />

Simples<br />

Aspirados<br />

Glotalizados<br />

AFRICADOS:<br />

Simple<br />

Aspirado<br />

Glotalizado<br />

FRICATIVO:<br />

Laterales<br />

Nasales<br />

Semi consonantes<br />

Vibrantes<br />

VOCALES<br />

Alargami<strong>en</strong>to vocálico /¨/<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

ARU CHIMPUNAKA<br />

PUNTO DE ARTICULACIÓN<br />

Bilabial Alveolar Palatal Velar Post-velar<br />

p<br />

ph<br />

p’<br />

m<br />

w<br />

t<br />

th<br />

t’<br />

s<br />

l<br />

n<br />

r<br />

-<br />

-<br />

-<br />

ch<br />

chh<br />

ch’<br />

ll<br />

ñ<br />

y<br />

i u<br />

a<br />

k<br />

kh<br />

k’<br />

j<br />

q<br />

qh<br />

q’<br />

x<br />

9


KIPKA ARUNAKA<br />

/P/ /Ph/ /P’/<br />

Para Saphi Jamp’i<br />

Pata Laphi Jump’i<br />

Yapu Phuch’u P’iqi<br />

Qapu Phukhu P’isqi<br />

/T/ /Th/ /T’/<br />

Taqi Thaya T’ula<br />

Taki Thiya T’<strong>un</strong>a<br />

Tata Jathi T’aji<br />

Taxa Qhathi T’iri<br />

/K/ /Kh/ /K’/<br />

T<strong>un</strong>ka Khusu K’umu<br />

K<strong>un</strong>ka Kh<strong>un</strong>u K’uchu<br />

Laka Khullu K’ana<br />

Paka Khallu K’ama<br />

/Q/ /Qh/ /Q’/<br />

Quta Qhuru Laq’a<br />

Qura Qhulu Laq’u<br />

Qulli Qh<strong>un</strong>a Q’añu<br />

Qulla Qhuya Q’allu<br />

10 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

/Ch/ /Chh/ /Ch’/<br />

Chaka Chhiwchhi Ch’imi<br />

Chika Chhijchhi Ch’umi<br />

Chillpa Chhaja Mach’a<br />

Chullpa Chhama Jach’a<br />

/S/ /J/ /X/<br />

Sullu Jallu Tixi<br />

Sulla Jayu Ch’ixi<br />

Pusi Jupha Luxu<br />

Chusi Jupa T’uxu<br />

/L/ /Ll/ /M/<br />

Laqa Llaphi Manq’a<br />

Laka Llaki Manqha<br />

Lupi Qullu Ch’ama<br />

Luli Qallu Chhama<br />

/N/ /Ñ/ /W/<br />

Naya Ujuña Wayna<br />

Nasa Usuña Wayra<br />

Manu Pichaña Wak’a<br />

Wanu Phichaña Waka<br />

11


Y/ /R/ /¨/<br />

Kayu Quri Sapüru<br />

Jayu Qari Jilïri<br />

Thaya Wari Chäka<br />

Khaya K’ari Mayïri<br />

/I/ /U/ /A/<br />

Isi Uru Anu<br />

Phisi Usu Aru<br />

12 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Kamisaki<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

MAYÏR T’AQA<br />

ARUNTASIÑATAKI<br />

A: Kamisak Kullaka. B: Walik Jilata.<br />

A: Aski urukipan kullaka. B: Aski urukipanay jilata.<br />

A: Aski jayp’ukipan kullaka. B: Aski jayp’ukipanay jilata.<br />

A: Aski arumakipan kullaka. B: Aski arumakipanay jilata.<br />

A: K<strong>un</strong>jamasktasa. B: Walikisktwa.<br />

ARUNAKA<br />

Waliki<br />

Alwa ‘mañana’ Aruma ‘noche’<br />

Uru ‘día’ Chikaruma ‘media noche’<br />

Jayp’u ‘tar<strong>de</strong>’ Chikuru ‘medio dia’<br />

13


SARXAÑATAKI<br />

A Jikisiñkam mama. B Jikisiñkamay tata.<br />

A Qharurkam kullaka. B Qharurkamay jilata.<br />

A Jurpürkam kullaka. B Jurpurkamay jilata.<br />

A Sarxä. B Sarxamaya.<br />

ARUNAKA<br />

Khuri walüru ‘anterior <strong>de</strong> anteayer’ Jichhüru ‘hoy’<br />

Walüru ‘ anteayer’ Qharüru ‘mañana’<br />

Wasüru ‘ayer’ Jurpüru ‘mañana pasado’<br />

Uka jurpüru ‘<strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

mañana pasado’<br />

14 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

SUTI LANTI<br />

Aymar ar<strong>un</strong>xa, kimsaqalu suti lantiw utji, ukanakax pä t’aqar jaljatawa.<br />

SINGULAR PLURAL<br />

Naya Nänaka (excluy<strong>en</strong>te)<br />

Juma Jumanaka<br />

Jupa Jupanaka<br />

Jiwasa Jiwasanaka (incluy<strong>en</strong>te)<br />

ARUNAKA<br />

Wawa.naka ‘niños/as’<br />

Uywa.naka ‘animales’<br />

Jaqi.naka ‘personas’<br />

Uta.naka ‘casas’<br />

EL sufijo -naka es el marcador <strong>de</strong>l plural,<br />

indica dos o más personas, cosas u objetos,<br />

se traduce al castellano -s, -es.<br />

15


UTJAYIR CH’AXTA ARUNAKA<br />

Aymar ar<strong>un</strong>xa, pusi utjayir ch’axta aruw utji, ukanakax akirinakawa:<br />

1ir. jaqi - ja ‘mí ‘<br />

2ir. jaqi - ma ‘tú’<br />

3ir. jaqi - pa ‘su’<br />

4ir. jaqi - sa ‘nuestro/a’<br />

UÑACHT’AYAWI<br />

Uta Uta.ja.wa<br />

Panka Panka.ma.wa<br />

Awtu Awtu.pa.wa<br />

Mama Mama.sa.wa<br />

16 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

SUTI YATIÑATAKI<br />

Aka aruskipawix suti yatiñatakiwa. Tata Jusikux pä jaqiruw sutinakap<br />

jiskt’aski.<br />

Nayan sutijax...<br />

¿K<strong>un</strong>as juman Jupan sutipax...<br />

sutimaxa?<br />

P. K<strong>un</strong>as juman sutimaxa R. Nayan sutijax Jorgewa.<br />

P. K<strong>un</strong>as jupan sutipaxa R. Jupan sutipax Carinawa.<br />

P. Jumansti R. Nayan sutijax Mil<strong>en</strong>kawa.<br />

P. Jupansti R. Jupan sutipax Manueluwa.<br />

Los sufijos posesivos <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

coadyuvar con <strong>los</strong> pronombres personales.<br />

17


KAWKINS QAMASI UK YATIÑATAKI<br />

Tata Mariomp mama Warampix khä qullu qhipaxan qamasipxi, jupanakax<br />

walja uywanipxiwa.<br />

Khäyan qamasta<br />

Kawkins qamasta<br />

P. Kawki.n.s jumax qamasta R. Nayax Sopocachi.n qamasta<br />

P. Kawki.n.s jupax qamasi R. Jupax San Jorge.n qamasi<br />

P. Jumasti R. Nayax Mirafloresa.n qamasta<br />

P. Tatamasti R. Jupax Alto marka.n qamasi.<br />

El sufijo –na es el marcador <strong>de</strong>l locativo se traduce ‘<strong>en</strong>’,<br />

por eso cuando <strong>los</strong> nombres <strong>de</strong> lugares terminan <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

consonante se agrega con la vocal “a”, <strong>de</strong>spués se aña<strong>de</strong> con<br />

el sufijo –na, pero, cuando terminan <strong>en</strong> <strong>un</strong> vocal se agrega<br />

directam<strong>en</strong>te con el sufijo –na.<br />

18 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

KAWKITAS UK YATIÑATAKI<br />

Mama Mariamp mama Warampix Tarijatapxiwa, jupanakax Orur markan<br />

aruskipasipki.<br />

A Kullaka, jumax kawkitatasa B Nayax Tarijatatwa,…Jumasti<br />

A Nayax Tarijata.rakitwa<br />

A Tatam mamamax kawkitapxisa B Tataj mamajax Tarijatapxarakiwa<br />

KIMSÏR JAQIMPI<br />

B Nänakax Tarijan qamasipxta<br />

A Jilata, jupax kawkitasa B Jupax Orurutawa,…Jupasti<br />

A Jupax Oruruta.rakiwa<br />

A Tatap mamapasti B Tatapax Orurutawa, mamapax<br />

PotositawaJupanakax Orur<br />

markan qamasxapxi.<br />

El sufijo –raki expresa la igualdad y la<br />

inclusión, se traduce ‘también’<br />

19


MARA YATIÑATAKI<br />

Ayllu Laq’a Utan qamasir jilatanak kullakanakax taqiniw mar yatisiñ<br />

m<strong>un</strong>apxi.<br />

Nayax sullkiritwa Nayax taypiritwa Nayax jiliritwa<br />

P. Jumax qawqha mara.ni.tasa. R. Nayax pä t<strong>un</strong>k mara.ni.twa.<br />

P. Jumasti. R. Nayax kimsa t<strong>un</strong>k mara. ni.twa.<br />

P. Kullakamax qhawqha mara.ni.sa. R. Jupax t<strong>un</strong>ka suxtan mara.ni.wa.<br />

P. Jumasti. R. Nayax pä t<strong>un</strong>k mayan mara.ni.twa.<br />

Cuando el sufijo –ni se aña<strong>de</strong> a <strong>los</strong> nombres<br />

está <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong>l posesivo y se traduce al<br />

castellano como verbo ‘t<strong>en</strong>er’.<br />

20 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

KUNA LURIRIS UK YATIÑATAKI<br />

Aymar markanx akham sawiw utji: Inäkasax chi’wit qalax lupir<br />

ituqaskañawa, jan ukax lupit ch’iwir itkataskañawa.<br />

Jupax yatichiriwa Jupax yatiqiriwa Jupax qulliriwa<br />

A Jumax k<strong>un</strong>a luriritasa B Nayax qulliritwa, qullañ<br />

A Nayax yatichiritwa, yatiñ utan<br />

utan Irnaqta: jumasti<br />

irnaqta Jupasti C Jupax yatiqiriwa, yatiñ utanrak<br />

yatiqi<br />

ARUNAKA<br />

Nayax anatiritwa ‘Yo soy jugador’<br />

Jumax arxatiritawa ‘Eres abogado’<br />

Jupax q’iwiriwa ‘Él es chofer’<br />

Jiwasax qilqiritanwa ‘Nosotros somos escritores’<br />

En el <strong>idioma</strong> aymara, el sufijo -iri sirve para<br />

nominalizar <strong>los</strong> verbos.<br />

21


JISKT’AÑATAKI<br />

Tata Pedrox Marioruw jiskt’aski, Pedrox Marion tatapan mamapan<br />

sutinakap yatiñ m<strong>un</strong>i.<br />

Jumax k<strong>un</strong>a Nayax Pedro<br />

sutinitasa satätwa<br />

A K<strong>un</strong>a sutinis juman mamamaxa. B Mamajan sutipax Marthawa.<br />

A Tatamansti. B Tatajan sutipax Carlowa.<br />

A Jumax sullkanitati. B Janiwa.<br />

Tal como po<strong>de</strong>mos apreciar, el sufijo –sti se<br />

traduce al castellano ‘¿y?’ Con el significado<br />

interrogativo, se aña<strong>de</strong> a difer<strong>en</strong>tes clases<br />

<strong>de</strong> nombres.<br />

22 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

UÑT’ASIÑATAKI<br />

kamisaki waliki<br />

P. Aski urukipan kullaka R. Aski urukipanay jilata<br />

P. K<strong>un</strong>as juman sutimax kullaka R. Nayan sutijax Andreawa, jumansti<br />

P. Nayan sutijax Oscarawa,<br />

kawkins jumax qamasta, kullaka R. Nayax Mirafloresan qamasta.<br />

P. Nayax Villa Armonian qamasta<br />

P. Jichhax kawkins irnaqta R. Orur<strong>un</strong> secretariat irnaqta,..jumasti<br />

P. Nayax Tarijan yatichirit irnaqta<br />

P. K<strong>un</strong>a sutinis masimaxa R. Masijan sutipax Zulmawa<br />

P. Waliki, jikisiñkam kullaka R. Jikisiñkamay jilata<br />

ARUNAKA<br />

Qamaña ‘vivir <strong>en</strong> armonía’<br />

Utjaña ‘vivir <strong>en</strong> la exist<strong>en</strong>cia’<br />

Jakaña ‘sobrevivir’,<br />

23


UÑT’AYAÑATAKI<br />

Mariomp Anampix jach’a yatiñ utan uñt’asipxi, jupanakax purapat<br />

yanapt’asisaw aymar ar yatiqasipki.<br />

A Nayax Juan Quispe satätwa, B Masijax Mil<strong>en</strong>ka Yujra satawa,<br />

jichhax San Jorg<strong>en</strong> Qamasta, San Jorg<strong>en</strong>rak qamasi,<br />

nayax aymar yatiqiritwa, jupax aymar yatiqirirakiwa,<br />

t<strong>un</strong>ka phisqhan maranitwa, pä t<strong>un</strong>k maraniwa,<br />

tatajan sutipax Car<strong>los</strong> Quispewa, tatapan sutipax Linu Yujrawa,<br />

mamajan sutipax Marthawa, mamapan sutipax Wara Ticonawa,<br />

mä jilanikitwa. jupax mä kullakan mä jilaniwa,<br />

ULLART’APXAÑANI<br />

: Juanchux jach’a yatiñ utan aymar yatiqi, jupax Copacabanatawa<br />

jichhax chukyaw markan qamxi .<br />

:Mil<strong>en</strong>kax kipkarakiw jach’a yatiñ utan aymar yatiqi, jupax<br />

Chukyaw markan yuririwa jichhax Tiwanakuruw irnaqir sarañ<br />

m<strong>un</strong>i.<br />

24 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

KAWKSAS UK YATIÑATAKI<br />

A Kawksas ch’iqaxa B Ch’iqax aksawa<br />

A Kupisti B Kupix aksawa<br />

A Kawsats willkax jals<strong>un</strong>i B Khaysat willkax jals<strong>un</strong>i<br />

A Kawsarus willkax jalanti B Khaysaruw willkax jalanti<br />

A Yuspajara, walikp<strong>un</strong> B Janiw k<strong>un</strong>akisa.<br />

yaticht’istaxa<br />

ARUNAKA<br />

Thiya ‘bor<strong>de</strong> / orilla’ K’uchu ‘rincón’<br />

Ch’iqa ‘lado isquierdo’ Kupi ‘lado <strong>de</strong>recho’<br />

Nayra ‘a<strong>de</strong>lante’ Qhipa ‘atrás’<br />

Willka jalsu ‘este’ Willka jalanta ‘oeste’<br />

Uksawa ‘ese lado es’ Aksawa ‘este lado es’<br />

25


ARUSKIPAWI<br />

Qullasuyu Bolivia markasanxa, kimsa t<strong>un</strong>k jila aruw utji, yaqhip ar<strong>un</strong>akax,<br />

armataxiwa.<br />

K<strong>un</strong> sañs m<strong>un</strong>i ...sañ m<strong>un</strong>i<br />

A Jumax aymar parliritati. B Jïsa, nayax parliritwa.<br />

A Ukjamax k<strong>un</strong> sañs m<strong>un</strong>i<br />

“qharurkama” Castellan ar<strong>un</strong>xa. B ¡Ah¡ hasta mañana.<br />

A K<strong>un</strong>a ar<strong>un</strong>aks parlañ yatta. B Aymara, Castellano,<br />

A Waliki, ukhamax jallallt’atatawa...<br />

Ingles ukanaka.<br />

26 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

PAYÏR T’AQA<br />

CHACHA – WARMI<br />

Aymar sarawinxa, k<strong>un</strong>as panip<strong>un</strong>iw sapxiwa, ukatwa sapa ayll<strong>un</strong>xa<br />

chacha warmip<strong>un</strong>iw wali yäqata.<br />

Chacha<br />

Wayna<br />

Yuqa<br />

Yuqalla<br />

Achachila<br />

Awkch’i<br />

Tullqa<br />

Allchhi<br />

Tiyu<br />

Ichutata<br />

Warmi<br />

Tawaqu<br />

Phuchha<br />

Imilla<br />

Awicha<br />

Taykch’i<br />

Yuxch’a<br />

Wawa<br />

Ipala<br />

Ichumama<br />

27


UÑACHT’AYIR ARUNAKA<br />

Aymar ar<strong>un</strong>xa, kimsa uñacht’ayir aruw utji, uka uñacht’ayir ar<strong>un</strong>akax<br />

akirinakawa:<br />

Uka<br />

Aka<br />

Khaya<br />

K<strong>un</strong>as akaxa ukax panqarawa<br />

K<strong>un</strong>as ukaxa akax q<strong>un</strong>uñawa<br />

K<strong>un</strong>as khayaxa khayax utawa<br />

Para mostrar varios objetos y cosas, po<strong>de</strong>mos<br />

combinar con el sufijo –naka, es <strong>de</strong>cir ukanaka,<br />

‘esos’ akänaka, ‘estos’ khänaka, ‘aquel<strong>los</strong>/as’.<br />

28 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

SAMINAKA<br />

Aymar markan wiphalapax paqalqu saminiwa, uka saminakax janiw ina<br />

ukjamakikiti, jan ukax may maya uñacht’awinakanirakiwa.<br />

Uqi<br />

‘Plomo’<br />

Wila<br />

‘Rojo’<br />

Ch’uxña<br />

‘Ver<strong>de</strong>’<br />

Churi<br />

‘Naranjado’<br />

Qullasuyu, Bolivia markan wiphalapax kimsa<br />

saminiwa uka saminakax akirinakawa: wila, q’illu<br />

ukjarux ch’uxña.<br />

Janq’u<br />

‘Blanco’<br />

Larama<br />

‘Azúl’<br />

Ch’iyära<br />

‘Negro’<br />

Kulli<br />

‘Lila’<br />

Laqhu<br />

Ch’uxña<br />

‘Ver<strong>de</strong><br />

claro’<br />

Q’illu<br />

‘Amarillo’<br />

Chuchi<br />

‘Café’<br />

anti<br />

‘Rosado’<br />

Saj<strong>un</strong>a<br />

‘Celeste’<br />

29


ISINAKA<br />

Aymar markanxa, taqiniw jilïr mallkusar chhijllapxañasa. Mallkux wali<br />

markasat amuyt’iriñapawa. Yaqhip isinakapax akirinakawa.<br />

LLUCH’U<br />

P. K<strong>un</strong>a saminis aka lluch’uxa P. K<strong>un</strong>a saminis uka wiskhuxa<br />

R. Uka lluch’ux ch’uxña saminiwa R. Aka wiskhux ch’iyar saminiwa<br />

P. K<strong>un</strong>a saminis khä Wak’axa<br />

R. Khä wak’ax uqimpit ch’uxñampitawa.<br />

30 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

WAK’A<br />

WISKHU


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

-NKI CH’AXTA ARU<br />

Aka ch’axta arux jiskt’añ ar<strong>un</strong>akaruw jak’achasi. Wali wakiskiriw<br />

jiskt’añataki, ukjamarak jaysañataki.<br />

MANQHANCHA<br />

P. Khitinkis aka manqhanchaxa P. Khitinkis uka pulliraxa<br />

R. Uka manqhanchax jupankiwa R. Aka pullirax mamajankiwa<br />

PUNCHU<br />

P. Khitinkis uka p<strong>un</strong>chuxa P. Khitinkis khä phulluxa<br />

R. Aka p<strong>un</strong>chux nayankiwa R. Khä phullux mamajankiwa<br />

El sufijo –nki <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara se traduce ‘<strong>de</strong>’, ti<strong>en</strong>e<br />

carácter g<strong>en</strong>etivo. Acá se muestra siguido al pronombre<br />

interrogativo khiti ‘quién’<br />

PULLIRA<br />

PHULLU<br />

31


P. Aka laram chumpax<br />

jumankiti<br />

R. Jïsa, uka laram<br />

chumpax nayankiwa<br />

R. Janiw uka laram<br />

chumpax nayankitti,<br />

uka laram chumpax<br />

jilajankiwa.<br />

QUTU ARUNAKA<br />

Aka jiskt’awinakarux jaysapxsnawa jïsa, saya jan ukax janiwa uka<br />

ar<strong>un</strong>akampi.<br />

CHUMPA<br />

P. Uka ch’umphi almillax<br />

mamamankiti<br />

R. Saya, aka ch’umphi<br />

almillax mamajankiwa<br />

R. Janiw uka ch’umphi<br />

almillax mamamankiti,<br />

uka ch’umphi almillax<br />

phuchhajankiwa.<br />

Tal como hemos notado, las oraciones<br />

interrogativas requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong>a respuesta<br />

afirmativa o negativa.<br />

32 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

ALMILLA


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

JISKT’AWINAKAR JAYSAÑATAKI<br />

Iyaw siri, jiskhiri, janiw siri, ukjarux janit sas jiskhir ar<strong>un</strong>akax<br />

chiqaparjam arsuñatakiw aski.<br />

P. Jupax qulliriti<br />

R. Saya, jupax qulliriwa.<br />

P. Jupax yatichiriti<br />

R. Janiw jupax yatichirikiti, jupax qulliriwa.<br />

P. Jupax España markankiriti<br />

R. Janiw Jupax España markankirikiti<br />

Jupax V<strong>en</strong>ezuela markankiriwa.<br />

P. Jupax mama Marian phuchhapati<br />

R. Saya, jupax mama Marian phuchhapawa.<br />

P. Janit jupax mama Waran phuchhapäki<br />

R. Janiwa, jupax mama Marian<br />

Phuchhapawa..<br />

33


JAKHUÑANAKA<br />

Jakhuñax jasakiwa, janiu ch’amakiti. Nayraqatax ampar luk’ananak mayat<br />

qalltas t<strong>un</strong>kakam jakt’ama.<br />

0 Ch’usa 15 T<strong>un</strong>ka phisqhani<br />

1 Maya 16 T<strong>un</strong>ka suxtani<br />

2 Paya 17 T<strong>un</strong>ka paqalq<strong>un</strong>i<br />

3 Kimsa 18 T<strong>un</strong>ka kimsaqalq<strong>un</strong>i<br />

4 Pusi 19 T<strong>un</strong>ka llat<strong>un</strong>kani<br />

5 Phisqha 20 Pä t<strong>un</strong>ka<br />

6 Suxta 21 Pä t<strong>un</strong>k mayani<br />

7 Paqalqu 30 Kimsa t<strong>un</strong>ka<br />

8 Kimsa qalqu 50 Phisqha t<strong>un</strong>ka<br />

9 Llat<strong>un</strong>ka 90 Llat<strong>un</strong>k t<strong>un</strong>ka<br />

10 T<strong>un</strong>ka 100 Pataka<br />

11 T<strong>un</strong>ka mayani 500 Phisqha pataka<br />

12 T<strong>un</strong>ka payani 1.000 Waranqa<br />

13 T<strong>un</strong>ka kimsani 1.000.000 Mill<strong>un</strong>a<br />

14 T<strong>un</strong>ka pusini<br />

34 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

JAKTHAPIÑA JAKHUQAÑA<br />

MIRAYAÑA JALJAÑA<br />

Jakhuñanakampix jakthapsnawa, jakhuqsnawa, mirayaraksnawa,<br />

ukhamarak jaljaraksnaw akhamata.<br />

+ =<br />

P. Pä quqamp mä quqampix qawqha quqasa = R. Kimsa quqawa<br />

P. Payamp mayampix qawqhasa = R Kimsawa<br />

+<br />

-<br />

x<br />

/<br />

P. Kimsamp payampix qawqhasa R. Phisqhawa<br />

P. T<strong>un</strong>kamp pä t<strong>un</strong>kampix qawqhasa R.Kimsa t<strong>un</strong>kawa<br />

P.T<strong>un</strong>kat pay apaqama, qawqhasa R. Kimsaqalquwa<br />

P. Patakat phisqha t<strong>un</strong>k apaqama, qawqhasa R. Phisqha t<strong>un</strong>kawa<br />

P. Kimsa kut pay jakt’ama, qawqhasa R. Suxtawa<br />

P. Pä kut t<strong>un</strong>k jakt’ama, qaqhasa R. Pä t<strong>un</strong>kawa<br />

P. T<strong>un</strong>kat panïr jaljama, qawqhakamasa R. Phisqakamawa<br />

P. Phisqhat panïr jaljama, qawqhakamasa R. Pä chikatankamawa<br />

35


-NI CH’AXTA ARU<br />

Jichhax jiskt’awinakar jaysañrak yatiqapxañani.<br />

P. Jumax qawqha maranitasa R. Nayax pä t<strong>un</strong>k<br />

maranitwa<br />

P. Nayax qawqha pankanitsa R. Jumax kimsa<br />

pankanitawa<br />

P. Jupax qawqha qilqañanisa R. Jupax pä<br />

qilqañaniwa<br />

P. Jiwasax qawqha q<strong>un</strong>uñanitansa R. Jiwasax pä<br />

q<strong>un</strong>uñanitanwa<br />

Debemos pron<strong>un</strong>ciar notablem<strong>en</strong>te las palabras<br />

interrogativas como qawqha ‘cuanto’ y kawkha<br />

‘don<strong>de</strong>’ porque estas palabras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> significados<br />

distintos.<br />

36 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

PACHA SARAYIRI<br />

ARUSKIPAWI<br />

A Kullaka, mayay jiskt’asima. B K<strong>un</strong>acha.<br />

A Pachay awist’ita, k<strong>un</strong>a pachaxisa. B Pusi jayp’ut phisqha<br />

k’atanakampixiwa.<br />

A Yuspajar kullaka, ukhamax mäk sarä. B Iyaw jilata, saramaya.<br />

37


KIMSÏR T’AQA<br />

JANCHI SUTINAKA<br />

Janchinakasan sutinakapat yatxatañax wali wakiskiriwa. Yaqhip sutinakax<br />

akirinakawa.<br />

38 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

QULLIRIN JISKT’ANAKAPA<br />

Qullirinakax aymar markan sarawipat yatipxañapawa.Ukhamarak taqi<br />

m<strong>un</strong>asiñ chuymampiw usutanakar yanapt’apxañapa.<br />

PAYIR JAQIR JISKT’AÑATAKI<br />

P. Jilata, k<strong>un</strong>as jumar ustama R. Nayar p’iqiw usutu<br />

P. Achachila, jumax k<strong>un</strong>at usutatasa R. Nayax kayut usutätwa<br />

KIMSIR JAQIT JISKT’AÑATAKI<br />

P. Jupar k<strong>un</strong>as usu R. Jupar p’iqiw usu<br />

P. Awichamax k<strong>un</strong>at usutasa R. Awichajax kayut usutawa<br />

Alg<strong>un</strong>as <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la cultura aymara<br />

son psicológicas, tales como el ajayu, katja,<br />

anchanchu, etc.<br />

39


MÄ QAMAWI<br />

Ayllu Machaq Markan Wali k’uchikiw tata Rolandomp mama Mariampix<br />

qamasipxi, jupanakax wali m<strong>un</strong>asiñ chuymanipxiwa.<br />

Mama Mariamp tata Rolandompix jaqichatapxiwa, jupanakax kimsa<br />

wawanipxiwa, pä yuqall mä imilla, jilïr yuqapax Mariowa, taypïr phuchhapax<br />

Monicawa, sullka yuqapax Gorgewa, taqpachaniw ayllu Machaq Markan<br />

qamasipxi.<br />

JAYSAÑATAKI<br />

1.K<strong>un</strong>a sutinis mama Marian chachapaxa<br />

R..................................................................................................<br />

2.Tata Rolamdomp mama Mariampix qawqha wawanipxisa<br />

R. ...............................................................................................<br />

Los nombres propios <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara manti<strong>en</strong><strong>en</strong> su<br />

escritura original, a<strong>un</strong>que <strong>los</strong> hablantes monolinguies<br />

<strong>de</strong> este <strong>idioma</strong> lo refonemizan.<br />

40 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

SUTI CHIMPU<br />

Qullasuyu Markan qamasirinakax suti chimp apnaqasipxañasap<strong>un</strong>iwa,<br />

jan ukax janiw jaqirjam uñjatapksnati.<br />

SUTI PHUQHATA: DIEGO ALANOCA CONDORI<br />

KAWKITASA: BOLIVIATAWA<br />

KAWKINS QAMASI: ALTU-MARKANA. AV.<br />

TUPAK KATARIN QAMASI. JAKHUWIPAX - 20WA.<br />

JAQICHATAT JANICHA: JANIWA<br />

KUNÄRSAS YURITAYNA: 2 URU SARAQATA<br />

SATA QALLTA PHAXSINA 2006 MARANA<br />

KUNA LURIRISA: YATIQIRIWA<br />

---------------------------<br />

RIXINTAÑATAKI<br />

Diego Alanocax Boliviatawa, jupax Altu markan<br />

qamasi, janiw jaqichatakiti, urupax 20 uru saraqata<br />

sata qallta phaxsinkiwa, jupax yatiqiriwa.<br />

ARUNAKA<br />

Phuqhata ‘completo’<br />

Jaqichata ‘casado’<br />

Apnaqaña ‘manejar/ portar’<br />

41


WILA MASI<br />

Rolando María<br />

Manuel Ana Monica<br />

Wara<br />

Rolandomp Maríampix pä wawanipxiwa, mä yuqa, mä<br />

phuchha, jilïr yuqapax Manuel sutiniwa, sullka phuchhapax<br />

Mónica sutiniwa. Manuelox tata Rolandon jilïr yuqapawa.<br />

Manuelon warmipax Ana sutiniwa,Rolandomp Anampix<br />

mä phuchhanipxiwa, phuchhapax Wara sutiniwa. Waran<br />

achachilapax Rolando sutiniwa, awichapax Maria<br />

sutiniwa. Warax janiw jilanikiti, sapa imill wawakiwa.<br />

42 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

UÑT’AYASIÑATAKI<br />

Jilatanak kullakanaka...<br />

A Aski urukipan jilatanak kullakanaka,<br />

Nayan sutijax Ricardo Quispewa,<br />

Nayax qulliritwa,<br />

Chukyaw markat purinta,<br />

Jumanakamp aruskipt’añataki...<br />

Jilata, kawkits jutta<br />

Tata Ricardo Quispex ayllu Janq’u Qalaruw puri<br />

ukanxa, taqi jilanak kullakanakampiw aruskipi, q’uma<br />

um tuqita, ukhamarak k’umar jakasiñ tuqinakata.<br />

43


Jupax wali kusisitawa<br />

‘Ella es muy alegre’<br />

Jupax wali jiwakiwa<br />

‘Ella es muy bonita’<br />

Jupax wali ch’ikhiwa<br />

‘Ella es muy intelig<strong>en</strong>te’<br />

UÑNAQANAKA<br />

Jupax wali llakitawa<br />

‘Ella es muy triste’<br />

Jupax wali tuqisiriwa<br />

‘Él es muy criticón’<br />

Jupax wali q’aphawa<br />

‘Él es bu<strong>en</strong> trabajador’<br />

ARUNAKA<br />

Jach’a ‘gran<strong>de</strong>’<br />

Jisk’a ‘pequeño’<br />

Thantha ‘ropa vieja’<br />

Machaqa ‘nuevo’<br />

Jupax wali thithitawa<br />

‘Él es muy <strong>en</strong>ojado’<br />

Jupax wali asxaririwa<br />

‘Él es muy tímido’<br />

Jupax wali jayrawa<br />

‘Él es muy flojo’<br />

44 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

PATA UYWANAKA<br />

Uka uywanakax pata thaya uraqin jakasiripxiwa, t’arwanakap phuy<strong>un</strong>akap<br />

ukhamarak lip’ichinakapax wali askiw aymar sarawinxa.<br />

MALLKU ‘cóndor’ QARWA ‘llama’<br />

TITI ‘puma’ WANAKU ‘huanaku’<br />

ALPACHU ‘alpaca’<br />

WARI ‘vicuña’<br />

45


PUSÏR T’AQA<br />

PACHA<br />

Nayra achachil awichanakasax pachaparuw k<strong>un</strong>s lurapxiritayna,<br />

pachaparuw yapuchapxiritayna, ch’uñuchapxiritayna, juk’ampinakampi<br />

ukatwa aymar markanxa k<strong>un</strong>a lurañas pachanikiw saw arux utji.<br />

Jupanakax qalanakata, warawaranakata, jamach’ k’anwanakata<br />

juk’ampinakat pach sarayapxiritayna.<br />

JALLU CHHIJCHHI KHUNU<br />

LUPI THAYA QINAYA<br />

ARUNAKA<br />

Ch’amaka ‘oscuridad’<br />

Juyphi ‘helada’<br />

Chhull<strong>un</strong>khi ‘hielo’<br />

J<strong>un</strong>t’u ‘cali<strong>en</strong>te’<br />

Llaphi ‘tibio’<br />

Ch’iwi ‘sombra’<br />

Urpu ‘neblina’<br />

46 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

PHAXSINAKA<br />

Aymar ar<strong>un</strong>xa, phaxsi arux pä amuyta’winxa, akanxa sañ m<strong>un</strong>iwa ‘<strong>los</strong><br />

meses <strong>de</strong>l año’, yaqha arsuwinx sañ m<strong>un</strong>arakiwa ‘la l<strong>un</strong>a’<br />

AYMARA CASTELLANO<br />

Chinuqa<br />

Anata<br />

Achuqa<br />

Llamayu<br />

Qasawi<br />

Mara t’aqa<br />

Willka kuti<br />

Lakan phaxsi<br />

Sata qallta<br />

Taypi sata<br />

Lapaka<br />

Jallu qallta<br />

Enero<br />

Febrero<br />

Marzo<br />

Abril<br />

Mayo<br />

J<strong>un</strong>io<br />

Julio<br />

Agosto<br />

Septiembre<br />

Octubre<br />

Noviembre<br />

Diciembre<br />

47


KUNS UKAN LURASKAPXI<br />

(1) Kumpurill patan walja panqaraw apxatata.<br />

(2) Sapakiw jisk’a Warax muñik t’ixitamp anatasiski.<br />

(3) Mama Mariyax qarwa t’arw qapuski.<br />

(4) Phisix jisk’a Wararuw uñch’ukiski.<br />

(5) Maryux awtumpiw anataski.<br />

(6) Julik<strong>un</strong> utapax yatiqañ ut jak’ankiwa.<br />

El sufijo–ska, marca el pres<strong>en</strong>te progresivo,<br />

es <strong>de</strong>cir la acción se realiza <strong>en</strong> el mismo<br />

mom<strong>en</strong>to se traduce al Castellano ando, <strong>en</strong>do<br />

y y<strong>en</strong>do.<br />

48 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


P. K<strong>un</strong> k<strong>un</strong> siritasa<br />

R. Jay jay siritwa<br />

P. K<strong>un</strong>as k<strong>un</strong>asa,<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

Mä tawaqux<br />

JAMUSIÑANAKA<br />

P. K<strong>un</strong> k<strong>un</strong> siritasa<br />

R. Jay jay siritwa<br />

P. K<strong>un</strong>as k<strong>un</strong>asa...<br />

Muykas thuqhkasax<br />

Mäkiw usuripti<br />

P. K<strong>un</strong>äpachasa<br />

R. Ukax...<br />

P. K<strong>un</strong>äpachasa<br />

R. Ukax...<br />

qapuwa<br />

P. K<strong>un</strong> k<strong>un</strong> siritasa<br />

R. Jay jay siritwa<br />

P. K<strong>un</strong>as k<strong>un</strong>asa,<br />

ch’iwiwa<br />

ARUNAKA<br />

Wallq’i ‘Preñada’<br />

Ch’arana ‘Húmedo’<br />

Umar mantasax jan ch’aranjat’asiri<br />

Ninar mantasax jan nakhantayasiri<br />

49


SÄWINAKA<br />

Manuelitux wajchawa, achachilapampikiw qamasi. Achachil Siskux<br />

Manuelit allchhiparuw iwxaski.<br />

1. Janiw awk taykar jachayañäkiti,<br />

jan k<strong>un</strong>aniw jiwaña.<br />

2. Janiw uta p<strong>un</strong>kur q<strong>un</strong>uñäkiti,<br />

jaqiw k’arintasiri.<br />

3. Janiw yuqall wawanx nakhantat ch’uqix manq’añäkiti,<br />

ijma warmimpiw jaqichasiña.<br />

4. Janiw ch’iqa wiskhump jawq’asiñäkiti,<br />

qhiñchhañawa.<br />

5. Janiw ampar luk’anamp kurmir pikch’ukiñäkiti,<br />

ampar luk’anaw ñusaqasiri.<br />

Aymar markanxa, qhip nayr uñtasaw<br />

sarnaqaña, sasaw achachil awichanakasax<br />

iwxasiri.<br />

50 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

SIW SAWI<br />

PILPINTUMPIT LULIMPITA<br />

Mä kutix sumi pata uraqin mä q’illu panqaraw jilatayna, uka<br />

panqarax wali jiwakp<strong>un</strong> panqaratayna, sapakitap laykux taqiniw wal jupar<br />

m<strong>un</strong>apxatayna.<br />

Ukatwa mä urux lulimp pilpintumpix panqaratjamax wal<br />

waykasipxatayna, ukjamarak nuwasipxatayna, ukjamaruw panqarax mä<br />

ch’amak thaya aruman aliqakiw chhaqhatayna, ukjam uñjasax pilpintump<br />

lulimpix wali mulljataw aruskipxapxatayna. ukatxa mä arumakirakiw<br />

panqarax pachpan panqarxatayna.<br />

sapxiwa.<br />

Ukhat jichhurkamax pìlpintump lulimpix wiñay masixapxiw<br />

El sufijo –tayna es el marcador <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong> remoto<br />

lejano, don<strong>de</strong> aparece g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> relatos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

cu<strong>en</strong>tos, historias etc. Se traduce al castellano ‘habia’<br />

51


CH’UQI SATAÑXATA<br />

Tata Jusikump-mama Thayampix pamparuw wali alwat ch’uq satir<br />

sarapxi, wali k’uchikiw jupanakax taqi kast ch’uqinak satapxaraki, wila<br />

ch’uqi, sani imilla, axawiri, p’itikilla juk’ampinakampi.Tata Jusikux waka<br />

yapitampiw sukarpayi, mama Thayax makirakiw sukar ch’uq il<strong>un</strong>ti, ukharux<br />

sullka yuqapaw qhipat iwij wan qhallantaraki, ukhamarus jupanakax<br />

kimsa wawanipxiwa, pä yuq mä phucha, Jilir yuqapax jach’a yatiñ utan<br />

arxatiñatakiw yatxataski, phuchhapax qullir yanapiriñatakiw yatiqaskaraki.<br />

Ukatwa tata Jusikump mama Thayampix wali kusisit qamasipxi.<br />

JAYSAWI<br />

1. K<strong>un</strong>a sutinis mama Thayan chachapaxa<br />

R.................................................................................<br />

2. Mama Thayamp tata Jusikumpix qawqha wawanipxisa<br />

R.................................................................................<br />

52 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

MALLKU<br />

Mallkux taqi jamach’inakat<br />

sipan jach’awa, ukjamarus<br />

jach’a kh<strong>un</strong>u qullu patanakan<br />

yatitarakiwa. Mallkurux janiw<br />

khitis sawkaskaspat sapxiwa,<br />

ukhamarak mallkux awyayala<br />

uraqin chimpupat uñt’atarakiwa.<br />

Mallkux wali qamasan axsarkay<br />

jach’a jamach’iwa.<br />

UYWANAKAT ULLAPXAÑANI<br />

QARWA<br />

Qarwax pata thaya uraqin<br />

jakasir uywawa, ukampisa q’ipi<br />

khumnaqir uywawa, t’arwapax<br />

wali askiw ch’ankha qapuñataki<br />

ukhamarus uka ch’ankhanakax<br />

walirakiw isinak sawuñataki.<br />

Qarwax uta uywawa ukjamarus<br />

wali ch’ikhi uywat uñt’atawa.<br />

53


PHISQHÏR T’AQA<br />

ARU LURAYIRINAKA<br />

Ullart’apxañaniwa phisqa t<strong>un</strong>ka aru lurayirinaka, uka aru lurayirinakax –ña<br />

ch’axta aruruw tukuyapxi.<br />

Nro ARU<br />

LURAYIRINAKA<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

4.<br />

5.<br />

6.<br />

7.<br />

8.<br />

9.<br />

10.<br />

11.<br />

12.<br />

13.<br />

14.<br />

15.<br />

16.<br />

17.<br />

18.<br />

19.<br />

20.<br />

21.<br />

22.<br />

23.<br />

24.<br />

25.<br />

Ayruña<br />

Apnaqaña<br />

Anataña<br />

Awatiña<br />

Apaniña<br />

Achikt’aña<br />

Apthapiña<br />

Alaña<br />

Aljaña<br />

Amtaña<br />

Arxataña<br />

Armaña<br />

Ar<strong>un</strong>taña<br />

Chiqt’aña<br />

Ch’ukuña<br />

Chint’aña<br />

Ist’aña<br />

Irnaqaña<br />

Ikiña<br />

Imaña<br />

Jaylliña<br />

Jakhuña<br />

Jalaña<br />

Jutaña<br />

Jiwaña<br />

Nro ARU<br />

LURAYIRINAKA<br />

26.<br />

27.<br />

28.<br />

29.<br />

30,<br />

31.<br />

32.<br />

33.<br />

34.<br />

35.<br />

36.<br />

37.<br />

38.<br />

38.<br />

40.<br />

41.<br />

42.<br />

43.<br />

44.<br />

45.<br />

46.<br />

47.<br />

48.<br />

49.<br />

50.<br />

Jiskt’aña<br />

Jawsaña<br />

Jist’kataña<br />

Jamp’atiña<br />

Jachaña<br />

Jaljaña<br />

Jariña<br />

Jaytaña<br />

Jaysaña<br />

J<strong>un</strong>t’uchaña<br />

Jaqichaña<br />

K’iyaña<br />

Kutt’ayaña<br />

Kharjaña<br />

Khuyuña<br />

K’anaña<br />

Katuqaña<br />

Laruña<br />

Luraña<br />

Lup’iña<br />

Lip’iyaña<br />

Llamayuña<br />

Manq’aña<br />

M<strong>un</strong>aña<br />

Mistuña<br />

54 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nayax<br />

Jumax<br />

Jupax<br />

Jiwasax<br />

PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nänakax<br />

Jumanakax<br />

Jupanakax<br />

Jiwasanakax<br />

PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nayax<br />

Jumax<br />

Jupax<br />

Jiwasax<br />

PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nänakax<br />

Jumanakax<br />

Jupanakax<br />

Jiwasanakax<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

ARUNAK TAMACHAÑATAKI<br />

TIEMPO PASADO PRESENTE SINGULAR<br />

FORMA<br />

AFIRMATIVA<br />

-twa<br />

-tawa<br />

-i-uywa<br />

-tanwa<br />

FORMA<br />

INTERROGATIVA<br />

-tti<br />

-tati<br />

-iti -uti<br />

-tanti<br />

FORMA<br />

NEGATIVA<br />

janiw -ktti<br />

janiw -ktati<br />

janiw -kiti<br />

janiw -ktanti<br />

TIEMPO PASADO PRESENTE PLURAL<br />

FORRMA<br />

AFIRMATIVA<br />

-pxta<br />

-pxta<br />

-pxi<br />

-pxtan<br />

FORRMA<br />

AFIRMATIVA<br />

- ..<br />

- .. ta<br />

- ni<br />

-ñani<br />

FORRMA<br />

AFIRMATIVA<br />

-pxä<br />

-pxäta<br />

-pxani<br />

-pxañani<br />

FORMA INTER-<br />

ROGATIVA<br />

-pxtti<br />

-pxtati<br />

-pxiti<br />

-pxtanti<br />

FORMA<br />

INTERROGATIVA<br />

janiw -pktti<br />

janiw -pktati<br />

janiw -pkiti<br />

janiw -pktanti<br />

TIEMPO FUTURO SINGULAR<br />

FORMA INTER-<br />

ROGATIVA<br />

-tti<br />

-tati<br />

-niti<br />

-ñaniti<br />

FORMA<br />

NEGATIVA<br />

janiw -kätti<br />

janiw -kätati<br />

janiw -kaniti<br />

janiw -kañäniti<br />

TIEMPO FUTURO PLURAL<br />

FORMA INTER-<br />

ROGATIVA<br />

-pxätti<br />

-pxätati<br />

-pxaniti<br />

-pxañäniti<br />

FORMA<br />

NEGATIVA<br />

janiw -pkätti<br />

janiw -pkätati<br />

janiw -pkaniti<br />

janiw -pkañäniti<br />

FORMA NEGATIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -kta<br />

janit -kta<br />

janit -ki<br />

janit -ktan<br />

FORMA NEGATIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -pkta<br />

janit -pkta<br />

janit -pki<br />

janit -pktan<br />

FORMA NEGATIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -kä<br />

janit -käta<br />

janit -kani<br />

janit -kañani<br />

FORMA NEGATIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -pkä<br />

janit -pkäta<br />

janit -pkani<br />

janit -pkañani<br />

55


PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nayax<br />

Jumax<br />

Jupax<br />

Jiwasax<br />

PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nänakax<br />

Jumanakax<br />

Jupanakax<br />

Jiwasanakax<br />

PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nayax<br />

Jumax<br />

Jupax<br />

Jiwasax<br />

PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nänakax<br />

Jumanakax<br />

Jupanakax<br />

Jiwasanakax<br />

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO SINGULAR<br />

FORMA AFIR-<br />

MATIVA<br />

-sktwa<br />

-sktawa<br />

-skiwa<br />

-sktanwa<br />

FORMA INTERRO-<br />

GATIVA<br />

-sktti<br />

-sktati<br />

-skiti<br />

-sktanti<br />

FORMA<br />

NEGATIVA<br />

janiw -ktti<br />

janiw -ktati<br />

janiw -kiti<br />

janiw -ktanti<br />

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO PLURAL<br />

FORRMA AFIR-<br />

MATIVA<br />

-skapxtwa<br />

-skapxtawa<br />

-skapxiwa<br />

-skapxtanwa<br />

FORMA INTERRO-<br />

GATIVA<br />

-skapxtti<br />

-skapxtati<br />

-skapxiti<br />

-skapxtanti<br />

FORMA<br />

NEGATIVA<br />

janiw -pktti<br />

janiw -pktati<br />

janiw -pkiti<br />

janiw -pktanti<br />

TIEMPO REMOTO CERCANO SINGULAR<br />

FORRMA AFIR-<br />

MATIVA<br />

-yätwa<br />

-yätawa<br />

- .. nwa<br />

-yätanwa<br />

FORMA INTERRO-<br />

GATIVA<br />

-yätti<br />

-yätati<br />

- .. nti<br />

-yätanti<br />

FORMA<br />

NEGATIVA<br />

janiw -kayätti<br />

janiw -kayätati<br />

janiw - .. kanti<br />

janiw -kayätanti<br />

TIEMPO REMOTO CERCANO PLURAL<br />

FORRMA AFIR-<br />

MATIVA<br />

-pxayätwa<br />

-pxayätawa<br />

- .. nwa<br />

-pxayatanwa<br />

FORMA INTERRO-<br />

GATIVA<br />

-pxayätti<br />

-pxayätati<br />

-pxanti<br />

-pxayätanti<br />

FORMA<br />

NEGATIVA<br />

janiw -pkayätti<br />

janiw -pkayätati<br />

janiw -pkanti<br />

janiw -pkayätanti<br />

FORMA NEGA-<br />

TIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -kta<br />

janit -kta<br />

janit -ki<br />

janit -ktan<br />

FORMA NEGA-<br />

TIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -pkta<br />

janit -pkta<br />

janit -pki<br />

janit -pktan<br />

FORMA NEGA-<br />

TIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -kayäta<br />

janit -kayäta<br />

janit -käna<br />

janit -kayätan<br />

FORMA NEGA-<br />

TIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -pkäyata<br />

janit -pkayäta<br />

janit -pkäna<br />

janit -pkayätan<br />

56 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nayax<br />

Jumax<br />

Jupax<br />

Jiwasax<br />

PRONOMBRES<br />

PERSONALES<br />

Nänakax<br />

Jumanakax<br />

Jupanakax<br />

Jiwasanakax<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

TIEMPO REMOTO LEJANO SINGULAR<br />

FORMA AFIR-<br />

MATIVA<br />

-tätwa<br />

-tätawa<br />

-taynawa<br />

-tätanwa<br />

FORMA INTER-<br />

ROGATIVA<br />

-tätti<br />

-tätati<br />

-taynati<br />

-tätanti<br />

FORMA<br />

NEGATIVA<br />

janiw -katätti<br />

janiw -katätati<br />

janiw -kataynati<br />

janiw -katätanti<br />

TIEMPO REMOTO LEJANO PLURAL<br />

FORRMA<br />

AFIRMATIVA<br />

-pxatätwa<br />

-pxätatawa<br />

-pxataynawa<br />

-pxatätanwa<br />

FORMA INTER-<br />

ROGATIVA<br />

-pxatätti<br />

-pxatätati<br />

-pxataynati<br />

-pxatätanti<br />

FORMA<br />

NEGATIVA<br />

janiw -pkatätti<br />

janiw -pkatätati<br />

janiw -pkataynati<br />

jnaiw -pkatätanti<br />

FORMA NEGATIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -katäta<br />

janit -katäta<br />

janit -katayna<br />

janit -katätan<br />

FORMA NEGATIVA<br />

INTERROGATIVA<br />

janit -pkatäta<br />

janit -pkatäta<br />

janit -pkatayna<br />

janit -pkatätan<br />

57


JISKT’AÑ ARUNAKA<br />

Jiskt’añ ar<strong>un</strong>akarux walja ch’axta ar<strong>un</strong>akaw jak’achasi uka ch’axta<br />

ar<strong>un</strong>akar mayjt’ayiwa.<br />

K<strong>un</strong>a.sa ‘Qué es’<br />

Khiti.sa ‘Quién es’<br />

Qawqha.sa ‘Cuánto es’<br />

Kawkiri.sa ‘Cuál es’<br />

Kawkha.sa ‘Dón<strong>de</strong> es’<br />

K<strong>un</strong>jama.sa ‘Cómo es’<br />

K<strong>un</strong>arsa.sa / k<strong>un</strong>aqata.sa ‘Cuándo es’<br />

Tal como po<strong>de</strong>mos apreciar, estos pronombres exig<strong>en</strong><br />

que el sufijo -sa <strong>de</strong> información se añada para formular<br />

las preg<strong>un</strong>tas, asimismo cuadyuva j<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te con el<br />

sufijo -xa tópico.<br />

58 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

UÑT’AT CH’AXTA ARUNAKA<br />

Aymar ar<strong>un</strong>xa walja ch’axta ar<strong>un</strong>akaw utji, wali uñt’atanakax<br />

akirinakawa.<br />

Ch’axta<br />

ar<strong>un</strong>aka<br />

Uñacht’ayawinaka Suti Castellano<br />

-ru Jupax anuruw t’ant’ waxt’i Direccional a, hacia, al<br />

-taki Jupax tatapatakiw isi ali Destinativo para<br />

-mpi Jupax warmipampiw irnaqi Conj<strong>un</strong>tor y, con<br />

-ta Nayax wiyachat jutta Procedência <strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

-raki Jupax jilajatakirakiw irnaqi Destinativo también<br />

-na Kawkins utji Localizador <strong>en</strong><br />

-nki Khitinkisa G<strong>en</strong>etivo <strong>de</strong><br />

-kama Kawkhakamas sarta Limitativo hasta<br />

-p<strong>un</strong>i Qawqhap<strong>un</strong>isa Definitivo siempre<br />

-ki Juk’itakiwa Afectivo no más<br />

-ni Mä jilanikitwa Posesivo t<strong>en</strong>er<br />

-iri Manq’iri Nominalizador dor<br />

-naka Jupanakawa Pluralizador es, -s<br />

-si Jupax manq’asiskiwa Reflexivo se<br />

-t’a Q<strong>un</strong>t’asimay jila Minimizador<br />

UÑACHT’AYAWI<br />

P. K<strong>un</strong>arus mark sarta P. Kawkharus atamirij uchta<br />

R. Alasiriw mark sarta R. Akharuw atamirim uchta<br />

P. Khitirus qulq churta P. K<strong>un</strong>arsarus jutäta<br />

R.. Juparuw qulq churta R. Jap’jaruw jutä<br />

P. Qawqharus ch’uq aljta P. Kawkirus sarta<br />

R. Juk’arukiw ch’uq aljta R. Achacachiruw sarta<br />

De esta manera se pued<strong>en</strong> combinar <strong>los</strong> pronombres<br />

interrogativos j<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te con <strong>los</strong> sufijos más usuales.<br />

59


PURAPAT YANAPT’ASIÑATAKI<br />

Nayax jumaruw qulq mayt’.sma (1ra y 2da persona)<br />

Nayax juparuw qulq mayt’.ta (1ra y 3ra persona)<br />

Jumax nayaruw qulq mayt’.ista (2da y 1ra persona)<br />

Jumax juparuw qulq mayt’.ta (2da y 3ra persona)<br />

Jupax nayaruw qulq mayt’.itu (3ra y 1ra persona)<br />

Jupax jumaruw qulq mayt’.tama (3ra y 2da persona)<br />

Jupax juparuw qulq mamyt’.i (3ra y 3ra persona)<br />

Jupax jiwasaruw qulq mayt’.istu (3ra y 4ta persona)<br />

Jiwasax juparuw qulq mayt’.tana (4ta y 3ra persona)<br />

En la conjugación pronominal <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara<br />

no todos <strong>los</strong> verbos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> esta característica,<br />

con mayor frecu<strong>en</strong>cia participan <strong>los</strong> verbos como<br />

m<strong>un</strong>aña, churaña, aljaña, ist’aña, etc.<br />

60 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

APAÑ ARU LURAYIRINAKA<br />

Aka qutu ar<strong>un</strong>akax jamuqatanakar uñxatt’as qilqt’atawa<br />

AYAÑA<br />

Tiyujax uraq phat’añatakiw pik<br />

ayaski.<br />

WAYUÑA<br />

Waynax isip t’axsuñatakiw um<br />

wayuski.<br />

Q’IPIÑA<br />

Tata Jusikux qhat<strong>un</strong> aljañatakiw ch’uq<br />

q’ipiski.<br />

IRAÑA<br />

Mariox kankañatakiw wallpa k’anw<br />

iraski.<br />

61


ITUÑA<br />

Masijax wali qaritaw jayu tik ituski.<br />

ASAÑA<br />

Jupax wawapatakiw chayru manq’<br />

asaski.<br />

JIKHAÑA<br />

Qhaturuw tata Rimichux qarw jikhaski.<br />

MARQAÑA<br />

Claudiax wakar waxt’añatakiw siwar<br />

marqaski.<br />

ICHUÑA<br />

Mama Mariax asu waw qullayiriw<br />

ichuski.<br />

QHIWIÑA<br />

Mariela tawaqux utaparuw k’ull<br />

qhiwiski.<br />

62 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


JACH’IÑA<br />

Qhat<strong>un</strong> mama Mariax juph<br />

jach’naqaski.<br />

WIYAÑA<br />

Uka jaqix nin wiyaski.<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

PHUXTUÑA<br />

Qhat<strong>un</strong> khä mamax ulluk<br />

phuxtnaqaski.<br />

T’IMPHIÑA<br />

Jupax ch’uq t’imphnaqaski.<br />

En el <strong>idioma</strong> aymara exist<strong>en</strong> más <strong>de</strong> 30 verbos <strong>de</strong> llevar, las<br />

cuales se traduc<strong>en</strong> apaña. Es muy probable que la cultura<br />

aymara <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> ser nómada t<strong>en</strong>ian la necesidad <strong>de</strong><br />

transportar <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te manera, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>un</strong> lugar a<br />

otro por eso <strong>los</strong> verbos <strong>de</strong> llevar son elem<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> este<br />

<strong>idioma</strong>.<br />

63


IYAW SIRI<br />

Nayax ut sarañajawa<br />

Jumax ut sarañamawa<br />

Jupax ut sarañapawa<br />

Jiwasax ut sarañasawa<br />

JANIW SIRI<br />

Janiw nayax ut sarañajakiti<br />

Janiw jumax ut sarañamakiti<br />

Janiw jupax ut sarañapakiti<br />

Janiw jiwasax ut sarañasakiti<br />

WAKT’AYAWI<br />

Las obligativas <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara trasci<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> la composición <strong>de</strong> sufijos posesivos -ja, -<br />

ma, -pa, -sa y con la obligativa -ña.<br />

JISKHIRI<br />

Nayax ut sarañajati<br />

Jumax ut sarañamati<br />

Jupax ut sarañapati<br />

Jiwasax ut sarañasati<br />

JANIT SAS JISKHIRI<br />

Janit nayax ut sarañajaki<br />

Janit jumax ut sarañamaki<br />

Janit jupax ut sarañapaki<br />

Janit jiwasax ut sarañasaki<br />

64 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

SUXTÏR T’AQA<br />

YUSPAJART’ASIÑATAKI<br />

Yuspajar tata Janiw k<strong>un</strong>atsa<br />

A Walikp<strong>un</strong> yanapt’istax tata,<br />

nayax jumar k<strong>un</strong>s yanapt’xarakimawa<br />

walp<strong>un</strong> jumar yuspajarsma.<br />

B Iyaw tata, janiw k<strong>un</strong>akisa.<br />

Aymar markanx taqi k<strong>un</strong>as aynikiwa, ukatwa<br />

jichhur<strong>un</strong>akanxa ayni, mink’a, waki, ukanakax<br />

juk’amp jach’anchayapxañasa.<br />

65


Kawkhas San pedroxa<br />

JISKT’ASIÑATAKI<br />

San pedrox khä alayawa<br />

A Aski ur churatam mama. B Jumarus ukhamaraki.<br />

A Mama, mayay jiskt’asima. B K<strong>un</strong>acha.<br />

A Kawkhas mama Julian<br />

utapaxa. B Mama Julian utapax khä<br />

A Iyaw mama, yuspajara...<br />

aynachawa, aka chiqapnam<br />

mantaskakima, ukankaspa chawa.<br />

mä qhipürkama. B Mä qhipürkamaya.<br />

ARUNAKA<br />

Aynachawa ‘es ad<strong>en</strong>tro’<br />

Mantaskakima ‘<strong>en</strong>tra nomás’<br />

Qhipürkama ‘hasta otro dia’<br />

66 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

TUMPIR SARAÑATAKI<br />

Achachilan jilïr allchhipaw achachil Siskur thaqhaski. Achachil Siskux jan<br />

pachaniw uta manqhan is ch’ukusiski.<br />

Achachilajax Jïsa,<br />

akankaskiti akankaskiwa<br />

A Kamisak mama Mariela B Walik mama Erika<br />

A Mama Erika, nayakiw<br />

achachilajar tumpir jutta... B Walik juttaxa,<br />

achachilamax akankaskiwa<br />

A Akankaskiti B Jisa, akankaskiwa<br />

ARUNAKA<br />

uka utar mantaskakima...<br />

Aksaru ‘a este lado’<br />

Akankaskiwa ‘esta aquí’<br />

Mantasinkäkima ‘pase nomás’<br />

67


MAYT’ASIÑATAKI<br />

A Tata, mayay achikt’asima. B K<strong>un</strong>acha.<br />

A Qulqiy mayt’ita. B K<strong>un</strong>arskama.<br />

A Qharurkamakispawa. B Qawqhrak m<strong>un</strong>asmasti<br />

A Mä phisqha waranqakispawa. B Janiw ukhax utjkaspati, pusi<br />

waranqakiw utjaspa.<br />

A Ukjax walikispawa, mira sum ampi. B Ukhamax qharuruw<br />

A Iyaw tata, qharurux churxap<strong>un</strong>imawa...<br />

ARUNAKA<br />

churxitat tata.<br />

K<strong>un</strong>acha ‘que será’<br />

Mayt’ita ‘prestame’<br />

K<strong>un</strong>arskama ‘hasta cuando’<br />

68 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

ACHIKT’ASIÑATAKI<br />

Tata Siskux tata Jusikur achikt’asiriw sari, Siskux jach’a jichhu ut utachasiñ<br />

m<strong>un</strong>i.<br />

A ...Tata mayay achikt’asima B K<strong>un</strong>acha<br />

A Uta utachasiñ m<strong>un</strong>ta,<br />

janit yanapt’itasma B K<strong>un</strong>arsarak utachatasti<br />

A Qharuruw utachä jistxaya B Qharurux janiw k<strong>un</strong>s<br />

A Mira sum ampi, janikiy<br />

lurkätti,yanapt’ask irismawa.<br />

ukhamamt quli tata. B Iyaw tata, jan llakisimti,<br />

jutäwa<br />

A Jutakitapi... ukjamax sarawayä B Sarawayam tata.<br />

ARUNAKA<br />

Achikt’asiña ‘rogar o suplicar’<br />

Yanapt’ana ‘ayudar’<br />

Utachaña ‘construir la casa’<br />

Yanapt’askirismawa ‘te puedo ayudar’<br />

69


ARUSKIPAWI: UTANA<br />

Tata Rolandox tata Istikuruw thaqhaski, Ukat mama Teresax janiw akankit<br />

sasaw tata Rolandor yatiyi.<br />

A Aski urukipan mama Teresa B Aski urukipanay tata Rolando<br />

A Mama Teresa, tata Istikux<br />

akankaskiti B Janiw akankiti irnaqawiparuw<br />

sarxi<br />

A Jilïr yuqamasti B Jichhaw markat p<strong>un</strong>iskani<br />

A Ukjamax achachilamp<br />

jikist’awayä B Achachilax janirakiw akankiti,<br />

phuchhap tumpiriw sari<br />

A ...chachamax k<strong>un</strong>a qatas<br />

purinxani B Jayp’uruw purinxani, jayp’uruw<br />

jutäta<br />

A Ukhamax jayp’uruw kutt’anï B Iyaw tata...<br />

ARUNAKA<br />

Sarxiwa ‘ya se fue’<br />

Jikist’awayä ‘me <strong>en</strong>contraré’<br />

Akankaskiti ‘esta aquí’<br />

70 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

ARUSKIPAWI: QHATHUNA<br />

Patak amay qhat<strong>un</strong> mama Siskax ch’uq aljaski, mama Rosax Siskatrak<br />

ch’uq alasiski.<br />

Apasimaya Ch’uq aljita<br />

Aljiri: Mama, alt’asitaya Alasiri: Qawqharak uka<br />

ch’uqimasti<br />

Aljiri: Aruwax kimsa t<strong>un</strong>kawa Alasiri: Ancha jilarakisä<br />

Aljiri: Ukhamapi, irxatxchixaya Alasiri: Aka apillasti<br />

Aljiri: Aruwax pä t<strong>un</strong>kawa Alasiri: Ukhamax aka apill<br />

aljita...pist’arapitaya<br />

Aljiri: Akax mama Alasiri: Yuspajar mama...<br />

ARUNAKA<br />

Ancha/wali ‘<strong>de</strong>masiado’<br />

Iraqt’itaya ‘rebajame pués <strong>de</strong> precio’<br />

Aljita ‘v<strong>en</strong><strong>de</strong>me’<br />

Apasimaya ‘llevate pués’<br />

71


Tata, janiw waliktti<br />

ARUSKIPAWI: QULLAÑ UTANA<br />

K<strong>un</strong>as kamachtama<br />

A Aski urukipan mama Maria B Aski urukipanay tata qulliri<br />

A Mama Maria... ustamti B Jïsa... janiw waliktti<br />

A K<strong>un</strong>as kamachtama B P’iqikiw wal usutu<br />

A K<strong>un</strong>ata B Janiw yatktti<br />

A K<strong>un</strong>ampis ustama B Janiw k<strong>un</strong>ampisa, p’iqikiwa<br />

A Ukhamax aksar mantasinkakima B Walikiw tata qulliri...<br />

ARUNAKA<br />

Janiw waliktti ‘no estoy bi<strong>en</strong>’<br />

K<strong>un</strong>ampis üstama ‘qué más te duele’<br />

Janiw k<strong>un</strong>ampisa ‘nada más’<br />

K<strong>un</strong>as kamachtama ‘qué te ha pasado’<br />

72 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

ARUSKIPAWI: THAKHINA<br />

A ...Jilata, kawkirus wali laq saraskta B Masijar tumpiriw saraskta...<br />

A Tantachawiw utjan siwa, ukaruw<br />

jumasti<br />

saraskta: B K<strong>un</strong>a tantachawirak utjanisti<br />

A Markat tata qulliriw purinin siwa B Chiqap<strong>un</strong>i<br />

A Jïsa... B Janiw nayax yatktti, ukhamax<br />

A Jutätapi jilata...<br />

ARUNAKA<br />

anchhitaw jutä<br />

Tumpaña ‘visitar’<br />

Tantachawi ‘re<strong>un</strong>ión’<br />

Chiqap<strong>un</strong>i ¿<strong>de</strong> verdad?<br />

Jutäwa ‘voy a v<strong>en</strong>ir’<br />

73


ARUSKIPAWI: IRNAQAWINA<br />

Jaqinakaw uraq K<strong>un</strong>ans<br />

aparañ m<strong>un</strong>apxitu yanapt’irisma<br />

A Aski urukipan tata arxatiri B Aski urukipanay mama... kawkits<br />

Jutawayta...Ukhar q<strong>un</strong>t’asima<br />

A Yuspajar tata... B Jichhax K<strong>un</strong>ans yanapt’irisma<br />

A Tata arxatiri, jaqinakaw uraq<br />

aparañ m<strong>un</strong>apxitu B K<strong>un</strong>ata... k<strong>un</strong>ch jan wal lurxta<br />

A Janiw k<strong>un</strong>sa ...tantachawiruw<br />

jan jutktat sapxakituwa... B Ukax janiw walikiti...<br />

ARUNAKA<br />

Uraqi ‘territorio’<br />

Tantachawi ‘re<strong>un</strong>ión’<br />

Aparaña ‘quitar’<br />

74 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


A Mama Maria, k<strong>un</strong>a manq’as<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

ARUSKIPAWI: MANQ’AWINA<br />

utjtama B Utjiw saxta, chayru, p’isqi,<br />

sillp’anchu, ukhar q<strong>un</strong>t’asiskakima<br />

A Wallaqix utjtamti B Jisa, utjarakiwa, manq’asimaya.<br />

A Ukhamax challwa wallaq aljita B ... Akax tata, manq’asima<br />

A Iyaw mama... sumarakisä B Jïsa, ukhamak phayt’irita...<br />

ARUNAKA<br />

Ch’aphaqa ‘insípido’<br />

Jayuk’ara ‘salado’<br />

K’allk’u ‘amargo’<br />

Achhiju ‘cali<strong>en</strong>te’<br />

75


ARUSKIPAWI: AWTU MANQHAÑA<br />

Tata Eulogiox janiw chukyaw mark uñjkiti, ukatwa wali llakit sarnaqi. Tata<br />

Rolandox Eulogior llakit uñjasax makirakiw yanapt’i.<br />

A...tata kawkhakamas saräta, B Nayax Peres Velasckamaw sarä...<br />

A Nayax Pradkamaw sarä,<br />

jumasti<br />

k<strong>un</strong>arus wali alwat sarnaqta. B Suti katuy papil apsuriw sarä<br />

A Jumataki B Janiwa, jilïr yuqajatakiwa, jupaw<br />

A Aaa... ukax janiw ch’amakiti,<br />

cuartelar mantañ m<strong>un</strong>i<br />

jasakiwa. B Janit yanapt’itasma, mira sum<br />

A K<strong>un</strong> janix yanapt’amawa,<br />

ampi<br />

jan llakisimti B Ya, walikiw tata...<br />

ARUNAKA<br />

Kawkhakama ‘hasta don<strong>de</strong>’<br />

Suti katuy papila ‘certificado <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to’<br />

Jasakiwa ‘es facil’<br />

76 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

PAYÏR JALJA<br />

77


78 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

1<br />

EJERCICIOS<br />

Complete la oración con <strong>los</strong> verbos<br />

que correspond<strong>en</strong> utilizando el<br />

tiempo pres<strong>en</strong>te progresivo.<br />

(1) Jupax yatiñ utaruw ............... (2) Jupax pank ....................................<br />

(3) Jupax yatiñ utan .................... (4) Jupax yatiñ utan wayr. ....................<br />

(5) Jupax pank ............................ (6) Jupax yatiñ utat...............................<br />

79


2<br />

SALUDO Y DESPEDIDA<br />

Complete <strong>en</strong> la sigui<strong>en</strong>te conversación<br />

con las palabras que faltan.<br />

A Kamisak ___________________<br />

B Walik ___________________<br />

A Aski ________________ kullaka<br />

B ______________________ jilata<br />

A Aski arumakipan ____________<br />

B Aski ____________________ jilata<br />

A K<strong>un</strong>jamasktasa<br />

B ________________________ wa<br />

A Jikisiñkam kullakanaka<br />

B ______________________<br />

A Qharurkama<br />

B ______________________<br />

A Arumanthkam jilata<br />

B ______________________<br />

A L<strong>un</strong>iskam tata<br />

B ______________________<br />

A Jutir phaxskam mama<br />

B ______________________<br />

80 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

3<br />

SUFIJO PLURALIZADOR<br />

Escriba 5 ejemp<strong>los</strong> utilizando el<br />

sufijo -naka pluralizador.<br />

1. Jaqi + naka = jaqinaka<br />

2. ___________________________<br />

3.____________________________<br />

4.____________________________<br />

5.____________________________<br />

6.____________________________<br />

4<br />

PRONOMBRES PERSONALES<br />

Traduzca <strong>los</strong> pronombres personales<br />

<strong>de</strong>l aymara al castellano.<br />

Naya R______________ Nänaka R_______________<br />

Juma R______________ Jumanaka R_______________<br />

Jupa R______________ Jupanaka R_______________<br />

Jiwasa R______________ Jiwasanaka R_______________<br />

81


5<br />

SUFIJOS POSESIVOS<br />

Complete <strong>en</strong> <strong>los</strong> p<strong>un</strong>tos<br />

con sufijos posesivos que<br />

correspond<strong>en</strong>.<br />

1. Jupax nayan tata......wa 5. Nayax jupan jila......twa<br />

2. Eug<strong>en</strong>iax jupan ipala......wa 6. Jumax nayan yatichiri.....tawa<br />

3. Akax juman p’anka......wa 7. Jupax wali m<strong>un</strong>at masi....wa<br />

4. Akax jiwasan marka......wa 8. Jupax jiwasan masi.....wa<br />

6<br />

LOS COLORES<br />

Dibuje la wiphala andina y pinte<br />

sus respectivos colores.<br />

82 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


P. Kamisak jilat<br />

R. Walik______________<br />

P. K<strong>un</strong>as juman sutimaxa<br />

R.____________________<br />

P. Jumax qawqha Maranitasa<br />

R.____________________<br />

P. umax kawkins qamasta<br />

R. ___________________<br />

P. Jumax k<strong>un</strong>a luriritasa<br />

R. ___________________<br />

P. K<strong>un</strong>a sutinis juman tatamaxa<br />

R. ___________________<br />

P. Mamamasti<br />

R.____________________<br />

P. Khitis jupaxa<br />

R. ___________________<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

7<br />

CONVERSACIÓN<br />

Responda a las sigui<strong>en</strong>tes<br />

preg<strong>un</strong>tas.<br />

P. K<strong>un</strong>as jupan sutipaxa<br />

R. Jupan Sutipax ________-wa<br />

P. Jupax qawqha maranisa<br />

R.____________________<br />

P. Kawkins jupax qamasi<br />

R. ___________________<br />

P. Jupax k<strong>un</strong>a luririsa<br />

R. ___________________<br />

P. K<strong>un</strong>a sutinis jupan tatapaxa<br />

R. ___________________<br />

P. Mamapasti<br />

R.___________________<br />

P. Tatapasti<br />

R. _____________________<br />

83


8<br />

PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS<br />

Responda a las sigui<strong>en</strong>tes preg<strong>un</strong>tas utilizando<br />

P. K<strong>un</strong>as ukaxa<br />

<strong>los</strong> pronombres <strong>de</strong>mostrativos<br />

R.______________________<br />

P. K<strong>un</strong>as akaxa<br />

R.______________________<br />

P. K<strong>un</strong>as khayaxa<br />

R.______________________<br />

9<br />

LOS NÚMEROS<br />

Traduzca <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes números al aymara y<br />

al castellano.<br />

45: __________________________ Pä t<strong>un</strong>ka ____________________<br />

15: __________________________ Kimsa t<strong>un</strong>k suxtani ____________<br />

8: ___________________________ Llät<strong>un</strong>ka ____________________<br />

30: __________________________ Suxta t<strong>un</strong>ka _________________<br />

100: _________________________ Patak t<strong>un</strong>kani ________________<br />

84 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

10<br />

SUFIJO GENETIVO -NKI<br />

Para respon<strong>de</strong>r a las sigui<strong>en</strong>tes preg<strong>un</strong>tas<br />

utilice el sufijo -nki<br />

P. Khitinkis aka q’ipiñaxa R ______________________<br />

P. Khitinkis uka q’ipixa R ______________________<br />

P. Khitinkis khä surtijaxa R ______________________<br />

11<br />

VERBOS<br />

Traduzca al aymara <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes verbos con<br />

carácter infinitivo.<br />

Querer _______________________ Jugar ______________________<br />

Plantar _______________________ Saludar _____________________<br />

Comprar ______________________ Escuchar ___________________<br />

Def<strong>en</strong><strong>de</strong>r _____________________ Dormir ______________________<br />

Recordar _____________________ Preg<strong>un</strong>tar ___________________<br />

85


Jupax almillaniwa<br />

12<br />

VESTIMENTA ANDINA<br />

Describa la vestim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> estas personas<br />

............................................. ..niwa<br />

............................................... niwa<br />

13<br />

.....................................niwa<br />

.....................................niwa<br />

.....................................niwa<br />

SUMA, RESTA, MULTIPLICACIÓN y DIVISIÓN<br />

Complete con <strong>los</strong> números que correspond<strong>en</strong><br />

Suma P. T<strong>un</strong>kamp pä t<strong>un</strong>kampix qawqhasa R. ______________<br />

Resta P. _____________________________ R. Pä t<strong>un</strong>k payaniwa<br />

Multi. P. Pusi kut pay jakt’am qaqhasa R. ______________<br />

Div. P. ___________________________ R. Suxtakamawa<br />

86 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

14<br />

SUFIJO –TI INTERROGATIVO<br />

Responda <strong>en</strong> forma afirmativa e interrogativa a las<br />

sigui<strong>en</strong>tes preg<strong>un</strong>tas.<br />

P. Jupax juman jilamati P. Akax jupan pankapati<br />

R. Jisa, ______________ R. Janiw _________________<br />

R. Janiw _____________ R. Akax __________________<br />

15<br />

ENFERMEDADES<br />

M<strong>en</strong>cione 10 <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que conoces<br />

1. Purak usu ____________________ 6. _______________________<br />

2. _____________________________ 7. _______________________<br />

3. _____________________________ 8. _______________________<br />

4. _____________________________ 9. _______________________<br />

5. _____________________________ 10. ______________________<br />

87


16<br />

CANCIÓN<br />

Contando y cantando <strong>en</strong> aymara con <strong>los</strong><br />

awatiñas t<strong>un</strong>kata-pä t<strong>un</strong>karu<br />

Suma quli nayra suma mark aymara<br />

Bonitos ojos, bonito pueblo aymara<br />

T<strong>un</strong>ka mayani, t<strong>un</strong>ka payani, t<strong>un</strong>ka kimsani,<br />

Once, doce, trece.<br />

T<strong>un</strong>ka pusini, t<strong>un</strong>ka phisqhani.<br />

Catorce, quince.<br />

Jan armasimti, jan p’inqasimti<br />

No te olvi<strong>de</strong>s no t<strong>en</strong>gas vergü<strong>en</strong>za<br />

T<strong>un</strong>ka suxtani, t<strong>un</strong>ka paqalq<strong>un</strong>i, t<strong>un</strong>ka<br />

kimsaqalq<strong>un</strong>i,<br />

Dieciséis, diecisiete, dieciocho<br />

T<strong>un</strong>ka llat<strong>un</strong>kani, pä t<strong>un</strong>ka.<br />

Diesinueve, veinte.<br />

Jan armasimti suma quli nayra suma mark aymara<br />

No t<strong>en</strong>gas vergu<strong>en</strong>za, no te olvi<strong>de</strong>s bonitos ojos,<br />

bonito pueblo aymara<br />

Autor: Los Awatiñas<br />

88 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

17<br />

EL RELOJ<br />

Escriba la hora que marca el relój<br />

Chika urut ........................<br />

..........................................<br />

..........................................<br />

18<br />

............................. alwat<br />

......................................<br />

......................................<br />

SI O NO<br />

Marque con <strong>un</strong>a cruz si la respuesta es sí o no<br />

1. Jumax pank ullañ m<strong>un</strong>tati x<br />

2. Jupax aymar ar yatiqañ m<strong>un</strong>iti<br />

3. Masimax pä t<strong>un</strong>k maraniti<br />

4. Jumax pilut anatañ yattati<br />

5. Jumax thuqhur sarätati<br />

6. Jupax yatichiriñt m<strong>un</strong>i<br />

7. Jupax axsaririti<br />

Jisa Janiwa<br />

89


19<br />

PARTES INTERNAS DEL CUERPO HUMANO<br />

Traduzca las partes internas <strong>de</strong>l cuerpo humano<br />

al <strong>idioma</strong> castellano.<br />

Jiphilla....................... Tapa chuyma.................... Lluqu.............................<br />

K’iwcha.......................... Maymuru....................... Wila...............................<br />

20<br />

PARTES DEL CUERPO HUMANO<br />

Traduzca al aymara las sigui<strong>en</strong>tes partes <strong>de</strong>l cuerpo<br />

Cabeza ______________________ Estómago ___________________<br />

Boca ________________________ Mano ______________________<br />

Naríz ________________________ Pie ________________________<br />

90 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

21<br />

ANIMALES<br />

Complete a <strong>los</strong> p<strong>un</strong>tos con las vocales o consonantes que faltan.<br />

qaqi... ....chhillankha a....ku<br />

phi... chhi...chhi ....pachu<br />

jamp’a... k’i...mira ...li<br />

qa..wa ....nk’u iwi...<br />

91


pilpin.... urqu .....pa qala ........<br />

.......mari<br />

la....... qa......qi<br />

....nu<br />

uthur<strong>un</strong>.... ......phila<br />

k’u.....<br />

khu ........<br />

...... ka<br />

92 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

22<br />

ACTIVIDADES DE PERSONAS<br />

Describa las características y la actividad <strong>de</strong> estas personas.<br />

Jupax k<strong>un</strong>s luraski Jupax k<strong>un</strong>s luraski Jupax k<strong>un</strong>s luraski<br />

R........................ R........................ R...........................<br />

Jupax k<strong>un</strong>a luririsa Jupax k<strong>un</strong>a luririsa<br />

R........................ R.........................<br />

93


23<br />

TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO-PRESENTE PROGRESIVO<br />

Responda a las sigui<strong>en</strong>tes preg<strong>un</strong>tas.<br />

P. Jumax markar thuqhur sarätati. P. Utan jupax pank ulliti.<br />

(+) Jïsa................................. (+) Jïsa,.................................<br />

(-) Janiw................................. (-) Janiw................................<br />

P. Jusikux aymar yatiqaskiti. P. Jiwasax ch’uq yapuchañaniti.<br />

(+) Jïsa.................................. (+) Jïsa,.................................<br />

(-) Janiw................................. (-) Janiw................................<br />

P. Jumax Tarij mark uñjtati. P. Jupan tatapax qulliriti.<br />

(+) Jïsa,................................. (+) Jïsa,.................................<br />

(-) Janiw................................. (-) Janiw................................<br />

P. Jupan awichapax qhuruti P. Machaq awt kullakamax alaniti.<br />

(+) Jïsa,................................. (+) Jïsa,.................................<br />

(-) Janiw................................. (-) Janiw................................<br />

P. Jumax aymar yatiqir sarätati. P. Jiwasax jupar yanapir sarañaniti<br />

(+) Jïsa,................................. (+) Jïsa,.................................<br />

(-) Janiw................................. (-) Janiw.................................<br />

94 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

24<br />

TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO<br />

Complete <strong>en</strong> <strong>los</strong> p<strong>un</strong>tos con las palabras que faltan.<br />

P. Jupan tatapax Qulliriti. P. Jumax walja awt<strong>un</strong>itati.<br />

Janiw............................ Janiw nayax..................<br />

Jupan tatapax yatichiriwa. Nayax mä......................<br />

P. Jumax walja uywanitati P. Jiwasax Tiwanak sarañaniti<br />

Janiw ........................... Janiw..............................<br />

Nayax........................... Jiwasax...........................<br />

P. Jupax Orur saraniti P. Jupanakax isi alakipäpxiti<br />

Janiw ........................... Janiw..............................<br />

Jupax ........................... Jupanakax......................<br />

P. Jumanakax qamiripxtati P. Jupanakax awkin taykanispkiti<br />

Janiw............................. Janiw...............................<br />

Nanakax ....................... Jupanakax.......................<br />

P. Jiwasanakax tantachawir sarapxañaniti<br />

Janiw .........................................<br />

Jiwasanakax ..............................<br />

95


25<br />

TIEMPO FUTURO<br />

Construya 6 oraciones <strong>en</strong> forma afirmativa<br />

1. _______________________________________<br />

2. _______________________________________<br />

3. _______________________________________<br />

4. _______________________________________<br />

5. _______________________________________<br />

6. _______________________________________<br />

26<br />

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO<br />

Construya 6 oraciones <strong>en</strong> forma afirmativa<br />

1. _______________________________________<br />

2. _______________________________________<br />

3. _______________________________________<br />

4. _______________________________________<br />

5. _______________________________________<br />

6. _______________________________________<br />

96 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Jilïr<br />

Yuqa<br />

Willka<br />

Allchhi<br />

Sisku<br />

Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

27<br />

LA FAMILIA<br />

Interprete el sigui<strong>en</strong>te esquema<br />

Tata<br />

Luli<br />

Jilïr<br />

yuxch’a<br />

Phaxsi<br />

Allchhi<br />

Qhuya<br />

Taypïr<br />

Juqa<br />

Qulqi<br />

Mama<br />

Puya<br />

Sullkïr<br />

Yuqa<br />

Katari<br />

............................................................................................<br />

............................................................................................<br />

............................................................................................<br />

............................................................................................<br />

............................................................................................<br />

...........................................................................................<br />

...........................................................................................<br />

...........................................................................................<br />

97


28<br />

CONVERSACIÓN<br />

Complete el díalogo aymara<br />

A Kamisak _________________________<br />

B Walik ___________________________<br />

A Jumax kawkits jutaskta<br />

B _________________ jutaskta...jumasti<br />

A Nayax _________________ jutaskta<br />

B Jichhax ____________________ saraskta<br />

A __________________________ ruw saraskta...jumasti<br />

B Obrajesaruw ________________ skta<br />

A Obrajesant qamasta<br />

B Jïsa Obrajesan ______________ , jumasti<br />

A Nayax m<strong>un</strong>aypatan __________________<br />

B Jikisiñkam<br />

A _________________________<br />

A K<strong>un</strong>as _____________________ sutimaxa<br />

B Nayan sutijax _______________ wa, jumansti<br />

A Nayan sutijax _______________<br />

B __________________________ nsti<br />

A Tatajan ____________________ wa<br />

B Mamamansti<br />

A __________________________ jan sutipax _______________<br />

B Janit sutipax Manuelaki<br />

A Janiwa, ____________________ wa<br />

98 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

29<br />

MARQUE LA RELACIÓN CORRECTA<br />

PROCEDENCIA<br />

a). Jupanakax kawkitäpxisa a). Nänakax Cubatapxtwa.<br />

b). Aka isix kawkitasa b). Jupanakax Indiatapxiwa<br />

c). Jumanakax kawkitäpxtasa c). Khä awtux Chilitawa<br />

d). Khä awtux kawkitasa d). Uka isix Chinatawa<br />

PROFESIÓN<br />

a). Jumax arxatiritati a). Janiwa, tatapax arkitiktuwa<br />

b). Jupax iñjiñiruti b). Jísa, nayax arxatiritwa<br />

c). Tatapax ch’ukuriti c). Jïsa, jupax iñjiñiruwa<br />

d). Masimax k’añask askichiriti d). Janiwa, masijax isi ch’ukuriwa<br />

PERSONAS O COSAS<br />

a). Mariax k<strong>un</strong>jamasa a). Jupax injiñiruwa<br />

b). Utapax k<strong>un</strong>a saminisa b). Mariax wali jiwakiwa<br />

c). Jupax k<strong>un</strong>asa c). Utapax ch’uxña saminiwa<br />

d). Phaluchapax k<strong>un</strong>atasa d). Phaluchapax quritawa<br />

99


EXPRESIONES EN DIFERENTES SITUACIONES<br />

UYWANAKXATA SOBRE LOS ANIMALES<br />

Aymara Castellano<br />

Tatamax qhuruti ¿ tú papá es malo?<br />

K<strong>un</strong>a kast uywanaks uywasta ¿ qué clase <strong>de</strong> animales crías?<br />

Qawqha phisinitasa ¿ cuantos gatos ti<strong>en</strong>es?<br />

K<strong>un</strong>a uyws m<strong>un</strong>asma ¿ qué animal quisieras?<br />

Qawqhampis qarw alañ m<strong>un</strong>ta ¿ con cuanto quieres comprar<br />

la llama?<br />

Qawqhampis alanta ¿ con cuanto compraste?<br />

Anumax kawkch’asa ¿ que tamaño es tú perro?<br />

Anump phisimpix janit nuwasipki ¿ no pelean perro y gato?<br />

Wank’ m<strong>un</strong>tati ¿ te gusta el conejo?<br />

Khititakis uka wallp alta ¿ para quién compras esa<br />

gallina?<br />

IRNAQAWXATA SOBRE EL TRABAJO<br />

Aymara Castellano<br />

Khitimpis irnaqta ¿ con quién trabajas?<br />

Qawqha pachas irnaqxta ¿ hace qué tiempo trabajas?<br />

Irnaqañ m<strong>un</strong>tati ¿ te gusta trabajar?<br />

K<strong>un</strong>ärskamas irnaqäta ¿ hasta cuando vas a trabajar?<br />

K<strong>un</strong>ampis irnaqta ¿ con qué trabajas?<br />

K<strong>un</strong>a pachats irnaqañ qallta ¿ <strong>de</strong> qué hora empiezas a trabajar?<br />

Irnaqañ m<strong>un</strong>askaktati ¿ quieres continuar trabajando?<br />

Khititakis irnaqta ¿ para quién trabajas?<br />

Kawkhans irnaqta ¿ don<strong>de</strong> trabajas?<br />

Qawqhats irnaqta ¿ por cuanto trabajas?<br />

100 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

USXATA SOBRE LA ENFERMEDAD<br />

Aymara Castellano<br />

K<strong>un</strong>at usutasa ¿ <strong>de</strong> que está <strong>en</strong>fermo?<br />

Kawkhas usu ¿ don<strong>de</strong> le duele?<br />

K<strong>un</strong>arsat usutasa ¿ <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cuando esta <strong>en</strong>fermo?<br />

Qullapxtamti ¿ te curaron?<br />

Khitis qullaytama ¿ quién te hizo curar?<br />

Jupax usutarakiti ¿ el también esta <strong>en</strong>fermo?<br />

Janit usutaxta ¿ ya no estas <strong>en</strong>fermo?<br />

Khitis qulltama ¿ quién te curó?<br />

Kawkharus qullayasta ¿ don<strong>de</strong> te hiciste curar?<br />

Usuti ¿ Duele?<br />

JAQXATA SOBRE LA ACTITUD DE LA PERSONA<br />

Aymara Castellano<br />

Tatamax qhuruti ¿ tú papá es malo?<br />

Sullka jilamax wali t’ukhati ¿ tú hermano m<strong>en</strong>or es muy flaco?<br />

Utaman khitis wali qhuru ¿ quién es el más malo <strong>en</strong> tu casa?<br />

Jilamasti ¿ y tú hermano?<br />

K<strong>un</strong>ats thithi ¿ por qué blasfema?<br />

Khitimpis tuqisi ¿ con quién se riñe?<br />

Khitirus tuqxi ¿ a quién le riñe?<br />

K<strong>un</strong>ats tuqisipxi ¿ por qué se riñ<strong>en</strong>?<br />

Thithitäskakiti ¿ sigue r<strong>en</strong>egado?<br />

Sapa kutit thithita ¿ cada ves está r<strong>en</strong>egado?<br />

101


ALJAÑXATA SOBRE LA VENTA<br />

Aymara Castellano<br />

K<strong>un</strong>s aljañ m<strong>un</strong>ta ¿ qué quieres v<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />

K<strong>un</strong>ats aljañ m<strong>un</strong>ta ¿ por qué quieres v<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />

K<strong>un</strong>amps aljañ m<strong>un</strong>ta ¿ qué más quieres v<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />

Khitis aljam jistama ¿ quién te dijo que v<strong>en</strong>das?<br />

K<strong>un</strong>ärsas aljäta ¿ cuando vas a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />

Khitirus aljata ¿ a quién vas a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />

Qawqharus aljäta ¿ a cuanto vas a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />

Ak aljarakitati ¿ también vas a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r este?<br />

Aljap<strong>un</strong>itati ¿ vas a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r siempre?<br />

Janit aljañ m<strong>un</strong>xta ¿ ya no quieres v<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />

102 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

BIBLIOGRAFÍA<br />

1.- Bertonio, Ludovico. Trascripción <strong>de</strong>l vocabulario <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua aymara: versión<br />

corregida <strong>de</strong> radio San Gabriel. - - La Paz: s.e.<br />

2.- Briggs, Lucy Therina. Variantes regionales y sociales. - - La Paz: ILCA, 1993.<br />

3.- Cerrón, Palomino Rodolfo. Lingüística aymara: c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>idioma</strong> aymara.-<br />

Cuzco: ERA, 2000.<br />

4.- Duboes, Jeans. Diccionario <strong>de</strong> lingüística: alianza. - - s.l.: s.e., 2002.<br />

5.- Chavez, Eulogio. Método <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara. - -<br />

La Paz: s.e., 2001.<br />

6.- De Lucca, Manuel. Diccionario aymara - castellano, castellano - aymara. -<br />

La Paz: s.e., 1983.<br />

7.- Gallego, Saturnino. Gramática viva <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua aymara. - - La Paz: ISBOL, 1996.<br />

8.- Gómez, Donato. Morfología y gramática aymara. - - La Paz: s.e., 1992<br />

9.- Gutierrez, Pascual. Apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l aymara como seg<strong>un</strong>da l<strong>en</strong>gua. - -<br />

La Paz: s.e., 2006.<br />

10.- Grondin, Marcelo. Método <strong>de</strong> aymara. - - Oruro: INDICEP, 1978.<br />

11.- Gutierrez, Loza Feliciano. G<strong>los</strong>ario pedagógico. - - La Paz: s.e., 2000.<br />

12.- Hardman, M.; Vasquez, J.; Yapita, J.D. Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> estructura fonológica y<br />

gramatical. - - La Paz: Gramma, 1998.<br />

13.- Jach’ra Sarta. Diccionario especializado áreas l<strong>en</strong>guaje, Bolivia:<br />

matemáticas, ci<strong>en</strong>cias naturales y ci<strong>en</strong>cias sociales. - - La Paz: s.e., 1991.<br />

14.- Yapita, Juan <strong>de</strong> Dios. Enseñanza <strong>de</strong>l <strong>idioma</strong> aymara como seg<strong>un</strong>do <strong>idioma</strong>. - -<br />

La Paz: ILCA, 1981.<br />

15.- Lewandowski, Theodor. Diccionario <strong>de</strong> Iingüística. - - Madrid: Lavel, 1986.<br />

16.- Laime, Ajacopa Teofilo. Como escribir <strong>en</strong> aymara El Alto. - - La Paz: s.e., 2005.<br />

17.- Siñani A., José R.; Viste, Ana Maria. Apr<strong>en</strong>dizaje bilingüe por vocab<strong>los</strong>. - -<br />

La Paz: s.e., 2006.<br />

18.- Voz y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pueblo aymara. La Paz: VC, 2001.<br />

19.- Proyecto <strong>de</strong> educación bilingüe.- - s.l.: wara, 1995.<br />

20.- Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura. - - s.l.: wara, 1992.<br />

103


104 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

105


106 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

107


108 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

109


110 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

111


112 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

113


114 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

115


116 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

117


118 Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara


Curso <strong>de</strong> Idioma Aymara<br />

119

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!