13.07.2015 Views

Reflexiones acerca de la societas leonina en el Derecho Romano1

Reflexiones acerca de la societas leonina en el Derecho Romano1

Reflexiones acerca de la societas leonina en el Derecho Romano1

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 87por Herrmann 12 que estimó que Fedro sólo pudo publicar <strong>la</strong> fábu<strong>la</strong> <strong>de</strong>lleón <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l año 69 d.C., es <strong>de</strong>cir, ya <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> Vespasiano,por lo que Casio sólo habría podido leer<strong>la</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> esa fecha. Ytampoco po<strong>de</strong>mos excluir que Casio no tomase dicha fábu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Fedrosino que acudiese directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> atribuida a Esopo dada <strong>la</strong> granpopu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> sus fábu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo antiguo 13 .Por otro <strong>la</strong>do, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> cual sea <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> literario <strong>de</strong><strong>la</strong> expresión « sociedad <strong>leonina</strong> », lo cierto es que Wieacker 14 formuló<strong>la</strong> hipótesis según <strong>la</strong> cual Casio habría tomado esta expresión con <strong>la</strong><strong>de</strong>liberada int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fijar un límite fr<strong>en</strong>te a los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>Servio Sulpicio Rufo, que polemizaba <strong>en</strong>tonces con Quinto MucioEscévo<strong>la</strong>, al <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r fr<strong>en</strong>te a éste último un mejor trato <strong>de</strong>l socioindustrial (socius operae) fr<strong>en</strong>te al socio capitalista <strong>en</strong> <strong>la</strong>s societatesromanas <strong>en</strong> lo que atañe al reparto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas y ganancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>12 L. HERRMANN, Autour <strong>de</strong>s fables <strong>de</strong> Phèdre (IV. Le partage du lion), Latomus7 (1948), pp. 197 ss. (p. 211) ; A. GUARINO, La società…, op. cit., pp. 183 ss., noacepta esta hipótesis citando diversa bibliografía al respecto. Por otro <strong>la</strong>do,A. CASCÓN DORADO, El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Fedro <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición fabulística greco<strong>la</strong>tina,Madrid, 1998, pp. 56 ss. ; Fedro, fábu<strong>la</strong>s…, op. cit., pp. 20 ss., ha formu<strong>la</strong>doreci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> hipótesis <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual Sejano no fue <strong>el</strong> culpable <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>sgracia <strong>de</strong> Fedro sino su causa <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> amistad que <strong>de</strong>bió existir <strong>en</strong>tre ambos -<strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, también L. HERRMANN, Phèdre…, op. cit., pp. 133 ss. - ; así, CASCÓNDORADO l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que Tácito y Suetonio refirieron <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>spersecuciones que se produjeron contra los amigos <strong>de</strong> Sejano al caer éste <strong>en</strong> <strong>de</strong>sgracia(31 d.C.) : así, es posible que Fedro fuera acusado <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er amistad con Sejano y,« probablem<strong>en</strong>te, cuando dice que Sejano ha sido su acusador, su juez y su testigo,quiere hacer ver que no ha existido un juicio regu<strong>la</strong>r y que <strong>la</strong> acusación era por sí so<strong>la</strong>lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te grave como para con<strong>de</strong>narlo ». CASCÓN DORADO (op. cit., p. 23)aña<strong>de</strong> que « <strong>en</strong> resum<strong>en</strong>, Fedro fue acusado por ciertos individuos <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er amistadcon Sejano, tras <strong>la</strong> caída <strong>en</strong> <strong>de</strong>sgracia <strong>de</strong> éste ; tal acusación <strong>de</strong>bió acarrearle unacon<strong>de</strong>na que se mantuvo incluso tras <strong>el</strong> adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Calígu<strong>la</strong>. El fabulista <strong>de</strong>dicósu libro III a Éutico - famoso auriga <strong>de</strong> su tiempo, natural, como Fedro, <strong>de</strong> Tracia y <strong>de</strong>gran influ<strong>en</strong>cia sobre Calígu<strong>la</strong> - con <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> que le ayudara <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sgracia.De este modo, <strong>el</strong> poeta utilizó <strong>la</strong>s fábu<strong>la</strong>s como remedio <strong>de</strong> su ca<strong>la</strong>mitas ».13 Así J. GARCÍA GONZÁLEZ, Sociedad <strong>leonina</strong>, op. cit., p. 292, nt. 13, ha <strong>de</strong>stacado <strong>el</strong>hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> D. 17.2.30 se afirme que hanc societatem <strong>leonina</strong>m solitumapp<strong>el</strong><strong>la</strong>re, como dando a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que estamos ante una expresión muy conocida <strong>en</strong>tiempos <strong>de</strong> Casio por <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fábu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Esopo <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad romana. Noobstante, también po<strong>de</strong>mos añadir que fue Ulpiano <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> esa frase y no hay queolvidar que dicho jurista vivió más <strong>de</strong> un siglo <strong>de</strong>spués que Casio por lo que <strong>la</strong>expresión casiana <strong>de</strong>bía ser conocida y utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juristas <strong>de</strong> lossiglos II y III d.C.14 F. WIEACKER, Societas, Hausgemeinschaft und Erwebsges<strong>el</strong>lschaft, I, Weimar,1936, pp. 267 ss., pp. 266 ; K.-M. HINGST, Die <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong>…, op. cit., pp. 97-98.Revue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


88 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉSsociedad 15 ; <strong>de</strong> este modo, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> Casio fijaría que no <strong>de</strong>bía darse<strong>el</strong> caso <strong>en</strong> <strong>el</strong> que, por acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes, sólo <strong>el</strong> socio capitalistaquedase sujeto a respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas sin que participase <strong>en</strong> <strong>la</strong>sganancias <strong>la</strong>s cuales habrían correspondido exclusivam<strong>en</strong>te al socioindustrial. También Arnò supuso que Casio <strong>de</strong>bió fijar <strong>el</strong> límite <strong>de</strong> <strong>la</strong>sociedad <strong>leonina</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con dicha polémica 16 , pero reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>teHingst 17 , <strong>en</strong> su exhaustivo estudio sobre este tema ha consi<strong>de</strong>rado másprobable que Casio acuñase esta expresión <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> unarespuesta dada ante un caso que le fue p<strong>la</strong>nteado.Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong>jando a un <strong>la</strong>do estas hipótesis lo cierto es que <strong>la</strong>expresión « <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong> » no aparece <strong>en</strong> boca <strong>de</strong> ningún otrojurista romano hasta <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> que se ha llegado a cuestionar <strong>la</strong>pl<strong>en</strong>a aceptación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> jurídica propuestapor Casio 18 <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se dispone <strong>la</strong> nulidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<strong>leonina</strong>, es <strong>de</strong>cir - como vimos -, <strong>de</strong> aquél<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un socioparticipe sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pérdidas y no, <strong>en</strong> absoluto, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ganancias 19 .El hecho mismo <strong>de</strong> que Ulpiano m<strong>en</strong>cionase expresam<strong>en</strong>te a Aristóncitando a su vez a su maestro como artífice <strong>de</strong> <strong>la</strong> referida expresiónpone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong> originalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta casiana <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia ; pero consi<strong>de</strong>ro que este sil<strong>en</strong>cio no<strong>de</strong>be interpretarse como muestra <strong>de</strong> discrepancia o distanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>15 Estamos ante una famosa controversia <strong>en</strong>tre juristas romanos a <strong>la</strong> que haremosrefer<strong>en</strong>cia más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>la</strong> cual pres<strong>en</strong>taba ramificaciones jurídicas, económicas ysociales <strong>de</strong> mucho interés, y que <strong>de</strong>bió t<strong>en</strong>er tanta trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>sescue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juristas <strong>de</strong> su tiempo que Gayo nos <strong>la</strong> refiere <strong>en</strong> un lugar <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> susInstituciones con <strong>el</strong> expresivo título <strong>de</strong> magna quaestio.16 C. ARNÒ, Il contratto…, op. cit., p. 229, seña<strong>la</strong> lo sigui<strong>en</strong>te : « Dunque, Cassio, perfar prevalere <strong>la</strong> società ammessa da Servio, per cui un socio poteva anche andarees<strong>en</strong>te dal danno, dovette b<strong>en</strong> far emergere che questa società, rit<strong>en</strong>uta lecita daServio, non ha nul<strong>la</strong> a ve<strong>de</strong>re con <strong>la</strong> società <strong>leonina</strong> ». También, M. TALAMANCA,Società in g<strong>en</strong>erale (diritto romano), ED 42, Varese, 1990, pp. 814 ss. (p. 836,nt. 239), señaló que « su un piano concreto, <strong>la</strong> l. 29,2 mostra che, di fronte aglisviluppi <strong>de</strong>l<strong>la</strong> teorica serviana, Cassio ha s<strong>en</strong>tito <strong>la</strong> necessità di sua presa diposizione ».17 K.-M. HINGST, Die <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong>…, op. cit., pp. 98-99.18 Sin embargo, A. GUARNERI CITATI, Conferim<strong>en</strong>ti e quote sociali in diritto romano,BIDR 13 (1934), pp. 166 ss. (p. 174), suponía que Casio no habría sido <strong>el</strong> primerjurista romano que concibió <strong>la</strong> nulidad <strong>de</strong> una sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un socio concurresólo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pérdidas y no <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibles ganancias sociales.19 En contra, C. ARNÒ, Il contratto…, op. cit., p. 230 ; no obstante, M. TALAMANCA,Società…, op. cit., p. 839.


REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 89<strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Casio por parte <strong>de</strong> otros juristas romanos 20 puesto que<strong>la</strong> reg<strong>la</strong> fue recogida por Ulpiano, y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Digesto, lo que<strong>de</strong>muestra su aceptación g<strong>en</strong>eral por <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia clásica 21 .Es más, <strong>el</strong> propio Ulpiano parece que refuerza o justifica formalm<strong>en</strong>te<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> al manifestar que « nos cons<strong>en</strong>timos talemsocietatem nul<strong>la</strong>m esse… » y concluir dici<strong>en</strong>do que « iniquissimum<strong>en</strong>im g<strong>en</strong>us societatis est, ex qua quis damnum, non etiam lucrumspectet » ; si bi<strong>en</strong> es verdad que esta última frase hizo p<strong>en</strong>sar aWieacker 22 que podíamos estar ante una interpo<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> losjustinianeos <strong>de</strong>stinada a reforzar aún más <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> Ulpiano einfluida por i<strong>de</strong>as propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia distributiva <strong>de</strong> Aristót<strong>el</strong>es <strong>la</strong>scuales se manifiestan también <strong>en</strong>tre los com<strong>en</strong>taristas bizantinos alDigesto <strong>de</strong>l siglo VI y <strong>en</strong> los escolios a <strong>la</strong>s Basílicas. De todos modos,estas hipótesis no obstan para reconocer <strong>la</strong> aceptación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>reg<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre los juristas romanos clásicos y justinianeos.20 Sobre este punto insiste M. TALAMANCA, Società…, op. cit., p. 836, nt. 239.21 Las dos primeras frases <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to 29.2 (Aristo refert… nullum lucrum) hansido básicam<strong>en</strong>te reputadas como g<strong>en</strong>uinas por <strong>la</strong> doctrina romanística, aunque V.ARANGIO-RUIZ, La società in diritto romano (corso 1949-1950), Napoli, 1965 (rist.,Napoli, 1981), p. 111, puso <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong> posible exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>el</strong>texto como, por ejemplo : <strong>el</strong> término tantum <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>tofiguraba <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> totum, lo cual aparece como un error <strong>de</strong> un amanu<strong>en</strong>se tal ycomo resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Basílicas. A. GUARINO, La società…, op. cit., p. 177, nt. 9,también estimó que consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to como interpo<strong>la</strong>do era sumam<strong>en</strong>teimprobable. Asimismo son <strong>de</strong> esta opinión : K.-M. HINGST, Die <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong>…,op. cit., p. 70 ; implícitam<strong>en</strong>te, M. KASER, Das römische Privatrecht, I, § 133, III, I ,p. 574, nt. 29 ; así como A. POGGI, Il contratto di società in diritto romano c<strong>la</strong>ssico,II, Rist. ed. anast., 1930-34, Roma, 1972, p. 166, nt. 1 ; C. ARNÒ, Il contratto…,op. cit., p. 229.22 La g<strong>en</strong>eralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina romanística (K.-M. HINGST, Die <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong>…,op. cit., p. 68, nt. 196) ha mostrado sus dudas respecto a <strong>la</strong> frase final <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to(iniquissimum – spectet) que a primera vista parece o bi<strong>en</strong> un glosema postclásico obi<strong>en</strong> una interpo<strong>la</strong>ción justinianea dirigida a reforzar <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> Ulpiano.No obstante, no creo que se pueda afirmar nada concluy<strong>en</strong>te al respecto. F.WIEACKER, Societas…, op. cit., p. 269, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió que estamos ante una interpo<strong>la</strong>ciónque no modifica <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l texto original (sachlich unscheinbar<strong>en</strong> Interpo<strong>la</strong>tion)<strong>la</strong> cual obe<strong>de</strong>cía, según <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong>l Autor, a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as aristotélicas <strong>de</strong>justicia distributiva <strong>en</strong> los justinianeos. La literatura bizantina asoció al león con <strong>la</strong>i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l <strong>la</strong>drón que no permite que los <strong>de</strong>más socios particip<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte que lescorrespon<strong>de</strong> <strong>en</strong> justicia. Por <strong>el</strong> contrario, K.-M. HINGST, Die <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong>…,op. cit., p. 126, pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve que dicha influ<strong>en</strong>cia se dio más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> los escoliosbizantinos a Basílicas, 12.1.29.2, es <strong>de</strong>cir, a partir <strong>de</strong>l siglo X d.C. : conv<strong>en</strong>ire nonpotest, ut alter damnum tantum, alter vero lucrum s<strong>en</strong>tiat (traducción <strong>la</strong>tina <strong>de</strong>l textooriginal <strong>en</strong> griego).Revue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


90 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉSComo hemos dicho, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> jurídica casiana dispone <strong>la</strong> nulidad <strong>de</strong><strong>la</strong> sociedad calificada como <strong>leonina</strong> bajo <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to moral <strong>de</strong> quees una sociedad injustísima 23 : con esta argum<strong>en</strong>tación parece que seestaría sugiri<strong>en</strong>do <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algún vicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>qui<strong>en</strong> acepta <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> una sociedad <strong>en</strong> condiciones <strong>leonina</strong>s tal vezcomo víctima <strong>de</strong> una coacción o <strong>de</strong> un <strong>en</strong>gaño realizado por <strong>la</strong> otraparte o incluso podría p<strong>en</strong>sarse <strong>en</strong> un posible error es<strong>en</strong>cial einsuperable. No obstante, <strong>de</strong>bemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>en</strong> estos casossiempre podría haber actuado <strong>el</strong> pretor para <strong>de</strong>terminar si hubo talesvicios <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to.Por otro <strong>la</strong>do, suponi<strong>en</strong>do que no se dies<strong>en</strong> <strong>en</strong> absoluto dichosvicios cabe preguntarnos si <strong>la</strong>s partes podrían pactar libre yconsci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> una sociedad <strong>leonina</strong> máximet<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> economía romana <strong>de</strong> época clásica se regíapor principios liberales como resulta <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> comprav<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><strong>el</strong> que no se da <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l precio justo hasta época postclásica yjustinianea, o <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> realidad social romana seconfiguraba – como <strong>de</strong>stacó Zimmermann 24 a este respecto - comouna sociedad integrada por familias <strong>en</strong> <strong>la</strong> que cada paterfamiliasmiraba libre e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por sus propios intereses y los <strong>de</strong>23 K.-M. HINGST, Die <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong>…, op. cit., pp. 72 ss., pp. 114 ss., refiere <strong>en</strong>este s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> A. WACKE, RJ Jubiläum : P<strong>la</strong>u<strong>de</strong>rei<strong>en</strong> über <strong>de</strong>n Löw<strong>en</strong> undSeine Ges<strong>el</strong>lschaft, Rechtshistorisches Journal 10 (1991), pp. 117 ss. (pp. 136-137),que parte <strong>de</strong>l supuesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se dé un verda<strong>de</strong>ro abuso <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r o coacciónejercida por <strong>el</strong> socio más fuerte sobre <strong>el</strong> más débil. En este caso estaríamos ante unasociedad constituida contra bonos mores, y <strong>el</strong> Autor pone <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción este caso con<strong>la</strong>s medidas que fue adoptando <strong>el</strong> Or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to Jurídico Romano para poner límitesa los abusos <strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>tiores. Sobre este tema <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral : A. WACKE, DiePot<strong>en</strong>tiores in <strong>de</strong>r Rechtsqu<strong>el</strong>l<strong>en</strong>. Einfluβ und Abwehr ges<strong>el</strong>lschaftlicherÜbermachtin <strong>de</strong>r Rechtspflege <strong>de</strong>r Römer, ANRW, II, 13, Berlin- New York, 1980, pp. 562 ss.24 R. ZIMMERMANN, The Law of Obligations. Roman Foundations of the CivilianTradition², Cape, South Africa, 1992, p. 256, a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre<strong>el</strong> contrato <strong>de</strong> comprav<strong>en</strong>ta y <strong>el</strong> contrato <strong>de</strong> sociedad ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo romano, alm<strong>en</strong>os <strong>en</strong> época clásica, rigieron principios propios <strong>de</strong>l liberalismo económico <strong>en</strong> <strong>la</strong>fijación <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> tal modo que <strong>la</strong> comprav<strong>en</strong>ta es válida aunque <strong>el</strong> precioestipu<strong>la</strong>do no fuese ni justo ni, al m<strong>en</strong>os, equitativo : « Roman private <strong>la</strong>w was the<strong>la</strong>w of the free Roman citiz<strong>en</strong>, who could not only be r<strong>el</strong>ied upon to look after his owninterest, but whose duty it also was to protect the (economically, socially,int<strong>el</strong>ectually or emotionally) weacker members of the community - notably wom<strong>en</strong>,childr<strong>en</strong> and s<strong>la</strong>ves - in so far as they b<strong>el</strong>onged to his household ». Es lógico p<strong>en</strong>sarque si esto fue así para <strong>la</strong> comprav<strong>en</strong>ta, también los juristas clásicos <strong>de</strong>bieron operarcon arreglo a los mismos principios <strong>en</strong> <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas y ganancias <strong>en</strong> <strong>el</strong>contrato <strong>de</strong> sociedad.


REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 91su familia. Y sin embargo, a pesar <strong>de</strong> dichos principios sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> que<strong>el</strong> <strong>Derecho</strong> Romano <strong>en</strong> su afán <strong>de</strong> prohibir <strong>la</strong> sociedad <strong>leonina</strong> y <strong>de</strong>proteger al socio más <strong>de</strong>sfavorecido fuese más lejos incluso quediversos autores mo<strong>de</strong>rnos como Thibaut (1772-1840) 25 que admite <strong>el</strong>pactum adiectum al contrato <strong>de</strong> sociedad que configure dichasociedad como una <strong>societas</strong> donationis causa ; o como Savigny(1779-1861) 26 , Vangerow (1808-1870) 27 o Windscheid (1817-1892) 28 ,<strong>en</strong>tre otros, los cuales sostuvieron que pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong><strong>la</strong> sociedad <strong>leonina</strong> si se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>en</strong>cubre un fin lícito <strong>de</strong>donación <strong>en</strong>tre los socios. Estamos ante los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l liberalismopolítico y económico <strong>de</strong>l siglo XIX .En consecu<strong>en</strong>cia, no parece que <strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>leonina</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Derecho</strong> Romano esté – al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l todo- <strong>en</strong> razones morales porque si esto fuese así, <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>nciaromana, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> verificar que no ha habido ni dolo, ni coacción, nierror es<strong>en</strong>cial excusable <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los socios habría dado sup<strong>la</strong>cet o nihil obstat para admitir que <strong>la</strong> sociedad <strong>leonina</strong> valiese alm<strong>en</strong>os como negocio <strong>de</strong> donación <strong>en</strong>tre los socios, y sin embargovemos que <strong>en</strong> D. 17.2.5.1 (Ulp. 31 ed.) 29 , Ulpiano rechazaexpresam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong> donationis causa.25 System <strong>de</strong>s Pan<strong>de</strong>kt<strong>en</strong>-Rechts, § 542, p. 83. (K.-M. HINGST, Die <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong>…,op. cit., p. 328).26 System <strong>de</strong>s heutig<strong>en</strong> römisch<strong>en</strong> Recht, § 154, p. 102 (K.-M. HINGST, op. cit.,p. 333).27 Leitfa<strong>de</strong>n für Pan<strong>de</strong>kt<strong>en</strong>-Vorlesung<strong>en</strong>, § 631, p. 442 (K.-M. HINGST, op. cit.,p. 332).28 Lehrbuch <strong>de</strong>s Pan<strong>de</strong>kt<strong>en</strong>rechts, § 405, 2, p. 779 (K.-M. HINGST, op. cit., p. 333).29 El fragm<strong>en</strong>to cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> D. 17.2.5.1 (Ulp. 31 ed.) inserta <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>societas</strong> donationis causa <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los sociosque comp<strong>en</strong>se su m<strong>en</strong>or aportación <strong>de</strong> capital : <strong>societas</strong> autem coiri potest et valetetiam inter eos, qui non sunt aequis facultatibus, cum plerumque pauperior operasuppleat, quantum ei per comparationem patrimonii <strong>de</strong>est. Donationis causa<strong>societas</strong> recte non contrahitur. A. POGGI, Il contratto di società… II, op. cit.,pp. 165-166, pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> un interés común <strong>de</strong> los socios <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<strong>leonina</strong>, y G. SANTUCCI, Il socio d’opera in diritto romano. Conferim<strong>en</strong>tie responsabilità, Mi<strong>la</strong>no, 1997, p. 73, nt. 88, seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido que « <strong>la</strong> ratio <strong>de</strong>l<strong>la</strong>nullità <strong>de</strong>l<strong>la</strong> <strong>societas</strong> donationis causa è al<strong>la</strong> base <strong>de</strong>l divieto <strong>de</strong>l patto leonino<strong>en</strong>ucleato da Ulpiano in D. 17.2.29.2, dopo aver trattato - anche qui come inD. 17.2.5.1 - n<strong>el</strong> paragrafo prece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong>l<strong>la</strong> <strong>de</strong>terminazione <strong>de</strong>lle parteslucri et damni ». En este s<strong>en</strong>tido nos dice F. CANCELLI, Società. Diritto Romano,NNDI, Torino, 1970, pp. 495 ss. (p. 501), que <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong> donationiscausa opera como coro<strong>la</strong>rio <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> bi<strong>la</strong>teralidad o corresponsabilidad <strong>de</strong><strong>la</strong>s prestaciones <strong>de</strong> los socios, y aña<strong>de</strong> que este principio actúa, inversam<strong>en</strong>te, comoRevue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


92 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉSPor tanto, bajo esa apari<strong>en</strong>cia moralizante que se evi<strong>de</strong>nciatambién <strong>en</strong> <strong>el</strong> propio símil literario <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad con <strong>el</strong> león seescon<strong>de</strong>, a mi juicio, <strong>el</strong> razonami<strong>en</strong>to lógico <strong>de</strong> los juristas romanossegún <strong>el</strong> cual se rechaza <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong> porque falta<strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>la</strong> causa societatis que es <strong>el</strong> fin común lícito que todos lossocios esperan obt<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad 30 . Así, <strong>el</strong> socio que sabe que nova a obt<strong>en</strong>er ninguna v<strong>en</strong>taja y sólo va a sufrir pérdidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedadno espera nada <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y esta situación <strong>en</strong>cubre <strong>en</strong> realidad otradifer<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los socios que obe<strong>de</strong>ce a otra causa y ti<strong>en</strong>emotivaciones distintas. Como conclusión : <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>nciaaltoclásica <strong>en</strong> su esfuerzo por ir <strong>de</strong>limitando conceptos y categoríasnegociales no admitió <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>leonina</strong> y no pudo ono quiso <strong>en</strong>cajar<strong>la</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> otro tipo contractual 31 .2.- La magna quaestio <strong>de</strong> GayoVisto todo lo anterior, cabe <strong>en</strong>tonces preguntarnos que ocurriría siun socio participa <strong>de</strong> una manera especialm<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>tajosa <strong>en</strong> <strong>la</strong>spérdidas y ganancias <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, es <strong>de</strong>cir, si participa <strong>en</strong> <strong>la</strong>spérdidas <strong>en</strong> mucha m<strong>en</strong>or medida que <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida según <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> susaportaciones –o incluso si no participa <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s– o si participa <strong>en</strong> <strong>la</strong>sganancias <strong>en</strong> mucha mayor medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> que correspon<strong>de</strong>ría. Estacuestión se dio particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado socioindustrial que aportaba su trabajo (operae) a <strong>la</strong> sociedad 32 fr<strong>en</strong>te alprohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong> ; K.-M. HINGST, Die <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong>…, op. cit.,pp. 44 ss., con bibliografía reci<strong>en</strong>te.30 También, A. WACKE, P<strong>la</strong>u<strong>de</strong>rei<strong>en</strong>…, op. cit., pp. 137-138.31 E. SEIDL, Römisches Privatrecht, Köln-Berlin-Bonn-Münch<strong>en</strong>, 1963, pp. 156-157 :« Bei uns wäre ein solcher Vertrag nach <strong>de</strong>m Prinzip <strong>de</strong>r Parteinautonomie zwarkeine ‘Ges<strong>el</strong>lschaft’,aber vi<strong>el</strong>leicht als Vertrag sui g<strong>en</strong>eris gültig, nicht aber so bei<strong>de</strong>n Römern, die ein<strong>en</strong> numerus c<strong>la</strong>usus gültiger Kons<strong>en</strong>sualkontrakte hatt<strong>en</strong>. Beiihn<strong>en</strong> konnte ein solcher Vertrag nicht unter <strong>de</strong>n zuge<strong>la</strong>ss<strong>en</strong><strong>en</strong> Typus ‘<strong>societas</strong>’ fall<strong>en</strong>und mußte unk<strong>la</strong>gbar sein. »32 Sobre este aspecto, S. RICCOBONO, Capacità manageriale e participazione agli utilin<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>societas</strong> romana (Gai. 3.148-149), <strong>en</strong> Atti <strong>de</strong>l Seminario sul<strong>la</strong> problematicacontrattuale in diritto romano, Mi<strong>la</strong>no 7-9 aprile, I, Mi<strong>la</strong>no, 1988, pp. 223 ss.El Autor (pp. 225-226) pone <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong> magna quaestio <strong>de</strong> Gayo con <strong>la</strong> célebrecausa referida por Cicerón (pro Q. Roscio Comoedo) que tuvo lugar <strong>en</strong>tre G. FannioCherea, que era propietario <strong>de</strong>l esc<strong>la</strong>vo Panurgo, y Q. Roscio Gallo ; ambos habíanconstituido una sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> primero aportaba materialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo, y <strong>el</strong>segundo se comprometía a instruirle como actor <strong>de</strong> teatro. Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón queorigina <strong>el</strong> litigio nos importa <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Cicerón (pro Roscio 10.27-29) afavor <strong>de</strong> su cli<strong>en</strong>te argum<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> <strong>en</strong>orme aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l esc<strong>la</strong>vo objeto <strong>de</strong>


REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 93socio capitalista que participaba <strong>en</strong>tregando un patrimonio que pasa aser, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s quoad sortem 33 , <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.Como advirtió Santucci, también aquí podríamos estar, <strong>en</strong> rigor, anteuna sociedad <strong>leonina</strong> si fuese muy gran<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sproporción <strong>en</strong>tre loaportado por un socio y su porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pérdidaso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ganancias 34 .De ahí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada magna quaestio referida <strong>en</strong>Gayo 3.149, que partía <strong>de</strong> <strong>la</strong> conocida polémica <strong>en</strong>tre Quinto MucioEscévo<strong>la</strong> y Servio Sulpicio Rufo sobre <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> pérdidas yganancias <strong>de</strong> los socios, a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> primero <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día comoalgo natural 35 a <strong>la</strong> sociedad, <strong>el</strong> reparto igualitario <strong>en</strong>tre los socios <strong>de</strong>l<strong>la</strong> sociedad precisam<strong>en</strong>te gracias a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> instrucción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s artes escénicasrealizada por Roscio. El pasaje <strong>de</strong>muestra que a fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> República se ti<strong>en</strong>e yaconci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los ambi<strong>en</strong>tes jurídicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia específica que pue<strong>de</strong> llegar at<strong>en</strong>er <strong>la</strong> só<strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> industria o gratia <strong>de</strong>l socio <strong>de</strong> operae. Véase también,G. SANTUCCI, Il socio d’opera…, op. cit., pp. 163 ss.33 Junto a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s quoad sortem (<strong>de</strong> disposición) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>squoad usum (<strong>de</strong> goce) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los socios conservan <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es cuyouso y administración <strong>en</strong>tregan a <strong>la</strong> sociedad. M. TALAMANCA, Costruzione giuridica estrutture sociali fino a Quinto Mucio, <strong>en</strong> Società romana e produzione schiavistica(A.A.V.V.), III, Mo<strong>de</strong>lli etici, diritto e trasformazioni sociali (a cura di Giardina A. eSchiavone A.), Roma-Bari, 1981, p. 25, nt. 103, pp. 26 ss. ; Società…, op. cit., p. 826,vi<strong>en</strong>e a incluir <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo tipo social a <strong>la</strong> <strong>societas</strong> omnium bonorum mi<strong>en</strong>tras que<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s unius rei y unius negotiationis nacieron como socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>disposición dirigidas a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un lucro por parte <strong>de</strong> los socios. Por <strong>el</strong>contrario, A. Guarino, Societas cons<strong>en</strong>su contracta, Napoli, 1972, pp. 23 ss. [= Lasocietà…, op. cit., pp. 23 ss.], no aceptó este esquema <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> <strong>societas</strong>omnium bonorum también tuvo un orig<strong>en</strong> y finalidad mercantil <strong>en</strong> época clásica. Porotro <strong>la</strong>do Ta<strong>la</strong>manca insiste <strong>en</strong> esta difer<strong>en</strong>ciación a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>lpatrimonio final a <strong>la</strong> liquidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, pero junto a <strong>el</strong>lo afirma que <strong>el</strong> cálculo<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas y ganancias resultantes no <strong>de</strong>bió diferir <strong>en</strong> unas socieda<strong>de</strong>s respecto<strong>de</strong> otras sino que consistiría simplem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r <strong>el</strong> saldo neto <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> patrimoniofinal e inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Véase también J. HERNANDO LERA, El contrato <strong>de</strong>sociedad. La casuística jurispru<strong>de</strong>ncial clásica, Madrid, 1992, pp.113 ss.34 Estaríamos <strong>en</strong>tonces ante una sociedad <strong>leonina</strong> que <strong>en</strong>cubriría un negocio <strong>de</strong>donación lo que - como hemos visto - no estaba permitido <strong>en</strong> D. 17.2.5.1(G. SANTUCCI, Il socio d’opera…, op. cit., p. 73).35 R. ZIMMERMANN, The Law of Obligations…, op. cit., p. 459, seña<strong>la</strong> a este respectoque Quinto Mucio Escévo<strong>la</strong> no rechazó <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong>tre los socios por sufalta <strong>de</strong> equival<strong>en</strong>cia sino porque se pres<strong>en</strong>taba contra natura societatis. A<strong>de</strong>más,hemos <strong>de</strong> añadir que, como <strong>de</strong>staca A. GUARINO, La società…, op. cit., pp. 5 ss.(pp. 82-84), <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong> cons<strong>en</strong>sual romana parte <strong>de</strong> unaestructura <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong> que estaría integrada normalm<strong>en</strong>te por sólo dossocios, <strong>de</strong> tal manera – añadimos – que si esto hubiese sido efectivam<strong>en</strong>te así, oincluso <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tres o cuatro socios, estaríamos hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> pequeñasunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> amistad y confianza mutua jugarían un pap<strong>el</strong> muy importante,Revue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


94 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉSresultado obt<strong>en</strong>ido por dicha sociedad mi<strong>en</strong>tras que Sulpicio Rufoadmitía que un socio pudiese t<strong>en</strong>er (él mismo) un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ganancias y otro distinto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pérdidas 36 , lo cualfue rechazado a su vez por Mucio Escévo<strong>la</strong>.En <strong>el</strong> mismo fragm<strong>en</strong>to Gayo nos explica que <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong>Sulpicio Rufo prevaleció <strong>en</strong>tre los juristas romanos pero advirti<strong>en</strong>doque esto es así sólo « si modo opera eius tam pretiosa vi<strong>de</strong>atur », estoes, sólo si se justifica que <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong>l socio industrial fue <strong>de</strong> ungran valor para <strong>la</strong> sociedad. El texto es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te :Gayo 3.149Magna autem quaestio fuit, an ita coiri possit <strong>societas</strong>, ut quismaiorem partem lucretur, minorem damni praestet. Quod QuintusMucius 37 etiam praevaluit s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia, a<strong>de</strong>o ita coiri posse societatemlo cual abogaría – si bi<strong>en</strong> sólo prima facie – por <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong>porc<strong>en</strong>tajes <strong>en</strong> los usos tradicionales romanos.36 Por ejemplo, ¾ <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ganancias y ¼ <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas.37 En <strong>el</strong> texto original <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to no figuraba <strong>en</strong> realidad <strong>la</strong> frase compr<strong>en</strong>dida<strong>en</strong>tre los rombos y, como puso <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve V. ARANGIO-RUIZ, La società…, op. cit.,p. 95, - y esta opinión se acepta comúnm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> doctrina romanística - <strong>la</strong> omisiónpudo <strong>de</strong>berse a un error <strong>de</strong>l copista <strong>de</strong>l manuscrito veronés <strong>de</strong>l siglo V - que, comosabemos, constituye <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong>Gayo - <strong>el</strong> cual se habría saltado dicha línea que aparecería <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto original <strong>de</strong> <strong>la</strong>sInstituciones. La <strong>la</strong>guna se ha colmado por <strong>la</strong> doctrina romanística acudi<strong>en</strong>do al textocont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> I.J. 2.25.2. Aún más, autores como <strong>el</strong> propio ARANGIO-RUIZ,La società…, op. cit., pp. 101-102, o A. Guarino, Solutio societatis, Studi Grosso III,Torino, 1970, pp. 1 ss. (p. 7) [= Labeo 14 (1968), pp. 139 ss. (p. 142) ; La società…,op. cit., p. 127] <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n que <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong> Justiniano recog<strong>en</strong> seguram<strong>en</strong>tecon más fi<strong>de</strong>lidad <strong>el</strong> texto original <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong> Gayo que <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to queconocemos <strong>de</strong> Gai. 3.149, <strong>el</strong> cual habría sido retocado por copistas postclásicosposiblem<strong>en</strong>te al redactar <strong>el</strong> manuscrito veronés. No obstante, G. ROTONDI, Naturacontractus, BIDR 24 (1911), pp. 5 ss. (p. 13) [= Scritti Giuridici, 2, Mi<strong>la</strong>no, 1922,pp. 165 ss.] objetó al respecto que <strong>la</strong> expresión contra naturam societatis que aparece<strong>en</strong> <strong>el</strong> pasaje omitido es producto <strong>de</strong> una dogmática jurídica más e<strong>la</strong>borada propia <strong>de</strong>época más tardía y que Quinto Mucio no pudo utilizar dicha expresión <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo Ia.C. cuando - añadimos - no estaba <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te fijado <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> contractus ymucho m<strong>en</strong>os su naturaleza jurídica. Sin embargo, <strong>la</strong> doctrina ha aceptadog<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> texto propuesto aún reconoci<strong>en</strong>do que quizá estemos ante unainterpo<strong>la</strong>ción o glosema postclásico formal que, sin embargo, no altera <strong>el</strong> significado<strong>de</strong> <strong>la</strong> frase. En <strong>el</strong> mismo s<strong>en</strong>tido que Rotondi : PRINGSHEIM, Natura contractus undnatura actionis, SDHI 1 (1935), pp. 79 ss. Contra esta tesis se manifestó A. GUARNERICITATI, Conferim<strong>en</strong>ti e quote sociali…, op. cit., p. 175, nt. 1, y C.A. MASCHI,La concezione naturalistica <strong>de</strong>l diritto e <strong>de</strong>gli istituti giuridici romani, Pubb. Un.Catt. Mi<strong>la</strong>no, 53, Mi<strong>la</strong>no, 1937, pp. 94 ss. Es interesante constatar que Irnerio (s. XII) al glosar <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes romanas utilizó precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> expresión natura societatis al


REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 95existimavit, ut dixerit illo quoque modo coiri posse, ut quis nihil omninodamni praestet, sed lucri partem capiat, si modo opera eius tam pretiosavi<strong>de</strong>atur, ut aequum sit eum cum hac pactione in societatem admitti 38 .Nam et ita posse coiri societatem constat, ut unus pecuniam conferat,alter non conferat, et tam<strong>en</strong> lucrum inter eos commune sit ; saepe <strong>en</strong>imopera alicuius pro pecunia valet.La exposición gayana es parafraseada escolásticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> I.J.3.25.2 39 , y <strong>el</strong> mismo tema fue tratado por Ulpiano <strong>en</strong> D. 17.2.29.1 <strong>en</strong>don<strong>de</strong>, sin embargo, <strong>el</strong> jurista tardoclásico cita a Sabino y Casio - dosjuristas por lo <strong>de</strong>más muy vincu<strong>la</strong>dos a Mucio Escévo<strong>la</strong> - que parec<strong>en</strong>vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> este acuerdo <strong>en</strong>tre los socios más a <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes quea <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad : « alioquin , iure potius pactionis, quam ex naturasocietatis, talem pactum valebit » (Summa institutionum, Liber tertius, XXV : Desocietate, p. 399 (K.-M. HINGST, Die <strong>societas</strong> <strong>leonina</strong>…, op. cit., p. 129). Por último,añadimos que G. BESELER, Zu Gaius III, 149, SDHI 4 (1938), pp. 205-208 ; Fruges etPaleae, Scritti Ferrini, 3, Mi<strong>la</strong>no, 1948, pp. 276 ss., realizó una interpretación <strong>de</strong>ltexto <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los <strong>de</strong>más concordantes al mismo según <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>dujo que <strong>la</strong>magna quaestio no podía darse <strong>en</strong>tre Quinto Mucio y Sulpicio Rufo sino <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>primero y Casio : Quod Q. Mucius et Servius Sulpicius negabant : Cassium autem,cuius etiam prevaluit s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia. Esta suposición fue rechazada por S. DI MARZO, ProServio Sulpicio Rufo, BIDR 45 (1938), pp. 261 ss ; V. ARANGIO-RUIZ, La Società…,op. cit., pp. 96-97 ; y F. HORAK, Rationes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ndi. Entscheidungsbegrundung<strong>en</strong> bei<strong>de</strong>n älter<strong>en</strong> römisch<strong>en</strong> Jurist<strong>en</strong> bis Labeo, I, Aal<strong>en</strong>, 1969 , I, p.164, <strong>en</strong>tre otros.Véase, M. FUENTESECA, La magna quaestio societatis y otros problemas <strong>de</strong>l contrato<strong>de</strong> sociedad romano, Revista <strong>de</strong> Dereito, Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, vol. 1, nº 7, 35-36,1998, pp. 35 ss. (pp. 44-45).38 Si modo opera eius tam pretiosa vi<strong>de</strong>atur, ut aequum sit eum cum hac pactione insocietatem admitti aparece como justificación para admitir que <strong>el</strong> socio industrialpueda quedar ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas. La misma i<strong>de</strong>a fue expresada con más c<strong>la</strong>ridadsi cabe por los justinianeos <strong>en</strong> IJ. 3.25.2 : Quia saepe quorundam ita pretiosa estopera in societate, ut eos iustum sit m<strong>el</strong>iore condicione in societatem admitti.39 De il<strong>la</strong> sane conv<strong>en</strong>tione quaesitum est, si Titius et Seius inter se pacti sunt, ut adTitium lucri duae partes pertineant, damni tertia, ad Seium duae partes damni, lucritertia, an rata <strong>de</strong>bet haberi conv<strong>en</strong>tio? Quintus Mucius contra naturam societatistalem pactionem esse existimavit et ob id non esse ratam hab<strong>en</strong>dam. ServiusSulpicius, cuius s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia praevaluit, contra s<strong>en</strong>tit, quia saepe quorundam itapretiosa est opera in societate, ut eos iustum sit m<strong>el</strong>iore condicione in societatemadmitti : nam et ita coiri posse societatem non dubitatur, ut alter pecuniam conferat,alter non conferat et tam<strong>en</strong> lucrum inter eos commune sit, quia saepe opera alicuiuspro pecunia valet. Et a<strong>de</strong>o contra Quinti Mucii s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiam optinuit, ut illud quoqueconstiterit posse conv<strong>en</strong>ire, ut quis lucri partem ferat, damno non t<strong>en</strong>eatur, quod etipsum Servius conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ter sibi existimavit: quod tam<strong>en</strong> ita int<strong>el</strong>legi oportet, ut, si inaliqua re lucrum, in aliqua damnum al<strong>la</strong>tum sit, comp<strong>en</strong>satione facta solum quodsuperest int<strong>el</strong>legatur lucri esse.Revue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


96 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉSquerer <strong>de</strong>limitar <strong>en</strong> sus justos términos <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Sulpicio Rufo<strong>de</strong>l socio industrial 40 . El texto es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te :D. 17.2.29.1 (Ulp. 30 Sab.)Ita coiri societatem posse, ut nul<strong>la</strong>m partem damni alter s<strong>en</strong>tiat,lucrum vero commune sit, Cassius putat : quod ita <strong>de</strong>mum valebit, ut etSabinus scribit, si tanti sit opera, quanti damnum est : plerumque <strong>en</strong>imtanta est industria socii, ut plus societati conferat quam pecunia, item sisolus naviget, si solus peregrinetur, pericu<strong>la</strong> subeat solus 41 .Por último, los justinianeos llevaron <strong>la</strong> <strong>en</strong>unciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>casiana <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>leonina</strong> precisam<strong>en</strong>te al número sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l40Asimismo, <strong>en</strong> D. 17.2.30 (Paul. 6 Sab.) los compi<strong>la</strong>dores pusieron otro fragm<strong>en</strong>to<strong>de</strong> Ulpiano <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se concretan más los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong>tre QuintoMucio y Servio Sulpicio y se aña<strong>de</strong>n nuevos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> liquidación <strong>de</strong><strong>la</strong>s pérdidas y ganancias sociales. El texto es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te : Mucius libro quarto<strong>de</strong>cimo scribit non posse societatem coiri, ut aliam damni, aliam lucri partem sociusferat : Servius in notatis Mucii ait nec posse societatem ita contrahi, neque <strong>en</strong>imlucrum int<strong>el</strong>legitur nisi omni damno <strong>de</strong>ducto neque damnum nisi omni lucro <strong>de</strong>ducto :sed potest coiri <strong>societas</strong> ita, ut eius lucri, quod r<strong>el</strong>iquum in societate sit omni damno<strong>de</strong>ducto, pars alia feratur, et eius damni, quod similiter r<strong>el</strong>inquatur, pars aliacapiatur. Según <strong>el</strong> t<strong>en</strong>or literal <strong>de</strong>l texto, suce<strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasaje Servius in notatis -omni lucro <strong>de</strong>ducto Servio Sulpicio respon<strong>de</strong> afirmativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong>l otrojurista. No obstante, <strong>en</strong> este pasaje tomado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Notata Mucii <strong>de</strong> Servio Sulpicio,dicho jurista acepta que no cabe que un socio participe <strong>de</strong> modo <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong> <strong>la</strong>spérdidas o ganancias <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad pero, <strong>en</strong> realidad, lo hace <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido distinto al<strong>de</strong> Quinto Mucio ; así, parece as<strong>en</strong>tir <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> éste pero sólo para recordar queestá afirmando una obviedad, a saber: que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica no pue<strong>de</strong> conocerse a prioricual va a ser <strong>la</strong> pérdida o ganancia que obt<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> sociedad ni <strong>la</strong>s aportaciones queefectivam<strong>en</strong>te realic<strong>en</strong> los socios a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tal manera que sólocuando al término <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social se sepa cual es <strong>el</strong> saldo neto <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce social y <strong>la</strong>cuantía, medida <strong>en</strong> términos cuantitativos, <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s aportaciones, podrán los socios<strong>de</strong>cidir lo que consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> más oportuno <strong>en</strong> <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> dicho saldo positivo onegativo. O lo que es lo mismo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> contabilidad : cuando se lleve <strong>el</strong>resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> explotación al ba<strong>la</strong>nce final. Por lo <strong>de</strong>más, Servio Sulpicio síadmite que los socios respectivos pudies<strong>en</strong> pactar un reparto <strong>de</strong>sigual para cada socio<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas o ganancias obt<strong>en</strong>idas a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> lo establecido <strong>en</strong> Gai. 3.149 y <strong>en</strong>D. 17.2.29pr. Véase F. HORAK, Rationes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ndi…, op. cit., pp. 161 ss. ;F. CANCELLI, Società…, op. cit., p. 502 ; G. SANTUCCI, Il socio d’opera…, op. cit.,pp. 39 ss.41 G. SANTUCCI, Il socio d’opera…, op. cit., p. 83, nt. 112-115, hace una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>doctrina que ha realizado una exégesis <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to, a partir <strong>de</strong> F. WIEACKER,Societas…, op. cit., p. 265, nt. 5, que estimó interpo<strong>la</strong>da <strong>la</strong> parte final <strong>de</strong>l mismo<strong>de</strong>s<strong>de</strong> plerumque a solus, hasta <strong>la</strong> opinión común hoy <strong>en</strong> día que aboga por <strong>la</strong>g<strong>en</strong>uinidad sustancial <strong>de</strong>l texto, si bi<strong>en</strong>, reconoce que ha podido sufrir algunacontracción o recorte respecto <strong>de</strong>l pasaje original <strong>de</strong> Ulpiano.


REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 97fragm<strong>en</strong>to antes citado, es <strong>de</strong>cir, al número 2 <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to 29, quizácomo coro<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong>tre juristas clásicos sobre este punto.Po<strong>de</strong>mos afirmar que <strong>en</strong> <strong>la</strong> magna quaestio se pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong>t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación sistemática <strong>de</strong> los contratospor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia tardo-republicana y alto-clásica y <strong>la</strong>presión ejercida por <strong>la</strong> realidad social que <strong>de</strong>mandaba un mayorreconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> libertad contractual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes. Así, <strong>la</strong>g<strong>en</strong>eralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina romanística ha <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido que <strong>la</strong> posición <strong>de</strong>Mucio Escévo<strong>la</strong> partía <strong>de</strong> una concepción tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong>omnium bonorum como here<strong>de</strong>ra - como mínimo <strong>en</strong> parte - <strong>de</strong> <strong>la</strong>comunidad ercto non cito 42 <strong>de</strong>l ius civile 43 , si<strong>en</strong>do aquél<strong>la</strong> integradanormalm<strong>en</strong>te por muy pocos socios, <strong>en</strong>tre los que regía un espíritu <strong>de</strong>fraternidad e igualdad 44 , para negar así una posición <strong>de</strong> privilegio alsocio industrial.42 Según <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada « teoría monista » <strong>de</strong> Wieacker que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ha com<strong>en</strong>tadoF.-S. MEISSEL, Societas, Struktur und Typ<strong>en</strong>vi<strong>el</strong>falt <strong>de</strong>s römisch<strong>en</strong>Ges<strong>el</strong>lschaftsvertrages, Frankfurt am Main, 2003, pp. 23 ss., pp. 35 ss. Junto a dichateoría V. ARANGIO-RUIZ, La Società …, op. cit., pp. 18 ss. (F.-S. MEISSEL,Societas…, op. cit., pp. 35-36), aportó su « teoría dualística » que veía <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>societas</strong> omnium bonorum tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> consortium ercto non cito <strong>de</strong>l ius civile como <strong>en</strong><strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l ius g<strong>en</strong>tium <strong>en</strong> <strong>el</strong> que intervi<strong>en</strong>e <strong>el</strong> pretor peregrino para reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>sre<strong>la</strong>ciones comerciales internacionales. Por <strong>el</strong> contrario, A. GUARINO, La Società…,op. cit., p. 18 (F.-S. MEISSEL, Societas…, op. cit., pp. 36 ss.) <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió que <strong>el</strong> únicoorig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong> cons<strong>en</strong>sual estaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> ius g<strong>en</strong>tium proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l edicto <strong>de</strong>lpretor peregrino. Sobre esta materia, véase también <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina españo<strong>la</strong>, J. ARIASRAMOS, Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> sociedad, consortium y <strong>societas</strong>, Revista <strong>de</strong><strong>Derecho</strong> Privado 26, 1942, pp. 141 ss. ; L. GUTIÉRREZ-MASSÓN, D<strong>el</strong> consortium a <strong>la</strong><strong>societas</strong>, II, Societas omnium bonorum, Madrid, 1991, pp. 25 ss. ; C. VELASCO, Lasociedad, <strong>en</strong> <strong>Derecho</strong> Romano <strong>de</strong> obligaciones : Hom<strong>en</strong>aje al Profesor José LuisMurga G<strong>en</strong>er, Madrid, 1994, pp. 611 ss.43 Con posterioridad, seguram<strong>en</strong>te a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, surgió también unconsortium ad exemplum fratrum suorum constituido voluntariam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong>lprocedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una legis actio. (Gai. 3.154 b). Véase, L. GUTIÉRREZ-MASSÓN, D<strong>el</strong>consortium a <strong>la</strong> <strong>societas</strong>, I, Consortium ercto non cito, Madrid, 1994, pp. 80 ss., D<strong>el</strong>consortium a <strong>la</strong> <strong>societas</strong>, II, op. cit., pp. 45 ss., don<strong>de</strong> <strong>la</strong> Autora aborda <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong><strong>la</strong> naturaleza y función <strong>de</strong> <strong>la</strong> certa legis actio referida por Gayo, recogi<strong>en</strong>do unaabundante bibliografía romanística. También, F.-S. MEISSEL, Societas…, op. cit.,pp. 93 ss.44 Aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria <strong>de</strong>bieron darse múltiples situaciones lo cierto es quebásicam<strong>en</strong>te se trataría <strong>de</strong> una sociedad <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> explotación común <strong>de</strong> fundosrústicos (sociedad <strong>de</strong> gestión) por parte <strong>de</strong> personas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que existía una re<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco o <strong>de</strong> amicitia y <strong>de</strong>stinada al goce o administración <strong>de</strong> dichos fundos.F. WIEACKER, Societas…, op. cit., p. 252, p. 256, pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve que <strong>en</strong> ese ámbitotradicional sujeto a esquemas propios <strong>de</strong> una sociedad agríco<strong>la</strong> here<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> antiguaRevue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


98 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉSIncluso vemos que tanto <strong>en</strong> Gai. 3.150 45 como <strong>en</strong> D. 17.2.29pr 46 , seestablece <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> según <strong>la</strong> cual si <strong>la</strong>s partes no acuerdan nada serepartirán <strong>la</strong>s pérdidas y ganancias por partes iguales - añadimos - conin<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> lo aportado, lo cual fue a su vezreinterpretado por <strong>la</strong> tradición jurídica romanista y por códigos civilescomo <strong>el</strong> español, italiano, francés o austriaco - no así <strong>el</strong> alemán o <strong>el</strong>suizo <strong>de</strong> obligaciones que sigu<strong>en</strong> fi<strong>el</strong>es a <strong>la</strong> igualdad - <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>proporcionalidad a <strong>la</strong>s respectivas aportaciones 47 .comunidad ercto non cito, sólo se t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s participaciones <strong>de</strong> capital <strong>de</strong>los socios (no <strong>de</strong> trabajo) y se seguía <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> igualdad <strong>en</strong> <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> pérdidasy, aún más, dicho Autor aportó <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong> su tesis (p. 260) diversas fu<strong>en</strong>tes literarias<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y época clásica para poner <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong>romana <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> tiempo se daba normalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong> <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> pérdidas yganancias. Sobre este tema, véase, M. KASER, Neue literatur zur <strong>societas</strong>, SDHI 41(1971), pp. 278 ss. (p. 313). En este s<strong>en</strong>tido, L. GUTIÉRREZ-MASSÓN,D<strong>el</strong> consortium… II., op. cit., p. 39, rechaza <strong>la</strong> tesis mant<strong>en</strong>ida por autores comoJ. MACQUERON, Histoire <strong>de</strong>s obligations, Aix <strong>en</strong> Prov<strong>en</strong>ce, 1971, p. 170, o H. LÉVY-BRUHL, Le consortium artifici<strong>el</strong> du nouveau Gaius, in Nouv<strong>el</strong>les étu<strong>de</strong>s sur les trèsanci<strong>en</strong> droit romain, Paris, 1971, pp. 60-61, que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dían una causa difer<strong>en</strong>te - sufinalidad económica y social - <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>societas</strong> omnium bonorum respecto <strong>de</strong>l consorcioercto non cito, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> lo cual resultaría <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>societas</strong>omnium bonorum <strong>de</strong>rivase <strong>de</strong>l consortium ercto non cito. No obstante, A. GUARINO,La società …, op. cit., pp. 11 ss. (pp. 18-19). En cualquier caso, los socios <strong>en</strong> <strong>la</strong><strong>societas</strong> omnium bonorum, estarían unidos por sólidos vínculos familiares o <strong>de</strong>amistad a imag<strong>en</strong> y semejanza <strong>de</strong> lo que ocurría <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad ercto non cito y sure<strong>la</strong>ción estaría presidida por <strong>la</strong> fi<strong>de</strong>lidad mutua. En este s<strong>en</strong>tido resulta suger<strong>en</strong>te <strong>la</strong>opinión <strong>de</strong> A. WATSON, The notion of equival<strong>en</strong>ce of contractual obligation andc<strong>la</strong>ssical roman partnership, The Law Quarterly Review 97 (1981), pp. 275 ss.(p. 281) que ve un paral<strong>el</strong>ismo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> igualdad que rige <strong>la</strong> participación<strong>de</strong> los socios <strong>en</strong> este tipo social y lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> matrimonio <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>gananciales don<strong>de</strong> los cónyuges participan por igual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pérdidas o ganancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>sociedad conyugal con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuantía real <strong>de</strong> sus aportaciones a <strong>la</strong>misma.45 Et illud certum est, si <strong>de</strong> partibus lucri et damni nihil inter eos conv<strong>en</strong>erit, tam<strong>en</strong>aequis ex partibus commodum et incommodum inter eos commune esse ; sed si inaltero partes expressae fuerint, v<strong>el</strong>ut in lucro in altero vero omissae, in eo quoquequod omissum est, similes partes erunt46 Si non fuerint partes societati adiectae, aequas eas esse constat…47 A. GUARNERI CITATI, Conferim<strong>en</strong>ti…, op. cit., pp. 167-168, pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve que <strong>la</strong>Glosa medieval fue <strong>la</strong> primera <strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que aequae partes no <strong>de</strong>be interpretarse <strong>en</strong><strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> partes viriles sino como partes proporcionales a <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> lossocios. Esta i<strong>de</strong>a fue acogida por <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad <strong>de</strong> los códigos civiles europeos comoes <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l art. 1853 <strong>de</strong>l CC francés <strong>de</strong> 1804, <strong>de</strong>l art. 1844,1 <strong>de</strong>l CC francés <strong>de</strong>1978, <strong>de</strong>l art. 1717 <strong>de</strong>l CC italiano <strong>de</strong> 1865, o <strong>en</strong> <strong>el</strong> art. 2263 <strong>de</strong>l CC italiano <strong>de</strong> 1942<strong>en</strong> <strong>el</strong> que, no obstante, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong>s cuotas <strong>de</strong> los socios se presum<strong>en</strong>


REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 99No obstante, Ta<strong>la</strong>manca 48 señaló que <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> Quinto MucioEscévo<strong>la</strong> no fue tan tradicional como se ha dicho ya que tambiénadmitió implícitam<strong>en</strong>te que se pudiese b<strong>en</strong>eficiar al socio industrial através <strong>de</strong> <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pérdidas y ganancias <strong>en</strong>tre lossocios distinto al <strong>de</strong> <strong>la</strong> pura igualdad por cabezas (por ejemplo, paraun mismo socio, ¼ <strong>de</strong> ganancias y ¼ <strong>de</strong> pérdidas), <strong>el</strong> cual podría ser<strong>en</strong> su caso más favorable al socio industrial. Lo que - <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>Ta<strong>la</strong>manca, a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong>l texto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> D. 17.2.30 49 - no admitióQuinto Mucio – a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Servio Sulpicio - fue que se acordaseuna participación distinta <strong>de</strong> un mismo socio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pérdidas respecto<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ganancias (por ejemplo, socio industrial : ¾ <strong>de</strong> ganancias, ¼ <strong>de</strong>pérdidas) con <strong>el</strong> resultado perseguido <strong>de</strong> que <strong>el</strong> socio industrialpudiese quedar ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> participar con su patrimonio <strong>en</strong> caso <strong>de</strong>pérdidas, o al m<strong>en</strong>os, lo hiciese <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or porc<strong>en</strong>taje que <strong>el</strong> sociocapitalista. En cualquier caso, <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>sg<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te mercantiles como eran <strong>la</strong>s societates unius rei y uniusnegotiationis 50 dio paso a nuevas posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> socioproporcionales a <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> los socios, se dice que si <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>saportaciones no está <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> <strong>el</strong> contrato se presum<strong>en</strong> iguales. Asimismo <strong>en</strong> e<strong>la</strong>rt. 992 <strong>de</strong>l CC portugués o <strong>en</strong> <strong>el</strong> § 1193 <strong>de</strong>l A.B.G.B. austriaco. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> §722 <strong>de</strong>l B.G.B. alemán o <strong>el</strong> art. 533 <strong>de</strong>l Código suizo <strong>de</strong> obligaciones han mant<strong>en</strong>ido<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> cuotas al establecerse que cuando no se hubiere fijado <strong>la</strong>parte <strong>de</strong> los asociados <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios o pérdidas, cada socio t<strong>en</strong>drá una parte igual<strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s sin consi<strong>de</strong>ración a <strong>la</strong> forma ni a <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> su aportación. Véase MANRESAY J.M. NAVARRO, Com<strong>en</strong>tarios al Código Civil español (6 ed. revisada porJ.M. BLOCH), XI, Madrid, 1972, pp. 496-497.48 M. TALAMANCA, Costruzione giuridica…, op. cit., p. 29,nt. 140 ; Società…, op. cit.,pp. 815 ss. (p. 835). Asimismo, <strong>el</strong> propio F. WIEACKER, Societas…, op. cit., pp. 256-257, seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong> realidad Quinto Mucio Escévo<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>ta también un mom<strong>en</strong>to<strong>de</strong> transición <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia romana <strong>en</strong> paral<strong>el</strong>o con <strong>el</strong><strong>de</strong>sarrollo a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lucro que se alejaban <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>societas</strong> omnium bonorum ; según esto <strong>el</strong> jurista romano admitió ya <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong>que los socios fijas<strong>en</strong> pérdidas y ganancias <strong>de</strong>siguales pero siempre que <strong>la</strong><strong>de</strong>sigualdad fuese <strong>de</strong> un socio respecto <strong>de</strong> otro <strong>de</strong> tal manera que cada socio tuviese <strong>el</strong>mismo porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pérdidas que <strong>de</strong> ganancias ; <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo estaría <strong>en</strong> que no sepueda privilegiar <strong>en</strong> exceso al socio industrial. Añadimos que, <strong>en</strong> efecto, según <strong>el</strong>t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes que v<strong>en</strong>imos examinando, Quinto Mucio sólo niega expresam<strong>en</strong>teque pueda darse esta última <strong>de</strong>sigualdad sin que se pronuncie <strong>acerca</strong> <strong>de</strong> que puedaacordarse distinto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> un socio respecto <strong>de</strong> otro.49 Véase supra, nt.40.50 C. ARNÒ, Il contratto…, op. cit., pp. 93 ss. ; V. ARANGIO-RUIZ, La Società …,op. cit., pp. 141 ss. ; F.-S. MEISSEL, Societas…, op. cit., pp. 131 ss. ; C. VELASCO,La sociedad…, op. cit., p. 621.Revue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


100 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉSindustrial - piénsese por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> capitán <strong>de</strong> una nave - juega unpap<strong>el</strong> es<strong>en</strong>cial.El problema surge cuando los más importantes juristas <strong>de</strong> épocatardo-republicana y clásica se vieron comp<strong>el</strong>idos a buscar un <strong>en</strong>caje a<strong>la</strong> nueva realidad social y económica que iba surgi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo<strong>de</strong> <strong>la</strong>s societates mercantiles <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> los conceptos ycategorías jurídicas que estaban si<strong>en</strong>do e<strong>la</strong>boradas por <strong>la</strong>jurispru<strong>de</strong>ncia romana <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> tiempo 51 . A t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>que disponemos po<strong>de</strong>mos concluir afirmando que Sulpicio Rufohabría querido abrir dichas categorías a <strong>la</strong> nueva realidad 52 parapermitir que <strong>el</strong> socio industrial pudiese ponerse <strong>en</strong> una mejorsituación respecto al socio capitalista, mi<strong>en</strong>tras que Mucio Escévo<strong>la</strong>siguió una postura más formalista 53 .Pero juristas como Sabino 54 y Casio matizaron a su vez <strong>la</strong> posición<strong>de</strong> Sulpicio Rufo tomando <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong>51 G. SANTUCCI, Il socio d’opera…, op. cit., p. 35, a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> magna quaestiogayana afirma que « …si <strong>de</strong>ve inoltre annoverare fra le prime testimonianze certe<strong>de</strong>l<strong>la</strong> progressiva affermazione <strong>de</strong>llo schema <strong>de</strong>l<strong>la</strong> società cons<strong>en</strong>suale n<strong>el</strong>l’esperi<strong>en</strong>zagiuridica romana ». Y <strong>el</strong> mismo Autor aña<strong>de</strong> <strong>en</strong> p. 93 <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tario :« <strong>la</strong> magna quaestio riflette, in buona sostanza, un mom<strong>en</strong>to importante di valutazioneed insieme di scontro all’interno <strong>de</strong>ll’e<strong>la</strong>borazione giurispru<strong>de</strong>nziale di qu<strong>el</strong> tempo,fra questi due differ<strong>en</strong>ti mo<strong>de</strong>li di rapporti associativi, e anche per questo essacostituisce - come ha scritto Franz HORAK (Rationes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ndi…, op. cit., p. 167) -‘ein sehr lehrreisches Intermezzo <strong>de</strong>r römisch<strong>en</strong> Rechtsgeschichte’. »52 A este respecto <strong>de</strong>staca P. PINNA PARPAGLIA, Aequitas in libera Respublica,Mi<strong>la</strong>no, 1973, pp. 176 ss., <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad con <strong>el</strong> que operó Servio Sulpicio<strong>en</strong> este campo. También, L. VACCA, Consi<strong>de</strong>razioni sull’aequitas come <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong>lmetodo <strong>de</strong>l<strong>la</strong> giurispru<strong>de</strong>nza romana, Studi in Memoria di G. D’Am<strong>el</strong>io, I, Mi<strong>la</strong>no,1978, pp. 406 ss.53 En este s<strong>en</strong>tido, M. TALAMANCA, Costruzione…, op. cit., pp. 29 ss., p. 338,nt. 131 ; Dév<strong>el</strong>oppem<strong>en</strong>ts socio-économiques et jurispru<strong>de</strong>nce romaine à <strong>la</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong>république, Studi in onore di C. Sanfilippo, VII, Mi<strong>la</strong>no, 1987, p. 776.54 F. WIEACKER, Societas…, op. cit., pp. 265 ss. (p. 266), <strong>de</strong>stacó que Casio eradiscípulo y com<strong>en</strong>tarista <strong>de</strong> Quinto Mucio y que tanto Casio como Sabino – que,añadimos, pert<strong>en</strong>ecían a <strong>la</strong> misma escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> juristas, here<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l saber <strong>de</strong> QuintoMucio -, <strong>de</strong>limitaron y pusieron <strong>en</strong> sus justos términos, fr<strong>en</strong>te a Servio Sulpicio, <strong>la</strong>posición <strong>de</strong>l socio industrial. Incluso WIEACKER va más allá y supone que <strong>la</strong> frasecont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> Gai. 3.149 : Si modo opera tam pretiosa vi<strong>de</strong>atur, ut aequum sit eumcum hac pactione in societatem admitti, sería originariam<strong>en</strong>te tomada por Gayo <strong>de</strong>Casio y Sabino y no, propiam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> Servio Sulpicio. También G. SANTUCCI, Il sociod’opera…, op. cit., p. 90, nt. 128, reseña <strong>la</strong> conexión exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre Sabino y QuintoMucio citando a O. BEHRENDS, Le due giurispru<strong>de</strong>nze romane e le forme <strong>de</strong>lle loroargom<strong>en</strong>tazioni, In<strong>de</strong>x 12, 1983-1984, p. 211, nt. 9, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, a F. SCHULZ,I principii <strong>de</strong>l diritto romano, Fir<strong>en</strong>ze, 1946, p. 232, pp. 277 ss., don<strong>de</strong> pone <strong>en</strong>


REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 101sociedad que vi<strong>en</strong>e dada por <strong>el</strong> interés verda<strong>de</strong>ro y común que han <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er todos los socios <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, lo que traeconsigo <strong>el</strong> coro<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> que ha <strong>de</strong> darse un reparto equitativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>spérdidas y ganancias, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> proporción a <strong>la</strong>s aportacionesefectivam<strong>en</strong>te realizadas por los socios porque, <strong>de</strong> lo contrario,podrían darse situaciones <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>ro <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to injusto <strong>de</strong>unos socios fr<strong>en</strong>te a otros. En este s<strong>en</strong>tido, se establece <strong>en</strong> <strong>el</strong> Digesto<strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> arbitrio realizado por un tercero o poruno <strong>de</strong> los socios <strong>en</strong> <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> los resultados <strong>en</strong>tre los socios <strong>de</strong>behacerse equitativam<strong>en</strong>te, con arreglo a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a fe 55 . Porevi<strong>de</strong>ncia « una profunda a<strong>de</strong>r<strong>en</strong>za, a liv<strong>el</strong>lo sistematico, <strong>de</strong>i tres libri iuris civilisrispetto al ius civile. »55 Vemos que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> D. 17.2.75 (C<strong>el</strong>s. 15 dig.), 76 (Proc. 5 epist.), 78 (Proc. 5epist.), 79 (Paul. 4 quaest.), 80 (Proc. 5 epist.), se recoge una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> textos que loscompi<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> Justiniano tomaron <strong>de</strong> C<strong>el</strong>so, Próculo y Paulo. Concretam<strong>en</strong>tePróculo distinguía g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to 76 <strong>en</strong>tre un arbitrium merum, <strong>en</strong> <strong>el</strong>que <strong>la</strong>s partes se vincu<strong>la</strong>ban mediante un compromissum a aceptar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión queadoptase <strong>el</strong> arbitrador <strong>el</strong>egido por <strong>el</strong><strong>la</strong>s cualquiera que sea su actuación y, por otro<strong>la</strong>do, un arbitrium boni viri, por <strong>el</strong> cual <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong>l tercero estaba sujeta a unjuicio <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a fe <strong>en</strong> <strong>el</strong> que, por tanto, <strong>la</strong>s partes podrían impugnar ante <strong>el</strong> juez <strong>la</strong><strong>de</strong>cisión adoptada por <strong>el</strong> arbitrador. G. SANTUCCI, Il socio d’opera…, op. cit., pp. 61ss., ha <strong>de</strong>stacado que estos fragm<strong>en</strong>tos pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve que ya a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong>República cabía <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que los socios acordas<strong>en</strong> un reparto <strong>de</strong> cuotasdifer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los mismos y, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l - a su juicio - carácter g<strong>en</strong>uino <strong>de</strong>l texto<strong>de</strong> Próculo, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que dicho jurista romano concebía <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong>l arbitrador <strong>en</strong>este caso como un arbitrium boni viri <strong>en</strong>marcado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ius societatis que vi<strong>en</strong>edado por <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> bona fi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> actio pro socio, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>lcontrato <strong>de</strong> sociedad, lo cual se traduce <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l árbitrohabrá <strong>de</strong> ser necesariam<strong>en</strong>te proporcional a <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> los socios. Así, <strong>en</strong> <strong>el</strong>fragm<strong>en</strong>to 78 se dispone lo sigui<strong>en</strong>te : in proposita autem quaestione arbitrium viriboni existimo sequ<strong>en</strong>dum esse, eo magis quod iudicium pro socio bonae fi<strong>de</strong>i est.Véase, C. VELASCO, La sociedad…, op. cit., pp. 625-627. Recogemos también <strong>la</strong> tesis<strong>de</strong> F. GALLO, La dottrina di Proculo e qu<strong>el</strong><strong>la</strong> di Paolo in materia di arbitraggio,Studi Grosso, III, Torino, 1970, pp. 479 ss., según <strong>la</strong> cual Próculo <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día <strong>la</strong>actuación <strong>de</strong>l árbitro (arbitrador) <strong>en</strong> este caso más bi<strong>en</strong> como un arbitrium merum,mi<strong>en</strong>tras que Paulo vino a matizar casi dos siglos <strong>de</strong>spués ese parecer <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>que para este jurista <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong>l arbitrador <strong>en</strong> los contratos ex fi<strong>de</strong> bona, comoera propiam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> contrato <strong>de</strong> sociedad, siempre estaba sujeta a los límites impuestospor <strong>la</strong> equidad y <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a fe. Por último - F. GALLO, La dottrina di Proculo…, op. cit.,p. 523 - los justinianeos, al componer <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> textos referida <strong>en</strong> <strong>el</strong> Digesto y alintegrar <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los juristas clásicos sobre este punto, los interpo<strong>la</strong>ron al m<strong>en</strong>osformalm<strong>en</strong>te para fijar <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te un criterio intermedio <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> arbitriummerum <strong>de</strong> Próculo, que sería respetuoso con <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>voluntad, y <strong>el</strong> arbitrium viri boni, <strong>de</strong>limitado por <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a fe; <strong>el</strong>lo es así <strong>en</strong> tanto <strong>en</strong>cuanto que <strong>en</strong> <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to 79 (Paul. 4 quaest.) vemos que se establece <strong>la</strong> posibilidad<strong>de</strong> impugnación <strong>de</strong>l arbitrio por cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes pero sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> queRevue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


102 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉStanto, parece que no cabe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> sociedad otroacuerdo <strong>de</strong> reparto <strong>en</strong>tre los socios que no fuese equitativo 56 .La doctrina romanística ha partido <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> una interpretaciónsemántica o gramatical <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes para tratar <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r luz sobre <strong>el</strong>pap<strong>el</strong> que tuvo <strong>la</strong> causa <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>en</strong> <strong>el</strong> contrato <strong>de</strong> sociedad. Así, Arangio-Ruiz 57 yHorak 58 , <strong>en</strong>tre otros, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron que <strong>la</strong> frase « si modo opera eiustam pretiosa vi<strong>de</strong>atur, ut aequum sit eum cum hac pactione insocietatem admitti » que aparece <strong>en</strong> Gai. 3.149, constituye un glosemapostclásico añadido <strong>en</strong> <strong>el</strong> manuscrito veronés sobre <strong>el</strong> texto original<strong>de</strong> Gayo, <strong>el</strong> cual se reflejaría más fi<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> I.J. 3.2.25, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>en</strong>lugar <strong>de</strong>l condicional « si modo » aparece <strong>el</strong> término explicativo« quia » al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> frase « quia saepe quorundam ita pretiosaest opera in societate, ut eos iustum sit m<strong>el</strong>iore condicione insocietatem admitti ». El añadido postclásico estaría basado <strong>en</strong>consi<strong>de</strong>raciones morales para establecer una verda<strong>de</strong>ra condiciónsegún <strong>la</strong> cual sólo si <strong>la</strong>s operae <strong>de</strong>l socio industrial fues<strong>en</strong>verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te importantes se podría justificar que <strong>el</strong> mismo pudiesegozar <strong>de</strong> una situación <strong>de</strong> privilegio <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<strong>la</strong> actuación arbitral haya sido tan perversa que dé como resultado una solución <strong>de</strong>manifesta iniquitas. Por último, sobre arbitraje y arbitrio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Derecho</strong> Romano :A. FERNÁNDEZ DE BUJÁN, Jurisdicción y arbitraje <strong>en</strong> <strong>Derecho</strong> Romano, Madrid,2006, pp. 199 ss. ; J. HERNANDO LERA, El contrato <strong>de</strong> sociedad…, op. cit., pp. 279 ss.56 Sobre este punto insiste especialm<strong>en</strong>te, G. SANTUCCI, Il socio d’opera…, op. cit.,pp. 68 ss. ; y este aspecto se <strong>de</strong>staca a su vez por J.M. RAINER, Zur Societas.Überlung<strong>en</strong> zum Buch von Gianni Santucci : Il socio d’opera in diritto romano(Padua, 1997), Seminarios Complut<strong>en</strong>ses <strong>de</strong> <strong>Derecho</strong> Romano 12 (1999), pp. 101 ss.(pp. 103-105).57 V. ARANGIO-RUIZ, La società…, op. cit., pp. 100-101. Por otro <strong>la</strong>do, C. ARNÒ,Il contratto…, op. cit., p. 235, interpretó estos textos <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que Gayo alutilizar <strong>el</strong> condicionante si modo… se inclinó por una posición más próxima a QuintoMucio mi<strong>en</strong>tras que los justinianeos, que seguían <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Servio Sulpicio,se sintieron con <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> cambiar <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong> Gayo utilizando <strong>el</strong>explicativo quia…58 F. HORAK, Rationes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ndi…, op. cit., pp. 158-159, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió también que <strong>en</strong> <strong>el</strong>fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Gayo se estaba haci<strong>en</strong>do refer<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> expresión si modo a unaverda<strong>de</strong>ra condición – Bindung - necesaria para hacer posible <strong>el</strong> trato <strong>de</strong> favor <strong>de</strong>lsocio industrial valorable por <strong>el</strong> juez <strong>en</strong> <strong>el</strong> iudicium pro socio, - « Ihr Vorlieg<strong>en</strong> mußalso <strong>de</strong>r iu<strong>de</strong>x im iudicium pro socio jeweils für <strong>de</strong>n Einz<strong>el</strong>fall prüf<strong>en</strong> » - mi<strong>en</strong>trasque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong> Justiniano se estaría recogi<strong>en</strong>do bajo <strong>el</strong> término quia unamera justificación <strong>de</strong> dicho trato <strong>de</strong> favor. Sobre <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> Arangio-Ruiz y Horak :M. FUENTESECA, La Magna quaestio societatis…, op. cit., pp. 46-48.


REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 103Asimismo, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con este tema, Arangio-Ruiz 59 formuló suconocida tesis sobre los tres estratos que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> D. 17.2.29pr. Eltexto es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te :D. 17.2.29pr (Ulp. 30 Sab.)Si non fuerint partes societati adiectae, aequas eas esse constat. Sivero p<strong>la</strong>cuerit, ut quis duas partes v<strong>el</strong> tres habeat, alius unam, anvaleat ? p<strong>la</strong>cet valere, si modo aliquid plus contulit societati v<strong>el</strong> pecuniaev<strong>el</strong> operae v<strong>el</strong> cuiuscumque alterius rei causa.Según <strong>el</strong> citado Autor <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ulpiano sería g<strong>en</strong>uino <strong>de</strong>s<strong>de</strong>« si non fuerit » hasta « p<strong>la</strong>cet valere » dado que <strong>en</strong> este pasaje seafirma <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> distribuirlos resultados sociales ; a continuación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> « si modo » hasta« operae », <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to cont<strong>en</strong>dría un glosema postclásico 60 con <strong>el</strong>fin <strong>de</strong> condicionar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> libertad contractual al cumplimi<strong>en</strong>toefectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> sociedad conforme a loestablecido <strong>en</strong> <strong>el</strong> manuscrito veronés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong> Gayo(Gai. 3.149) ; y por último, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras finales « cuiscumque alteriusrei causa » supondrían un añadido <strong>de</strong> los justinianeos <strong>de</strong> cortec<strong>la</strong>sicista que t<strong>en</strong>dría por objeto <strong>de</strong>jar sin efecto <strong>el</strong> glosemapostclásico anterior al admitir que <strong>la</strong>s partes pue<strong>de</strong>n pactar un reparto<strong>de</strong>sigual « cuiuscumque causa », es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> cualquiercausa 61 .59 V. ARANGIO-RUIZ, La società…, op. cit., pp. 107-108 ; M. FUENTESECA, La Magnaquaestio societatis…, op. cit., pp. 49-51 ; E. RODRÍGUEZ DÍAZ, L. 29, D. Lib. Trig. AdSab. 17.2, y <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> pérdidas y ganancias <strong>de</strong> los socios, <strong>en</strong> Estudios jurídicos inmemoriam <strong>de</strong>l Profesor Alfredo Calonge, II, Sa<strong>la</strong>manca, 2002, pp. 891 ss.60 « N<strong>el</strong><strong>la</strong> tradizione manoscrita, invece, che fa capo al Veronese, è interv<strong>en</strong>uta <strong>la</strong>mano di uno studioso postc<strong>la</strong>ssico ansioso di limitare il più possibile lediseguaglianze fra i soci, non ammett<strong>en</strong>dole se non sotto il controllo <strong>de</strong>l giudice. »(V. ARANGIO-RUIZ, La società…, op. cit., p. 102).61 A. GUARNERI CITATI, Conferim<strong>en</strong>ti…, op. cit., pp. 180 ss, consi<strong>de</strong>ró que <strong>el</strong> texto<strong>de</strong>s<strong>de</strong> si modo hasta rei causa fue interpo<strong>la</strong>do por los justinianeos para establecer unalimitación a <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> contratación <strong>de</strong> los socios que obe<strong>de</strong>cería al difer<strong>en</strong>teambi<strong>en</strong>te cultural e int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> época postclásica y justinianea; dicha tesis fuerechazada por A. POGGI, Il contratto di società, op. cit., II, p. 162, que manifiesta,<strong>en</strong>tre otras cosas, que <strong>de</strong> aceptarse esta interpo<strong>la</strong>ción no vemos como no aparece esamisma limitación <strong>en</strong> I.J. 3.25.1. Por su parte, A. Guarino, Societas cons<strong>en</strong>sucontracta, op. cit, pp. 73-74 [= La società in diritto romano…, op. cit., pp. 73- 74],l<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> incongru<strong>en</strong>cia que se da cuando <strong>en</strong> <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to quecom<strong>en</strong>tamos se dispone una reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> proporcionalidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> lossocios y <strong>la</strong>s cuotas que les correspon<strong>de</strong>n, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Gai. 3.150 se establece <strong>el</strong>reparto por partes iguales <strong>en</strong>tre los socios <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que no hayan pactado nada alRevue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


104 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉSMás reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, otros autores 62 han seguido otra línea <strong>de</strong>investigación vi<strong>en</strong>do una contraposición <strong>en</strong>tre Gai. 3.149, que<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n que no fijaría ninguna condición sino una mera explicación<strong>de</strong> <strong>la</strong> posición privilegiada <strong>de</strong>l socio industrial y, por otro <strong>la</strong>do,D. 17.2.29.1, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que - como ya indicamos - Sabino, seguido porCasio, advierte que <strong>la</strong> posición <strong>de</strong>l socio industrial se justifica sólo« si tanti sit opera, quanti damnum est », es <strong>de</strong>cir, sólo si <strong>la</strong>valoración <strong>de</strong>l trabajo realizado por <strong>el</strong> socio industrial, medida <strong>en</strong>respecto, es <strong>de</strong>cir, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> sus respectivas aportaciones. Ante este hecho<strong>el</strong> Autor se ha inclinado por consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversos glosemaspostclásicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> vero p<strong>la</strong>cuit hasta <strong>el</strong> final sin que reconozca <strong>en</strong> <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to unainterv<strong>en</strong>ción justinianea.62 F. BONA, Studi sul<strong>la</strong> società…, op. cit., pp. 30 ss., consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> frase <strong>en</strong>cuestión cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> D. 17.2.29.1, no es fruto <strong>de</strong> interpo<strong>la</strong>ción justinianea sino quereflejaba fi<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> parecer <strong>de</strong> Sabino y Casio según <strong>el</strong> cual <strong>la</strong> posición privilegiada<strong>de</strong>l socio industrial <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por Servio Sulpicio <strong>de</strong>bía estar condicionada <strong>en</strong> <strong>la</strong>práctica a que « <strong>el</strong> trabajo prestado por este socio, pecuniariam<strong>en</strong>te valorado (si tantisit opera), hubiese equivalido a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> capital sufrida, al final <strong>de</strong> <strong>la</strong>gestión, por <strong>el</strong> socio capitalista (quanti damnum est) » (p. 32) ; dicho cálculo sólopodrá realizarse efectivam<strong>en</strong>te al término <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión social. El Autor seña<strong>la</strong> queaunque <strong>la</strong> frase <strong>de</strong> Gai. 3.149, si modo opera eius…, su<strong>en</strong>a formalm<strong>en</strong>te a unacondición, <strong>el</strong><strong>la</strong> se reduce <strong>en</strong> realidad a una justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> admisibilidad <strong>de</strong>l pacto<strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas pero no impone <strong>la</strong> valoración económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaecomo una condición verificable al término <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. M. KASER, NeueLiteratur…, op. cit., pp. 316-317, sigue implícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> Bona y ve <strong>en</strong> estafrase <strong>el</strong> límite impuesto por Sabino, sin oposición <strong>de</strong> Casio, al acuerdo <strong>de</strong> ex<strong>en</strong>ción<strong>de</strong>l socio industrial respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas (« Das hat Sabinus wohl gesagt, ohne beiCassius auf Wi<strong>de</strong>rspruch zu stoss<strong>en</strong> », p. 317). G. SANTUCCI, Il socio d’opera…, op.cit., p. 38, nt. 19, p. 81, pp. 84 ss., ha seguido expresam<strong>en</strong>te esta interpretación <strong>de</strong>Bona. Otros autores no han mant<strong>en</strong>ido o han discrepado <strong>de</strong> esta línea <strong>de</strong>interpretación : así A. POGGI, Il contratto di società…, II, op. cit., p. 163, sólo vio <strong>en</strong>estos textos una consi<strong>de</strong>ración o justificación <strong>de</strong> tipo económico sobre <strong>la</strong> posiciónprivilegiada <strong>de</strong>l socio industrial sin ningún valor jurídico. Incluso A. GUARINO,Societas cons<strong>en</strong>su contracta, op. cit., pp. 31-32 [= La società in diritto romano, op.cit., pp. 31-32], rechazó <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> Bona y no cree que pueda <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse at<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes que v<strong>en</strong>imos analizando una difer<strong>en</strong>cia o contradicción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>opinión <strong>de</strong> Casio y Sabino expresada <strong>en</strong> D. 17.2.29.1, y <strong>la</strong> manifestada por ServioSulpicio <strong>en</strong> Gai. 3.149-150 y D. 17.2.29pr, <strong>de</strong> tal manera que no consi<strong>de</strong>ra que <strong>en</strong> <strong>el</strong>primer fragm<strong>en</strong>to los juristas sabinianeos estén imponi<strong>en</strong>do una condición efectiva a<strong>la</strong> ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas por parte <strong>de</strong>l socio industrial verificable sólo al término <strong>de</strong><strong>la</strong> gestión social. Por último, M. TALAMANCA, Società…, op. cit., p. 837, nt. 254,seña<strong>la</strong> que <strong>de</strong>l texto <strong>en</strong> cuestión no pue<strong>de</strong> afirmarse nada ya que - <strong>en</strong>tre otrasconsi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong>l Autor - <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que ha sido objeto <strong>de</strong> un « raccorciam<strong>en</strong>to »realizado por los compi<strong>la</strong>dores: « I compi<strong>la</strong>tori sono, quin<strong>de</strong>, interv<strong>en</strong>uti sopprim<strong>en</strong>doun resoconto artico<strong>la</strong>to <strong>de</strong>l<strong>la</strong> controversia dal che è <strong>de</strong>rivato l’attuale stesura <strong>de</strong>lpasso ».


REFLEXIONES ACERCA DE LA SOCIETAS LEONINA 105términos económicos, equivale a <strong>la</strong>s pérdidas sociales. Vemos, portanto, que <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to utiliza <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te subjuntivo comocondicional para referir <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operae <strong>de</strong>l socioindustrial, <strong>de</strong> tal manera que parece que Sabino y Casio estánaludi<strong>en</strong>do a un cálculo a posteriori efectuado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> quet<strong>en</strong>ga lugar <strong>la</strong> liquidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, por <strong>el</strong> que se cuantifiqueeconómicam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>de</strong> industria <strong>de</strong> lossocios, <strong>de</strong> lo que resulta, a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong>l texto, que <strong>el</strong> socio industrial sóloquedará ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas sociales si <strong>la</strong> valoración económica <strong>de</strong>su contribución es inferior o, como mucho, equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>disminución <strong>de</strong>l capital sufrido al término <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad a <strong>la</strong> quet<strong>en</strong>drá que hacer fr<strong>en</strong>te <strong>el</strong> socio capitalista. En <strong>de</strong>finitiva, parece que,efectivam<strong>en</strong>te, Sabino y Casio estuvies<strong>en</strong> estableci<strong>en</strong>do un límite omarco respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> Sulpicio Rufo a favor <strong>de</strong>l socioindustrial.Ahora bi<strong>en</strong>, como se ha seña<strong>la</strong>do reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> muchos casostampoco resultaría fácil realizar <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica un cálculo a posteriori<strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong>l socio industrial a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> su aportación a <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad sino que- como sugiere Rainer 63 - t<strong>en</strong>drían lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica acuerdosglobales, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> bona fi<strong>de</strong>s, al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>socio capitalista y <strong>el</strong> socio industrial que serían satisfactorios paraambos, sin perjuicio <strong>de</strong> una más exacta valoración a posteriori <strong>de</strong> lostrabajos efectivam<strong>en</strong>te realizados por <strong>el</strong> socio industrial, e inclusopodría conv<strong>en</strong>ir al socio capitalista formarse una i<strong>de</strong>a inicial <strong>de</strong>l valor<strong>en</strong> su conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong>l socio <strong>de</strong> trabajo.Para finalizar, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a una interpretación <strong>de</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>sescasas fu<strong>en</strong>tes disponibles <strong>en</strong> esta materia, llegamos a <strong>la</strong> conclusión<strong>de</strong> que efectivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> sociedadfue utilizado por juristas como Sabino, Casio y Ulpiano para <strong>de</strong>limitar<strong>en</strong> cierta medida <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>spartes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Derecho</strong> Romano ya que <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>los socios han <strong>de</strong> ser razonablem<strong>en</strong>te proporcionales a <strong>la</strong>saportaciones <strong>de</strong> cada uno puesto que, <strong>de</strong> lo contrario, estaríamos anteuna situación próxima a <strong>la</strong> <strong>societas</strong> donandi causa. Según esto,suponi<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> león <strong>de</strong> <strong>la</strong> fábu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Fedro repres<strong>en</strong>tase al socioindustrial y los <strong>de</strong>más animales a los socios capitalistas que pon<strong>en</strong> a63 J.M. RAINER, Zur Societas…, op. cit., p. 108.Revue Internationale <strong>de</strong>s Droits <strong>de</strong> l’Antiquité LV (2008)


106 JOSÉ MARÍA BLANCH NOUGUÉSdisposición <strong>de</strong> aquél una finca para cazar al ciervo, <strong>la</strong> solución quedarían los juristas romanos no pasaría, evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, por atribuir alleón todo <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong>l ciervo pero tampoco por distribuirlo <strong>en</strong> partesiguales <strong>en</strong>tre todos los socios porque <strong>en</strong>tonces no resultaría un repartoequitativo dada <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tal contribución <strong>de</strong>l león al éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>sociedad salvo, c<strong>la</strong>ro está, que <strong>la</strong>s partes establecies<strong>en</strong> <strong>de</strong> modoexpreso un reparto estrictam<strong>en</strong>te igualitario.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!