13.07.2015 Views

Castrillo Ortuoste Fondoa - Ego Ibarra

Castrillo Ortuoste Fondoa - Ego Ibarra

Castrillo Ortuoste Fondoa - Ego Ibarra

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Eibarko Udala - Ayuntamiento de Eibar<strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong> Batzordea - Comisión <strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong>Udal Artxiboa - Archivo MunicipalEibar Argipean<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>Cien años de fotografíaEibar, 2002


Eskubide guztiak gordeta daude. Liburu hau eta bertako argazki batbera ere ezin da inon berragertu, ez zatika, ez osorik. Liburu hau ezinda inon erregistratu eta bertan agertzen diren agiri grafikoak zeinidatzizkoak ezin dira informazioa batzeko sistema batean jaso; inongomodutan eta inongo formatan. Hori egin nahi duenak, derrigorrezkoadu Eibarko Udalaren baimen idatzia eskuetan izatea.Todos los derechos reservados. Esta publicación y los documentosgráficos o fotografías contenidas en la misma, no pueden serreproducidos, ni en todo ni en parte, ni registrados en, o transmitidos porun sistema de recuperación de información, en ninguna forma ni porningún medio, sin el permiso previo escrito del Ayuntamiento de Eibar.<strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong> Batzordea - Comisión <strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong>Batzorde-burua / Presidenta:Dña. Nerea Alustiza Alonso andreaBatzordekideak / Vocales:Dña. Maria Jose Telleria Etxeberria andreaDña. Mercedes Garate Larrañaga andreaDña. Milagros Arizmendi Etxaniz andreaDña. Carmen Larrañaga Maiztegui andreaEibar Argipean - <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong> - Cien años de fotografíaKoordinatzailea / Coordinadora: Yolanda Ruiz Urbón, Udal artxibaria, Archivera municipalEdizio paratzailea / Editora: Begoña Azpiri Eguren, <strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong>ko Idazkaria, Secretaria de la Comisión <strong>Ego</strong>ibarraHitzaurreak / Prólogos: Yolanda Ruiz Urbón, <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> Artxiboaren dohaintza: Irudiak ordenatzen, oroimena antolatzenLa donación de Feliciano <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>: Ordenar imágenes, organizar la memoria.Mende osoa begien aurrean. Las miradas de un siglo.José Valderrey de Lera, Beirazko plaketatik irudi digitaletara. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>ren ibilbidea.De las placas de vidrio a la imagen digital. El trayecto del Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.Atalburuen sarrerak / Introducciones capitulares: Yolanda Ruiz Urbón.Testu historikoen aukeraketa / Selección textos históricos: Yolanda Ruiz Urbón, Begoña Azpiri EgurenArgazkien aukeraketa eta argazki-oinena / Selección de fotos y pies de fotos: José Valderrey de LeraItzulpenak / Traducción: Begoña Azpiri Eguren, Eibarko Udala, Ayuntamiento de EibarEuskarazko testuen gainbegiratua / Supervisión de textos en euskara: Itziar Alberdi Bilbao, Asier Sarasua AranberriInprimatzailea / Imprime: GANBOA Centro GráficoDiseinua eta maketazioa / Diseño y maquetación: AKT ComunicaciónCaja Laboral-Euskadiko Kutxaren ordezkariak libururako / Representantes de Caja Laboral-Euskadiko Kutxa para el libro:Ricardo Astigarraga Zabaleta, Eibarko sukurtsal-zuzendaria / Director de sucursal en EibarAmaia Amezua Etxaniz, Eibarko sukurtsal-zuzendaria / Directora de sucursal en EibarAzaleko argazkia: 1932ko irailaren 13a. Errepublika Plaza (egun Untzaga Plaza) Niceto Alcalá Zamorak Eibarrera egin zuen bisitaldian.Foto de portada: 13 de septiembre de 1932. La Plaza de la República (en la actualidad Plaza de Unzaga) durante la visita de Don Niceto Alcalá Zamora.ISBN: 84-89696-35-7L.G./D.L.: SS-1167/02


Aurkibidea • ÍndiceOrria•Pág.Alkatearen aurkezpena 5Presentación alcaldeEuskadiko Kutxaren aurkezpena 7Presentación Caja Laboral1997. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> Artxiboaren dohaintza: Irudiak ordenatzen, oroimena antolatzen 91997. La donación del Archivo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>: Ordenar imágenes, organizar la memoriaMende osoa begien aurrean. Yolanda Ruiz Urbón, Eibarko Udal Artxiboa 13Las miradas de un siglo. Yolanda Ruiz Urbón, Archivo Municipal de EibarBeirazko plaketatik irudi digitaletara. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>ren ibilbidea. 25José Valderrey de Lera, <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>ren ikerlaria eta digitalizatzaileaDe las placas de vidrio a la imagen digital. El trayecto del Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>José Valderrey de Lera, investigador y digitalizador del FondoI XIXtik XXrako bidezidorra. Argazkilaritzaren argi-urratuak Eibarren 38El paso del siglo XIX al XX. Los albores de la fotografía en EibarII 1931-1936. Errepublikako bizipoza • La ilusión Republicana 118III 1936-1939. Gerratea • La guerra 148IV 1940-1954. Gerra ostea. Eibar jasotzen • Reconstrucción y posguerra 158V 1955-1972. Eibar, "Bilbo txikia" • Eibar, la ciudad del dólar 208VI 1973-1994. Krisialdia eta estudioaren itxiera • Crisis y cierre del estudio 268Eranskina: <strong>Fondoa</strong>ren makrodeskripzioa 278Anexo: Macrodescripción del FondoArgazkien aurkibidea 283Índice de fotografíasBibliografía eta iturriak 295Bibliografía y fuentes consultadas


Ertzak moztekoa, egurrezkoa.Argazki-laboratorioanerabiltzen zen.Marginador de madera utilizado enel laboratorio fotográfico.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Eibarko Udal Artxiboa.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>


KLAP tropical model kamera.Alemanian H. Ernemann-ekegindakoa (1904-1920).Cámara KLAP tropical model.Fabricada en Alemania porH. Ernemann (1904-1920).<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Eibarko Udal Artxiboa.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>


Honako hau argazki-liburu bat da. Baina batez eregure bizitzari buruzko liburu bat da. Zergatik? Zeresanahi dute guretzat argazki horiek?Lichtwark-ek, 1907. urtean, idatzi zuen "gurearoan ez dagoela norberaren, senitartekoen etaadiskide kutunenen, edota neskalagunarenargazkiak baino hurbilagotik begiratzen zaion artelanik".Eta egia da. Izan ere, liburu zoragarri hauosatzen duten argazki horiek guztiek oso izenburuzehatza eduki arren, horietako askotan gelditu etaeguneroko bizitzan oharkabean pasatzen zaizkigunxehetasunen bila hasten baikara.Zeren, nahiz eta aurpegien espresioari, jantzienxehetasunei, hiriaren itxurari, jendeak duendibertitzeko moduari edo makinen estetikari behineta berriz begiratzen diegun, berez geure buruenbila aritzen gara. Gure historiaz zerbait gehiagojakin nahi dugu. Azken batean, geure buruakhobeto ezagutu nahi ditugu, eta horretarako,argazkia, hain sinplea izan arren, tresnarikegokiena dugu.Argazki hauei esker, hobeto gogoratzen dugu nolabizi izan diren gure arbasoak, eta zenbaitetan, baitageu ere, baina oraingo honetan, gainera, horieiesker, argazkilari-belaunaldi baten borondatea etadedikazioa ere ezagutuko dugu.Beste askorena bezala, argazkilariaren lanbidea–garai jakin batean bai bederen– familia berarenbarruan belaunaldiz belaunaldi igarotzen zenlanbidea izan genuen. <strong>Ortuoste</strong> familiaren kasua,Feliciano <strong>Castrillo</strong> bertan sartu zenez geroztik,beste bat gehiago izango zen baldin eta bereartxiboa mende oso batez gordetzeko interes handiaizan ez balu, kontuan izanik, gainera, berekarreraren amaieran, inolako asmorik gabe lagazuela.Artxibo honek duen garrantziaz jabeturik,Euskadiko Kutxak proiektu horri babesa eskaininahi dio bertan geuk ere parte hartuz,gure esku dauden bitartekoak erabiliz eta,horrela, argazki-bilduma hau bereneurrian balioesten lagunduz.Este es un libro de fotografías. Pero sobre todo es unlibro sobre nuestra vida. Porque, ¿qué suponen paranosotros estas fotografías?Lichtwark, ya en 1907 escribió que "en nuestra erano hay obra de arte a la que se mire tan de cercacomo a una fotografía de uno mismo, de losparientes y amigos más íntimos, de la novia deuno". Y es verdad. De hecho, a pesar de que todasestas fotografías que componen este magnífico librotienen un título muy concreto, en muchas de ellasnos paramos buscando detalles que en la vida diarianos resultan insignificantes.Porque aunque aparentemente miramos y remiramoslas expresiones de los rostros, los detalles de losvestidos, el aspecto urbano de la ciudad, la manerade divertirse de la gente, o la estética de lasmáquinas, en realidad no hacemos más quebuscarnos a nosotros mismos. Queremos saber algomás sobre nuestra historia. En definitiva, conocernosmejor, y para ello, la fotografía -a pesar de susimpleza- es la mejor herramienta.Gracias a estas fotografías, recordamos mejor comohan vivido nuestros antepasados, y en algunos casosincluso nosotros mismos, pero en esta ocasión,además, gracias a ellas descubrimos también lavoluntad y dedicación de una saga de fotógrafos.Como tantos otros, el de fotógrafo ha sido -al menosdurante una determinada época- un oficio que se hatransmitido de modo familiar a través de lasdistintas generaciones. El caso de la familia<strong>Ortuoste</strong>, a la que se incorporó Feliciano <strong>Castrillo</strong>,sería uno más sino fuera por el gran interés que hantenido en guardar su archivo a lo largo de todo unsiglo de existencia, para luego, al final de sucarrera, cederlo sin pretensiones de ningún tipo.Conscientes de la importancia de este archivo, desdeCaja Laboral queremos respaldar este proyecto connuestra participación en el mismo, poniendo losmedios posibles a nuestro alcance y así podercontribuir a valorar en su medida esta grancolección de fotografías.Caja Laboral - Euskadiko KutxaKoldo Aizpurua EsnalDirector Regional de Gipuzkoa - Gipuzkoako Lurraldeko ZuzendariakEuskadiko Kutxaren aurkezpena • Presentación Caja Laboral7


Fiamma kamera, 1910. urteinguruan Firenzenegindakoa, 18x24 zmkoneurrirainokobeirazko plaken negatiboetarakoerabili zen.Cámara de estudio Fiamma,realizada en 1910 aprox. enFlorencia (Italia). Se utilizaba connegativos sobre placa de vidrio deformatos hasta 18x24 cm.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Eibarko Udal Artxiboa.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>


1997. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>Artxiboaren dohaintza:Irudiak ordenatu, oroimenaberreskuratu.Feliciano <strong>Castrillo</strong>k, 1996ko abuztu hartan, bereargazki-fondo osoa udalari eman nahi ziola esatendeitu zigunean, ez genekien aurrean genuenerronka hura nolakoa izango zen. Julian Etxeberriakaleko 11. etxearen lehenengo pisuan, <strong>Castrillo</strong>renestudioa egon zen lekuan, plakak zeuzkaten kaxak,erretratuak, zeluloideak, negatiboak, kamerak,argazkiak ateratzeko erabiltzen zituen fondoak,handigailuak, errebelatuetarako ontziak,argitalpenak eta eskuliburuak, dena pilatutazegoen. Bizi oso bat zegoen estudio eta laboratoriohartan sakabanatuta zeuden milaka objetu haietan.Hango gauza guztiak Udal Artxibora ekarri ziren,dena kaxa handi batzuetan sartuta eta etiketakipinita. Aurreneko inbentarioa 1997ko irailaren10ean amaitu zen, eraman handiko Irune IriondoLanda praktiketako ikaslearen laguntzari esker.Handik egun batzuetara, irailaren 27an egindakoekitaldian, Eibarko Udalbatzak <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong><strong>Fondoa</strong> bere ardurapean hartu eta Feliciano<strong>Castrillo</strong>ri eskerrak eman zizkion.1997. La donación del Archivo de<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>:Ordenar imágenes, organizar lamemoria.Cuando en agosto de 1996 recibimos la llamada deFeliciano <strong>Castrillo</strong> para iniciar el proceso dedonación de su fondo fotográfico no supusimos elreto al que nos íbamos a enfrentar. En el primer pisode la casa nº 11 de Julian Etxeberria, donde habíaestado ubicado el estudio de <strong>Castrillo</strong>, seacumulaban cajas de placas, fotografías, celuloides,negativos, cámaras, fondos, ampliadoras, cubas derevelado, publicaciones y manuales. Una vida enteraen los miles de objetos repartidos por el estudio y ellaboratorio.El traslado al Archivo Municipal se realizó conurgencia en cajas etiquetadas y el primer inventariose terminó el 10 de septiembre del año siguiente, conla paciente colaboración de Irune Iriondo Landa,alumna en prácticas. Días más tarde, el 27, el PlenoMunicipal, en un acto protocolario, asumía laaceptación del Fondo <strong>Castrillo</strong> Otuoste y agradecíaa Feliciano <strong>Castrillo</strong> dicha donación.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> Artxiboaren dohaintza • La donación del Archivo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>9


<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>rendohaintzaren eskuizkribua,Feliciano <strong>Castrillo</strong>k izenpetutakoa.Manuscrito de la donación del fondo<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> firmado porFeliciano <strong>Castrillo</strong>.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Eibarko Udal Artxiboa.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>


Horrez gain, lanari ekin baino ez zitzaion egin.<strong>Fondoa</strong>k betetzen zituen 99 kaxa handi haietanpilatutako 200.000 negatibo haiei forma emanbehar zitzaien. Eibarko argazkiez osaturiko ehunurte inguruko puzzle bat egin beharra zegoen.Hasiera batean gure lana 1936a bainolehenagokoak ziren ia 700 egile-kopia haietanardaztu genuen. Estudioan ateratako familiaargazkiak, koloretutako postalak eta Eibarkobizimodu sozialaren eta politikoaren erreportaiakziren, fondoaren corpus zaharrena alegia.1999. urtean, industriari eta bizimodu sozialarizegozkion 2000 argazki inguru aukeratu eta<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong> garbitzen etadigitalizatzen hasi zen. Horretarako, UdalArtxiboak, Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin,behar zen tresneria erosi eta udalak hartutakokonpromisoa gauzatu zuen, lan hori egingo zuenaditu bat kontratatuta.Bitartean, <strong>Fondoa</strong>ren irudiak sarri askotan erabiliizan dira erakusketak antolatzerakoan, diaporamakegiterakoan, katalogoak kaleratzerakoan,programak, kartelak eta webguneak argitaraematerakoan. Horrela, bere azken helburua beteegiten dugu, zabalkundearena; bete egiten dugubaita Feliciano <strong>Castrillo</strong>k egindako dohaintza-aktanazaldu zuen gogoetariko bat.Estudioko materialen inbentario bat egin da etapieza onenak edo esanguratsuenak zaharberrituegin dira. Antzinako argitalpenak katalogatu etainteresgarrienak Udal Liburutegiaren fondoangeratu dira, gaur egun, jende ororen eskudaudelarik.Edozein modutan ere, erretratuetan agertzen denjendearen eta gauzen identifikazioa da osatzekedagoen lana; sekulako lana. Bizi izatea tokatu zaionmendearen lekuko izan den familia horrek gureesku utzi duen agiri bakoitzaren narrazio historikoaberreskuratzen joan behar dugu.No obstante la tarea acababa de empezar.Había que dar forma a los casi 200.000 negativosque se amontonaban en las 99 cajas del Fondo.Había que ir recomponiendo un puzzle de casi cienaños de fotografías en Eibar.En un primer momento, nuestro trabajo se centróen las casi 700 copias de autor anteriores a 1936.Correspondían a fotografías familiares de estudio,postales coloreadas y reportajes de la vida social ypolítica eibarresa que formaban el corpus másantiguo del fondo.En 1999, sobre una selección de 2000 imágenesdedicadas a la serie de industria y vida social,se inician los trabajos de limpieza y digitalizacióndel Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>. Para ello, el ArchivoMunicipal, con la colaboración del Gobierno Vasco,adquiere el equipo necesario y el Ayuntamientoasume el compromiso mediante la contratación deuna persona especializada dedicada a esta labor.Durante este tiempo las imágenes del Fondo<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> han servido de soporte aexposiciones, diaporamas, catálogos, programas,carteles y páginas web. Con ello cumplimos con suúltimo cometido, la difusión y uno de los deseos queen su día expresó Feliciano <strong>Castrillo</strong> en el acta dedonación.En cuanto a los materiales de estudio, se haelaborado un inventario y se han restaurado laspiezas más significativas. Las publicaciones de épocase han catalogado y las más interesantes, hanpasado a formar parte del fondo bibliotecariomunicipal y hoy por hoy, se encuentran abiertas a laconsulta del público en general.No obstante, queda pendiente una ingente labor deidentificación. Hay que ir rescatando la narraciónhistórica de cada uno de estos documentos que noshan sido legados por una familia que ha sido testigodel siglo que le ha tocado vivir.Yolanda Ruiz UrbónUdal ArtxibozainakArchivera Municipal<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> Artxiboaren dohaintza • La donación del Archivo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>11


Argazki-objektibo alemanak,obturadore gainean muntatuak.Objetivos fotográficos alemanesmontados sobre obturador.VOIGTLÄNDER BRAUNSCHWEIG.HELIAR 1:45/24 cm.VOIGTLÄNDER BRAUNSCHWEIG.COLLINEAR 1:6’3/31 cm.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Eibarko Udal Artxiboa.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>


Mende osoa begien aurrean<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>Las miradas de un siglo


Mende osoa begien aurreanLas miradas de un siglo<strong>Castrillo</strong> Ostuostetarren argazkilari-leinu honenaurreneko belaunaldia Roman <strong>Ortuoste</strong>eibartarrarekin hasi zen. Isidro Felipe <strong>Ortuoste</strong> etaDemetria Echaluceren 1 semea; 1864ko azaroaren18an jaioa eta 1941ean zendu zena. JuanitaCengotita Garitagoitiarekin ezkondu zen 1889.urtean eta bost seme-alaba izan zituzten: Mercedes1895ean jaioa, Victoria 1899an, Faustino 1901ean,Luciano 1908an eta Gregorio, gazteena, 1910ean 2 .Hasiera batean, Romanen lanbidea -garai hartakobeste hainbat eibartarrena bezala- grabatugintzaizan zen; behar horretan jardun zuen harik eta1901ean 3 Aldatze jauregirako bidean zegoenIndianokoa jauregiaren ostean "La Independencia"argazki-estudioa zabaldu zuen arte.La primera generación de fotógrafos de la familia<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> comienza con la figura deleibarrés Román <strong>Ortuoste</strong>, hijo de Isidro Felipe de<strong>Ortuoste</strong> y Demetria Echaluce 1 , nacido el 18 denoviembre de 1864 y muerto en 1941. Se casó conJuana Cengotita Garitagoitia en el año 1889 yde este matrimonio nacieron cinco hijos: Mercedes en1895, Victoria en 1899, Faustino en 1901, Lucianoen 1908 y el pequeño Gregorio en 1910 2 .Como tantos eibarreses, en un primer momento latrayectoria profesional de Román se dirigió altrabajo artesanal de grabador y como tal ejerciósu oficio hasta que en 1901 3 decidió abrir el estudiofotográfico “La Independencia” en la parte traseradel Palacio de Indianokoa, conocida como lasubida a otro Palacio, el de Aldatze.1904. Román <strong>Ortuoste</strong> bere seme-alabekin, Mercedesezkerrean, Victoria eskuman eta Faustino atzean.Román <strong>Ortuoste</strong> con sus hijas Mercedes a la izquierda,Victoria a la derecha y su hijo Faustino.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1925. Juana Cengotita, Román <strong>Ortuoste</strong>ren andrea, estudioan.Juana Cengotita, esposa de Román <strong>Ortuoste</strong>, en el estudio.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1Biztanleriaren zentsoa, 1857. Eibarko Udal Artxiboa. EUA, B-02-01.2Biztanleen errolda, 1912. Eibarko Udal Artxiboa. EUA, B-02-20.3Obra partikularren proiektuak, 1901. Eibarko Udal Artxiboa. EUA, C-05-21.1Censo de población, 1857. Archivo Municipal de Eibar. EUA, B-02-01.2Padrón de habitantes, 1912. Archivo Municipal de Eibar. EUA, B-02-20.3Proyectos obras particulares, 1901. Archivo Municipal de Eibar. EUA, C-05-21.14 Mende osoa begien aurrean • Las miradas de un siglo


Eibarren, arte aplikatuen tradizioak, eta batik batgrabatugintzak, dibujatzen ikastea eta armagintzanbeharrean jardutea eskatzen zuen. Horretarakobazegoen XIX. mendean sortutako DibujoAkademia, udalarena, jende helduarendako gauezeta egunez klaseak eskaintzen zituena; bertanikasten ziren dibujo lineala, dibujo artistikoa etadotoretzailea. Ikasketa horiei berezkoak zitzaizkienikasgaiez gain, geometria ere ematen zen, besteenosagarri. 1895. urtean jende asko matrikulatuzenez, Akademia bitan banatu zen, neskak batean,mutilak bestean. Ez da harritzekoa matrikula askoizatea, izan ere, XX. mendearen lehen laurdeneanfamilia arteko tailer txikietan hainbat gizonemakumekbaitziharduen grabatugintzan etadamaskinatugintzan.Romanek bere ogibide berria aurrera ateratzekobeharrezkoak zituen ezaguera teknikoak non jasozituen jakitea zaila da. Edonola ere, agirietan garbijasota geratu dena da grabadore lana ez zuela albobatera laga, izan ere, argazkilaritza, Europan XIX.mendearen erdi aldetik ezaguna bazen ere, ezbaitzen lanbide ikasterraza eta soldata ziurrekoa.Horregatik, matrikula industrialean, argazkilarimoduan ez da agertzen bere izenaren altarik 1913.urtera arte.En Eibar la tradición de las artes aplicadas, y enconcreto la del grabado, estaba unida al aprendizajedel dibujo y al trabajo armero. Para ello existía yadesde el siglo XIX la Academia de Dibujo municipalque impartía clases diurnas y nocturnas paraadultos, y donde se aprendía dibujo lineal y elartístico u ornamental. Como complemento a losconocimientos propios del programa se daban clasesde geometría. Debido a una alta matriculación en1895 se divide la Academia en dos secciones, una deniños y una segunda de niñas 4 . Así, no es deextrañar que en el primer cuarto del siglo XXhubiese un buen número de hombres y mujeresligados a pequeños talleres familiares y dedicadosa las tareas del grabado y del damasquinado.Es difícil saber donde adquirió Román losconocimientos técnicos necesarios para el desarrollode su nueva profesión. Lo que sí queda claro es quela novedad a la que se enfrentaba -pues lafotografía, aunque conocida en Europa desdemediados del siglo XIX no era una profesión de fácilaprendizaje y de sueldo seguro- hizo que noabandonase por completo su oficio de grabador.Es por ello que hasta 1913 5 no aparece dado de altacomo fotógrafo en la matrícula industrial.1903. Zumaran Dorretxea edo “Indianokoa”.Jauregiaren ostean, Aldatzeko igoera izenez ezagutzen zenlekuan, Román <strong>Ortuoste</strong>ren lehenengo estudioa zegoen.Casa Torre de Zumaran o Palacio de Indianokoa.En la parte trasera de este palacio, conocida como lasubida a Aldatze, se ubicó el primer estudio de Román<strong>Ortuoste</strong>.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.4MÚGICA, Gregorio. Monografía Histórica de la Villa de Eibar. Eibar, 1984.5Matrikula Industriala, 1913. Eibarko Udal Artxiboa. EUA, C-01-10.4MÚGICA, Gregorio. Monografía histórica de la villa de Eibar. Eibar, 1984.5Matrícula Industrial, 1913. Archivo Municipal de Eibar. EUA, C-01-10.Mende osoa begien aurrean • Las miradas de un siglo15


Kazaria eta musika-zalea, akaso bera izango daToribio Etxebarriaren Viaje por el país de losrecuerdos 6 liburuan agertzen den "Antxuelo"pertsonajea. Bere zaletasun nagusi bi horiekhainbat eta hainbat argazkitan batu zituen: musikabandak, ehiztari taldeak kazan jasotakoarekin,orkesta txikiak, Sarasqueta familiakoak kazara joanostean, Villabella alkatea berak akabatutako hartzhandi batekin... Garai hartakoak dira helduzaizkigun interes handieneko egile-kopiak.Ez zuen bakarrik estudioan jardun mendearenhasierako eibartarren erretratuak ateratzen; horrezgain, oso pertsona gutxiren oroimenean bainogeratzen ez den orduko Eibar hura ere ederto askojaso zuen: Indianokoa, Untzaga Plazako kioskozaharra, Barrenkale, Amaña aldeko antzinakoortuen ondotik zihoan tren zaharra...Argazkietako itxura baketsu eta nare hori azalekoazen, aurreko mendeetako beharginen gremio etaelkarteen aztarnak gordetzen zituzten urte haiekgizarteari demaseko lorpenak ekarri baitzizkioten,Aficionado a la caza y a la música, probablementesea el “Antxuelo” que aparece en el libro de ToribioViaje por el país de los recuerdos 6 de ToribioEchebarria, Román recogió en sus fotografías ungran número de escenas que corresponden a estasdos actividades: bandas de música, grupos decazadores posando con sus trofeos, las orquestinas,la familia Sarasqueta con sus piezas después de unacacería, carnavales, el alcalde Villabella con ungran oso muerto... De esta época se conservantambién las copias de autor más interesantes.Román no sólo se dedica al trabajo de estudiofotografiando a los eibarreses de ese primer cuartode siglo sino que además recoge el Eibar que ya sóloqueda en la memoria de unos pocos: el palacio deIndianokoa, el viejo Kiosko de la Plaza de Unzaga,Barrenkale y las huertas de Amaña atravesadas porun viejo tren de vapor.Era esa una placidez aparente porque fueron añosque, herederos de un espíritu gremial y societario,trajeron consigo logros sociales importantes no1900. Román <strong>Ortuoste</strong>, ehiza-zalea, kazari talde batekin.Román <strong>Ortuoste</strong>, aficionado a la caza, con un grupo decazadores.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1902. San Andres Ospitalea, lehengo ospital zaharraren gainean jaso eta 1901eko abenduaren 30ean inauguratu zena,Juan Bautista de Belausaranena da. 1904ko urritik hona Mertzedarietako mojek dute haren ardura.El Hospital Asilo de San Andrés inaugurado el 30 de diciembre de 1901 y edificado sobre el antiguo hospital fue obra deJuan Bautista de Belausaran. Desde octubre de 1904 están a cargo de su gobierno las Hermanas Mercedarias de la Caridad.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong> • Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.6ECHEBARRIA, Toribio. Viaje por el país de los recuerdos. DonostiakoAurrezki-Kutxa Munizipala. Donostia, 1990, 155 orr.6ECHEBARRIA, Toribio. Viaje por el país de los recuerdos. Caja de Ahorros Municipal.San Sebastian, 1990, pág. 155.16 Mende osoa begien aurrean • Las miradas de un siglo


istilu eta gatazka artean izan bazen ere. Hantxezegoen argazkilaria herriko historiaren unerikgarrantzitsuenak biltzen: mitinak, inaugurazioak,izen eta ospe handiko pertsonen aldekoomenaldiak, 1931ko apirilaren 14ko goizaldehartan udaletxearen balkoian Errepublikaaldarrikatu zenekoa...Hiru seme izanda ere, alaba bietatik nagusiena,Victoria izan zen aitaren ofizioari eutsi etaleinuaren batetik besterako katea lotu zuena.Bilboko Feliciano <strong>Castrillo</strong> argazkilariarekinezkondu zen.Feliciano <strong>Castrillo</strong>, 1898ko 7 abuztuan jaio zen etaBilboko Zalduanean eta Foto Espiganean ikasizuen bere lanbidea; bigarren horretan ezagutu zuenVictoria, bera baitzen aitaren erretokeak hiribururaeramateko eta beharrezkoak ziren argazkimaterialakerosteko ardura zuena. Lorenzo Espigak1900. urte inguruan jarri zuen "Foto Espiga"denda, hainbat argazkilariren ikasleku eta <strong>Castrillo</strong>familiaren hornitzaile berrogeita hamargarrenhamarkadara arte.exentos de una gran conflictividad. El fotógrafo nosrecoge momentos importantes para la historia de laciudad: mítines, inauguraciones, homenajes apersonalidades y la proclamación de la segundaRepública el 14 de abril 1931 desde el balcón delAyuntamiento.Es curioso que ninguno de sus tres hijos varonescontinuase con el oficio y que le correspondiese a suhija Victoria, casada con un fotógrafo bilbaino,Feliciano <strong>Castrillo</strong>, ser el vínculo de unión en estasaga familiar.Feliciano <strong>Castrillo</strong>, nacido en agosto de 1898 7 ,aprende su oficio en Zaldua y Foto Espiga deBilbao donde conoce a Victoria encargada de llevarlos retoques de su padre a la capital y comprar elmaterial fotográfico necesario. Foto Espiga,fundado por Lorenzo Espiga hacia 1900, fue tallerde aprendizaje de diversos fotógrafos y continuarácomo proveedor de la familia hasta entrados losaños cincuenta.1926. Feliciano <strong>Castrillo</strong> González.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1915. Victoria <strong>Ortuoste</strong> Cengotita.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1917. Feliciano <strong>Castrillo</strong>k Victoria <strong>Ortuoste</strong> Bilbon ezagutu zuen,Victoria baitzen ukituak edo erretokeak egiteko argazkiak Bilboraeramaten zituena.Feliciano <strong>Castrillo</strong> conoció a Victoria <strong>Ortuoste</strong> en Bilbao ya que era ellala encargada de llevar los trabajos de retoque a la capital.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.7Biztanleen Errolda, 1935. Eibarko Udal Artxiboa. EUA B-2-23.7Padrón de habitantes, 1935. Archivo Municipal de Eibar. EUA B-2-23.Mende osoa begien aurrean • Las miradas de un siglo17


Irakurtzea zuen gustuko Felicianok, politikakontuan ezkertiarra, sozialista. Eibarren zabalduzuen estudioa Barrenkaleko 11. etxean. Victoria<strong>Ortuoste</strong>k eta Feliciano <strong>Castrillo</strong>k hiru seme izanzituzten, Lucas 1918an jaiotakoa, Juan 1922an etaFeliciano, 1936an munduratutakoa. Dibujanteaparta zenez eta argazkilaritzarako joera zuenez,ematen zuen Lucas izango zela aitaren 8 ofizioarenjarraitzaile; 16 urterekin bere aitaren estudioanziharduen ikasten, baina zoritxarreko gertaerabatek goitik behera apurtu zuen familiarenbizimodua: gerrateak.Ordurako Lucas sartuta zegoen "Furia Roja"taldean, gazte komunistek eta sozialistek osatutakotaldean. Gerra atera zenean Amuategui Batailoiansartu zen miliziano hirugarren Konpainian 9 .Heriotza Lemoatxan heldu zitzaion, 1937koekainean. Juan bere anaia hiru urte lehenago zenduzen apendizitis ebakuntza batean. Etxeko gazteena,Feliciano, 1936. urtean jaio zen Bilboko ZazpiKaleetan.Aficionado a la lectura y políticamentecomprometido con la izquierda socialista, Felicianoestableció su estudio en Eibar en el número 11 de ladesaparecida Barrenkale. Del matrimonio deVictoria <strong>Ortuoste</strong> y Feliciano <strong>Castrillo</strong> nacieron treshijos: Lucas en 1918, Juan en 1922 y Feliciano en1936. Parecía que Lucas, dadas sus buenascualidades como dibujante y su afición a lafotografía, iba a ser el continuador del oficio y yacon 16 años trabaja como aprendiz en el estudio desu padre 8 . Pero un acontecimiento cambia la lógicay el orden de la vida de esta familia: la guerra civil.Lucas, que ya por entonces pertenece al grupo dejóvenes comunistas y socialistas “Furia Roja”,cuando se declara la Guerra entra a formar partedel Batallón Amuátegui como miliciano de latercera Compañía 9 y muere en Junio de 1937 en labatalla de Peña Lemona. Su hermano Juan habíafallecido tres años antes en una operación deapendicitis y es en 1936 cuando nace en el CascoViejo de Bilbao el pequeño Feliciano <strong>Castrillo</strong>.1926. Faustino <strong>Ortuoste</strong>, Lucio Unanue etasidekarrean jarrita Román <strong>Ortuoste</strong>. Gerraostean, Lucio Unanue izan zen Feliciano<strong>Castrillo</strong>k Bidebarrieta kalean argazkiestudioazabaltzeko agiri ofizial guztiak bereizenean atera zituena.Faustino <strong>Ortuoste</strong>, Lucio Unanue y Román<strong>Ortuoste</strong> sentado en el sidecar. Lucio Unanuetramitará durante los primeros años de lapostguerra toda la burocracia necesaria parala apertura del nuevo estudio de Feliciano<strong>Castrillo</strong> en la calle Bidebarrieta.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1933. Lucas eta Juan <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>izebarekin, Rafaela <strong>Castrillo</strong>rekin. Juanhandik urte batzuetara hil zen apendizitisebakuntza egin ziotenean, 12 urterekin.1937. urtean, Lucas Bilboko frontean hil zen,Lemoatxan.Lucas y Juan <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> con la tíaRafaela <strong>Castrillo</strong>. Un años más tarde Juanfalleció en una operación de apendicitis a laedad de 12 años y cuatro años después, en1937, Lucas en la batalla de Peña Lemona enel frente de Bilbao.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1937. Amuategi Bataloiaren Bigarren KonpainaSanta Kurutzen. Zutik, ezkerretik eskumara: VictorLekumberri, Enrique Barrundia, Rafael Bastida,Galdona, Eugenio Gurrutxuga, Droget, Luis Ecenarro.Jarrita, ezkerretik eskumara: (?), Gurrutxaga, Lucas<strong>Castrillo</strong> eta Juan Elkoro.Segunda Compañía del Batallón Amuategi en SantaCruz. De pié, de izquierda a derecha: Victor Lekumberri,Enrique Barrundia, Rafael Bastida, Galdona, EugenioGurrutxuga, Droget, Luis Ecenarro. Sentados, deizquierda a derecha: (?), Gurrutxaga, Lucas <strong>Castrillo</strong>y Juan Elkoro.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.8Idem.9Amuategi Batailoikideen nominak. Eibarko Udal Artxiboa. EUA. GC-R-9.8Idem.9Nómina de personal del Batallón Amuategui. Archivo Municipal de Eibar EUA. GC-R-9.18 Mende osoa begien aurrean • Las miradas de un siglo


Lucio Unanuek, 1940ko apirilean, Bidebarrietakaleko 11 62. etxearen beheko solairuan argazkiakateratzeko estudio bat zabaltzeko eta errotulu batjartzeko eskaera egin zuen udalean. Urte batzuetan,Felicianok egin beharrean bere adiskide Unanueizango zen agiri guztiak bere izenean bideratukozituena, baina ez hori bakarrik: 1939tik 1941era 12bitartean Unanue bera egin zen kontribuzioarenordainketa guztien kargu Bidebarrietako argazkilarihura bera izango balitz bezala.1942an, erregimenaren hasierako purgen ondoren,Feliciano <strong>Castrillo</strong> berriro hasi zen azaltzenestudioaren titular. Baina bizitzan ez zuen zortehandirik izan eta estudioa lehen zuenaren kalebereko 21. etxean 14 jarri eta handik lau hilabetera,1946ko otsailaren 15ean, hil egin zen.Victoria, aitaren ofizioa ume-umetatik biziizandakoa, Felicianorekin ezkondu ondorenlaboratorioaren eta estudioaren kargu egin zen.Luciano bere anaiarekin hasi zen lanean eta segidaeman zion familiako betiko lanari. Bera duguEn abril de 1940 Lucio Unanue presenta la solicitudpara la apertura al público de un estudio fotográficoy para la colocación de un rótulo anunciador en laplanta baja de la casa nº 62 de Bidebarrieta 11 .Durante varios años Lucio no sólo seguirátramitando a su nombre toda la burocracia, que ensu día debería haber realizado Feliciano, sino queademás realizará los pagos de la contribuciónindustrial como fotógrafo de la galería deBidebarrieta desde 1939 hasta 1941 12 .En 1942, pasadas las primeras purgas del régimen,Feliciano Castillo aparece de nuevo como fotógrafotitular 13 , pero la suerte no iba a estar de su lado ymuere el 15 de febrero de 1946, cuatro mesesdespués del traslado del estudio al número 21 de lamisma calle 14 .Victoria, que desde niña había vivido el oficio con supadre y que, después de su boda con Feliciano sehabía dedicado al trabajo de laboratorio y deestudio, decide formar equipo con su hermanoLuciano y continuar el trabajo familiar,1945. <strong>Castrillo</strong> eta Unanue familiak Bidebarrieta 62ko estudioaren balkoian.La familia <strong>Castrillo</strong> con la familia Unanue en los balcones del estudio de Bidebarrieta 62.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.11Akta Liburua, 1940. Eibarko Udal Artxiboa. EUA A-1-1.61.12Kontribuzio Industriala. EUA C-1-17.13Idem.14Biztanleen Errolda, 1945. Eibarko Udal Artxiboa. EUA 728.11Libro de Actas 1940. Archivo Municipal de Eibar. EUA A-1-1.61.12Contribución Industrial. EUA C-1-17.13idem.14Padrón de habitantes. 1945. Archivo Municipal de Eibar. EUA 728.20 Mende osoa begien aurrean • Las miradas de un siglo


Eibarrek izan duen lehen emakume argazkilariprofesionala 15 . Emakume saiatua eta alaia, gordeizan dira bere buruari atera zizkion erretratu batzuketa egin zuen argazki-muntairen bat.1949an, <strong>Ortuoste</strong> anaia-arrebek estudioaGeneralisimo kalean egindako etxe berrietanjartzea pentsatu zuten -gaur egun Julian Etxeberriakalea, 11- bonbardaketak baino lehen Roman etaFelicianorenak egon ziren lekutik hurrean.Lan eta hazkunde handiko urteak izan ziren haiek.Eibarrek, 1945ean 13.823 biztanle zituen, bainaurte bakar batean, 1946an, %24aren igoera izanzuen, tailerren behargin eskariak etaetxegintzarenak 16 demaseko jende olatua erakarribaitzuten. Diru aldetik ere jendea hobeto zebilenez,asteburuetan jendea estudiora joaten zen bere"ongizate" hura agerian uzteko eta beraien jatorrikoherrietan utzitako familiari argazkiak bidaltzeko.Baina berriro ere destino zorigaiztokoak bisita eginzion familiari, eta 1954. urtean, neba-arreba biak,Victoria eta Luciano, hil egin ziren. Felicianogaztea umezurtz geratu zen eta 18 urte besterik ezzituela argazkilari haien segitzaile bat eta bakarraizatea tokatu zitzaion.convirtiéndose así en la primera fotógrafaeibarresa 15 . Mujer emprendedora y alegre seconservan de ella varios autorretratos y algún queotro fotomontaje.En 1949 los hermanos <strong>Ortuoste</strong> deciden reubicar elestudio en las nuevas casas construidas en laAvenida del Generalísimo, hoy Julian Etxeberrianúmero 11, muy cerca de donde habían estado losestudios de Román y de Feliciano antes delbombardeo.Fueron estos años de una gran actividad. Eibar con13.823 habitantes en 1945, en un sólo año, 1946,aumenta su población un 24 % debido a una fuerteinmigración, atraída por la demanda industrial y lademanda en el sector de la construcción 16 . Se empezóa notar un cierto auge económico y la gente acudíaal estudio los fines de semana para dejar constanciade ese “bienestar” y mandar fotos a la familia quehabía dejado en otras regiones. No obstante, eldestino da un giro a la vida familiar y en 1954mueren Victoria y Luciano dejando a Felicianohuérfano y como el único continuador de la saga.1950. <strong>Ortuoste</strong> Cengotita anai-arrebak. Ezkerretik eskumara etagoitik behera: Gregorio, Faustino, Luciano, Mercedes eta Victoria.Los hermanos <strong>Ortuoste</strong> Cengotita. De izquierda a derecha y de arribaabajo: Gregorio, Faustino, Luciano, Mercedes y Victoria.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.15Kontribuzio Industriala, 1953. Eibarko Udal Artxiboa. EUA C-1-18.16GARCÍA MANRIQUE, E. Eibar. Inmigración y desarrollo urbano. Zaragoza, 1962.15Contribución Industrial, 1953. Archivo Municipal de Eibar. EUA C-1-18.16GARCIA MANRIQUE, E.. Eibar. Inmigración y desarrollo urbano. Zaragoza, 1962.Mende osoa begien aurrean • Las miradas de un siglo21


Feliciano <strong>Castrillo</strong>k bere umetako sasoia inorakoaez zen bidaia geragabean bizi izan zuen. Gerraondoren, Eibarrera etorri zen 1945ean eta LucasAlberdirekin hasi zen dibujatzen ikasten udalakhorretarako propio jarritako eskolan; handik urtebatzuetara, Marcanorekin 17 laminako dibujoartistikoa landu zuen. 1949tik 1952era bitarteanbatxilergoa amaitu eta Madrilera joan zen, Arte etaOfizio Eskolara. Han osatu zuen dibujoaren 18alorrean eskuratu zuen prestakuntza. 1952anbertan itzuli zen Madrildik eta Luciano bereosabari laguntzen hasi zen erreportaiak egiten.Hala ere, argazkilaritzaren munduarekin zerikusiazuten gauza guztiak umetatik ezagutzen zituen,gertu ezagutu ere, eta gaztetatikan hasi zen zapatuarratsaldeetan laboratorioan sartu eta kopiakerrebelatzen, bere lagunekin egiten zituenateraldietan argazkiak egiten.Amaren eta osabaren heriotzak hartara derrigortuta,1954an estudioaren kargu egin zenean, JoseHuidobro hartu zuen lankide eta Josek 1981eanerretiroa hartu arte hura izango zuen Felicianokbeti alboan. 1958. urtean, handik urte batzuetarabere emazte izango zen Mª Paz López Apellanizhasi zen bertan lanean.Feliciano <strong>Castrillo</strong> había vivido parte de su infanciaen un viaje continuo a ningún lugar. Con unaguerra de por medio, regresa a Eibar en 1945 yempieza a estudiar dibujo con Lucas Alberdi en laescuela municipal y unos años después despuésdibujo artístico de lámina con Marcano 17 . Entre1949 y 1952 termina el bachillerato y marcha aMadrid a la Escuela de Artes y Oficios dondecompleta su formación como dibujante 18 . Es este añode 1952 cuando vuelve de Madrid y empieza aacompañar a su tío Luciano en los reportajes.No obstante, Feliciano ya estaba familiarizado contodo lo que tenía que ver con la fotografía desdeniño y, desde una temprana edad, los sábados por latarde se mete en el laboratorio a revelar las copias ya hacer fotografías de sus amigos durante lasexcursiones.En 1954, a raíz de la inesperada muerte de sumadre y de su tío, se hace cargo del estudio.Contrata como oficial a José Huidobro que leacompañará en el oficio hasta su jubilación en1981; en 1958 entra a trabajar con él la que mástarde será su mujer, Mª Paz López Apellaniz.1954. <strong>Castrillo</strong>-<strong>Ortuoste</strong>tarren azkenengo estudioaGeneralísimo kalean (gaur egun, Julian Etxeberria).El último estudio de los <strong>Castrillo</strong>-<strong>Ortuoste</strong> ubicadoen la Avenida del Generalísimo, hoy JuliánEtxeberria.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.17Eibartarren Ahotan. Udal Artxiboa. EUA AB-313.18Idem.17Eibartarren Ahotan. Archivo municipal. EUA AB-313.18Idem.22 Mende osoa begien aurrean • Las miradas de un siglo


Felicianok berrogei urtez jardun zuen berelandidean; urte horietan Eibar handitzen ikusizuen, sasoi berrira egokitzearren bertako industriaknorabide aldaketa handiak egin zituen herriaezagutu zuen, etorkin andana bere magalean hartueta ia 45.000 biztanle edukitzera heldu zen herria.Argazkilariaren begiradak fideltasun osoarekingorde du orduko aberastasun hura: industrietarakokatalogoak, esportazio eta inportazioetarako agirienargazkiak, fabrikak eta tailerrak handitzen zeudelaateratakoak, "errefreskoak", ezkontzak,jaunartzeak, herriko koadrilak... Beste garai batekoEibar batera garamatzaten irudiak.Baina Feliciano <strong>Castrillo</strong>k jasotakoa ez da denaurre kolorekoa izan, urte latzak ere ikusi izan ditu,egoera berrietara moldatzen joan da. 1978. urtetikaurrera estudioko argazkigintzak beherakada izanzuen eta 1994ko abenduan estudioaren ateakbetiko itxi arte argazkilaritza publizitatearen bestezeregin batzuekin osatu zuen bizimodua nondikaterako.Argazkilaritzaren leinu horren azken belaunaldiada Felicianorena; Eibarko herriaren iraganarenpasarteak berreskuratzeko orduan lekuko kutunakditugun begiradak. Denboran urrun geratu arren,iragana datorkigu gainera, kezka sortzen digupaisaiak eta gizakiak damaizkigunean. Gure herrioroimeneansustraituta daudenaren seinale.En los cuarenta años de profesión Feliciano vive losaños de la expansión de un Eibar que se adapta alos nuevos tiempos, diversificando su industria yacogiendo una potente inmigración que hizo que laciudad llegase a contar con casi 40.000 habitantes.La mirada del fotógrafo refleja fielmente esaprosperidad: las fotografías para catálogosindustriales, las fotografías de documentos sobreexportación e importación, las ampliaciones de lasfábricas, los “refrescos”, las bodas, las comuniones,las cuadrillas, muestran fragmentos que nosdevuelven al Eibar de otro tiempo.Pero en esos cuarenta años también se producencrisis que de nuevo hacen que Feliciano <strong>Castrillo</strong> seadapte a las nuevas circunstancias. A partir de 1978se va perdiendo la foto de estudio y hasta su cierredefinitivo en diciembre de 1994 compaginará eloficio de fotógrafo con otras actividadesrelacionadas con el mundo de la publicidad.Es Feliciano la última generación de una saga defotógrafos cuyas miradas constituyen un testimonioentrañable, con el que recuperamos fragmentos delpasado de un Eibar, que, aunque lejano en eltiempo, se nos simultanea y nos produce inquietud almostrarnos paisajes y paisanajes que forman partede nuestra memoria colectiva.1960. Feliciano <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>ren estudiokonegatiboak gordetzeko kartazala.Sobre para guarda de negativos del estudio deFeliciano <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.Mende osoa begien aurrean • Las miradas de un siglo23


Handigailua, MEF markakoa.Objektiboa: TOPAZ, 1:3’5. F=50. BOYER PARISAmpliadora MEF.Objetivo TOPAZ, 1:3’5. F=50. BOYER PARIS<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Eibarko Udal Artxiboa.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>


Beirazko plaketatik irudi digitaletara<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>ren ibilbidea<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>De las placas de vidrio a la imagen digitalEl trayecto del Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>


Beirazko plaketatik irudi digitaletara<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>ren ibilbideaDe las placas de vidrio a la imagen digitalEl trayecto del Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>Argazkilaritzak bere lehen jendearen aurrekoa1839. urtean egin zuen, Parisko ZientzienAkademian. François Aragó diputatu liberalakeman zituen ezagutzera Niépcek eta Daguerrek 1asmatutako arte berriaren ezaugarriak.Dagerrotipistek, metalezko plantxa batean irudibakar eta apartak islatzen zituzten aparatuensortzaileek, laster zabaldu zuten beraien lanaEuropan eta Ameriketako Estatu Batuetan.Aurrerapen teknikoak bata bestearen segidan iritsiziren argazkilaritzaren alorrera. Talbotek, 1841.urtean negatibo batetik "milaka" aldaki egitekoaukera eskaini zuen Ingalaterran. Kolodio 2 umelekoplaken erabilerak azkartasuna ekarri zuenargazkiak ateratzerakoan, baina beirazko plakakargazkia atera baino une batzuk lehenxeagoemultsionatu ahal izateko, gela ilun bat eramanbehar zen aldean. Azkenik, zilar bromurozko etagelatinazko emultsioa erabiltzeak, plakak etaargazki-paperak fabrikatzea eta merkaturatzeaahalbidetu zuen. Optikak eta artistendako dendakargazki-kamerak eta pieza osagarriak saltzen hasiziren. Lanbide berri bat sortu zen eta ordutikaurrera erretratuaren 3 monopolioa ez zen izanpinturarena.Argazkilari profesionalak hiriburuetan 4 eta ordukoherri handietan jarri ziren, Bergaran 5 esatebaterako. XIX. mendearen hirurogeigarrenLa presentación pública de la Fotografía fue en1839 en la Academia de Ciencias de París.El diputado liberal François Aragó anunció lascaracterísticas del nuevo arte inventado por Niépcey su socio Daguerre 1 . Los daguerrotipistas, creadoresde estas imágenes únicas y artesanales seextendieron rápidamente por Europa y EstadosUnidos.Los avances técnicos en el campo de la fotografía sesucedieron. Talbot en Inglaterra, ofreció en 1841 laposibilidad de realizar todas las copias deseadas apartir de un negativo. El uso de placas al colodiónhúmedo proporcionó rapidez en las exposiciones,aunque requería transportar un cuarto oscuro paraemulsionar las placas de vidrio, justo antes de latoma. Por fin, el uso del gelatino bromuro de platahizo posible la fabricación industrial ycomercialización de las placas y papelesfotográficos. Las ópticas y tiendas para artistasvendieron cámaras fotográficas y accesorios.Surgió un nuevo oficio y la Pintura ya no tuvo elmonopolio del retrato 2 .Los fotógrafos profesionales se instalaron en lascapitales 3 y en las poblaciones importantes, como lacercana Bergara 4 . En los años sesenta del siglo XIX,este arte llegó a todos los rincones. Los fotógrafos seconvirtieron en los ojos del mundo, hasta entoncessólo conocido por relatos y libros de viajes.1SOUGUEZ, Marie-Loup: Historia de la Fotografía. Colección Cuadernos de Arte. Ed.Cátedra, Madrid, 1991.2I.O: kolodioa, alkoholean eta eterrean urtutako nitrozelulosa da.3FREUND, Gisele. La Fotografía como documento social. Ed. Gustavo Gili. Barcelona,1983. Aurreko mendeetan, erretratuak aristokraziaren eta pintoreen monopolio izanziren. Erretratuaren demokratizazioa argazkilaritzari esker iritsi zen. Hala ere, XIX.mendean, argazkiak burgesiaren esku baino ez zeuden.4TUDURI ESNAL, José María: Gipuzkoako argazkigintzaren historiarako zenbaitapunte. Apuntes para una historia de la Fotografía en Gipuzkoa, Argazkiak. Tolosa,Fotografías (1842-1900). Arg. Kutxa. Donostia, 1992.5MURGIZU, Mikel. “Argazkilaritzaren hasiera Bergaran”, en Eustaquio Aguirreolea.Pintorea eta argazkilaria. Pintor y fotógrafo, Arg. Bergarako Udala, 2000.1860 inguruan, Bergaran, J.M. Olazábal ari zen argazkilaritzan eta dibujoan beharrean.1891n, Eustaquio Aguirreolea pintorea hasi zen horretan, baita argazki-materialasaltzen ere. XIX. mendearen akabera aldean Ignacio Murua dugu aipagai, Vallekokontea, etxean argazki-laboratorio eder bat ipini zuena.1SOUGUEZ, Marie-Loup: Historia de la Fotografía. Colección Cuadernos de Arte. Ed. Cátedra,Madrid1991.2FREUD, Gisele. La Fotografía como documento social. Ed. Gustavo Gili. Barcelona 1983. Los retratosfueron monopolio en los siglos precedentes de la aristocracia y los pintores La democratización delretrato fue posible gracias a la fotografía,si bien en el siglo XIX las fotografías estaban sólo al alcancede la nueva clase burguesa.3TUDURI ESNAL José María.: Gipuzkoako argazkigintzaren historiarako zenbait apunte. Apuntes parauna historia de la Fotografía en Gipuzkoa en Argazkiak. Tolosa,. Fotografías (1842-1900). Ed. Kutxa.Donostia, 1992.4MURGIZU, Mikel: Argazkigintzaren hasiera Bergaran.“Los inicios de la Fotografía en Bergara” en Eustaquio Aguirreolea. Pintore eta argazkilaria. Pintor yfotógrafo. Ed. Ayuntamiento de Bergara, 2000.En la década de 1860, en Bergara, trabajaba como dibujante y fotógrafo J.M. Olazábal. En 1891, elpintor Eustaquio Aguileolea inició su actividad profesional dedicándose además, a la venta de materialfotográfico. Destacó también a finales del s.XIX Ignacio Murua, Conde del Valle, que instaló en casaun magnífico laboratorio de fotografía.26 Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital


hamarkada inguruan, arte berri hori leku eta bazterguztietara heldu zen. Argazkilariak munduarenbegi izaten hasi ziren, ordura arte kontakizunen etabidaia-liburuen bidez baino ezagutzen ez zenmunduaren begi. Abenturazale eta argazkilarihoriek herririk herri ibili ziren material astunakaldean zeramatzatela, paisaiak, erretratuak,artelanak eta monumentuak erretratatzen 6 .Zuloagatarrek eta haien jarraitzaileek, Paris,Londres eta Chicagoko Erakusketa Unibertsaletaraeraman zuten Eibarko damaskinatua. Laurentargazkilariak, estudioak Madrilen eta Parisenzituenak, Eusebio Zuloaga 7 eibartarrarendamaskinatu-lanen argazkiak atera zituen berekatalogoetarako.Roman <strong>Ortuoste</strong> 1885 inguruan argazkiak ateratzenhasi zenean, tailerretako piezak eta grabatuakerretratatzeari ekin zion. Maria Angela kalekograbatugintza tailerra, argazki-tailer ere izan zen.Sasoi hartan hasi zen argazki zaletasuna sortzen,baina bizimodua aurrera ateratzeko baino, gehiagozen senitartekoen eta lagunen erretratuak ateratzengozatzeko modua.Eibarren, Heraclio Echeverria 8 medikua zen zaletuhorietako bat XX. mendearen hasiera aldean.Eibarko Udal Artxiboan, bere familiari eta paisaieiateratako erretratuen eta hark jasotako bistaestereoskopikoen beirazko 240 plaka daudejatorrizko fabrikanteen kaxetan gordeta: A. Lumière& ses fils, J. Jougla, Agfa, Gevaert, R. Guilleminoteta Baespflug & Cie.Espainian, argazkilari afizionatu eta profesionalgehienak ofizioa euren kasa ikasitakoak ziren,argazkilaritzaren teknikari 9 buruzko eskuliburuklasikoei esker lanbidea ikasitakoak. Argitalpenhaietan, xehetasun teknikoak emateaz gain,erretratuak ateratzera joaten ziren pertsonak nolajarri behar ziren ere azaltzen zen.6I.O.: OEH: “argazki. Retrato, fotografía. Sg. DRA, esta palabra fue ideada por el P.Arriandiaga./ erretratu (V-gip ap. Elexp Berg.). Retrato, fotografía.” Eibarren,‘erretratu’ da erabiliagoa.7“Anfora burdinean damaskinatua” eta “Eusebio Zuloagak egindako bandeja batenargizarizko modeloa”, biak dira Laurent argazkilariarenak. Dunixi Murua jaunakEl Grabado en Eibar. Nuestros Grabadores libururako utzi zituen irudiak (<strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong>,Ayuntamiento de Eibar, 1996).8Heraclio Echeverría (1887-1982). Laboratorioa ipini zuen bere etxeko ganbaran.Mediku otorrinoa, zinegotzi izan zen Eibarko Udalean udal bitan. 2001eko azaroaren28an, bere ondorengoek, beirazko 240 negatibo eta inpresionatzeke zegoen garaikoargazki-paperez betetako 25 kaxa donatu zizkioten Eibarko Udal Artxiboari.9INSERSER, Elisabeth: La fotografía en España en el período de entreguerras. CCGEdiciones, Centre de Recerca i Difusiò de la Imatge, Girona, 2000.Estos aventureros y profesionales recorrieron lospueblos cargados con pesados materiales realizandotomas de paisajes, retratos, obras de arte ymonumentos. La familia Zuloaga y sus discípulosllevaron el damasquinado eibarrés a las exposicionesuniversales de París, Londres y Chicago. Elfotógrafo Laurent, con estudios en Madrid y París,fotografió para sus catálogos, obras del eibarrésEusebio Zuloaga 5 .Román <strong>Ortuoste</strong> se inició en la fotografía con piezasindustriales y grabados hacia 1885. El tallerartesanal de grabado en la calle Mª Angela seconvirtió también en taller de fotografía. En estosaños surgieron también los primeros aficionados aeste nuevo arte, que más que un medio de ganarse lavida era una forma de disfrutar realizandoinstantáneas de familiares y amigos.El médico eibarrés Heraclio Echeverria 6 tambiéncompartió esa afición a la fotografía. El ArchivoMunicipal de Eibar conserva una colección denegativos, con imágenes familiares, paisajes y vistasestereoscópicas en los embalajes originales deA. Lumière & ses fils, J. Jougla, Agfa, Gevaert,R. Guilleminot Baespflug & Cie.Los fotógrafos aficionados y profesionales en Españafueron en su mayor parte autodidactas apoyados enel estudio de manuales clásicos de técnicafotográfica 7 . Publicaciones que desvelaban tanto losdetalles técnicos como las normas de colocación delas personas que acudían a retratarse. Tambiénexiste una prensa fotográfica en castellanofinanciada por las propias industrias fotográficas ypor grupos burgueses aficionados. La primera revistafotográfica española se publica en 1864 con elnombre “La Fotografía”. Entre 1891 y 1893 sepublica “Novedades Fotográficas” en Bilbao.5Laurent firmó las fotografías “Anfora en hierro damasqinado” y “Modelo en cera de una bandejarealizado por Eusebio Zuloaga” Dos imágenes facilitadas por Dunixi Murua para su publicación enEl Grabado en Eibar. Nuestros Grabadores. Ed. Ayuntamiento de Eibar, <strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong>. Eibar, 1996.6Heraclio Echeverría (1887-1982) instaló un laboratorio en el desván de su casa. Fue médico otorrinoy estuvo de concejal en el Ayuntamiento de Eibar durante dos legislaturas. Sus familiares donaron el28 de noviembre de 2001, al Archivo Municipal del Ayuntamiento de Eibar, 25 cajas conteniendo 240negativos sobre placas de vidrio y papel fotógrafico de época sin impresionar.7INSERSER, Elisabeth: La fotografía en España en el período de entreguerras. CCG Ediciones Centrede Recerca i Difusió de la Imatge. Girona, 2000.Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital27


Gaztelanieraz ere bazegoen argazki prentsa,industriek eta argazkirako zaletasuna zutenekfinantzatua. Espainiako lehenengo argazkialdizkaria1864. urtean atera zen "La Fotografía"izenez. 1891tik 1893ra bitartean, Bilbon,"Novedades Fotográficas" kaleratu zen.XIX. mendearen akabera aldera, Roman <strong>Ortuoste</strong>kalera irtetzen zen erreportaiak egitera, gertakizunpolitikoak eta ospakizunak jasotzera: EibarkoUdaletxearen lehenengo harria ipintzen ateratakoa,1895. urteko zezenketa 10 Eibarko Zezen Plazazaharrean...Mende berria iratzarri zenean, <strong>Ortuoste</strong>k,argazkilaritzan aitzindaria Eibarren, galeria etabere lanbiderako izena estreinatu zituen:"Fotografía la Independencia". Estudio txiki bateta laboratorioa jaso zituen etxeko ortuan,Indianokoa jauregiaren ostean; kanpoko argiatejabanatik sartzen zitzaion. Italiako "Fiamma"etxeko plaka-kamera bat erosi zuen, 18x24rainokoargazkiak ateratzen zituena. Kanpokoargazkietarako, Ernemann Klap Tropikal kameraalemana zuen. Egurrezko lurrean alfonbra handibat ipini zuen, tertziopelozko gortinak, zurezkoA finales del siglo XIX Román <strong>Ortuoste</strong> comenzó arealizar reportajes en exteriores obteniendoinstantáneas de acontecimientos políticos y festivos:corrida de toros 8 en 1895, primera piedra delAyuntamiento de Eibar en 1899...Al despertar el siglo XX, <strong>Ortuoste</strong>, pionero de lafotografía en Eibar, estrenó galería y nombreartístico: “Fotografía la Independencia”. Construyóun pequeño estudio con luz natural filtrada portejavanas y un laboratorio en la huerta familiar,justo detrás del Palacio de Indianokoa. Compró unacámara de placas de la marca italiana Fiammapara tomar placas hasta 18x24 cm y una ErnemannKlap Tropikal, de fabricación alemana, para losreportajes en exteriores. Colocó en su estudio grandesalfombras en el suelo de madera, cortinas deterciopelo, sillones, fondos pintados con paisajes,columnas y peldaños. Hacia 1920 utilizó “Luz yArte” como nuevo nombre artístico en las cartulinas.Sin embargo no se especializó sólo en retratos y posespreparadas, como hicieron muchos galeristas en lascapitales 9 .Antes de la entrada masiva de la fotografía en laprensa gráfica los fotógrafos buscaron comercializar1915 inguruan. Victoria <strong>Ortuoste</strong>ren erretratua, bere aitak, Roman<strong>Ortuoste</strong>k ateratakoa. Eibarko lehen emakume argazkilaria izan zen.Kartulinak galeriaren izena darama, “Fotografía la Independencia”.1915 aprox. Victoria <strong>Ortuoste</strong>, primera fotógrafa eibarresa, en un retratorealizado por su padre Román <strong>Ortuoste</strong>. La cartulina lleva el nombre dela Galería “Fotografía la Independencia”.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.Fiamma kamera. Firenzen egindakoa.18x24 zmko neurrirainoko beirazko plakennegatiboetarako erabili zen.Cámara de estudio Fiamma, realizada enFlorencia (Italia). Se utilizó con negativos sobreplaca de vidrio de formatos hasta 18x24 cm.Eibarko Udal Artxiboa. Egilea: Jose Valderrey.Archivo Municipal de Eibar. Autor: José Valderrey.1924 inguruan. Feliciano <strong>Castrillo</strong> eta Victoria<strong>Ortuoste</strong> senar-emazteak Lucas semearekin.Roman <strong>Ortuoste</strong>ren “Luz y Arte” estudioanateratakoa.1924 aprox. Retrato del matrimonio Feliciano<strong>Castrillo</strong> y Victoria <strong>Ortuoste</strong> con su hijo Lucas,realizado en el Estudio “Luz y Arte” de Román<strong>Ortuoste</strong>.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.10Argazki-kopia batzuk ez ziren positibatu atera (reprint) ziren urtean; hurrengoargazkilari-belaunaldi batzuk izan ziren argitaratzeko eta merkaturatzeko positibatuzituztenak, antzinako paperek (batzuetan, albumina izaten zen) zuten tonua etaehundura galduz baina irudia berreskuratuz. Beste batzuen artean horixe daUdaletxearen lehen harriarenarekin eta Untzaga Plazako korridarenarekin gertatu dena,1926-1936 artean positibatu baitziren. <strong>Ortuoste</strong> y <strong>Castrillo</strong> izenpea daramate biek.28 Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital8Algunas copias fotográficas fueron positivadas en años diferentes a los de la toma (reprint), por lassiguientes generaciones de fotógrafos para su publicación y comercialización, perdiendo el tono ytextura de los papeles de época (en ocasiones albúminas) pero recuperando la imagen. Es el caso, entreotras, de las fotografías de la primera piedra del Ayuntamiento y de la corrida de toros en la plaza deUnzaga, positivadas entre 1926-1936, que tienen la firma <strong>Ortuoste</strong> y <strong>Castrillo</strong>.9LÓPEZ MONDEJAR, Publio: 150 años de Fotografía en España. Lundwerg Editores, Madrid, 1999.


esaulkiak beso ikusgarriekin, horma pintatuak,paisai, zutabe eta harmailekin. 1920. urte inguruan"Luz y Arte" izen berria erabiltzen hasi zenkartulinetan. Hala ere, ez zituen bakarrikerretratuak eta ondo prestatutako poseak aterahiriburuetako galerista 11 askok egiten zuen moduan.Argazkiaren presentzia prentsa grafikoan ugaltzenhasi baino lehen, argazkilariek, beraien lanenkopia edo aldaki asko egin eta horiekmerkaturatzen hasteko modua bilatu zuten; 1900eta 1925 artean, paisaiak, kirolak eta erretratuakzeuzkaten postalek hedapen handia izan zuten.Postal gehienak, argazki-kopiaren berarenemultsioa erabilita, fototipian inprimatutakoakizaten ziren. Anilinekin, tintekin edo akuarelekineskuz kolorea emandako bildumak ere saldu ziren.<strong>Ortuoste</strong>k postalak Eibarren argitaratu zituen,Maria Angela kalean zegoen Victor Fernández yDiego inprimategian. Bere bilduman badaudeEibarko beste postal batzuk ere, V. Novillo etaOjanguren argazkilarienak, inprimategi horretanbertan kaleratutakoak.Hogeigarren hamarkadak aldaketa tekniko askoekarri zituen; kameretan berrikuntzak egin ziren,la reproducción múltiple de sus imágenes.Muy populares entre 1900 y 1925, eran las postalesde paisajes, deportes y retratos impresasmayoritariamente en fototipia, utilizando laemulsión de la propia copia fotográfica. También sevendieron series coloreadas a mano con anilinas,tintas y acuarelas. En Eibar, <strong>Ortuoste</strong> editó postalesen la imprenta de Victor Férnandez y Diego,ubicada en la calle Mª Angela. También existen ensu colección otras postales de Eibar tomadas por losfotógrafos V. Novillo y Ojanguren, realizadas por elmismo impresor.Los años veinte aportaron cambios técnicos,innovaciones en cámaras y emulsiones más rápidas.En 1924 se comercializó la cámara Ermanox, conun objetivo muy luminoso f/2. El fotoperiodismo seolvidó de las grandes y pesadas cámaras y sereconoció como profesión. Las revistas y periódicosilustrados se multiplicaron demandando cada vezmás fotografías 10 . Los fotoperiodistas tuvieron sumomento álgido en la Guerra Civil con reportajestan destacados como los firmados por el fundador dela Agencia Magnum, Robert Capa, para la revistaLife. En Eibar, <strong>Ortuoste</strong>, publicó fotografías en laVoz de Guipúzcoa, entre otras, la visita a la EscuelaErrexil 1925. Eibarko Klub Deportibokomendizaleak, “autobusito”arekin.Argazkiak, Roman <strong>Ortuoste</strong>ren zigilua du erliebean.1925, Regil. Excursión de montañeros del ClubDeportivo Eibar con el “autobusito”. La copia tiene elsello en relieve del fotógrafo Román <strong>Ortuoste</strong>.Eibarko Klub Deportiboaren argazki bilduma. Eibarko Udal Artxiboa.Colección Fotográfica del CDE. Archivo Municipal de Eibar.11LÓPEZ MONDEJAR, Publio: 150 años de Fotografía en España. Lundwerg Editores,Madrid, 1999.10BILBAO FULLAONDO, Josu. Tesis doctoral inédita: La Fotografía en la Prensa Diaria Vizcaína.Bilbao, 1987. Incluye estadísticas de publicaciones de fotografías en prensa y una biografía deleibarrés Indalecio Ojanguren “fotógrafo águila”. Abrió su estudio en 1914 y con base en Eibar llegó acolaborar como “reporter gráfico independiente” en una veintena de publicaciones del País Vasco,Madrid, Barcelona y hasta Argentina.Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital29


emultsioak azkarragoak ziren. 1924. urteanmerkaturatu zen Ermanox kamera, f/2 objektiboaskoz argitsuagoarekin. Argazki-kazetaritzak bazterbatean utzi zituen lehengo kamera handi astunak;benetako lanbidetzat 12 hartzen hasi zen. Ugaltzenjoan ziren argazkiz hornitutako egunkariak etaaldizkariak; eskabidea handitzen zihoan. Argazkikazetaritzakbere gailurra Gerra Zibilean izan zuen,Magnum agentziaren sortzaileak, Robert CapakLife aldizkarirako egin zituen erreportai ikusgarrihaiekin. Eibarren, <strong>Ortuoste</strong>k, La Voz de Guipúzcoaegunkarirako egin zituen argazkiak; ordukoa da1914. urtean Alfonso XIII erregeak eta FermínCalbetón Fomento ministroak Armeria Eskolaraegin zuten bisitarena. Errepublika garaian,Eibarrera izen eta ospe handiko pertsonaiaketortzen zirenean, normala zen "<strong>Ortuoste</strong> y <strong>Castrillo</strong>Reporter Gráfico" firma ikustea.Eibarrera, sasoi hartan, hainbat argazkilari etorriziren. Marin donostiarrak, Franco eta Mola, gerrairabazita, su eta gar artean zegoen herrira sartzenatera zituen. Indalezio Ojanguren eibartarargazkilari eta mendizaleak gerra ostean, aterazituen argazkietan birrindutako etxeak ikusten dira(hark egindako argazki asko dago <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong><strong>Fondoa</strong>n). Santa María del Villar markesa 13"Regiones Devastadas" Planaren argazkiakateratzera behartu zuten eta Eibarko herriaren1920 inguruan. Victoria<strong>Ortuoste</strong>k egindakomuntaia. Bera zenlaboratorioan negatiboakerrebelatzen zituena etaaldakiak ateratzen zituena.Victoria ezagutu zutenekgogoan dituzte harenhatzamar horiak, lanakhoritutakoak.1920 aprox. Fotomontaje deVictoria <strong>Ortuoste</strong>, que fue laencargada de revelarnegativos y hacer copias enel laboratorio.Sus familiares y amigos larecuerdan con los dedosamarillos.de Armería en 1914 del Rey Alfonso XIII y delMinistro de Fomento, Fermín Calbetón. En lacolección de fotografías realizadas durante laRepública es habitual ver la firma “<strong>Ortuoste</strong> y<strong>Castrillo</strong> Reporter Gráfico”.Varios reporteros gráficos pasaron entonces porEibar. El donostiarra Marín registró la entradavictoriosa de Franco y Mola y recogió una ciudadfantasmagórica envuelta en llamas. Al finalizar laguerra, las imágenes tomadas por el fótografo ymontañero eibarrés, Indalecio Ojanguren, (algunasreproducidas en el fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>)muestran los esqueletos de las viviendas. El Marquésde Santa María del Villar 11 , obligado a realizar lasfotografías del Plan de Regiones Devastadas, dejóvarios reportajes de calidad sobre el Eibar urbano, elde las ruinas y la reconstrucción, reportajes que seconservan en el Fondo Municipal de Obras yUrbanismo.Durante la posguerra de la autarquía yracionamiento apenas hay materiales. La fábricaValca suministró las películas ortocromáticas de13x18 cm. para retratos de estudio hasta mediadosde los años cincuenta, que compraban en FotoEspiga de Bilbao. La creación de una Prensa delmovimiento sometida a una ferrea censura y lacontinua demanda de mano de obra que la pujanteEibar, 1914 inguruan. Sasoi hartakoargazkilari asko dago erretratuan, ekitaldipolitiko batean. Lehenengo iladan,Indalezio Ojanguren eibartarra, esku bataurpegian eta bestean kamera duela.Eibar, 1914 aprox. Acto político cubiertopor muchos de los reporteros gráficos de laépoca. En la primera fila de fotógrafosestá el eibarrés Indalecio Ojanguren, conuna mano en la cara y la otra sujetandola cámara.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.Eibarko Udal Artxiboa.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.12BILBAO FULLAONDO, Josu. Oraindik argitara eman bariko doktore-tesia:La Fotografía en la Prensa Diaria Vizcaína. Bilbo, 1987. Egunkarietan argitaraemandako argazkien estatistikak damaizkigu eta Indalecio Ojanguren eibartarargazkilariaren biografia. 1914. urtean zabaldu zuen estudioa eta Euskal Herri, Madril,Bartzelona eta Argentinako hogeiren bat egunkari eta aldizkaritan argitaratu ziren berelanak "reporter gráfico independiente" legez beharra eginez.13JORGE LATORREREN doktore-tesia. El marqués de Santa María del Villar:un fotógrafo turista. Universidad de Navarra, 1999.30 Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital11LATORRE, Jorge. Tesis doctoral: El marqués de Santa María del Villar: un fotógrafo turista.Ed. Universidad de Navarra, 1999.


hondamendia eta herria berriro nola jaso zen edertoasko erretratatu zuen. Argazki horiek, EibarkoUdalaren Obra eta Hirigintza Sailaren argazkibildumandaude gordeta.Autarkiaren eta errazionamenduaren gerra ostehartan apenas zegoen ezer. Valca fabrikak egitenzituen estudioko argazkiak ateratzeko 13x18kopelikula ortokromatikoak, eta Bilboko FotoEspigakoek hari erosten zioten. Zentsuraren aldetikurte gogorrak izan ziren haiek. Industriabiziberrituta, eskulanaren eskaria handia zen:<strong>Castrillo</strong> familia, orduko egunkarietarako "argazkiofizialak" egitera baino gehiago dedikatu zentailerretako argazkiak, nortasun-agirietakoak etaherriko familietakoak ateratzera. Betiko kamerazaharrekin segitzen zuten lanean, eta elizabarruetan beharra egiteko orduan, argitasunamagnesioarekin eta potasarekin lortzeko sistemazahar eta arriskutsu hura erabiltzen zuten. <strong>Castrillo</strong><strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>k gerra osteko 10.000 plaka inguruditu: Eibarko industriaren gorakada, ordukodespedidak eta ezkontzak, sasoi hartan debekuosoa zuten maiatzaren lehenaren ospakizunak-estudioan bertan isilpean ateratakoak-"klandestinitatean" egindako Aratusteetakoerretratuak.Feliciano <strong>Castrillo</strong> maisua zen negatiboei ukituakedo erretokeak egiten, eta hura hil ondoren, lanindustria necesitaba, llevó a la familia <strong>Castrillo</strong>más a la foto industrial, carnet de identidad yálbum familiar, que a la fotografía oficial de losmedios. Continuaron trabajando con las cámarasantiguas familiares, utilizando todavía, en elinterior de las iglesias, el viejo y peligroso sistema deiluminación con magnesio y potasa. La posguerraestá contenida en el Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> enuna serie de 10.000 placas de vidrio, que recogen elresurgir de la industria eibarresa, el reportaje socialcon despedidas y bodas, las celebraciones –entoncesperseguidas- del Día del Trabajo (1 de mayo) en elpropio estudio, y los retratos “clandestinos” decarnaval durante unas fiestas también prohibidas.Feliciano <strong>Castrillo</strong> dominó el arte del retoque denegativos. A su muerte, comenzaron a encargarfuera esta delicada operación. Su hijo, “Felitxu”<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>, aprendió a dibujar en Eibar yMadrid. Completó con Rubio en Bilbao suformación de retocador, aprendiendo a usar loslápices grasos, máscaras adhesivas y barnices. Sededicó entonces a lograr una buena imagen de lapoblación eibarresa eliminando ojeras, granos ybarbas. También positivó piezas industriales paracatálogos eliminando con tintes y opacadores losfondos del propio taller.<strong>Castrillo</strong> adquiere manuales de estudio, laboratorioy retoque, entre los que destaca, el Manual deEibar, 1952 (Luciano <strong>Ortuoste</strong>,koadrodun alkandararekin), kameraondoan, lanean eta bazkaltzen.“Máquinas de Coser Alfa”kooperatibaren beharginak bereondoan: Agiriano (txoferra), FelixAldazabal (erosketa zuzendaria), JoseLuis Arriola (merkantzia banatzailea)eta Amaia bere arreba (bordatzailea).Eibar, 1952. Almuerzo de trabajo delfotógrafo Luciano <strong>Ortuoste</strong>, al lado dela cámara con camisa de cuadros.Le acompañan los empleados de lacooperativa Máquinas de Coser Alfa,Agiriano (chofer), Felix Aldazabal (jefede compras), José Luis Arriola (jefe deexpediciones) y su hermana AmaiaArriola (maestra bordadora).Eibar, 1931. Errepublikaren aldekoagrupazioak Astelena Frontoian. Argazkiak“<strong>Ortuoste</strong> y <strong>Castrillo</strong> Reporter Gráfico”zigilua darama.Eibar, 1931. Encuentro de AgrupacionesRepublicanas en el Frontón Astelena. Laimagen lleva el sello “<strong>Ortuoste</strong> y <strong>Castrillo</strong>Reporter Gráfico”.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital31


hori kanpora bidaltzen hasi ziren. Bere semeak,"Felitxu"k, aitaren izen berbera zuenak, dibujatzenikasi zuen Eibarren eta Madrilen. BilbonRubiorekin ibili zen erretokeak egiten ikasten;arkatz bigunak, maskara itsasgarriak eta bernizakerabiltzen ikasi zuen. Eibarko jendearen itxuradotoretu egin zuen betazpiak, granoak eta bizarrakezkutatuta. Katalogoetarako pieza industrialak erepositibatu zituen, tailerretako fondoak tintekin etaopakatzaileekin kenduz.Ikasteko gogoa zuen eta estudiorako,laboratoriorako eta erretokeetarako eskuliburu askozituen; 1953an argitaratutako Kodaken eskuliburuada aipagarri. Argazki-teknikaren berriematen zuten aldizkarien harpidetzak ez zitzaizkionarrotz, “Arte Fotográfico”rena bezala, baita sasoihartako argazkilaritzaren mitorik handienenabangoardiako lanak ezagutzeko zine eta modaaldizkariak ere: Photo Magazine, PopularPhotography eta Charm Photographie.Hala ere, estudioko lana errutina hutsa zen etabezeroek iluminazio klasikoa zuten gustuko.Erretratuak egiten espezializatu zen, bere gurasoekerabilitako material berberekin eta aitonarenFiamma kamera plakadunarekin. Estudioko ekipoaeta laboratoriokoa lokalik lokal ibili da, materialberberak eta iluminaziorako eskema berberakerabiliz.1960. urte inguruan berritu egin zuen estudioko etalaboratorioko ekipo osoa. Espainian egindakoakziren, fundizioko materialekin egindakoak,industrietan erabiltzen ziren makinak pintatzenziren moduan pintatutakoak. Anaca plaka-kameraerosi zuen, flashak eta fondoen proiektagailuak,formatu handietarako handigailua. Neurri ertainekokamera eta pieza lagungarriak ere erosi zituen,baita karrete normaletarako beste kamera bat ere;makina panoramikoa ere hartu zuen, enkoadre etakamera-mugimendu bitxiak bilatzearren; 8 mmkozine-kamera ere ordukoa da. Horrekin grabatuzituen futbol partidu batzuk eta Urbian "PeñaUsua"ko adiskideekin egindako lagunarteko filmlaburrak.Hornitzaileak Donostian zituen urte haietan; FotoBersan eta Willy Koch dira produktu kimikoak,plakak eta Kodak, Agfa, Negtor eta Valca etxeetakoKodak, editado en 1953. Está suscrito apublicaciones técnicas como “Arte Fotográfico” ytambién a revistas de cine y moda que le dan aconocer el trabajo de las vanguardias fotográficascon los grandes mitos de la época: Photo Magazine,Popular Photography y Charm Photographie.Sin embargo, su trabajo en estudio es rutinario y losclientes solamente piden iluminaciones clásicas. Seespecializó en retratos, utilizando los mismosaccesorios de estudio utilizados por sus padres y lacámara de placas Fiamma usada por su abuelo.El equipo de estudio y laboratorio ha ido pasandode local en local, manteniendo los mismosmateriales y esquemas de iluminación.A comienzos de los sesenta Feliciano renovó elequipo de estudio y laboratorio. Eran de fabricaciónespañola, realizados con materiales de fundición ypintados igual que la maquinaria usada en laindustria. Adquirió una cámara de placas Anaca,flashes y proyectores de fondos, una ampliadorapara grandes formatos. También compró unacámara y accesorios de formato medio y otra depaso universal, incluso una máquina panorámicacon la que buscó encuadres y movimientos decámara novedosos y una cámara de cine de 8 mm,con los que grabó algunos partidos de fútbol y creóalgunos cortometrajes en Urbia con sus amigos de la“Peña Usua”.Sus proveedores están ahora en San Sebastián. FotoBersan y Willy Koch le suministran productosquímicos y placas, y papel de las marcas Kodak,Agfa, Negtor y Valca. También acudió a lasreuniones de la Asociación de Fotógrafos en lacapital, pero los problemas y tarifas en Eibar erandiferentes.La competencia del retrato en Eibar es cada vez másfuerte, pero los años sesenta dieron trabajo paratodos. En la villa armera realizaron fotografías deestudio y reportajes Garay, Jauja, Buenacasa,Plazaola con Aguirresarobe, Fernández y Romarate,Lacuesta, Varela, Yagüez, Diez, Cortijo y Ares. Enesta década también estaban en la villa armera elfotógrafo-minutero Servando Juez y otros fotógrafosno declarados que completaban sus ingresosmensuales haciendo reportajes sociales en lascercanías de la Parroquia.32 Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital


papera ekartzen diotenak. Argazkilarien Elkartekobileretara ere joaten zen hara, bainaargazkilaritzaren inguruko kontuak eta tarifak bestemodu batekoak ziren Eibarren.Eibarren erretratista gehiago zegoen, lehia handiazen, baina 60. hamarkada hartan denek ziurtatuazuten beharra. Garay, Buenacasa eta Jauja,Plazaola -Romarate, Aguirresarobe etaFernándezekin-, Lacuesta, Cortijo eta Ares zirenestudioko argazkigintza eta erreportaiak egitenzituztenak Eibarren. Servando Juez argazkilariminuteroa14 ere herrian zebilen sasoi hartan, etaargazkilari afizionatu batzuk, beste beharren bategiten irabazten zuten hileko soldata urria osatzekoargazkiak ateratzen ibiltzen zirenak, han egotenziren, beti gertu, Parrokia inguruan.1962. urtean, Indalezio Ojangurenek San Juan kalehasieran zuen lokalak su hartu zuen eta bereestudioa eta laboratorioa kiskalduta geratu ziren.Gipuzkoako egunkariek artxibo haren garrantzianolakoa zen islatu zuten; handik lau urtera Jose deArteche idazleak Gipuzkoako Foru Aldundirabeirazko zazpi mila plakatik gora eraman zituen.En 1962, un incendio devoró el estudio ylaboratorio de Indalecio Ojanguren, ubicado en laentrada de la calle San Juan. La prensaguipuzcoana, advirtió de la importancia del archivoy cuatro años más tarde el escritor José de Artechetrasladó a Diputación de Gipuzkoa más de siete milplacas de vidrio.También existían muchos aficionados a la fotografíaen Eibar que enviaban a revelar al laboratorio de<strong>Castrillo</strong> sus copias. Entre ellos, Eugenio <strong>Ortuoste</strong>,César Huertas, Eli Ojanguren (hijo de Indalecio) yJuan San Martín.Las empresas eibarresas demandaron catálogos ylibros de instrucciones. La fotografía industrialestaba en pleno auge. <strong>Castrillo</strong> recorrió fábricasarmeras, talleres de bicicletas y auxiliares deautomoción, herramientas y un sinfín de productosrealizados en Eibar y comarca. Los trabajosindustriales fueron realizados en el estudio, por lanoche, cuando finalizaba la jornada de retratos. Enocasiones esas fotografías industriales las llevabadonde el eibarrés José Luis Juaristi a retocar conaerógrafo y tinta china, para eliminar fondos ydejar perfectas las imágenes de escopetas, troqueles ymotocicletas.1994ko Gabonak. Feliciano <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>, estudioa itxiondoren, bere familiako hiru belaunaldik erabilitako kameren artean.Navidad de 1994. Feliciano <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> entre las cámarasutilizadas por tres generaciones de fotógrafos, tras cerrar al público suestudio.Felipe Loiola. Kezka artxiboa. Eibarko Klub Deportiboa.Felipe Loiola. Archivo Kezka. Club Deportivo de Eibar.14I.O.: "minuteroa" deitzen zitzaien argazkilari haiei, erretratua minutu batean ateratzenbaitzuten.Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital33


Gainera, garai hartan Eibarko argazkilari zaletuaskok negatiboak <strong>Castrillo</strong>ren laboratoriorabidaltzen zituzten errebelatzera: Eugenio <strong>Ortuoste</strong>,Juan San Martin, Cesar Huertas, Indalezioaitarekin hainbeste argazki egindako EliOjanguren...Eibarko enpresek katalogoak eta liburuak ateranahi zituzten. Tailerretako argazkilaritza gailurreanzegoen urte haietan. <strong>Castrillo</strong>k, Eibar etainguruetako tailer asko eta asko bisitatu zituen berelanak hala eskatuta: arma-fabrikak, bizikletenak,automobilen piezenak, erremintenak. Gauez egitenzituen lan horiek estudioan, eguneko erretratuguztiak egin ondoren. Sarri askotan fabriketakoargazki horiek Jose Luis Juaristiri eramaten zizkionaerografoarekin eta tinta beltzarekin ukitu batzukeman eta, eskopetak, trokelak eta motorrak garbieta argi uzteko.Estudiotik kanpo egindako erreportai asko dauzka<strong>Castrillo</strong>ren artxiboak. Ez ziren periodikoetanateratakoak, baina garai hartako gizartearen berriematen digute; "Bilbo txikixa" 15 izenez ezagutzenzen herriaren muina damaigute: Radio Juventud-enegiten ziren kantu lehiaketak, Jai Alai dantzalekuanjotzen zuten musika-taldeak, ehundakaezkontza, merkatarien urteko bazkariak, jostunenegunekoak, Erregetako opari emateak, dendeninaugurazioak, aseguru-etxeek eskatutako kotxeistripuenargazkiak, bataioak, jaunartzeak etahiletak.Milaka negatibo horiei (35 mman Leica eta Nikonkamera erabilita; formatu ertainerako Rollei etaHasselblad) estudioan bertan ateratako bestehorrenbeste edo gehiago gehitu behar zaizkie(gastronomia elkarteetako argazkiak,karnetetarakoak, bikoteenak, gorputz erdikoak,familienak...). Urteka daude sailkatuta Feliciano<strong>Castrillo</strong>ren artxiboan Eibarko aurpegi guztiak:alkate, abade, militar, enpresari, behargin,bordatzaile, etxeko andre, ume, gazte... Beharreanateratakoak eta domeketako arropekin egindakoak.Milaka dezena dira ukituak dauzkaten erretratuennegatiboak, fetxaka jarrita Negtor eta Valcakaxetan, 4’5x6, 7x10 eta 10x15 zmkoak etakontaktuz egindakoak.En el archivo de <strong>Castrillo</strong> también se encontraronmuchos reportajes sociales realizados fuera delestudio. No se publicaron en los periódicos, pero danidea de la sociedad de la época, de un Eibar al quellamaron en los años sesenta la “ciudad del dólar”:concursos de canto en Radio Juventud de Eibar,grupos musicales en la sala de fiestas Jai Alai,cientos de bodas, despedidas y cenas de modistillas,entregas de regalos de los Reyes Magos, comidasanuales de las asociaciones de comerciantes,inauguraciones de supermercados, accidentes deautomóviles encargados por seguros, bodas, bautizos,comuniones y funerales.Estos miles de negativos tomados con Leica y Nikonen 35 mm y Rollei y Hasselblad en formato medio,se suman a tantos otros retratos realizados enestudio para orlas de sociedades gastronómicas,carné, bustos, medio cuerpo, parejas, familias...Conviven en el archivo de negativos clasificadas poraños todas las caras de Eibar: alcaldes, curas,militares, empresarios, obreros, bordadoras y amasde casa. Existen sus imágenes en el trabajo yvestidos con el traje de domingo. Hay decenas demiles de negativos de retratos retocados yorganizados por fechas en cajas de Negtor y Valcarealizadas por contacto a 4’5x6, 7x10, y 10x15 cm.La llegada del color exigió una transformación dellaboratorio. <strong>Castrillo</strong> aprendió a revelarlo de formamanual, utilizando el complejo y lento procesosustractivo. Muchas horas, para poco beneficio. Apartir de 1978 la crisis económica que azotó Eibarllegó también al estudio de Feliciano. La demandade retratos de estudio descendió igual que lacostumbre de vestirse de domingo. Se popularizaronlas cámaras fotográficas y el envío a laboratorios derevelado rápido de los carretes en color deaficionados.Sólo los comercios que se adaptan a los tiempossobreviven. <strong>Castrillo</strong> buscó una nueva ubicacióncomercial pero los precios de los locales eran muycaros. El cierre del estudio llegó en diciembre de1994. Un giro del destino hizo que otra tienda defotografía, especializada en revelados de una horaen color, ocupara el bajo del portal de “Fotografía<strong>Castrillo</strong>”.15I.O: “La ciudad del dólar” erdarazkoa da ezagunagoa, baina euskaldunek “Bilbotxikia” erabili izan dute ahotan Eibarri buruz aritzerakoan. Jon Sarasuabertsolariak 1992ko azaroaren 27an Eibarren egindako bertso jaialdi batean erehala deitu zion herriari.34 Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital


Kolorea heldu zenean laboratorioa moldatu eginbehar izan zuen. Eskuz errebelatzen ikasi zuen<strong>Castrillo</strong>k sintesi sustraktiboaren 16 prozesu zail etasosiguza erabilita. Ordu asko eta irabazi gutxi.1978 urtetik aurrera Eibarrek jasandako krisialdiakFelicianori ere eragin egin zion. Estudiokoerretratuak ez ziren lehen beste eskatzen; ohiturakere aldatzen zihoazenez, domeketan jendea ez zenlehen moduan janzten. Edozeinek zuen argazkikamerabat eskuan, eta koloreko karreteak azkarerrebelatzen zituzten laboratorioetara bidaltzenziren.Sasoian sasoikoari eusten dakien dendak iraun ahaldu. <strong>Castrillo</strong>k beste lokal bat bilatu nahi izan zuen,baina lokalen prezioak garestiegiak ziren. Estudioa1994ko abenduan itxi zuen. Zoriaren zoria:"Fotografía <strong>Castrillo</strong>"ren peoran bertan argazkidendabat jarri zen, koloretako argazkiakordubetean ateratzen zituena.1997. urtean, Feliciano <strong>Castrillo</strong>ren artxibo osoakEibarko Udal Artxiboaren bidea hartu zuen 17 :berrehun mila negatibo, formatu askotakoak,zazpiehun argazki zahar, estudioko etalaboratorioko materialak; dena gorde, katalogatueta hedatzeko, horretarako teknologia berriakerabiliz, ohiko teknikak teknika digitalekinelkartuz.Lehendabizi materialen muestra batzuk hartu zirenargazki-euskarriak 18 identifikatzeko etakontserbazio-egoera zein zen jakiteko.Doscientos mil negativos de diversos formatos ysoportes, setecientas copias de época y materiales deestudio y laboratorio se trasladaron 12 alAyuntamiento de Eibar en 1997, con el fin depreservar, catalogar y garantizar su difusión,aplicando nuevas tecnologías en la gestión deimágenes, combinando técnicas fotográficastradicionales y digitales.En primer lugar se tomaron muestras de losmateriales para identificar los distintos soportesfotográficos 13 y detallar el estado de conservación.La selección de imágenes se realizó de formaordenada y sistemática, dedicando los primerosesfuerzos a la series de industria y vida social de lacolección de diez mil negativos sobre placas devidrio. Se revisaron los embalajes originales,aislando los negativos más deteriorados (placasrotas y adheridas, suciedad masiva, problemasde fijado, ataques de hongos).Se asignó una signatura a cada placa y se procedióa una limpieza superficial 14 , evitando cualquierdaño que pudiera comprometer la estabilidadpresente o futura del material fotográfico,reubicando los negativos en condiciones óptimas,utilizando materiales de protección íntimanormalizados (papel de cuatro solapas y carpetasde pH neutro) que facilitan su acceso y garantizanla correcta preservación de las imágenes y sussoportes. También se reubicó la colección en papel decopias de época (vintage) y se positivaron (reprint)en las instalaciones del Ayuntamiento de Eibar,1960 inguruan. Master motozikleta, AyraDurex enpresa eibartarrak 1960 inguruanegindakoa. <strong>Castrillo</strong>k ukituak egin zizkionargazkiari kartulina moztua erabilita eta13x18 zmko zeluloide negatibo bati tintaemanda.1960 aprox. Motocicleta Master fabricada porla empresa eibarresa Ayra Durex en 1960aprox. Retoques realizados por <strong>Castrillo</strong>utilizando cartulina recortada y tinta sobre unnegativo de celuloide de 13x18 cm.Eibarko Udal Artxiboa • Archivo Municipal de Eibar.1950-1960 artean egindako negatiboakdauzkan kaxa. Beirazko plakak etanegatiboak, argazkilaritzarako materialaegiten zuten fabrikanteek bidalitako kaxaberberetan gordetzea normala zen.Cajas con negativos realizados entre los años1950-1960. Era habitual guardar las placasde vidrio y los negativos en los mismosembalajes de los fabricantes de materialfotográfico.Eibarko Udal Artxiboa. Egilea: Jose Valderrey.Archivo Municipal de Eibar. Autor: José Valderrey.16I.O.: Jatorriz hiru kolore oinarrizko izanda bi modu ditugu gainerakoguztiak sortzeko: sintesi sustraktiboa eta sintesi aditiboa.Argi zuriari ziana eta horia kentzen baldin badiogu, berdea gelditukozaigu. Magenta eta ziana kenduz gero, urdina; eta magenta eta horiakenduz gero, gorria. Dena kenduz gero, ez da argirik izanen etakolore beltza lortuko dugu. (Rafael Saiz Elizondo itzultzeari, nire eskerrik beroena)17Irakurri liburu honetan bertan, Yolanda Ruiz Urbón artxibozainaren atalburua,Feliciano <strong>Castrillo</strong>ren dohaintzari dagokiona.18MESTRE i VERGÉS, Jordi. Identificació i conservació de fotografies. Normes ireglaments de l’arxiu municipal; Ajuntament de Barcelona. Barcelona, 1997.12Ver el capítulo “La donación del Archivo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>. Ordenar imágenes, organizar lamemoria.” de Yolanda Ruiz Urbón en este mismo libro.13MESTRE i VERGÉS, Jordi. Identificació i conservació de fotografies. Normes i reglamentsde l’arxiu municipal. Ed. Ajuntament de Barcelona. Barcelona, 1997.14LAVÉDRINE, Bertrand. “La conservation des photographies sur support verre”. En La imatgei la recerca històrica. Ponències i comunicacions. II Jornades Antoni Varés. Ed. Ajuntamentde Girona. Girona, 1992.Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital35


Aukeraketa modu sistematikoan eta ordenatuanegin da, eta lehenengo ahalegina beirazko plaketanzeuden hamar mila negatiboek osatzen zutenbildumari eskaini zitzaion, industriari eta herrikobizimoduari buruzko bildumari. Jatorrizkoenbalajeak errebisatu eta negatibo kaltetuenakisolatuta utzi dira (apurtutako plakak, bata besteariatxikiak, zikinkeria handia zutenak, onddoakzeuzkatenak, erretratua soltatzen hasitakoak).Plaka bakoitzari ezaugarri bat ipini zaio etagainetik 19 ez bada ere garbitu egin dira argazkimaterialarenegungo edo etorkizunekoegonkortasuna zalantzan jar dezakeen edozeinkalte-mota kenduta; negatiboak egoera oso oneanutzi dira horretarako propio erabiltzen diren ohikobabes-materialez baliatuta (lau azal-hegalekopapera, pH neutroko karpetak). Horrela, irudiaketa irudien euskarriak ondo daude gordeta. Garaikokopiak papereratu egin dira (vintage) etaindustriako negatiboak –zeluloide plaketanzeudenak-, neurri ertaineko negatiboak eta 35mmkoak, Eibarko udalean bertan positibatu dira(reprint).Ordenagailua erabili da positibatua egiterakoan,handigailuaren eta argi gorriko laboratoriokimikoaren ordez. Gardenkien eskanerrek,opakoek eta kamera digitalek, erretratu-bildumakhartzeko aukera ematen dute, horrela, datubaseetansartuta, argazkiak ikusteko eta berriroateratzeko aukera dago. Badu beste abantaila batere: jatorrizkoak ez ukitzea, eta horren ondoriozkalte gutxiago eragitea.Ordenagailuan sartutako irudi horiek pantailanbertan positibatzen dira eta artxiboko neurri etakalitatearekin biltzen dira formatu digital osobatean. Fitxero horren ezaugarriak kontuan hartuta,argitalpenetarako erabiltzeko aproposa da.Bereizmen txikiagoa erabiliz gero, edizioelektronikoan sartzen dira erretratuok, eta horrela,sare lokaletan eta interneten 20 sar daitezke.<strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong> kudeatzeko orduan datu-base batgauzatu da digitalizatutako erretratuekin etaseries de negativos industriales, contenidas en placasde celuloide, negativos de formato medio y de 35 mm.Durante el proceso de positivado se ha cambiado laampliadora y el laboratorio químico con luz roja,por el ordenador. Los escáneres de transparencias yopacos junto a las cámaras digitales, permitencapturar series de imágenes que ofrecen distintasopciones de consulta y reproducción. Se reduce lamanipulación de los materiales originales,permitiendo su estabilización en entornos inertesretrasando su deterioro.Las imágenes capturadas se positivan en pantalla yse almacenan con calidad y tamaño de archivo enun formato digital completo, un fichero que por suscaracterísticas puede ser utilizado en artes gráficas.Una conversión de estas imágenes a menorresolución se destina a edición electrónica,permitiendo su utilización en redes locales einternet 15 .Para gestionar el Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> se harealizado una base de datos que incluye lasimágenes digitalizadas y sus descriptores básicos,integrando diversas procedencias y formatos.Contiene áreas de identificación, descripcióndocumental, física y curricular. Es una aplicación amedida de fácil manejo para localizar imágenes,describirlas y completar los campos según se tienennuevos datos.Para contextualizar el trabajo profesional de lafamilia <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> se ha procedido a lalimpieza e inventario 16 de los materiales de estudio ylaboratorio y se ha catalogado la bibliografíaincluida en la donación.Las tareas de documentación de las imágenes,cámaras y accesorios fotográficos se realizan con elpropio fotógrafo Feliciano <strong>Castrillo</strong>; con loscolaboradores e investigadores que acuden alArchivo Municipal; mediante entrevistas realizadasdentro del proyecto Eibartarren Ahotan 17 , y con lacooperación de otros departamentos municipales,19LAVÉDRINE, Bertrand. “La conservation des photographies sur support verre”.La Imatge i la recerca històrica. Ponències i comunicacions. II. Jornades AntoniVarés. Ed. Ajuntament de Girona. Girona, 1992.20Eibarko Udalaren <strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong> Batzordeak, 2002ko martxoaren 14anwww.egoibarra.com webgunea ipini zuen martxan. Bertan argazki-galeria batzukdaude, hainbat gairen ingurukoak.15La Comisión <strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong> del Ayuntamiento de Eibar presentó el 14 de marzo de 2002la página web www.egoibarra.com que incluye varias galerías fotográficas temáticas.16Tareas realizadas el año 2001 y 2002 con la colaboración en prácticas de JoséGregorio González y Ainhoa Tagle.17Proyecto municipal de la Comisión <strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong>, que recoge la historia oral de Eibary que utiliza, en ocasiones, las fotografías del Archivo Municipal y los álbunesfamiliares de las personas entrevistadas para estimular los recuerdos. El proyecto lohan desarrollado en el Ayuntamiento de Eibar, durante el período 1999-2002 ItziarAlberdi y Asier Sarasua.36 Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital


oinarrizko deskribatzaileekin, jatorri eta formatuezberdinak bateratuz. Diseinu horrek,identifikazioaren atala, agiri-deskripzioarena,deskripzio fisikoa eta kurrikularra batzen ditu.Neurrira egindako aplikazioa da, argazkiakbilatzeko erabilerraza deskribatzeko eta datuakosatzeko orduan.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> familiak egindako lana beretestuinguruan kokatu behar denez, haiekerabilitako material guztiak, estudiokoak etalaboratoriokoak, garbitu eta inbentariatu 21 egin dira.Donazioaren barruan etorri ziren liburu guztiak erekatalogatu egin dira.Feliciano <strong>Castrillo</strong> bera izan da, erretratuenidentifikazioan, makinariaren inguruko datuakematerakoan eta dokumentazioa osatzerakoanlagundu izan duena. Horretarako, Artxiboarenohiko ikerlariek eta laguntzaileek lanean jardundute eta "Eibartarren Ahotan" 22 proiektuarenbarruan elkarrizketak egin dira. Beste udal Sailbatzuen laguntza ere jaso da, baita herriko hainbaterakunde eta argitalpenena 23 ere. Argitaraemandako erretratuetakoak zein garaitakoak direneta bertan agertzen direnak nortzuk diren jakiteko,hemeroteketara eta bibliografiara jo da.Bere argazkien lekukotasunari esker egunen bateanizan zen haren oroimena geratzen zaigu, batzuetanmodu dramatikoan betiko galdu zenarena.Argazkiak, agiri izateaz gain, Udal Erroldaren datuhotzen osagarri ezin hobeak dira, sentimenduakeragin ditzakete gauzak gogora ekartzeko orduan.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> argazkilari-leinu honek, biziosoan zehar ateratako erretratu horitu zaharrekin,zuri eta beltzeko milaka negatiborekin, zabalik utzidigu orduko sasoi harekin topo egiteko atea.entidades y publicaciones locales 18 . Se consultatambién hemeroteca tanto para localizar imágenespublicadas, como para documentar épocas ypersonajes.Gracias al testimonio de sus imágenes, queda elrecuerdo de algo que existió y se perdió, en ocasionesde forma dramática. Las fotografías, además de serun documento, complemento perfecto de los fríosdatos de un Padrón Municipal, pueden moversentimientos por su poder de evocación. Loshabitantes de Eibar y comarca comparten la calle,las fiestas, los acontecimentos políticos, religiosos odeportivos. La saga de fotógrafos <strong>Ortuoste</strong> y<strong>Castrillo</strong> deja abierta la puerta del reencuentro condistintas épocas, a través de las fotografíasamarillentas y los miles de negativos en blanco ynegro, obtenidos durante su vida profesional.En definitiva, se trata de preservar y difundir lasimágenes rescatadas al tiempo: un largo camino queva desde las placas de vidrio hasta la era digital.2002 Eibarko Udala. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong><strong>Fondoa</strong>ren inguruan egindako lanetan,argazkilaritzaren ohiko prozesuak, fondoakontserbatzeko materialak eta teknologiadigitalak erabili dira.2002, Ayuntamiento de Eibar.Las actuaciones sobre el Fondo <strong>Castrillo</strong><strong>Ortuoste</strong> combinan los procesos fotográficostradicionales, los materiales de conservación,y las tecnologías digitales.Eibarko Udal Artxiboa. Egilea: Jose Valderrey.Archivo Municipal de Eibar. Autor: José Valderrey.Denboran atzera egin eta berreskuratu direnerretratu horiek gordetzea eta zabaltzea da asmoa,besterik ez: bide luzea beirazko plaketatik arodigitalera doana.21Jose Gregorio Gonzalez eta Ainhoa Tagle praktiketako ikasleei esker 2001eaneta 2002an egindako lanak.22<strong>Ego</strong> <strong>Ibarra</strong> Batzordearen proiektua, Eibarko historia orala biltzen duena. Sarriaskotan, lana egiterakoan, ikerlariek, Udal Artxiboaren eta elkarrizketatzendituzten pertsonen erretratuak erabiltzen dituzte, oroimena lantzearren. ItziarAlberdi eta Asier Sarasua ikerlariek Eibarko udalean jardun dute beharrean1999tik 2002ra.23Jose Mari Kruzeta zenaren gidaritzapean “Eibar” aldizkariak <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong><strong>Fondoa</strong>ren argazkietan agertzen den jendea identifikatzeko egin duen lana etaahalegina modu berezian azpimarratu eta eskertu beharrekoa da, izan ere,aldizkariak horretarako propio ipinitako atal berezi bat baitu.18Hay que destacar y agradecer de manera especial la labor y el esfuerzorealizado por la revista “Eibar” bajo la dirección del llorado José Mª Kruzeta en ladifusión y localización del Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> con un apartado de la mismaexclusivamente dedicado a la identificación de las personas fotografiadas.Beirazko plaketatik irudi digitaletara • De las placas de vidrio a la imagen digital37


Eibar Argipean <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>XIXtik XXrako bidezidorra. Argazkilaritzaren argi-urratuak EibarrenEl paso del siglo XIX al XX. Los albores de la fotografía en EibarI


XX. mende hasierako Eibar hura elkartasunarenaldeko sentimendu sendo batekin eta zatituta jaiozen. Azken gerra karlistatik zetorkion zatiketa:Alde batetik, “goittarrak”, errepublikazaleliberalak; bestetik “behetarrak”, liberalkontserbadoreak.1887tik 1990era, biztanlegoak %29ko hazkundeaizan zuen, mende berriari ateak zabalduzizkionean, 6.583 biztanle zituen herriak. Krisialdiasko eta aldian behingo geldialdiak jasan arren,armagintzaren indarrak eta kemenak ekarri zuenaurreneko jauzi hura, tailerretako eskulan izangoziren albo herrietako lehenengo etorkinena:gipuzkoarrak, bizkaitarrak, arabarrak,santanderinoak, errioxarrak eta nafarrak.Mendearen lehen laurdena sakoneko aldaketenaizan zen, ez bakarrik ekonomian edo politikan;gauzak mudatu egin ziren, era berean, herriarenegituraketan edo hirigintzan. Ramon Cortazararkitektoak egindako proiektua ardatz moduanhartuta, herria asko zabaldu zen. Ordura artezutinik egon ziren antzinako eraikin, etxe eta plazabatzuk bota edo kendu, eta berriak jaso ziren.1914an inauguratu zen aurreneko Armeria EskolaUdalaren magalpean, Fermin Calbetón Fomentoministroak egindako lanari esker. Herriko tailerguztien laboratorio bihurtu zen; gerora Eibarkoindustriaren eraldaketa bideratuko zuten ikasleenernamuina eskola hura izan zen, arma egitehutsetik aldendu eta industria arinmetalurgikoaren produktu manefakturatuei leihoakzabaldu zizkien tailerdunen ernamuina.Eibarko herria, kezka zuen herria zen, politika etagizarte kontuetan ardura zuen herria. Ordukoakdira biriketako mina sendatzeko Sanatorioa,gaixoak indarberritzeko Pabilioia, Arratekokolonia, Zentro Obreroak, liburutegiak, zinearetoaketa antzokiak. Bilerak, mitinak,eztabaidetarako topalekuak bai, baina baita oilarjokoaeta Astelena Frontoiko pilota-partiduak.Alderdi politikoak eta sindikalak gorpuzten hasiziren. Kooperatibak sortzeko giroa pizten zegoen,Alfa da horren eredu. Aurreko mendeetako ideialiberalen iturritik edaten zuten herritarren arteansendotzen ari zen Errepublikaren aldeko grinaeta gogoa.El Eibar de principios del siglo XX nace con unafuerte vocación societaria y dividido, desde laúltima guerra carlista, entre "goittarrak", liberalesrepublicanos, y "behetarrak", liberalesconservadores.La población entre 1887 y 1900 aumenta un 29%,inaugurando el nuevo siglo con 6.583 habitantes.Una pujante industria armera, no exenta denumerosas crisis y paros periódicos, produce elprimer salto de población, y una oleada deinmigrantes guipuzcoanos, vizcainos, alaveses,santanderinos, riojanos y navarros entran a formarparte de la mano de obra de los distintos talleres.Es este primer cuarto de siglo una época de fuertescambios, no sólo económicos y políticos sino tambiénurbanísticos. Se lleva a cabo el gran ensancheurbano proyectado por el arquitecto RamónCortazar. Aparecen nuevos edificios y plazas quesustituyen a otros que, hasta entonces, habíanformado parte del paisaje de la villa.En 1914 se inaugura la primera EscuelaProfesional de Armería bajo los auspicios delAyuntamiento y gracias a las gestiones realizadaspor Fermín Calbetón, ministro de Fomento. Estecentro se convertirá en el laboratorio de todos losindustriales locales y en el germen de unageneración de discípulos que harán posible latransformación de la industria de Eibar,apartándola de su dedicación exclusiva a las armasy convirtiéndola en una industria abierta a losproductos manufacturados de la industria ligerametalúrgica.Es la sociedad eibarresa una sociedad inquieta en lopolítico y en lo social. Se crea el SanatorioAntituberculoso, el Pabellón de convalecientes, laColonia de Arrate, los Centros Obreros, Bibliotecas,Cines y Teatros. Las reuniones, mítines y foros dediscusión conviven con las peleas de gallos y lospartidos de pelota del Frontón Astelena. Sematerializan los ideales en agrupaciones políticas ysindicales. En definitiva, se está gestando elambiente propicio para el nacimiento delmovimiento cooperativo, materializado en Alfa, y elascenso de un sentimiento republicano cada vez másextendido en una población heredera de las ideasliberales de los siglos anteriores.40 XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX


Tan pronto como empezamos a corretear por las calles de la parte alta de Eibar, las de la Parroquiapara arriba, apacibles al comienzo del presente siglo a que se refiere este trabajo, llamó nuestraatención aquel cine llamado “Pabellón Alfonso XIII”, de Manuel Cortaberría, situado en el solardonde ahora está el edificio “Gau-txori”.El cine era eso, un pabellón a base de ladrillo y madera, conocido también con el apodo de “Pospolokajia”. Tenía amplias puertas para la entrada general, incluído (sic) un pequeño escenario que dabaa la calle Dos de Mayo, algo más de la mitad de toda la planta. Los asientos de la general, queempezaban al pie mismo del escenario, eran unos bancos corridos en los que si bien los niños seacomodaban con holgura, no así las personas mayores, y sobre todo si eran un poco altas, pues susrodillas tropezaban con el asiento anterior. Atrás, sobre un piso más elevado, estaba la localidad de lassillas, que tenía, con una angosta escalera por acceso, otro piso que el público lo bautizó (sic) con elnombre de “gallinero”.Así como fueron bautizados el pabellón y la localidad alta de las sillas, lo fueron también algunos desus empleados. El cine era mudo entonces y el Pabellón tenía un explicador, cuya disertación laanulábamos con frecuencia con los gritos de: ¡viva!, ¡viva!, ¡viva!; que dábamos cuando losprotagonistas que desempeñaban el papel de buenos, obtenían una ventaja o triunfo. El encargado deexplicar era Nicanor de la Fuente, viajante, más tarde, de la casa V. Sarasqueta, que quedó con elapodo de “Charlatana”. El de la máquina proyectora, Sr. Retana, de profesión ebanista, que usababigote enhiesto, era conocido con el apodo de “Kaiserra”.Ejercía de taquillero Juan Lanas, y en la taquilla había una caja registradora. Diez céntimos, unaperra gorda, costaba la entrada general, pero, ¡ay! ¿quién quitaba a mi madre una perra gorda parair al cine el domingo por la tarde?. ¿Txakur aundixa kerisak ikusteko? (¿una perra gorda para versombras?). Por una perra, daba una brazada de puerros o un celemín de castañas, Marcos el deMekola. Veinte céntimos, y a veces quince, costaba un litro de leche.También solía haber funciones con la participación de bailarinas o conzonetistas amenizadas por elpianista “Txaleko” de Ermua. Eran funciones para mayores y los sábados más de uno iba tal comohabía salido del taller, sin asearse.A la caída de la tarde de un sábado, poco antes de San Juan, del año 1929 lo devoró en poco tiempoun incendio."Eibar" aldizkaria, 1970 ekaina-uztaila, 124. alea."Un cine que murió en 1929: Pabelloia" da izenburua, SAM gaitzizenarekin izenpetua.Revista “Eibar”, junio-julio 1970, nº 124.Artículo intitulado “Un cine que murió en 1929: Pabelloia” con el seudónimo de SAM.XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX41


1901. Orbeatarren dorretxea, "Untzaga Jauregia".Fatxada garaia, barruko aldeko eskailera eta baliohandiko kasetoidurak nabarmentzen ziren. 1901komaiatzean eraitsi zuten, Ramón Cortazararkitektoak egindako Untzaga plazaren urbanizatzeproiektuarekin batera. Eraikuntza, gaur egungoIsasi eta Juan Gisasola kaleen kantoian zegoen.Antes de 1901. La casa torre de los Orbea “Palaciode Unzaga”. Con fachada egregia, en cuyo interiordestacaban su escalera y unos artesonados de granvalor. Fue derribada en mayo de 1901, con elproyecto de urbanización de la Plaza de Unzagarealizado por el arquitecto Ramón Cortazar.El edificio estaba situado en la esquina actual de lacalle Isasi con la subida de Juan Gisasola.Eibarko Udal Artxiboa.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.42 XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX


1895 inguruan. KorridaOrbeatarren dorretxe parean,Untzagako zezen-plazan. Urtero,maiatza hasieran, Eibarko UdalakSan Juanetan izaten zirenzekorketetarako enkanteanjartzen zuen korriden akura.Enpresaburuak koadrilakontratatzen zuen eta zekorrakekartzen zituen, normaleanLasturkoak, eta sarreren prezioakobratzen zuen. Udalak zezenplazaantolatzeko oholtza -Eibarren laukia izaten zena- etaherriko musika banda uztenzituen jaia girotzeko. IgnacioZuloaga eibartar margolaria irudihauetaz baliatu zen ThyssenMuseoan ikusgai dagoen "Corridade toros en Eibar" bere lanaegiteko.1895 aprox. Corrida en la Plazade Toros, situada en Unzaga,frente a la Torre de los Orbea.Todos los años a comienzos demayo, el Ayuntamiento de Eibarsacaba a subasta el arriendo delas corridas para las novilladas deSan Juan. El empresario contrabaa la cuadrilla y alquilaba a losnovillos, estos generalmente deLastur, y cobraba el precio de lasentradas. El Ayuntamientofacilitaba la plaza, los tabladospara montar el coso, que en Eibarera cuadrado, y la Banda deMúsica de la villa para amenizarla fiesta. Estas imágenes sirvieronde inspiración al pintor eibarrésIgnacio Zuloaga para realizar suobra “Corrida de Toros en Eibar”que se puede contemplar en elMuseo Thyssen.Eibarko Udal Artxiboa.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX43


44 XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX


1899-5-21. Eibarko udaletxearenlehenengo harria ipintzen. Udaletxeberriaren proiektua Ramón Cortazarrekegin zuen. Eraikuntza berria 1901ekoirailaren 14an inauguratu zen sekulakojai giroan.21-5-1899. Colocación de la primerapiedra del Ayuntamiento de Eibar. Elproyecto de la nueva Casa Consistorialfue realizado por Ramón Cortazar. Elnuevo edificio se inauguró con grandesfestejos el 14 de septiembre de 1901.Eibarko Udal Artxiboa.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX45


1910 inguruan. Alfonso XIII.arenPlaza. Musika Kioskoa ikus daiteke(gaur egun Beasainen dago);igandero “La Marcial” MusikaBandak kontzertuak eskaintzenzituen.1910 aprox. Plaza de Alfonso XIII, enla que se puede ver el Kiosco de laMúsica (actualmente en Beasain),donde la Banda de Música “LaMarcial” ofrecía conciertos todos losdomingos.1910 inguruan. Udaletxekolokaletan zegoen neska-mutilenherri-eskola.1910 aprox. Los locales delAyuntamiento acogían también unaEscuela Pública de Parvulos deniños y niñas.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1910 inguruan. Plaza Berria etagaur egungo Calbetón kalea.Eskumatara, “La Amistad” Kasinoa.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1910 aprox. Plaza nueva y actual calleCalbetón. A la derecha se encuentra eledificio que acogió el Casino “La Amistad”.1910 inguruan. Ibarkurutze kalea.Ezkerretara, 1602an eraiki zen MojaAgustinen komentua ikus daiteke.Gerran suntsitua, bere tokia MerkatuPlazak betetzen du gaur egun.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1910 aprox. Calle Ibarrecruz.A la izquierda se puede ver el antiguoconvento, fundado en 1602, de laMonjas Agustinas. Destrozado por laguerra, su espacio lo ocupa hoy la Plazadel Mercado.46 XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX


1910 inguruan. Maria Angelakalea mende hasierako kalerikesanguratsuena izan zen. Garaibateko Errebala, 1883an bertakobizilagun batzuek udalbatzari idazkibat aurkeztu zioten kale horri MªAngela Aguirregomezcorta izenaipintzeko eskatuz, hiltzeko orduanemakume horrek AskatasunekoBoluntarioentzat 1.500 pzta lagazituelako.1910 aprox. La calle María Angela fue unade más emblemáticas de la villa armera aprincipios de siglo. Antigua calle del Arrabalhasta que en 1883 unos vecinos de la mismaelevan un escrito a la corporación solicitandoque se le impusiera a dicha calle el nombrede MªAngela Aguirregomezcorta, ya que almorir dejó un legado de 1.500 ptas para losVoluntarios de la Libertad.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1910 inguruan. Estazio kalea.Bertan, bidaiariei zein merkantzieiharrera egiten zitzaien. Espaloiberberean Hotel Comercio ezaguna(lehenengo eraikuntza eskumatara)eta Salón Teatro Cruceta zeuden.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1910 aprox. Calle de la Estación. Serecibía tanto a los pasajeros como alas mercancías. En la misma acerase encontraban el popular HotelComercio (primer edificio a laderecha) y el Salón Teatro Cruceta.1910 inguruan. Geltokia. Trenak,Eibar hiriburuekin batzen zuen, hauda Donostia eta Bilborekin.1910 aprox. Estación. Un tren devapor unía Eibar con las capitalesSan Sebastián y Bilbao.1910 inguruan. Arrajola hegaleanzegoen Ospital Santua. Egun, beretokia San Andres Ospitaleakbetetzen du, Amaña eta Legarreauzoen artean.1910 aprox. Santo Hospital, situadoen la falda de Arrajola. En laactualidad su espacio lo ocupa elHospital San Andrés, entre losbarrios de Legarre y Amaña.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX47


1910 inguruan. "Galería" eta "Jardín deConvalecientes" eraikinak Jardiñeta kaleanzeuden, gaur egun Ignacio Zuloaga IrakaskuntzaErtaineko Institutua dagoen tokian.Madinabeitia doktoreak bultzatu zituen inguruhorretako lorategiak Artisauen ElkarrenganakoLaguntza Elkartearen laguntzarekin. Eraikinenhelburua sendabidean zeuden gaixoentzatatsedenlekua izatea zen, eta baita herritarguztiei osasun-heziketa ematea. Lursaila etaeraikuntza-lanak ordaintzeko ugariak izan zirenantolatutako ekitaldi kulturalak, ongintzazkoak,artistikoak eta herritarren arteko diru-batzeak.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1910 aprox. La Galería y el Jardín deConvalecientes estaban situados enJardines, hoy el Instituto de EnseñanzasMedias Ignacio Zuloaga. El Dr.Madinabeitia promovió en el seno de laSociedad de Socorros Mutuos de Artesanosla idea de establecer un Jardín paraconvalecientes cuyo propósito era la cura yeducación de sanos y enfermos. Fueronnumerosos los actos culturales, benéficos,artísticos, conferencias y colectas públicasque se organizaron para el pago del terrenoy las obras.1910 inguruan. Izenburuan"Puente de Ardanza" badio ere, egiaesan, postala <strong>Ego</strong> gainean zegoenGuillermo Bascaran "Cacho"-renantzinako zubiari dagokio.Ardantzako zubi zaharraren alboanzegoen.Fotografía: V. Novillo. Imprenta Fernandez y Diego,Eibar. Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar.1910 aprox. La postal corresponde,en realidad, al antiguo puente deGuillermo Bascaran "Cacho" sobreel río <strong>Ego</strong>, que estaba construidoparalelo al antiguo puente deArdanza.1910 inguruan. Garai batekoMerkatu Plaza, Zuloagatarrenkalean, egun Julian Etxeberriakaletik gertu. Irudiaren atzealdeanAldatze Ikastetxea.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.1910 aprox. Vista de la antiguaPlaza del Mercado, en la calleZuloagas, cerca de lo que hoy es lacalle Julián Etxeberria. En el fondode la imagen puede verse el Colegiode Aldatze.1910 inguruan. Urkizuko Zubia.1910 aprox. Puente de Urkizu.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.48 XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX


1882, Lisboa. Julián Gayarretenore lirikoa (1884-1890) ElProfeta obrarako jantzita. Mundumailakolirikan, bere ahotsaederrena eta ñabardura gozoenakzituena zela esaten zen. ArgazkiaJose Astigarraga “Asti” tenoreeibartarrarieskainia dago.1882, Lisboa. El tenor lírico JuliánGayarre (1844-1890) vestido para laobra El Profeta. Su voz fue calificadacomo la más bella y más suave enmatices de la lírica universal. Lafotografía está dedicada al tenoreibarrés Jose Astigarraga “Asti”.Eibarko Udal Artxiboa.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX49


Eibarko Udal Artxiboa.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.XIX. mendearenerdialdetik aurrera,argazki-galeriak etaestudioan ateratakoerretratuak hedatu eginziren; sarritan opari etafamiliarteko zorion-postalgisa erabiltzen ziren.Pelotari baten estudioko erretratua, zesta-puntara jokatzeko ekipoarekin.Retrato de estudio de un pelotari con equipo de cesta punta.Eibarko Udal Artxiboa. <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar. Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.Desde mediados del sigloXIX se popularizaron lasgalerías fotográficas y losretratos de estudio que eranutilizados frecuentementecomo regalos yfelicitaciones familiares.Eibarko Udal Artxiboa.<strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong> <strong>Fondoa</strong>.Archivo Municipal de Eibar.Fondo <strong>Castrillo</strong> <strong>Ortuoste</strong>.50 XIXtik XXrako bidezidorra • El paso del siglo XIX al XX


ISBN 84-89696-35-79 788489 696358 >

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!