R e v i s t aJURIDICAMinisterio acerca <strong>de</strong> que no existíanormativa específica <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.Efectivam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> Tribunal subrayó queya <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los hechos constituíaun dato <strong>de</strong> público conocimi<strong>en</strong>toque <strong>el</strong> fumar pasivam<strong>en</strong>te era nocivopara <strong>la</strong> salud, <strong>por</strong> lo cual <strong>la</strong> responsabilidadd<strong>el</strong> empleador <strong>por</strong> vio<strong>la</strong>ciónd<strong>el</strong> artículo 2087 d<strong>el</strong> Cód. Civ. -así como,también según <strong>la</strong> motivación, d<strong>el</strong>os principios <strong>de</strong> corrección y bu<strong>en</strong>a fe<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<strong>de</strong> trabajo- <strong>de</strong>rivaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> omisión <strong>de</strong>toda precaución <strong>de</strong>stinada a tut<strong>el</strong>ar altrabajador no fumador <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposiciónal humo producido <strong>por</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><strong>de</strong> cigarrillos <strong>por</strong> parte <strong>de</strong> sus compañeros<strong>de</strong> trabajo. Entre <strong>la</strong>s precaucionesque podría haber tomado, sehal<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> d<strong>el</strong> simple tras<strong>la</strong>do d<strong>el</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o fumador a otro lugar <strong>de</strong>trabajo, colocándolo <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>tecon compañeros <strong>de</strong> trabajo que no fumaranallí.4. La posible futura evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>responsabilidad <strong>por</strong> <strong>el</strong> daño <strong>causado</strong><strong>por</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>tabaco</strong>Las s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias ap<strong>en</strong>as expuestas fueronacompañadas <strong>por</strong> un fuerte c<strong>la</strong>mormediático, <strong>en</strong> varias o<strong>por</strong>tunida<strong>de</strong>salim<strong>en</strong>tado <strong>por</strong> algunas asociaciones<strong>de</strong> consumidores, que auspiciabano preveían juicios “<strong>en</strong> masa” contra <strong>la</strong>stabacaleras multinacionales o contralos empleadores poco at<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong>sexig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus empleados no fumadores.Lo antedicho muestra a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras que esuna compet<strong>en</strong>cia propia d<strong>el</strong> intérpreteevitar fáciles fanatismos o <strong>de</strong>magogiasforzadas, <strong>en</strong> primer lugar, mediante unaat<strong>en</strong>ta reflexión <strong>en</strong> mérito a los aspectosy <strong>la</strong>s cuestiones más r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> materia<strong>de</strong> daño <strong>por</strong> cosumo <strong>de</strong> <strong>tabaco</strong>, a fin<strong>de</strong> no sólo analizar <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> su situaciónactual sino, también, <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rf o rmu<strong>la</strong>r hipótesis sobre posibles caminos<strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> dicho tema.Cabe ac<strong>la</strong>rar que un primer exam<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada serie <strong>de</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciaspone <strong>de</strong> manifiesto que, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nopocas cuestiones jurídicas que asum<strong>en</strong>una r<strong>el</strong>evancia fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> materiaanalizada (más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar aspectos <strong>de</strong> ilicitu<strong>de</strong>n <strong>la</strong> actividad ligada a <strong>la</strong> produccióny/o a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> productos <strong>de</strong>rivadosd<strong>el</strong> <strong>tabaco</strong>), una <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>rparece actualm<strong>en</strong>te ser <strong>el</strong> “banco <strong>de</strong>prueba” <strong>de</strong> dicha forma <strong>de</strong> responsabilidad:<strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración d<strong>el</strong> nexo causalexist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> actividad<strong>de</strong> fumar, ya sea ésta activa opasiva 15 .15 Las dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> prueba d<strong>el</strong> nexo causal <strong>en</strong>tre <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>tabaco</strong> y sus<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s corr<strong>el</strong>ativas han sido ya seña<strong>la</strong>das <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace tiempo <strong>por</strong> <strong>la</strong> doctrina. En igual s<strong>en</strong>tido,Ponzan<strong>el</strong>li, Il caso Cipollone: <strong>la</strong> tut<strong>el</strong>a d<strong>el</strong> fumatore tra normativa fe<strong>de</strong>rale e statuale, <strong>en</strong> Foro it.,1992, IV, 502 y ss., <strong>en</strong> especial, columna 505 in fine. Dicho autor pone <strong>de</strong> resalto que “tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>de</strong>recho contin<strong>en</strong>tal como <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho estadouni<strong>de</strong>nse mismo, <strong>el</strong> actor víctima d<strong>el</strong> daño que rec<strong>la</strong>mauna tut<strong>el</strong>a extracontractual <strong>por</strong> los perjuicios sufridos como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cigarrillos<strong>en</strong>contrará gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> lo referido a <strong>la</strong> prueba d<strong>el</strong> nexo <strong>de</strong> causalidad. <strong>El</strong> daño se ma-///16DERECHO PRIVADO
R e v i s t aJURIDICAPara efectuar una valoración <strong>de</strong> lo ap<strong>en</strong>asseña<strong>la</strong>do, basta tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> sujeto fumador(activo o pasivo) que haya luegocontraído una <strong>en</strong>fermedad -<strong>en</strong> abstractoreconducible al fumar- pue<strong>de</strong> haberestado expuesto, a<strong>de</strong>más, a una más om<strong>en</strong>os <strong>el</strong>evada contaminación ambi<strong>en</strong>talo a sustancias tóxicas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong>ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo o, asimismo, poseerindicios <strong>de</strong> un compon<strong>en</strong>te hereditario<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad contraída.Repres<strong>en</strong>ta un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong> lo anteriora <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte <strong>de</strong> Ap<strong>el</strong>aciones<strong>de</strong> Roma, dictada a favor d<strong>el</strong>os pari<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un fumador fallecido acausa <strong>de</strong> un carcinoma. Dicha <strong>de</strong>cisión,<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual gran parte <strong>de</strong> su motivaciónestá <strong>de</strong>dicada precisam<strong>en</strong>te al exam<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión d<strong>el</strong> nexo <strong>de</strong> causalidad,da una respuesta afirmativa a dichacuestión, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong>base <strong>de</strong> <strong>la</strong> pericia técnica dispuesta d eo f i c i o <strong>por</strong> los jueces re-examinadore s 1 6 . Efectivam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> sujeto afectado<strong>por</strong> un tumor pulmonar (y fallecido <strong>por</strong>dicha causa), había fumado casi un paquete<strong>de</strong> cigarrillos al día durante cuar<strong>en</strong>taaños, abandonando dicho hábitopoco antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedadm<strong>en</strong>cionada.En <strong>el</strong> mismo or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> cosas, cabe seña<strong>la</strong>rque <strong>la</strong> <strong>en</strong>tera reconstrucción d<strong>el</strong>a vida d<strong>el</strong> fumador empe<strong>de</strong>rnido ava<strong>la</strong>ba<strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> un nexo causal <strong>en</strong>tre<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cigarrillos y <strong>la</strong> muerte<strong>por</strong> cáncer pulmonar. En efecto, <strong>la</strong>víctima d<strong>el</strong> cigarrillo, siempre había vivido<strong>en</strong> pequeñas ciuda<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong>,como se sabe, <strong>la</strong> exposición a <strong>la</strong> contaminaciónambi<strong>en</strong>tal es escasa; habíaejercido <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> una escu<strong>el</strong>aagraria, ocupación ésta que no exponefisiológicam<strong>en</strong>te al riesgo <strong>de</strong> ingerirsustancias tóxicas (riesgo ya excluidorespecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ejercitaciones prácti-///nifiesta luego <strong>de</strong> un im<strong>por</strong>tante <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> tiempo con respecto al mom<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> hecho [<strong>en</strong> Norteaméric*a,<strong>en</strong> estos casos se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> “long-term <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cy <strong>de</strong>sease”]”.Véase también Pacifico, Il risarcim<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> danno da fumo attivo, com<strong>en</strong>tario al fallo d<strong>el</strong> Trib. Roma,11 febbraio 2000, <strong>en</strong> Corriere giur., 2000, 1643 y ss., <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r pág. 1644, don<strong>de</strong> se afirma///que“<strong>la</strong> g<strong>en</strong>ésis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s vincu<strong>la</strong>das al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>tabaco</strong> pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>incertidumbre <strong>de</strong> no <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñable im<strong>por</strong>tancia ligados al <strong>el</strong>evado número <strong>de</strong> concausas que pue<strong>de</strong>n,<strong>en</strong> abstracto, contribuir a que se verifique <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. De tal manera, resulta extremadam<strong>en</strong>te difícilestablecer <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> daño esté vincu<strong>la</strong>da al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cigarrillos másque a otros posibles factores concausales”.Por último, véase Alpa, Nota a App. Roma 7 marzo 2005, n. 1015, op. cit., don<strong>de</strong> dicho autor sosti<strong>en</strong>eque “<strong>la</strong> prueba d<strong>el</strong> nexo causal es sumam<strong>en</strong>te compleja, <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> tumor pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar<strong>de</strong> tantas causas y, aunque se r<strong>el</strong>acione con <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>tabaco</strong>, pue<strong>de</strong> prov<strong>en</strong>ir d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>testipos <strong>de</strong> <strong>tabaco</strong>, etcétera”.16 En <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n dictada <strong>de</strong> oficio mediante <strong>la</strong> cual se había dispuesto <strong>la</strong> consulta técnica (App. Roma,2 ottobre 2000, <strong>en</strong> Foro it., 2000, I, 2961 y <strong>en</strong> Danno e resp., 2001, 853, con nota <strong>de</strong> Giacchero,Causalità e danni da fumo attivo) se estableció que “configura un hecho notorio que <strong>el</strong> fumarprovoca <strong>el</strong> cáncer y que estadísticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cáncer pulmonar constituye para los fumadores una d<strong>el</strong>as principales causas <strong>de</strong> muerte. No obstante, es igualm<strong>en</strong>te notorio que dicho tipo <strong>de</strong> neop<strong>la</strong>sia <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>trasu causa asimismo <strong>en</strong> factores orgánicos, g<strong>en</strong>éticos, hereditarios y <strong>en</strong> factores vincu<strong>la</strong>dos a<strong>la</strong>mbi<strong>en</strong>te y al estilo <strong>de</strong> vida, vgr., contaminación, estrés, etc. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, es m<strong>en</strong>ester analizarlos difer<strong>en</strong>tes factores causales e individualizar <strong>la</strong> causa específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación tumoral.DERECHO PRIVADO17