13.07.2015 Views

Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión - Ex officina ...

Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión - Ex officina ...

Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión - Ex officina ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Cerámicas</strong> <strong>hispanorromanas</strong>.<strong>Un</strong> <strong>estado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong>D. Bernal Casaso<strong>la</strong> y A. Ribera i Lacomba (eds. científicos)Editado con motivo <strong>de</strong>l XXVI Congreso Internacional<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Rei Cretariae Romanae FautoresEditaCo<strong>la</strong>bora


ÍndiceIntroducción. “What are we looking for in our pots?” Reflexiones sobre ceramología hispanorromana ................ 15Darío Bernal Casaso<strong>la</strong> y Albert Ribera i LacombaPrólogo. La cerámica hispanorromana en el siglo XXI .............................................................................................. 37Miguel Beltrán LlorisBLOQUE I. ESTUDIOS PRELIMINARESLos estudios <strong>de</strong> cerámica romana en <strong>la</strong>s zonas litorales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica:un ba<strong>la</strong>nce a inicios <strong>de</strong>l siglo XXI.............................................................................................................................. 49Ramón Járrega DomínguezLos estudios <strong>de</strong> cerámica romana en <strong>la</strong>s zonas interiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica. Algunas reflexiones.................. 83Emilio Il<strong>la</strong>rreguiDe <strong>la</strong> arcil<strong>la</strong> a <strong>la</strong> cerámica. Aproximación a los ambientes funcionales <strong>de</strong> los talleres alfareros en Hispania......... 93José Juan Díaz RodríguezHornos romanos en España. Aspectos <strong>de</strong> morfología y tecnología .......................................................................... 113Jaume Coll ConesaEl Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal como espacio periférico <strong>de</strong> imitaciones..................................................................... 127Jordi PrincipalBLOQUE II. ROMA EN LA FASE DE CONQUISTA (SIGLOS III-I A. C.)Las cerámicas ibéricas. Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong>........................................................................................................... 147Helena Bonet y Consuelo MataLa cerámica celtibérica............................................................................................................................................. 171Francisco Burillo, Mª Ascensión Cano, Mª Esperanza SaizLa cerámica <strong>de</strong> tradición púnica (siglos III-I a. C.) .................................................................................................... 189Andrés María Adroher AurouxCerámica tur<strong>de</strong>tana .................................................................................................................................................. 201Eduardo Ferrer Albelda y Francisco José García Fernán<strong>de</strong>z<strong>Cerámicas</strong> <strong>de</strong>l mundo castrexo <strong>de</strong>l NO Peninsu<strong>la</strong>r. Problemática y principales producciones ............................... 221Adolfo Fernán<strong>de</strong>z Fernán<strong>de</strong>z


La cerámica “Tipo Kuass” ......................................................................................................................................... 245Ana Mª Niveau <strong>de</strong> Villedary y MariñasLa cerámica <strong>de</strong> barniz negro .................................................................................................................................... 263José Pérez BallesterProducciones cerámicas militares en Hispania....................................................................................................... 275Ángel MorilloBLOQUE III. NUEVOS TIEMPOS, NUEVOS GUSTOS (AUGUSTO-SIGLO II D. C.)Las cerámicas “Tipo Peñaflor” .................................................................................................................................. 297Macarena Bustamante Álvarez y Esperanza Huguet EnguitaProducciones <strong>de</strong> Terra Sigil<strong>la</strong>ta Hispánica.............................................................................................................. 307Mª Isabel Fernán<strong>de</strong>z García y Merce<strong>de</strong>s Roca RoumensTerra sigil<strong>la</strong>ta hispánica bril<strong>la</strong>nte (TSHB) ............................................................................................................... 333Carmen Fernán<strong>de</strong>z Ochoa y Mar Zarzalejos PrietoLas cerámicas <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s finas en <strong>la</strong> fachada mediterránea <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica y <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Baleares ................. 343Alberto López MullorPare<strong>de</strong>s finas <strong>de</strong> Lusitania y <strong>de</strong>l cuadrante norocci<strong>de</strong>ntal ...................................................................................... 385Esperanza Martín Hernán<strong>de</strong>z y Germán Rodríguez MartínLucernas <strong>hispanorromanas</strong> ...................................................................................................................................... 407Ángel Morillo y Germán Rodríguez MartínLas cerámicas “Tipo Clunia” y otras producciones pintadas <strong>hispanorromanas</strong>....................................................... 429Juan Manuel AbascalLas “cerámicas bracarenses”..................................................................................................................................... 445Rui MoraisEl mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas comunes altoimperiales <strong>de</strong> Hispania........................................................................... 471Encarnación Serrano RamosLa producción <strong>de</strong> cerámica vidriada ........................................................................................................................ 489Juan Ángel Paz PeraltaBLOQUE IV. CERÁMICAS HISPANORROMANAS EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA (SIGLOS III-VII D. C.)Las producciones <strong>de</strong> terra sigil<strong>la</strong>ta hispánica intermedia y tardía.......................................................................... 497Juan Ángel Paz PeraltaLa vajil<strong>la</strong> Terra Sigil<strong>la</strong>ta Hispánica Tardía Meridional .............................................................................................. 541Margarita Orfi<strong>la</strong> PonsLas imitaciones <strong>de</strong> cerámica africana en Hispania.................................................................................................. 553Xavier AquiluéLa cerámica ebusitana en <strong>la</strong> Antigüedad Tardía ........................................................................................................ 563Joan Ramon TorresLas producciones <strong>de</strong> transición al Mundo Islámico: el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica paleoandalusí (siglos VIII y IX)........... 585Miguel Alba Calzado y Sonia Gutiérrez Lloret


BLOQUE V. ALGO MÁS QUE CERÁMICA: LA SINGULARIDAD DE LAS ÁNFORASLas ánforas <strong>de</strong>l mundo ibérico ................................................................................................................................. 617Albert Ribera i Lacomba y Evanthia TsantiniLa producción <strong>de</strong> ánforas en el área <strong>de</strong>l Estrecho en época tardopúnica (siglos III-I a. C.)...................................... 635Antonio M. Sáez RomeroÁnforas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bética.................................................................................................................................................. 661Enrique García Vargas y Darío Bernal Casaso<strong>la</strong>Las ánforas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tarraconense ................................................................................................................................. 689Alberto López Mullor y Albert Martín Menén<strong>de</strong>zLas ánforas <strong>de</strong> Lusitania .......................................................................................................................................... 725Carlos FabiãoBLOQUE VI. OTRAS PRODUCCIONES ALFARERAS Y TENDENCIAS ACTUALESEl material constructivo <strong>la</strong>tericio en Hispania. Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong>..................................................................... 749Lour<strong>de</strong>s Roldán GómezTerracotas y elementos <strong>de</strong> corop<strong>la</strong>stia..................................................................................................................... 775María Luisa RamosAportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueometría al conocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas arqueológicas. <strong>Un</strong> ejemplo hispano.............. 787Josep M. Gurt i Esparraguera y Verònica Martínez FerrerasEl grupo CEIPAC y los estudios <strong>de</strong> epigrafía anfórica en España................................................................................ 807José Remesal Rodríguez


El Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal como espacio periférico<strong>de</strong> imitacionesJordi PrincipalMuseo <strong>de</strong> Arqueología <strong>de</strong> CataluñaIntroducciónLas cerámicas <strong>de</strong> imitación tratadas en este trabajo son <strong>la</strong>sestrictamente hispánicas que toman como mo<strong>de</strong>lo <strong>la</strong>svajil<strong>la</strong>s mediterráneas. Se enten<strong>de</strong>rá, pues, como hispánicolo proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica en calidad <strong>de</strong>marco geográfico <strong>de</strong> referencia, mientras que el cronológicose situará a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>Roma en <strong>la</strong> misma, es <strong>de</strong>cir, a partir <strong>de</strong>l siglo II a. n. e.,y hasta el siglo I (advenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinastía f<strong>la</strong>via ytransformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política provincial).Sin embargo, <strong>la</strong> imitación <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los mediterráne osen cerámica dispone <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga tradición en <strong>la</strong> Pe -nínsu<strong>la</strong> Ibérica. Con anterioridad a dicha fecha, es posiblehal<strong>la</strong>r en cerámica ibérica, a partir <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>lsiglo V a. n. e. ya <strong>de</strong> manera bastante regu<strong>la</strong>r, imitaciones<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> ática (Page, 1984; Ce<strong>la</strong>, 2006,231), aunque los alfareros ibéricos habían ya experimentadocon otras formas <strong>de</strong> tradición fenicia y griega durantelos períodos Preibérico e Ibérico Antiguo (Ce<strong>la</strong>,2006, 225-231).Con todo, <strong>la</strong> proliferación y aparición <strong>de</strong> cerámicas <strong>de</strong>imitación <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> mediterránea, más concretamente itálica,en territorios <strong>de</strong>l extremo occi<strong>de</strong>nte romanorrepublicanoen cronologías <strong>de</strong>l siglo I a. n. e., resulta un hechosuficientemente generalizado, el cual parece darse enáreas <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntación romana “periférica” inmersas enprocesos <strong>de</strong> romanización consolidados. Se trata, pues,<strong>de</strong> cerámicas que imitan los repertorios formales <strong>de</strong> <strong>la</strong>sproducciones <strong>de</strong> barniz negro “universales” (CampanienseA, Círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> B y Campaniense C, éstas dos últimas<strong>la</strong>s más imitadas), como por ejemplo los diferentestipos marroquies (Morel, 1968, 65; 1981, 48), <strong>de</strong> Hipona(Morel, 1967, 118-120; 1981, 48) o <strong>de</strong> Tipasa (Lancel,1968, 116; Morel, 1981, 50) en el África Septentrional, o<strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Campaniense A, <strong>de</strong>l Círculo <strong>de</strong><strong>la</strong> B y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Campaniense C en <strong>la</strong> Galia Meridional (Py,1990, 577-579; 1993; Mauné y Sánchez, 1999; Sánchez,2007; Passe<strong>la</strong>c, 2007) y también <strong>de</strong> <strong>la</strong> TSI y TSSG.En Hispania este fenómeno se da a partir <strong>de</strong> mediados<strong>de</strong>l siglo II a. n. e., situándose el momento <strong>de</strong> máximoapogeo entre mediados <strong>de</strong>l I a. n. e. y el período julioc<strong>la</strong>udio.El grupo <strong>de</strong> imitaciones, en conjunto, es muyheterogéneo a nivel tanto <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nteamiento productivocomo <strong>de</strong> técnica y calidad final <strong>de</strong> los productos: en unoscasos se trata <strong>de</strong> cerámicas ibéricas que reproducen formasitálicas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su repertorio o que lo modificansensiblemente en función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas incorporaciones;en otros casos, <strong>de</strong> nuevas producciones que intentandar al producto una apariencia lo más simi<strong>la</strong>r posibleal original (<strong>de</strong>talles formales, engobes y barnices externos)y que son <strong>la</strong>s series, estas últimas, objeto <strong>de</strong>l presentetrabajo.En cuanto a <strong>la</strong>s áreas geográficas en don<strong>de</strong> se ubicanlos centros productivos, <strong>de</strong>staca el litoral mediterráneo:los núcleos más importantes serán los <strong>de</strong>l noreste ysu reste <strong>de</strong> <strong>la</strong> Citerior, a los que se incorporará posteriormente el valle medio <strong>de</strong>l Ebro tarraconense; también elnú cleo ebusitano, continuador <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción pseudocampaniense <strong>de</strong> Ibiza. En el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ulterior <strong>de</strong>sta -ca el eje <strong>de</strong>l Guadalquivir, con el núcleo gaditano <strong>de</strong>rivado<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas <strong>de</strong> “tipo Kuass” y con <strong>la</strong>s producciones<strong>de</strong>l Alto Guadalquivir-Bastetania, y <strong>la</strong> posterior aparición<strong>de</strong> <strong>la</strong>s “producciones precoces”.Noreste <strong>de</strong> <strong>la</strong> CiteriorLas producciones <strong>de</strong> imitación actualmente bien documentadasen esta área serían <strong>la</strong>s siguientes:


128 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNCerámica gris ampuritanaHere<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica gris <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa cata<strong>la</strong>na, <strong>de</strong>época ibérica, <strong>de</strong>l área indigete (Barberà, Nol<strong>la</strong> y Mata,1992; Rodríguez Vil<strong>la</strong>lba, 2003), sus alfares estarían situadosen <strong>la</strong> misma Ampurias o en sus aledaños. Se trata<strong>de</strong> cerámicas <strong>de</strong> cocción reductora, pasta gris, sin cobertura<strong>de</strong> barniz o engobe, pero superficie alisada.La cronología <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción se enmarca entre unafecha en torno al 200 a. n. e. y mediados <strong>de</strong>l siglo I, peroel período óptimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción estaría centrado entreel 200-50 a. n. e.En este momento, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> producir diferentestipos <strong>de</strong> jarras y urnas, dominan <strong>la</strong> típica jarrita bicónicamonoansada (forma D-I), <strong>la</strong>s escudil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> reentrante<strong>de</strong> pared/bor<strong>de</strong> liso (forma A-I) y anguloso (formasA-II y A-III) <strong>de</strong> formato medio/gran<strong>de</strong>, el cuenco <strong>de</strong>bor<strong>de</strong> reentrante <strong>de</strong> tamaño pequeño (forma B) y elp<strong>la</strong>to/fuente (forma C) que se inspiran c<strong>la</strong>ramente enmo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong> barniz negro <strong>de</strong>l siglo III a. n.e. (escudil<strong>la</strong> Lamb. 26 <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong> Rosas par <strong>la</strong> formaA-I) o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Campaniense A (escudil<strong>la</strong> Lamb. 27B para<strong>la</strong>s formas A-II y A-III; cuencos Lamb. 25, forma B; p<strong>la</strong>toLamb. 5, forma C).A partir <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo I a. n. e. se <strong>de</strong>tecta uncambio en <strong>la</strong> estructura productiva –cerámica ampuritanatardía– (fig. 1; fig. 2.A-C), que conllevaría una reducción/constricción<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, una atomización<strong>de</strong> los talleres y una modificación <strong>de</strong>l repertorio formal,que pasaría ahora a centrarse en <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> vasos<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Campaniense A tardía, Círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> B,Campaniense C, Pare<strong>de</strong>s Finas y TSI; <strong>la</strong> producción cesaríahacia mediados <strong>de</strong>l siglo I.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> diversos tipos <strong>de</strong> jarras, urnas y copas,<strong>la</strong>s formas representadas pasarán a ser ahora los p<strong>la</strong>tos(forma 1, va riantes <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>to Lamb. 36 <strong>de</strong> CampanienseA, <strong>de</strong>l Lamb. 7 <strong>de</strong>l Círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> B/CampanienseC y <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>tos Consp. 1, Consp. 10 o Consp. 12 <strong>de</strong>TSI), <strong>la</strong>s escu dil<strong>la</strong>s (forma 2, variantes <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> escudil<strong>la</strong>Lamb. 1 <strong>de</strong>l Círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> B, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Consp. 8 oConsp. 36), los cuencos/<strong>la</strong>s copas (forma 3, variantes <strong>de</strong>rivadas<strong>de</strong>l cuenco Lamb. 25 tradicionales, <strong>de</strong>l Lamb. 20<strong>de</strong> Campa niense C, <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa Lamb. 18 <strong>de</strong> CampanienseC y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consp. 13, y quizá Consp. 37, <strong>de</strong> TSI), y los cubiletes(for ma 4, variantes <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l cubilete My. II,My. III o My. XXI; forma 5, My. VI o My. VII; forma 6,My. VIII o My. X <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s Finas) (Nol<strong>la</strong>, Sagrera yBurch, 2007).Área productiva <strong>la</strong>yetanaOtra área don<strong>de</strong> se han documentado producciones <strong>de</strong>imitación <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> mediterránea es <strong>la</strong> costa <strong>la</strong>yetana. Setrata <strong>de</strong> cuatro grupos muy diferentes y heterogéneos(Grupo Burriac; Grupo Iluro; Grupo Madà; Grupo Mujal),<strong>de</strong> características morfotécnicas y calidad <strong>de</strong>sigual, cuyoúnico nexo en común es <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ra voluntad <strong>de</strong> inspirarsey reproducir un repertorio formal <strong>de</strong> origen itálico; todoslos casos presentan cocciones reductoras, pasta gris y acabadosmás o menos cuidados con cobertura <strong>de</strong> engobegris o negro. La cronología general abarcaría el siglo I a.n. e., sobrepasando el cambio <strong>de</strong> era pero sin superar elperíodo augustal (Garcia Roselló, Martín y Zamora, 2007).Sin embargo, en <strong>la</strong> propia producción local/regional<strong>la</strong>yetana <strong>de</strong> cerámica ibérica ya se <strong>de</strong>tecta <strong>la</strong> incorporación<strong>de</strong> imitaciones <strong>de</strong> vasos <strong>de</strong> Campaniense A a incios<strong>de</strong>l siglo II a. n. e., con algunas piezas inspiradas en elp<strong>la</strong>to <strong>de</strong> pescado Lamb. 23 o el Lamb. 55, así como en <strong>la</strong>escudil<strong>la</strong> Lamb. 27B y <strong>la</strong> copa M. 68bc; a partir <strong>de</strong>l últimotercio <strong>de</strong>l siglo aparecen nuevas formas inspiradasen <strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong>l Círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> B, como el p<strong>la</strong>to Lamb.6 o el cuenco Lamb. 1.• El Grupo Burriac (fig. 2D). Detectado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pie -zas hal<strong>la</strong>das en el oppidum ibérico <strong>de</strong> Burriac (Cabre-ra <strong>de</strong> Mar, Barcelona), en contextos <strong>de</strong> segundo cuar to/mediados <strong>de</strong> siglo I a. n. e. Se trata <strong>de</strong> cerámicas <strong>de</strong>pasta gris, bien <strong>de</strong>purada, con engobe gris oscu ro, fino,que cubre toda <strong>la</strong> pieza; <strong>la</strong>s formas re presentadas sonlos p<strong>la</strong>tos Lamb. 5 y <strong>la</strong>s escudil<strong>la</strong>s Lamb. 1.• El Grupo Iluro (fig. 3A-B). Propuesto a partir <strong>de</strong> los ha -l<strong>la</strong>zgos efectuados en diversos contextos urbanos <strong>de</strong>Ilu ro (Mataró, Barcelona), que han llevado a consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> dos subgrupos. El primero, que abra -zaría una cronología entre 75-25 a. n. e., se caracte rizaríapor presentar piezas técnicamente muy simi<strong>la</strong>res algrupo <strong>de</strong> Burriac, con pastas grises, bien <strong>de</strong> pu radas,finas, con un engobe <strong>de</strong> calidad, espeso, gris oscuro,casi negro; <strong>la</strong>s formas representadas son <strong>la</strong>s escudil<strong>la</strong>sLamb. 1 y <strong>la</strong>s copitas Lamb. 2. El segundo, tí pi co <strong>de</strong>contextos <strong>de</strong> último cuarto <strong>de</strong>l siglo I a. n. e., ofre cepastas marrones y grisáceas, <strong>de</strong> doble cocción (pas tas“sándwich”), poco <strong>de</strong>puradas, sin engobe, <strong>de</strong> fac turaglobal un tanto tosca; <strong>la</strong>s formas representadas son losp<strong>la</strong>tos Lamb. 5-7 o Consp. 1.1 y <strong>la</strong>s escudil<strong>la</strong>s Lamb. 1.• El Grupo Madà (fig. 3C). El hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> un horno cerá micoen <strong>la</strong>s excavaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> romana <strong>de</strong> Madà (Ar gen -


EL MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL COMO ESPACIO PERIFÉRICO DE IMITACIONES 129181 19Forma 2.1 Forma 2.2cForma 1.12Forma 1.4102234Forma 1.51133Forma 2.2a Forma 2.2d125Forma 1.6a4 4Forma 1.21356Forma 1.6b5Forma 1.37Forma 1.7140 5cm6Forma 2.2b Forma 2.30 5cmAB11 2Forma 3.1 Forma 3.234Forma 2.42Forma 3.3 Forma 3.45 6Forma 3.5 Forma 3.6Forma 2.713Forma 2.5Forma 4.11 232Forma 2.841 2335Forma 4.2aForma 4.2bForma 2.9Forma 2.60 5cm0 5cmCFigura 1. A-D: Cerámica Ampuritana Tardía. Fuente: Nol<strong>la</strong>, Sagrera y Burch, 2007.D


130 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNtona, Barcelona), proporcionó gran cantidad <strong>de</strong> ce rámicae<strong>la</strong>borada en dicho taller, <strong>de</strong> cuya producción parte se <strong>de</strong>stinóa <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> imitaciones <strong>de</strong> va jil<strong>la</strong> itálica. Apesar <strong>de</strong> haberse diferenciado dos subgru pos, <strong>la</strong> producciónresulta bastante uniforme: pastas grisáceas, poco<strong>de</strong>puradas, b<strong>la</strong>ndas, <strong>de</strong> doble coc ción, sin engobe; <strong>la</strong>sformas representadas son los p<strong>la</strong> tos Lamb. 5-7, <strong>la</strong>s escudil<strong>la</strong>sLamb. 1 y <strong>la</strong>s copitas Lamb. 2. La cronología <strong>de</strong>lgrupo se situaría hacia media dos <strong>de</strong>l siglo I a. n. e.• El Grupo El Roser-Mujal (fig. 3B). En el sector <strong>de</strong> El Mu -jal correspondiente al asentamiento romanorrepublicano<strong>de</strong> El Roser (Calel<strong>la</strong>, Barcelona), fue hal<strong>la</strong>do otro hornoproductor <strong>de</strong> imitaciones <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> itálica. De nuevo, parecendiferenciarse hasta tres subgrupos, aunque <strong>la</strong> producción<strong>de</strong>l taller resulta bastante uniforme: pastas grises,b<strong>la</strong>ndas, con abundante <strong>de</strong>sgrasante y engobe gris pocoadherente; <strong>la</strong>s formas representadas son los p<strong>la</strong>tos Consp.1.1 y Consp. 12.1, <strong>la</strong>s escudil<strong>la</strong>s Consp. 7.1, Consp. 13.2y Consp. 14.1, 14.2, y el cuenco Consp. 36.4. El espaciocronológico que ocuparía <strong>la</strong> producción sería <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados<strong>de</strong>l siglo I a. n. e. hasta el cambio <strong>de</strong> era.En conjunto, el área <strong>la</strong>yetana ofrece un panorama <strong>de</strong>producciones minoritarias y algo diversificadas respecto<strong>de</strong>l global <strong>de</strong> cerámicas representadas en los contextos,pero que parecen aumentar porcentualmente a partir <strong>de</strong>lúltimo cuarto <strong>de</strong>l siglo I a. n. e. Su difusión/distribuciónes estrictamente regional, con lo cual los centros productores<strong>de</strong>berían hal<strong>la</strong>rse en los núcleos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>miento<strong>la</strong>yetanos contemporáneos.homogéneo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista morfotécnico, <strong>de</strong>pasta gris y superficies simplemente alisadas o cubiertaspor un engobe gris negruzco. Se documentan vasos re<strong>la</strong>cionablescon formas <strong>de</strong>l Círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> B: p<strong>la</strong>to Lamb.7, escudil<strong>la</strong> Lamb. 1 y quizá Lamb. 16, copita Lamb. 2 ypíxi<strong>de</strong> Lamb. 3; <strong>de</strong>staca, asimismo, <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> vasoscrateroi<strong>de</strong>s inspirados en <strong>la</strong> especie F 4750.• Grupo <strong>de</strong> cerámicas oxidadas inspiradas en vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> barniznegro (fig. 4C). Se trata <strong>de</strong> un grupo que bien pudieraser el resultado <strong>de</strong> una cocción <strong>de</strong>fectuosa o nomuy contro<strong>la</strong>da y, en consecuencia, no intencional. Secaracteriza por presentar vasos <strong>de</strong> pasta beige, <strong>de</strong> cocciónoxidante, y superficies con un engobe rojo, <strong>de</strong> calidad<strong>de</strong>sigual; <strong>la</strong>s formas representadas son <strong>la</strong> escudil<strong>la</strong>Lamb. 1 y el cuenco Lamb. 27ab.• Grupo <strong>de</strong> cerámicas grises inspiradas en vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> barnizrojo. Se trata <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> cerámicas <strong>de</strong> pastagris c<strong>la</strong>ro, con engobe fino <strong>de</strong> tonalidad gris oscuro,cuyos vasos se inspiran en formas <strong>de</strong> <strong>la</strong> TSI (p<strong>la</strong>tosConsp. 1.2.1. y Consp. 2.2).En conjunto, su índice <strong>de</strong> representatividad es bajo,sin que llegue a superar el 10% <strong>de</strong>l material <strong>de</strong> <strong>la</strong> segundamitad <strong>de</strong>l siglo I a. n. e. El momento álgido <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<strong>de</strong>bería situarse durante el tercer cuarto <strong>de</strong> <strong>la</strong> centuria,para prácticamente <strong>de</strong>saparecer en el cambio <strong>de</strong> era.Se trataría, pues, <strong>de</strong> un fenómeno estrictamente local, <strong>de</strong>stinadoa cubrir una <strong>de</strong>manda puntual <strong>de</strong> cerámicas itálicasque no se habría visto satisfecha a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segundamitad <strong>de</strong>l siglo I a. n. e. (Pera y Guitart, 2007, 180-181).Área productiva <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong>l Segre y <strong>de</strong>presión centralEsta área productiva englobaría <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> doscentros urbanos romanorrepublicanos <strong>de</strong> entidad, a saber,Iesso (Guissona, Lérida) e Ilerda (Lérida).El núcleo productivo <strong>de</strong> IessoDes<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo I a. n. e. y hasta aproximadamenteel cambio <strong>de</strong> era, se <strong>de</strong>tecta en el municipio romanouna producción <strong>de</strong> imitación que se inspira en elrepertorio formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> itálica tanto <strong>de</strong> barniz negrocomo rojo, <strong>la</strong> cual podría subdividirse en tres grupos(Pera y Guitart, 2007):• Grupo <strong>de</strong> cerámicas grises inspiradas en vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> barniznegro (fig. 3D; fig. 4A-B). Se trata <strong>de</strong> un grupo no muyEl núcleo productivo <strong>de</strong> IlerdaYa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo III a. n. e., se conoce para el área ilergete<strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> una producción autóctona <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong>fina, barnizada, cuyo repertorio tipológico presentaalgún vaso inspirado en formas <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> barniz negroimportada; se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong> barniz rojo ilergete(Junyent y A<strong>la</strong>stuey, 1991). Tal tradición productiva parecemantenerse y consolidarse durante el período tardorrepublicano,cuando aparecerán en Ilerda al menostres grupos cerámicos bien diferenciados, a saber, cerámicaoxidada con engobe b<strong>la</strong>nco, oxidada con engoberojo y reducida con engobe negro, <strong>de</strong> los cuales los dosúltimos tomarán también como inspiración algunos <strong>de</strong> losvasos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones “universales” <strong>de</strong> barniz negro,así como <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s Finas y TSI (Morán y Payà, 2007,192-210).


EL MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL COMO ESPACIO PERIFÉRICO DE IMITACIONES 13112Forma 4.3Forma 6.22Forma 4.4343Forma 6.30 5cm0 5cmForma 4.551211Forma 6.13 4Forma 5.1Forma 5.2536Forma 5.3 Forma 5.472Forma 7.10 5cmForma 7.2AB12 314 5 61728 9Forma 8.120 5cm3Forma 8.2641011Forma 8.40 5cm5Forma 8.31213Forma 9.10 5cm14 15C16 0 4 cmFigura 2. A-C: Cerámica Ampuritana Tardía. Fuente: Nol<strong>la</strong>, Sagrera y Burch, 2007. D: Materiales Grupo Burriac. 1-9, <strong>de</strong>pósito sector occi<strong>de</strong>ntalBurriac; 10, Ca l’Arnau-Can Mateu; 11, Iluro, C/. S. Cristòfor 10; 12-14, Iluro, C/. Barcelona; 15-16, Iluro, C/. S. Cristòfor 12.Fuente: Garcia Roselló, Martín y Zamora, 2007.D


132 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓN• Cerámica oxidada con engobe rojo. Se trata <strong>de</strong> cerámicas<strong>de</strong> pasta beige rosado o anaranjado, con un engobeque osci<strong>la</strong> entre el rojo y el marrón, e incluso elnegro, y que a veces no cubre <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pieza.El repertorio, que se centra fundamentalmente en jarrasy formas <strong>de</strong> tradición indígena, también presenta vasosinspirados tanto en cerámicas <strong>de</strong> barniz negro, sobretodo <strong>de</strong>l Círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> B, como en TSI y Pare<strong>de</strong>s Finas:p<strong>la</strong>tos tipo 4100 (Lamb. 5, Lamb. 5-7 y Consp. 3.1.1), tipo4200 (F 1620) y tipo 4400 (F 1640, Consp. 10 o Consp.11), escudil<strong>la</strong>s tipo 3200 (Lamb. 1, Lamb. 16, F 2864,Consp. 7), cuencos tipo 3100 (Lamb. 27ab) y tipo 3500(Consp. 23), copitas tipo 6100 (Lamb. 2), copas conasas tipo 6200 (F 3110-3112) y cubiletes tipo 7100 (My.II, <strong>Un</strong>zú 7 y <strong>Un</strong>zú 8) y tipo 7200 (My. I, My. III, My.XXI); es interesante <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> presencia también <strong>de</strong>vasos crateroi<strong>de</strong>s (tipo 5100), inspirados en <strong>la</strong> especieF 4750.• Cerámica reductora con engobe negro. Las piezas presentanuna pasta gris c<strong>la</strong>ro y un engobe negro o gris,generalmente espeso en el interior y más diluido en <strong>la</strong>superficie externa; <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> aproximarse a losacabados y <strong>de</strong>coraciones <strong>de</strong> los originales resulta manifiesta.El repertorio formal <strong>de</strong> este grupo se centracasi exclusivamente en imitaciones o interpretaciones<strong>de</strong> formas <strong>de</strong> cerámicas finas importadas, sobre todo <strong>de</strong>barniz negro <strong>de</strong>l Círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> B, pero también <strong>de</strong> TSIy <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s Finas, entre <strong>la</strong>s que cabría mencionar:p<strong>la</strong>tos tipo 4100, tipo 4200 (F 1441, F 1620), tipo 4300(Consp. 2.3.2?) y tipo 4400, escudil<strong>la</strong>s tipo 3200, cuencostipo 3500, copitas tipo 6100, copas con asas tipo6200, cubiletes tipo 7100 y tipo 7200 y píxi<strong>de</strong> tipo 12000(Lamb. 3).Los estudios realizados hasta el momento sobre estosgru pos iler<strong>de</strong>nses parecen abogar por una misma producción pero diversificada en función <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> va -sos a fabricar (fig. 5). El grupo <strong>de</strong> engobe rojo se <strong>de</strong>tectaya a par tir <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo II a. n. e., pero será durante<strong>la</strong> siguien te centuria que su producción conocerá el puntomás álgido, concretamente durante el último tercio, paracon tinuar, ya a <strong>la</strong> baja, hasta entrado el siglo III, último pe -ríodo éste en que incluso se imitarían vasos <strong>de</strong> TS. Encuan to al <strong>de</strong> engobe negro, su aparición parece ser mástar día, hacia mediados <strong>de</strong>l I a. n. e., situándose tambiénsu momento <strong>de</strong> máxima expansión durante el último tercio;a partir <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> era, <strong>la</strong> producción irá disminu -yendo para <strong>de</strong>saparecer a mediados <strong>de</strong>l I. Todo pare ce indicarque el crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción iler<strong>de</strong>n se engobadaes directamente proporcional a <strong>la</strong> disminuciónen los índices <strong>de</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> itálica(último tercio <strong>de</strong>l siglo I a. n. e., época augustal); esprobable que este fenómeno encuentre su explicaciónen una caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> cerámicas itálicas duranteeste momento y que el aumento y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alfareríasautóctonas tenga lugar precisamente para suplir talcarencia.Área productiva <strong>de</strong>l valle medio <strong>de</strong>l EbroEn los momentos iniciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> presencia romana no pareceexistir producción alguna <strong>de</strong>dicada a imitar mo<strong>de</strong>lositálicos. Sin embargo, sí se documenta <strong>la</strong> aparición<strong>de</strong> formas en cerámica ibérica (cerámica gris, cerámicacomún oxidante y cerámica pintada) inspiradas en vasos<strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones “universales” <strong>de</strong> barniz negro <strong>de</strong>s<strong>de</strong>mediados <strong>de</strong>l siglo II a. n. e. y hasta finales <strong>de</strong>l I a. n. e.Así, es posible encontrar vasos con prototipos en p<strong>la</strong>tosLamb. 5-7, escudil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lamb. 1 o cuencos Lamb. 27abpor citar <strong>la</strong>s formas más reiteradas (fig. 4D; fig. 6A).A partir <strong>de</strong> época imperial, aparecerán talleres ya romanosque imitarán c<strong>la</strong>ramente formas <strong>de</strong>l repertorio <strong>de</strong><strong>la</strong> TSI, TSSG, TSH y Pare<strong>de</strong>s Finas, que producirán lo quese ha venido a l<strong>la</strong>mar “cerámicas engobadas”(fig. 6B):cerámicas <strong>de</strong> cocción oxidante, pasta beige o marrónc<strong>la</strong>ro, cubiertas por un engobe fino generalmente anaranjado,amarronado o rojizo, aunque <strong>la</strong> tonalidad pue<strong>de</strong>variar hasta alcanzar un marrón oscuro o incluso negro;en su repertorio se van a encontrar imitaciones e interpretaciones<strong>de</strong> prototipos <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> fina. En un primermomento, se <strong>de</strong>tectan imitaciones <strong>de</strong> TSI entre el cambio<strong>de</strong> era y <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo I; <strong>la</strong>s formas representadasse inspiran en p<strong>la</strong>tos Consp. 1, cuencosConsp. 7, Consp. 22, Consp. 23 y Consp. 36. A partir <strong>de</strong><strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l I se incorporarían también imitaciones<strong>de</strong> vasos <strong>de</strong> TSSG, fundamentalmente cuencos<strong>de</strong>l tipo Ritt. 8 y Drag. 27, así como <strong>la</strong> cantimplora Herm.13. Asimismo, es posible que durante <strong>la</strong> segunda mitad<strong>de</strong>l siglo I comenzasen a imitarse ciertas formas <strong>de</strong> TSH,como cuencos Ritt. 8 y Drag. 46. De hecho, en algunoscasos resulta difícil <strong>de</strong>terminar si los mo<strong>de</strong>los imitadosprovienen <strong>de</strong>l repertorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> TSSG o ya <strong>de</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> TSH,como sería el caso <strong>de</strong>l alfar <strong>de</strong> Turiaso –Tarazona, Zaragoza–(fig. 6C.1) (Amaré, 1984). A partir <strong>de</strong> mediados


EL MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL COMO ESPACIO PERIFÉRICO DE IMITACIONES 1331 2312435 6457 8679891010 111211120 4 cm0 4 cmAB12G95-907-2G95-875-434G00-8065G00-833-66G98-391-3378G99-549-44G00-842-49CS90-58-75G00-504-110G01-956-40G00-Sup-2Inspiradas en Lamboglia 111G01-975-10Inspirada enLamboglia 2G93-351-3Inspirada enLamboglia 3120 4 cm0 5 10cmCFigura 3. A: Materiales Grupo Iluro. B: 1-4, Materiales Grupo Iluro; 5-12, Materiales Grupo Mujal. C: Materiales Grupo Madà. Fuente:Garcia Roselló, Martín y Zamora, 2007. D: Materiales Iesso. <strong>Cerámicas</strong> grises inspiradas en <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> barniz negro. Fuente: Pera yGuitart, 2007.D


EL MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL COMO ESPACIO PERIFÉRICO DE IMITACIONES 135G92-285-1G94-511-9G01-701G99-463-14G94-505-10G94-505-9G00-844-5G94-505-8G94-514-8G03-Sup-1Inspiradas en Lamboglia 7G93-324-1Inspiradas enF 4753G00-Sup-1G01-456-39G94-505-6G00-Sup-5G92-285-2G93-351-2Inspiradas enLamboglia 16 ?G92-Sup-10G00-856-9Bases cuencosin<strong>de</strong>terminables0 5 10cm0 5 10cmABG90-291 2 3 4 5G97-180-37G01-975-306Vernís vermell98G99-512-411100 5 cm.G98-197-27120 5 cm.G98-292-5Imitacioness TS itálicacerámica gris0 5 10cm130 5 cm.CFigura 4. A-B: Materiales Iesso. <strong>Cerámicas</strong> grises inspiradas en <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> barniz negro. C: Materiales Iesso. <strong>Cerámicas</strong> oxidadas inspiradasen <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> barniz negro. Fuente: Pera y Guitart, 2007. D: Materiales indígenas <strong>de</strong> imitación <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong> Ebro; 1-11, Azai<strong>la</strong>;12, El Pa<strong>la</strong>o; 13, Celsa. Fuente: Mínguez y Sáenz, 2007.D


EL MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL COMO ESPACIO PERIFÉRICO DE IMITACIONES 137TABLA TIPOLÓGICA DE LA CERÁMICA ROMANA ENGOBADA DE ILERDAJARRA1100120013001400JARRITA2100 22002300CUENCO31003200 33003400 3500PÁTERA4100 4200 43004400CRATERA51005200COPA6100 6200CUBILETE71007200URNA81008200BOTELLA92009100TAPADERA10000VASOCONTENEDOR11100112001PÍXIDE12000Figura 5. Tab<strong>la</strong> tipológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica engobada <strong>de</strong> Ilerda. Fuente: Morán y Payà, 2007.


138 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNLas producciones hispánicas precoces: <strong>la</strong>s sigil<strong>la</strong>tas <strong>de</strong>imitación tipo PeñaflorA partir <strong>de</strong> época augustal empieza a <strong>de</strong>tectarse en elárea <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bética <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> cerámicas <strong>de</strong> pasta colorrojo pálido, porosa, con <strong>de</strong>sgrasantes calizos y micáceos,cubiertas por engobes o barnices rojizos o <strong>de</strong> tonalida<strong>de</strong>smarrones y anaranjadas, espesos pero poco adherentes;<strong>la</strong>s formas se inspiran c<strong>la</strong>ramente en prototipos <strong>de</strong><strong>la</strong> TSI. El centro <strong>de</strong> fabricación podría no haber respondidoa un único taller: en Celti (Peñaflor, Sevil<strong>la</strong>) su producciónes segura (Martínez Rodríguez, 1989; Amores yKeay, 1999; Keay y Romo, 2001) y se especu<strong>la</strong> tambiéncon <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que los hornos <strong>de</strong> Isturgi (Andújar,Granada), hubieran fabricado ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> este tipo.Su distribución sobrepasaría los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bética, siendoincluso objeto <strong>de</strong> comercialización ultramarina. En cuantoa <strong>la</strong> cronología, se trataría <strong>de</strong> producciones activas duranteun período <strong>de</strong> tiempo re<strong>la</strong>tivamente corto que iría <strong>de</strong> finales<strong>de</strong>l siglo I a. n. e. hasta mediados <strong>de</strong>l I (Serrano,1988; 1999).A modo <strong>de</strong> conclusiónA partir <strong>de</strong>l repaso, que no preten<strong>de</strong> ser exhaustivo, <strong>de</strong><strong>la</strong>s cerámicas <strong>hispanorromanas</strong> <strong>de</strong> imitación, enmarcablescronológicamente entre el siglo II a. n. e. y finales <strong>de</strong>l I,es posible observar cómo dicho fenómeno, a pesar <strong>de</strong> oridil<strong>la</strong>Lamb. 1. La datación sería <strong>la</strong> misma que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>serie anterior.Ambas series cerámicas, pero especialmente <strong>la</strong> segunda,parecen respon<strong>de</strong>r a imitaciones muy fieles <strong>de</strong>los prototipos itálicos <strong>de</strong> barniz negro <strong>de</strong>l Círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>B. Se ha propuesto que en el origen <strong>de</strong> dicha producciónse encontraría <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cubrir una <strong>de</strong>manda<strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> fina en zonas <strong>de</strong> difícil acceso o en que el flujocomercial no era especialmente fluido; y en especial,para <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> gris bruñida republicana, se ha vincu<strong>la</strong>dosu fabricación a <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong>l ejército romanorrepublicanoen <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l alto Guadalquivir-Bastetaniay al suministro <strong>de</strong> tales contingentes por parte <strong>de</strong> unostalleres móviles asociados a <strong>la</strong> logística militar (Adroheret alii, 2006, 635-637).sángicas impresas sobre el fondo interno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases, ro<strong>de</strong>adaspor circunferencias concéntricas in cisas (fig. 7D)(Ventura, 1985, 125-132; 2000, 185-186 y 212, fig. 21). Porahora, el centro o centros productores <strong>de</strong> dicha serie son<strong>de</strong>sconocidos, aunque resulta bastan te probable que hayaque ubicarlos en el valle <strong>de</strong>l Gua dalquivir, con una distribuciónimportante, que sobre pasaría los límites <strong>de</strong>l territorio<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ulterior: paralelos <strong>de</strong> esta serie parecendocumentarse en territorio ma grebí, asociables a <strong>la</strong> producciónMarroquí D, lo cual ha llevado a p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> continuidad<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones en tre el sur peninsu<strong>la</strong>r y el ÁfricaSeptentrional <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una ex tensión cronológica <strong>de</strong>l“Círculo <strong>de</strong>l Estrecho”, pero ya en época romanorrepublicana(Morel, 1992, 229-232). De hecho, se ha propuestoenten<strong>de</strong>r esta serie cerámica co mo <strong>la</strong> última fase <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones“tipo Kuass” (Niveau <strong>de</strong> Villedary, 2003, 202-205).Área productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ulterior Occi<strong>de</strong>ntalEsta área productiva viene marcada fundamentalmentepor <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los talleres gaditanosy, más ampliamente, <strong>de</strong>l Círculo <strong>de</strong>l Estrecho, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong>el siglo IV a. n. e. se <strong>de</strong>dicaron a producir cerámicas <strong>de</strong>filiación púnico-fenicia <strong>de</strong>l “tipo Kuass”, parte <strong>de</strong> cuyo repertorioimitaba <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> en boga en el Mediterráneo. Apartir <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo III a. n. e. y hasta mediados <strong>de</strong>lII a. n. e., <strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong> “tipo Kuass” parece entrar en recesión<strong>de</strong>bido, en gran medida, a <strong>la</strong> agresiva irrupción enel mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> mesa itálica; ello obligará aque en buena parte sus p<strong>la</strong>nteamientos productivos cambien,simplificándose el repertorio, y consolidándose <strong>la</strong>presencia <strong>de</strong> formas inspiradas en <strong>la</strong> Campaniense A(p<strong>la</strong>to Lamb. 36; continuidad <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>to Lamb. 55, <strong>de</strong>lcuenco Lamb. 27ab y <strong>de</strong> los pequeños saleros próximosa <strong>la</strong> Lamb. 34) (Niveau <strong>de</strong> Villedary, 2003, 147-148).Asimismo, a partir <strong>de</strong>l siglo I a. n. e. se <strong>de</strong>tecta en estazo na <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> cerámicas que compar -ten unos rasgos comunes y suficientemente caracterís -ticos: se trata <strong>de</strong> vasos <strong>de</strong> cocción reductora, pasta grisno muy dura, con abundancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgrasante micáceo; <strong>la</strong>ssuperficies están cubiertas por un engobe o barniz <strong>de</strong> nomuy buena calidad, <strong>de</strong> color gris oscuro, con tona lida<strong>de</strong>samarronadas o negruzcas. Las formas documen tadas hastael momento parecen inspirarse en p<strong>la</strong>tos/fuen tes formaLamb. 7, en algún tipo <strong>de</strong> escudil<strong>la</strong> <strong>de</strong> pa red angulosa simi<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> serie F 2654 y en copitas Lamb. 2, siendo quizáel rasgo más <strong>de</strong>stacable <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>de</strong> coraciones lo-


EL MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL COMO ESPACIO PERIFÉRICO DE IMITACIONES 13910 10 cm.12230 10 cm.43450 5 cm.50 10 cm.60 5 cm. 0 5 cm.760 10 cm.78 90 10 cm.80 10 cm.9ABC.10 511 223340 5 cm.45C.26731981042111250 513CFigura 6. A: Materiales indígenas <strong>de</strong> imitación <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong> Ebro; 1-4, Celsa; 3-4, Azai<strong>la</strong>; 5, Labitolosa. Imitaciones <strong>de</strong> TS en cerámica engobada;6-7, El Pa<strong>la</strong>o; 8-9, Celsa. B: Imitaciones <strong>de</strong> TS en cerámica engobada; 1-9, Celsa. Fuente: Mínguez y Sáenz, 2007. C: C.1, Imitaciones<strong>de</strong> TS en cerámica engobada, Taller <strong>de</strong> Turiaso. Fuente: Mínguez y Sáenz, 2007 (modificado). C.2, Materiales <strong>de</strong> Lucentum, Grupo 2. Fuente:Sa<strong>la</strong> et alii, 2007 (modificado). D: Materiales Lucentum; 1-3, Grupo 4a; 4-9, Grupo 4b; 10-13, Grupo 4c. Fuente: Sa<strong>la</strong> et alii, 2007.D


140 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNginarse a partir <strong>de</strong> tradiciones culturales diferentes y presentarformatos y <strong>de</strong>sarrollos distintos, es <strong>de</strong>cir, a pesar<strong>de</strong> su heterogeneidad y eclecticismo, podría ser consi<strong>de</strong>radoen c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> lo que J.P. Morel (1981, 515-520) <strong>de</strong>scribieracomo “producciones periféricas”. En función <strong>de</strong>los casos expuestos, y para el período tardorrepublicanofundamentalmente, predomina <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que su origencabría re<strong>la</strong>cionarlo con tradiciones alfareras autóctonasprevias que ya habían realizado ensayos e imitaciones<strong>de</strong> vasos mediterráneos con anterioridad a <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntaciónromana y que, en cierto modo, continuarían <strong>de</strong>sa -rrol<strong>la</strong>ndo tal actividad durante buena parte <strong>de</strong>l siglo II a.n. e. A partir <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> centuria, y ya durante elsiglo I a. n. e., se <strong>de</strong>tecta un cambio, una transformaciónque podría consi<strong>de</strong>rarse en <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> una mayor especificidadproductiva y <strong>de</strong> una atomización <strong>de</strong> los centrosresponsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> fabricación, vincu<strong>la</strong>dos muy directamentecon el territorio más inmediato. Este hecho parecerespon<strong>de</strong>r a una creciente <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> porparte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, un tipo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción provincialya con un gusto formado o bien <strong>de</strong>finido por lo romanoitálico,que no encuentra una respuesta satisfactoria anivel cuantitativo en <strong>la</strong> oferta existente <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> fina itálicaque llega a <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica. Tal interpretaciónpone el énfasis en <strong>la</strong> falta o <strong>la</strong> carencia <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> itálicacomo estímulo generador o catalizador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones<strong>de</strong> imitación, <strong>la</strong> cual parece darse, en efecto, endiversos espacios <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa mediterránea durante <strong>la</strong> segundamitad avanzada <strong>de</strong>l siglo I a. n. e. Por otra parte,hay que hacer notar que en los núcleos receptores <strong>de</strong>primer or<strong>de</strong>n, como <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s costeras mediterráneasmás importantes, Tarraco (Díaz García y Otiña, 2007) yCarthago Nova, el fenómeno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imitaciones no seda, puesto que el suministro <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> itálica estuvo suficientementegarantizado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período. <strong>Un</strong>avez <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> productos se regu<strong>la</strong>rizara progresivamentey resultase más fluida, tales producciones iríanperdiendo peso (y sentido) para <strong>de</strong>saparecer o bien,aquel<strong>la</strong>s que hubieran alcanzado un grado importante<strong>de</strong> consolidación entre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción local/regional, quedarfosilizadas y ver reducida su dinámica productiva.Esta interpretación, sin embargo, <strong>de</strong>ja a un <strong>la</strong>do factoresinteresantes <strong>de</strong> índole más cognitiva y cultural,como <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l gusto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradiciónestética o funcional autóctona, <strong>de</strong> su respuesta en c<strong>la</strong>ve<strong>de</strong> mejora o adaptación a una nueva realidad hegemónica,que, sin duda, <strong>de</strong>berían haber jugado un importantepapel en el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> dicho fenómeno.Estas producciones, cada día más “visibles” en el registroarqueológico, merecen un tratamiento más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>doy profundo ya que ofrecen una potencialidad <strong>de</strong>datos nada <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista cronológico,económico, cultural… La diversidad, fragmentacióny atomización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones y centros, es<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l fenómeno en general, necesita <strong>de</strong> un tratamientoprofundo y particu<strong>la</strong>rizado, difícil, pero prometedor.Como ha sido ya expuesto, el estudio <strong>de</strong> su significaciónsólo pue<strong>de</strong> abordarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> comprensión <strong>de</strong> <strong>la</strong>realidad cultural y económica <strong>de</strong> los territorios en quedichas series fueron producidas, en tanto que respuestacompleja a unos estímulos particu<strong>la</strong>res en cada caso.


EL MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL COMO ESPACIO PERIFÉRICO DE IMITACIONES 141ABCDFigura 7. A: “Pseudocampaniense” ebusitana <strong>de</strong> cocción reductora. Fuente: Guerrero, 1980 (modificado). B: “Pseudocampaniense” ebusitana<strong>de</strong> cocción oxidante. Fuente: Amo, 1970. C: <strong>Cerámicas</strong> grises <strong>de</strong> imitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ulterior Oriental; 14-19, imitaciones grises bastetanas;20-30, imitaciones grises oretanas. Fuente: Adroher y López Marcos, 2000. D: <strong>Cerámicas</strong> grises <strong>de</strong> imitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UlteriorOcci<strong>de</strong>ntal. Fuente: Ventura, 2000.


142 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNBibliografíaAdroher, A.M. y López Marcos, A. (2000): “Contextos <strong>de</strong>barniz negro en <strong>la</strong> Alta Andalucía entre los siglos II yI a. C.”, Aquilué, X., Garcia Roselló, J. y Guitart, J.,coords., La ceràmica <strong>de</strong> vernís negre <strong>de</strong>ls segles II iI a. C.: Centres productors mediterranis i comercialitzacióa al Penínsu<strong>la</strong> Ibèrica, Mataró, pp. 149-176.Adroher, A.M., Caballero, A., Sánchez Moreno, A., Salvador,J.A. y Brao, F.J. (2006): “Estructuras <strong>de</strong>fensivastardorrepublicanas en el ámbito rural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bastetania”,Morillo, A. (ed.), Arqueología militar romana en HispaniaII: producción y abastecimiento en el ámbitomilitar, León, pp. 625-638.Amaré, M.T. (1984): “Avance al estudio <strong>de</strong> un posiblealfar romano en Tarazona: III. La cerámica engobada<strong>de</strong>corada”, Turiaso V, Tarazona, pp. 107-139.Amo, M. <strong>de</strong>l (1970): “La cerámica campaniense <strong>de</strong> importacióny <strong>la</strong>s imitaciones campanienses en Ibiza”,Trabajos <strong>de</strong> Prehistoria 27, Madrid, pp. 201-258.Amores, F. y Keay, S.J. (1999): “Las sigil<strong>la</strong>tas <strong>de</strong> imitacióntipo Peñaflor o una serie <strong>de</strong> hispánicas precoces”,Roca, M. y Fernán<strong>de</strong>z García, M.I. (coord.), Terra Sigil<strong>la</strong>taHispánica. Centros <strong>de</strong> fabricación y produccionesaltoimperiales, Má<strong>la</strong>ga, pp. 235-252.Barberà, J., Nol<strong>la</strong>, J.M. y Mata, E. (1992): La ceràmicagrisa emporitana, Barcelona.Ce<strong>la</strong>, X. (2006): “Las cerámicas ibéricas <strong>de</strong>l período IbéricoAntiguo (siglos VI-V a. C.): <strong>estado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong>y propuestas”, Be<strong>la</strong>rte, M.C. y Sanmartí, J., eds., Deles comunitats locals als estats arcaics: <strong>la</strong> formació<strong>de</strong> les societats complexes a <strong>la</strong> costa <strong>de</strong>l MediterraniOcci<strong>de</strong>ntal, Barcelona, pp. 221-261.Díaz García, M. y Otiña, P. (2007): “Importaciones e imitaciones<strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> barniz negro en Tarragona enlos siglos II-I a. C.”, Roca, M. y Principal, J. (eds.), Lesimitacions <strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> fina importada a <strong>la</strong> HispaniaCiterior, Tarragona, pp. 99-118.Fernán<strong>de</strong>z Gómez, J.H. y Granados, J.O. (1980): <strong>Cerámicas</strong><strong>de</strong> imitación áticas <strong>de</strong>l Museo Arqueológico<strong>de</strong> Ibiza, Ibiza.García Roselló, J., Martín Menén<strong>de</strong>z, A. y Zamora, M.D.(2007): “Les ceràmiques grises d’època tardorepublicanai augustal que imiten <strong>la</strong> vaixel<strong>la</strong> d’importació:<strong>la</strong> costa <strong>la</strong>ietana”, Roca, M., Principal, J. (eds.), Lesimitacions <strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> fina importada a <strong>la</strong> HispaniaCiterior, Tarragona, pp. 69-84.Guerrero, V.M. (1980): “Las cerámicas pseudocampaniensesebusitanas en Mallorca”, Archéologie en Languedoc3, Montpelier, pp. 169-194.Guerrero, V.M. (1999): La Cerámica Protohistórica atorno <strong>de</strong> Mallorca (ss. VI-I a. C.), Oxford.Junyent, E. y A<strong>la</strong>stuey, A. (1991): “La vaixel<strong>la</strong> ilergeta <strong>de</strong>vernís roig”, Revista d’Arqueologia <strong>de</strong> Ponent 1, Lérida,pp. 9-50.Keay, S.J. y Romo, A. (2001a): “La Cerámica: Sumario”, enKeay, S.J., Creighton, J., Remesal, J., Celti (Peñaflor).La Arqueología <strong>de</strong> una Ciudad Hispanorromana en <strong>la</strong>Baetica: Prospecciones y <strong>Ex</strong>cavaciones 1987-1992,Sevil<strong>la</strong>, pp. 107-118.Keay, S.J. y Romo, A. (2001b): “Las cerámicas. Terra Sigil<strong>la</strong>taLocal”, Keay, S.J., Creighton, J. y Remesal J., Celti(Peñaflor). La Arqueología <strong>de</strong> una Ciudad Hispanorromanaen <strong>la</strong> Baetica: Prospecciones y <strong>Ex</strong>cavaciones1987-1992, Sevil<strong>la</strong>, pp. 57-67. Edición en CD.Lancel, S. (1968): “Tipasitana III: <strong>la</strong> nécropole préromaineocci<strong>de</strong>ntale <strong>de</strong> Tipasa; rapport préliminaire (campagnes<strong>de</strong> 1966 et 1967), Bulletin d’Archéologie AlgérienneIII, Argel, pp. 85-166.Martínez Rodríguez, F. (1989): “Las cerámicas béticas <strong>de</strong>imitación tipo Peñaflor: bases para el estudio <strong>de</strong> unnuevo grupo cerámico <strong>de</strong> época altoimperial”, Boletín<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología26, Madrid, pp. 60-65.Mauné, S. y Sanchez, C. (1999): “<strong>Un</strong>e production <strong>de</strong> céramiqueà vernis noir dans <strong>la</strong> region <strong>de</strong> Béziers (Hérault)entre <strong>la</strong> fin du IIe s. et le milieu du Ier s. av. J.C.: Empruntindigène ou présence italienne précoce?”, Révue Archéologique<strong>de</strong> Narbonnaise 32, Narbona, pp. 125-145.Mínguez, J.A. y Sáenz, C. (2007): “Imitaciones <strong>de</strong> cerámicas<strong>de</strong> barniz negro campanienses y <strong>de</strong> terra sigil<strong>la</strong>ta enproducciones autóctonas <strong>de</strong>l valle medio <strong>de</strong>l Ebro”, Roca,M., Principal, J. (eds.), Les imitacions <strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> finaimportada a <strong>la</strong> Hispania Citerior, Tarragona, pp. 235-258.Morán, M. y Payà, X. (2007): “La vaixel<strong>la</strong> <strong>de</strong> tau<strong>la</strong> engalbada<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciutat romana d’Ilerda i el fenomen <strong>de</strong> lesimitacions durant el perío<strong>de</strong> tardorepublicà i altimperial”,Roca, M. y Principal, J. (eds.), Les imitacions<strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> fina importada a <strong>la</strong> Hispania Citerior,Tarragona, pp. 187-234.Morel, J.P. (1967): “Céramiques d’Hippona”, Bulletin d’ArchéologieAlgérienne I, Argel, pp. 107-139.Morel, J.P. (1968): “Céramiques à vernis noir du Maroc”,Antiquités Africaines 2, París, pp. 55-76.


EL MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL COMO ESPACIO PERIFÉRICO DE IMITACIONES 143Morel, J.P. (1981): La céramique campanienne: les formes,Roma.Morel, J.P. (1992): “La céramique à vernis noir du Maroc:une révision”, Lixus, Roma, pp. 217-233.Niveau <strong>de</strong> Villedary, A.M. (2003): “La cerámica gaditana«Tipo Kuass»: item cronológico para los contextos tardopúnicos<strong>de</strong>l sur peninsu<strong>la</strong>r”, Pyrenae 33-34, Barcelona,pp. 175-209.Nol<strong>la</strong>, J.M., Sagrera, J. y Burch, J. (2007): “Les ceràmiquesemporitnes tardanes. <strong>Un</strong>a producció terrissaire d’abastregional a cavall <strong>de</strong>l canvi d’era. Estat <strong>de</strong> <strong>la</strong> qüestió”,Roca, M. y Principal, J. (eds.), Les imitacions <strong>de</strong>vaixel<strong>la</strong> fina importada a <strong>la</strong> Hispania Citerior, Tarragona,pp. 47-67.Page, V. (1984): Imitaciones <strong>de</strong> influjo griego en <strong>la</strong> cerámica<strong>de</strong> Valencia, Alicante y Murcia, Madrid.Passe<strong>la</strong>c, M. (2007): “Imitations et fabrications <strong>de</strong> céramiquesfines <strong>de</strong> type italique en Languedoc Occi<strong>de</strong>ntalet Roussillon pendant <strong>la</strong> pério<strong>de</strong> tardo-républicaineet au début <strong>de</strong> l’Empire”, Roca, M. y Principal, J. (eds.),Les imitacions <strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> fina importada a <strong>la</strong> HispaniaCiterior, Tarragona, pp. 17-46.Pera, J. y Guitart, J. (2007): “La ceràmica d’imitació en elsegle I a. C. a <strong>la</strong> ciutat romana <strong>de</strong> Iesso (Guissona). Estudipreliminar”, Roca, M., Principal, J. (eds.), Les imitacions<strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> fina importada a <strong>la</strong> HispaniaCiterior, Tarragona, pp. 173-186.Pérez Ballester, J. y Berrocal, M.C. (2007): “CampanienseC, cerámicas grises y engobadas <strong>de</strong> imitación en Cartagena,Mazarrón y Eivissa”, Roca, M. y Principal, J.(eds.), Les imitacions <strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> fina importada a <strong>la</strong>Hispania Citerior, Tarragona, pp. 151-172.Py, M. (1990): Culture, économie et société protohistoriquesdans <strong>la</strong> région nimoise, Roma.Py, M. (1993): “Céramique dérivée <strong>de</strong> <strong>la</strong> campanienneC”, Lattara 6, Lattes, pp. 400-401.Rodríguez Vil<strong>la</strong>lba, A. (2003): “Estudis 1. La ceràmica <strong>de</strong><strong>la</strong> costa cata<strong>la</strong>na a Ul<strong>la</strong>stret”, AA. VV., La cerámica<strong>de</strong> <strong>la</strong> costa cata<strong>la</strong>na a Ul<strong>la</strong>stret, Ul<strong>la</strong>stret, pp. 6-67.Ruiz Val<strong>de</strong>ras, H. (2004): “<strong>Cerámicas</strong> campanienses <strong>de</strong>Cartagena: el registro arqueológico y <strong>la</strong> dinámica comercial”,Scombraria. La historia oculta bajo el mar,Cartagena, pp. 88-100.Sa<strong>la</strong>, F., Moltó, J., Olcina, M. y Gi<strong>la</strong>bert, A. (2007): “Las imitaciones<strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> mesa <strong>de</strong> los siglos I a. C. y I d.C. <strong>de</strong>l sector BC <strong>de</strong> Lucentum”, Roca, M. y Principal,J. (eds.), Les imitacions <strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> fina importada a<strong>la</strong> Hispania Citerior, Tarragona, pp. 133-150.Sánchez, C. (2007): “Les céramiques d’imitation au 1ersiècle av. n.è. en Languedoc: l’exemple <strong>de</strong>s sites <strong>de</strong>consommation”, Roca, M. y Principal, J. (eds.), Lesimitacions <strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> fina importada a <strong>la</strong> HispaniaCiterior, Tarragona, pp. 5-16.Sanmartí, J., Principal, J., Trias, M.G. y Orfi<strong>la</strong>, M. (1996):Pollentia 5. Les ceràmiques <strong>de</strong> vernís negre <strong>de</strong> Pollentia,Barcelona.Serrano, E. (1988), “Imitaciones <strong>de</strong> cerámica aretina proce<strong>de</strong>ntes<strong>de</strong> yacimientos arqueológicos ma<strong>la</strong>gueños”,Mainake X, Má<strong>la</strong>ga, pp. 83-89.Serrano, E. (1999), “Producciones hispánicas precoces”,Roca, M., Fernán<strong>de</strong>z García, M.I. (coords.), Terra Sigil<strong>la</strong>taHispánica. Centros <strong>de</strong> fabricación y produccionesaltoimperiales, Má<strong>la</strong>ga, pp. 231-233.Ventura, J.J. (1985): “La cerámica campaniense «C» y seudocampaniense<strong>de</strong> pasta gris en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>”,Lucentum IV, Alicante, pp. 125-132.Ventura, J.J. (2000): “La cerámica <strong>de</strong> barniz negro <strong>de</strong> lossiglos II-I a.C. en Andalucía Occi<strong>de</strong>ntal”, Aquilué, X.,Garcia Roselló y J., Guitart, J. (coords.), La ceràmica<strong>de</strong> vernís negre <strong>de</strong>ls segles II i I a. C.: Centres productorsmediterranis i comercialització a al Penínsu<strong>la</strong>Ibèrica, Mataró, pp. 175-215.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!