13.07.2015 Views

Algunas consideraciones en torno a la “condictio scripturae”

Algunas consideraciones en torno a la “condictio scripturae”

Algunas consideraciones en torno a la “condictio scripturae”

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Algunas</strong> <strong>consideraciones</strong> <strong>en</strong> <strong>torno</strong> a<strong>la</strong> “condictio scripturae”por José Luis ALONSO(Universidad del País Vasco)I. La “condictio scripturae” ( 1 )1) Acerca de <strong>la</strong> condictio scripturae, y de su conflu<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> condictioliberationis, vid.: HUSCHKE, Die Lehre des römisch<strong>en</strong> Rechts vom Darleh<strong>en</strong>(Stuttgart 1882) p.107 s., p.117, p.144; RICCOBONO, Stipu<strong>la</strong>tio edinstrum<strong>en</strong>tum nel Diritto giustinianeo, <strong>en</strong> SZ.35(1914) 217 s. y n.1;TAUBENSCHLAG, Das römische Privatrecht zur Zeit Diokletians [(Krakow1919-20) =] Opera minora I (Warszawa 1959) p.169 s.; RICCOBONO,Stipu<strong>la</strong>tio ed instrum<strong>en</strong>tum nel Diritto giustinianeo (Schluß), <strong>en</strong>SZ.43(1922) 319 s.; DE VILLA, Actio incerti (Sassari 1932) p.73 ss.;SOLAZZI, L'estinzione dell'obbligazione nel Diritto romano I 2 (Napoli 1935)p.127 ss.; DE SARLO, Il docum<strong>en</strong>to oggetto di rapporti giuridici privati(Fir<strong>en</strong>ze 1935) p.213 ss.; KRELLER, Zur Geschichte der "exceptio nonnumeratae pecuniae", <strong>en</strong> Studi Riccobono II (Palermo 1936) p.320 ss.;ARCHI, Studi sul<strong>la</strong> "stipu<strong>la</strong>tio" I. La "querel<strong>la</strong> non numeratae pecuniae"[(Mi<strong>la</strong>no 1938) =] Scritti di Diritto romano I (Mi<strong>la</strong>no 1981) p.555 ss.;K RÜGER, Quere<strong>la</strong> non numeratae pecuniae, <strong>en</strong> SZ.58(1938) 11 s.;BRASIELLO, In tema di categorie contrattuali, <strong>en</strong> SDHI.10(1944) 125 ss.;SEGRÉ (A.), L'obbligazione letterale nel diritto greco e romano, <strong>en</strong> Aegyptus25(1945) 83 s.; SCHWARZ, Die Grund<strong>la</strong>ge der condictio im k<strong>la</strong>ssisch<strong>en</strong>römisch<strong>en</strong> Recht (Münster-Köln 1952) p.270 s.; SCHÖNBAUER, Einwichtiges Beispiel der nachk<strong>la</strong>ssisch<strong>en</strong> Rechtsliteratur, <strong>en</strong> Studi Arangio-RuizIII (Napoli 1953) p.510 s.; LEVY, Die quere<strong>la</strong> non numeratae pecuniae, <strong>en</strong>


100 JOSÉ LUIS ALONSOLa l<strong>la</strong>mada ( 2 ) "condictio scripturae" [c.s.] aparece <strong>en</strong> el s.IIId.C. como un medio procesal a disposición de qui<strong>en</strong> figura comodeudor <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to crediticio, para recuperarlo cuando nose corresponde con <strong>la</strong> realidad: bi<strong>en</strong> porque <strong>la</strong> obligacióndocum<strong>en</strong>tada no existe o ha sido cance<strong>la</strong>da, bi<strong>en</strong> porque esimpugnable por falta de numeratio. El empleo para este supuestode los términos "condicere" y "condictio" ( 3 ) se justificafácilm<strong>en</strong>te, no tanto por el significado g<strong>en</strong>érico de "condicere"como "rec<strong>la</strong>mar lo debido" ( 4 ), cuanto por analogía con <strong>la</strong>condictio del Derecho clásico. En efecto, del mismo modo que <strong>la</strong>condictio ordinaria, también <strong>la</strong> c.s. puede considerarse fundadaSZ.70(1953) 217 y n.9, 232 ss.; COLLINET, La nature des "quere<strong>la</strong>e", desorigines à Justini<strong>en</strong>, <strong>en</strong> SDHI.19(1953) 283, 293 ss., 303; WESENER, v.Quere<strong>la</strong>, <strong>en</strong> RE.XXIV (Stuttgart 1963) col.867; TALAMANCA, v.Docum<strong>en</strong>to (Diritto romano), <strong>en</strong> ED.XIII (Mi<strong>la</strong>no 1964) p.559 y nn.89-90;KASER, Das römische Privatrecht I 2 (Münch<strong>en</strong> 1971) p.596 n.31; ID., Dasrömische Privatrecht II 2 (Münch<strong>en</strong> 1975) p.380 n.45, p.424 n.23, p.442n.20; CIMMA, De non numerata pecunia (Mi<strong>la</strong>no 1984) p.147 ss.;TROFIMOFF, Quere<strong>la</strong> non numeratae pecuniae, <strong>en</strong> RIDA.33(1986) 209 ss. =SZ.103(1986) 378 ss. [sobre el cual, vid. <strong>la</strong> rec<strong>en</strong>sión de TALAMANCA,BIDR.90(1987) 640 ss.]; LITEWSKI, rec. a Cimma (de non numeratapecunia), <strong>en</strong> SZ.103(1986) 554; ID., Non numerata pecunia im k<strong>la</strong>ssisch<strong>en</strong>römisch<strong>en</strong> Recht, <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 426 s., 431 s., 443 ss., 453 s.2) La expresión "condictio scripturae" no es empleada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes comotérmino técnico, pero tampoco es totalm<strong>en</strong>te extraña a <strong>la</strong>s mismas: vid.Diocl.C.4,5,3.3) Gord.C.2,6,3 (cautionem interpositam...condicere); Diocl.C.8,42,25(chirographum condicere); Diocl.C.4,9,2 (instrum<strong>en</strong>tum...per condictionemreddi); Diocl.C.4,5,3-4 (interpositae scripturae condictio).4) Gai.4,5.


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 101<strong>en</strong> una ret<strong>en</strong>ción sin causa ( 5 ): <strong>la</strong> causa para ret<strong>en</strong>er el docum<strong>en</strong>to,si<strong>en</strong>do su función únicam<strong>en</strong>te servir como prueba de <strong>la</strong>obligación docum<strong>en</strong>tada, falta si esta obligación decae. La c.s.aparece, por tanto, como una aplicación -pronto, si no yainicialm<strong>en</strong>te, cognitoria- de <strong>la</strong> misma condictio clásica, cuando lorec<strong>la</strong>mado es un docum<strong>en</strong>to (scriptura, instrum<strong>en</strong>tum, cautio,chirographum) que un acreedor reti<strong>en</strong>e sin causa ( 6 ).El nacimi<strong>en</strong>to de esta acción suele situarse <strong>en</strong> tiempos deDiocleciano, sobre <strong>la</strong> base de una serie de rescriptos de los años293 y 294 <strong>en</strong> los que, por vez primera, se reconocería el derechodel deudor a recuperar el docum<strong>en</strong>to. Sin embargo, tal vez estadatación sea demasiado tardía: dejando al marg<strong>en</strong> un texto deUlpiano, <strong>en</strong> el que podría verse ya un indicio de <strong>la</strong> obligación de<strong>la</strong>creedor de devolver el docum<strong>en</strong>to ( 7 ), hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta5) En este s<strong>en</strong>tido, HUSCHKE, Darleh<strong>en</strong> p.117, y, sobre todo, SCHWARZ,Condictio p.271.6) Hay que advertir, no obstante, que <strong>la</strong> analogía con <strong>la</strong> condictio clásicapuede flojear <strong>en</strong> un aspecto. Desde el punto de vista clásico, <strong>la</strong> condictio nose fundam<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> cualquier ret<strong>en</strong>ción sin causa, sino únicam<strong>en</strong>te-prescindi<strong>en</strong>do del caso discutido de <strong>la</strong> condictio "furtiva"- <strong>en</strong> <strong>la</strong> que derivabade una previa datio. Y, si bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>la</strong> propia jurisprud<strong>en</strong>cia clásicafue bastante flexible a <strong>la</strong> hora de interpretar el requisito de <strong>la</strong> datio, no pareceque algunos supuestos de otorgami<strong>en</strong>to del docum<strong>en</strong>to puedan fácilm<strong>en</strong>teconfigurarse como daciones proced<strong>en</strong>tes del deudor: así, cuando el docum<strong>en</strong>tono recoge una dec<strong>la</strong>ración suya sino que vi<strong>en</strong>e redactado <strong>en</strong> estilo objetivo, yél no ha aportado ni el soporte ni <strong>la</strong> escritura.7) El texto es Ulp.41 ad Sab.-D.47,2,27pr., <strong>en</strong> <strong>torno</strong> al hurto de <strong>la</strong>stabu<strong>la</strong>e crediticias; el acreedor a qui<strong>en</strong> se le hurtaron ti<strong>en</strong>e una actio furti, nontantum pretii ipsarum tabu<strong>la</strong>rum, verum eius quod interfuit. En <strong>la</strong> segundamitad del texto, se propone <strong>la</strong> hipótesis de que <strong>la</strong>s tabu<strong>la</strong>e hurtadas al acreedorfues<strong>en</strong> inanes, como referidas a un crédito ya cobrado (el mismo supuesto, <strong>en</strong>Ulp.6 opin.-D.10,4,18); a pesar de ello, el acreedor ti<strong>en</strong>e igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> actiofurti por el duplum, no ya del precio de <strong>la</strong>s tabu<strong>la</strong>e, sino del interesse. Ahorabi<strong>en</strong>, ¿cuál puede ser el interesse del acreedor respecto de esas tabu<strong>la</strong>e? El


102 JOSÉ LUIS ALONSOGord.C.2,6,3: <strong>en</strong> este rescripto, del 240, el giro cautionemcondicere parece referirse precisam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> c. s. ( 8 ); por otraparte, el texto no pres<strong>en</strong>ta este recurso como una novedad, sinocomo algo ya conocido, que cabe ejercitar "como de costumbre"(usitato more). A pesar de ello, no cabría, a mi juicio, retrotraer elorig<strong>en</strong> de <strong>la</strong> c.s. más allá del s.III d.C., si<strong>en</strong>do así que <strong>en</strong> ningúnjurista anterior <strong>en</strong>contramos rastro de una acción semejante.Resulta difícil sustraerse a <strong>la</strong> impresión de que elreconocimi<strong>en</strong>to, precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta época "epiclásica", delderecho del deudor a recuperar el docum<strong>en</strong>to está re<strong>la</strong>cionado contexto ofrece dos respuestas: a) poder restituir el docum<strong>en</strong>to al deudor, quianonnumquam debitores tabu<strong>la</strong>s sibi restitui petant; y b) conservar una pruebade <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> deuda para el caso de que el deudor p<strong>la</strong>ntee una condictioindebiti, quia nonnumquam calumniantur debitores quasi indebito soluto.Parece c<strong>la</strong>ro -y aquí reside el interés del texto para nosotros- que si de "a"surge un interesse que debe ser t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a efectos de <strong>la</strong> litis aestimatio<strong>en</strong> <strong>la</strong> actio furti, es porque al acreedor se le considera obligado a restituir <strong>la</strong>stabu<strong>la</strong>e al deudor. Sin embargo, el texto resulta sospechoso: no sólo por <strong>la</strong>extraña duplicación de quia nonnumquam -que MOMMSEN, ad leg. resuelveeliminando, <strong>en</strong> su segunda aparición, quia y debitores- y el cambio de mododel subjuntivo petant al indicativo calumniantur, sino, sobre todo, porrazones de fondo: no parece muy razonable basar <strong>la</strong> litis aestimatio <strong>en</strong> unperjuicio que no se ha producido todavía y que probablem<strong>en</strong>te (sobre todo porlo que se refiere a "b") no se produzca; ni se ve por qué ha de hacerserepercutir sobre el fur un riesgo -el de no poder def<strong>en</strong>derse fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> condictio"indebiti"- <strong>en</strong> el que también se <strong>en</strong>contraría el acreedor que, cumpli<strong>en</strong>do eldeber implícito <strong>en</strong> "a", hubiese devuelto el docum<strong>en</strong>to al deudor; <strong>en</strong> fin, ¿cuálha de ser el criterio empleado <strong>en</strong> <strong>la</strong> estimación, si los dos que se propon<strong>en</strong>,basados ambos <strong>en</strong> una incierta ev<strong>en</strong>tualidad futura, conduc<strong>en</strong> a resultadosdistintos? (Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> efecto, que el acreedor que no pudiesedevolver el docum<strong>en</strong>to difícilm<strong>en</strong>te sería cond<strong>en</strong>ado -al contrario que eldemandado por indebitum solutum- a reembolsar el valor íntegro del créditodocum<strong>en</strong>tado.)8) Vid. infra sub "b" y n.21.


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 103<strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te presión sobre el Derecho imperial de <strong>la</strong> praxis deldocum<strong>en</strong>to hel<strong>en</strong>ístico. No es éste el lugar para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vivadiscusión acerca de <strong>la</strong> naturaleza jurídica del docum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> elmundo griego. Pero, a pesar del debate doctrinal, no parece haberdudas de <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia de docum<strong>en</strong>tos con fuerza probatoriareforzada ( 9 ), e incluso con eficacia, <strong>en</strong> línea de principio,directam<strong>en</strong>te ejecutiva ( 10 ); por otra parte, aunque <strong>la</strong> cuestión seamás polémica, debían de ser también frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el ámbitohel<strong>en</strong>ístico los docum<strong>en</strong>tos de carácter constitutivo y abstracto,verdaderas formas escritas de obligarse, de los que hab<strong>la</strong>n Gayoy el Pseudo-Asconio ( 11 ); <strong>en</strong> fin, conocemos incluso algúnsupuesto conspicuo de docum<strong>en</strong>to dispositivo ( 12 ).9) Es el caso -frecu<strong>en</strong>te- de <strong>la</strong> syngrapha <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se ha incluido <strong>la</strong> l<strong>la</strong>madacláusu<strong>la</strong>-kyria. Esta cláusu<strong>la</strong> refuerza de tal modo el valor probatorio deldocum<strong>en</strong>to que sólo cabe discutir su aut<strong>en</strong>ticidad, de ningún modo sucont<strong>en</strong>ido: vid. WOLFF, Die Grund<strong>la</strong>g<strong>en</strong> des griechisch<strong>en</strong> Vertragsrechts, <strong>en</strong>SZ.74(1957) 37; HÄSSLER, Die Bedeutung der Kyria-K<strong>la</strong>usel in d<strong>en</strong>Papyrusurkund<strong>en</strong> (Berlin 1960), y <strong>la</strong> rec. de AMELOTTI, <strong>en</strong> IVRA 12(1961)364 ss.10) En efecto, el acreedor provisto de una syngrapha podía ser exoneradodel proceso dec<strong>la</strong>rativo: <strong>en</strong> detalle, SEGRÉ (A.), art. cit., <strong>en</strong> Aegyptus25(1945) 98 ss. Vid. también: TAUBENSCHLAG, The Law of Greco-RomanEgypt in the light of the papyri 2 (Warszawa 1955) p.531 ss.; WOLFF,Beiträge zur Rechtsgeschichte Altgriech<strong>en</strong><strong>la</strong>nds und des hell<strong>en</strong>istischrömisch<strong>en</strong>Aegypt<strong>en</strong> (Weimar 1961) p.111 ss. Más lit., <strong>en</strong> KASER, RPR.II 2p.329 s. y nn.4 y 5.11) Cuando Gai.3,134 m<strong>en</strong>ciona el chirographum y <strong>la</strong> syngrapha comomodos de obligarse litteris propios de los peregrinos, parece estar p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong>el mismo tipo de docum<strong>en</strong>to al que se refiere Ps.-Ascon. in Verr.2,1,36,91:un docum<strong>en</strong>to con causa ficticia de préstamo (davneion), que funcionaríacomo constitutivo y abstracto. De este tipo de docum<strong>en</strong>tos no faltanejemplos <strong>en</strong> inscripciones y papiros: vid. KUNKEL, v. syngrapha, <strong>en</strong> RE. IVA,2 (Münch<strong>en</strong> 1932) col.1383 s.; RUPPRECHT, Untersuchung zum Darleh<strong>en</strong>


104 JOSÉ LUIS ALONSOLa familiaridad con docum<strong>en</strong>tos crediticios de estascaracterísticas hace que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad de <strong>la</strong>s provinciasori<strong>en</strong>tales, aparezca como peligrosa para el deudor <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ciónpor el acreedor de un docum<strong>en</strong>to que no se corresponde con <strong>la</strong>realidad. Por otra parte, <strong>la</strong> convicción ext<strong>en</strong>dida de que eldocum<strong>en</strong>to es -a modo de título dispositivo- el único medio parahacer valer el derecho <strong>en</strong> él recogido lleva a considerar <strong>la</strong>recuperación del mismo sufici<strong>en</strong>te para impedir cualquierrec<strong>la</strong>mación futura. De esta idea provincial de que <strong>la</strong> recuperacióndel docum<strong>en</strong>to es necesaria y sufici<strong>en</strong>te para evitar problemast<strong>en</strong>emos múltiples testimonios <strong>en</strong> rescriptos imperiales ( 13 ). Paraim Recht der graeco-aegyptisch<strong>en</strong> Papyri der Ptolomäerzeit (Stuttgart 1967)p.120 ss. Más lit., <strong>en</strong> KASER, RPR.II 2 p.374 nn.4 y 5.12) Ent<strong>en</strong>demos por docum<strong>en</strong>to constitutivo el que es necesario, comoforma escrita, para <strong>la</strong> conclusión del negocio; dispositivo es el que resulta,además, necesario para hacer valer los derechos surgidos del mismo. Puesbi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> syngrapha propia del préstamo marítimo griego era un docum<strong>en</strong>to noya constitutivo, sino dispositivo, <strong>en</strong> cuanto imprescindible para poderrec<strong>la</strong>mar ante los tribunales comerciales at<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ses: PAOLI, Studi di DirittoAttico (Fir<strong>en</strong>ze 1930) p.121 ss.13) Que <strong>en</strong> el mundo hel<strong>en</strong>ístico <strong>la</strong> recuperación del docum<strong>en</strong>to se veíacomo necesaria lo reve<strong>la</strong> <strong>la</strong> preocupación manifestada por los consultantes <strong>en</strong>rescriptos como: Sev.CGreg.4,11,1 y Val.CGreg.4,11,2, que muestran eltemor de los deudores que han permitido que, tras el pago, el docum<strong>en</strong>to decrédito permanezca <strong>en</strong> manos del acreedor; Gord.C.8,42,4, donde elconsultante parece temer que una obligación ya pagada resurja por habermuerto el acreedor priusquam instrum<strong>en</strong>ta redderet; Diocl.C.4,65,26, donde alos arr<strong>en</strong>datarios consultantes se les tranquiliza -si han cumplido el contratorespectodel docum<strong>en</strong>to ret<strong>en</strong>ido por el arr<strong>en</strong>dador; también <strong>en</strong>Diocl.C.8,42,19 el deudor consultante parece temer un perjuicio por haberpagado sin recuperar el instrum<strong>en</strong>tum; <strong>la</strong> misma preocupación del deudor <strong>en</strong>Diocl.C.8,42,22, fr<strong>en</strong>te a un quirógrafo pagado y no cance<strong>la</strong>do. ----- Otrosrescriptos muestran <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia de los consultantes a considerar que <strong>la</strong>recuperación del docum<strong>en</strong>to es sufici<strong>en</strong>te para <strong>en</strong>ervar el derecho del acreedor:


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 105el Derecho oficial, sin embargo, el valor del docum<strong>en</strong>to crediticiosigue si<strong>en</strong>do, todavía <strong>en</strong> tiempos de Diocleciano, puram<strong>en</strong>teprobatorio: <strong>la</strong> cancillería subraya una y otra vez -fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>sconcepciones provinciales que subyac<strong>en</strong> a <strong>la</strong> inquietud de losconsultantes- que el docum<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo a una obligación yacumplida (y, por tanto, también el referido a una inexist<strong>en</strong>te) esinane y no puede causar perjuicio alguno al que figura <strong>en</strong> él comodeudor ( 14 ). Así <strong>la</strong>s cosas, desde el punto de vista de <strong>la</strong>cancillería, el apar<strong>en</strong>te deudor no necesita protección especial: <strong>en</strong>particu<strong>la</strong>r, no necesita una acción para recuperar el docum<strong>en</strong>to( 15 ). Pero <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> cancillería quiebra aquí: si, a pesarde <strong>la</strong> tranquilizadora doctrina oficial, los atribu<strong>la</strong>dos "deudores"desean rec<strong>la</strong>mar el docum<strong>en</strong>to, podrán hacerlo, y precisam<strong>en</strong>temediante nuestra c.s.así, Diocl.C.8,42,14, donde se advierte a un deudor que <strong>la</strong> simplerecuperación del docum<strong>en</strong>to no ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> fuerza de un recibo; oDiocl.C.8,42,15, que tranquiliza a un acreedor preocupado porque, contra suvoluntad, el quirógrafo fue recuperado por el deudor.14) Sev.CGreg.4,11,1: nihil obest veritati, quod cautio integra maneatapud creditorem; Gord.C.8,42,4: nec <strong>en</strong>im ex eo evacuatae obligationis viresreparari queunt; Val.C.4,34,5: ipsis solutionibus tutus es; Val.CGreg.4,11,2:cautio tua, quae apud heredem eius remansit, inanis est; Diocl.C.8,42,19:instrum<strong>en</strong>tum inane solutione celebrata nihil tibi nocere potest;Diocl.C.8,42,22: Inductum ... nec ne sit chirographum vestrum solutionemsemel debiti factam nihil interest; Diocl.C.4,65,26: Si conductionisimplestis fidem, eius rei gratia factum instrum<strong>en</strong>tum evanuit...15) Es cierto que <strong>en</strong> <strong>la</strong> hipótesis de pecunia non numerata el docum<strong>en</strong>topuede ser más peligroso, por cuanto su impugnación está sometida a un p<strong>la</strong>zopreclusivo; pero, cabi<strong>en</strong>do para evitar <strong>la</strong> preclusión el recurso a <strong>la</strong> querel<strong>la</strong>non numeratae pecuniae (que convierte <strong>la</strong> exceptio non numeratae pecuniae <strong>en</strong>perpetua: vid. infra sub "b" y nn.24 y 25), no se ve tampoco <strong>la</strong> necesidad deuna acción recuperatoria.


106 JOSÉ LUIS ALONSOA mi juicio, por lo tanto, <strong>la</strong> aparición de <strong>la</strong> c.s. <strong>en</strong> el Derechoromano es consecu<strong>en</strong>cia de una parcial c<strong>la</strong>udicación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>presión de <strong>la</strong>s concepciones dominantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provinciasori<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>torno</strong> al valor del docum<strong>en</strong>to ( 16 ). La cancilleríasigue rechazando que el docum<strong>en</strong>to t<strong>en</strong>ga más valor que el de unasimple prueba, refutable ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te por otros mediosprobatorios; pero accede (y aquí está <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicación), a pesar deque desde su punto de vista no sería necesario, a conceder unmedio para calmar <strong>la</strong> inquietud de los consultantes ( 17 ): ese medioes -aparte <strong>la</strong> actio ad exhib<strong>en</strong>dum de algunos rescriptos ( 18 )-nuestra c.s., que aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes para tres supuestosdistintos:16) No puede decirse, <strong>en</strong> cambio, que <strong>la</strong> c.s. haya surgido a imitación delDerecho griego, <strong>en</strong> el que, de hecho, no conocemos ninguna instituciónparecida, aunque sí ejemplos puntuales de rec<strong>la</strong>mación de un docum<strong>en</strong>to qu<strong>en</strong>o se corresponde con <strong>la</strong> realidad: uno de los más notables, <strong>en</strong> Pap.Magd.14[221/220 a.C.], para el cual, vid. MITTEIS, Grundzüge und Chrestomathie derPapyruskunde II 2 (Leipzig 1912) p.224. En cuanto a <strong>la</strong> praxis de restituir aldeudor el docum<strong>en</strong>to de <strong>la</strong>s obligaciones ya cumplidas, suele negarse que seamás griega que romana; sobre esta cuestión, vid.: SEGRÉ (A.), Note suldocum<strong>en</strong>to nel Diritto greco-egizio, <strong>en</strong> BIDR.34(1925) 93 ss., y art. cit., <strong>en</strong>Aegyptus 25(1945) 84; ARCHI, art. cit., <strong>en</strong> Scritti I p.564 s.17) La hipótesis que propongo, de c<strong>la</strong>udicación parcial fr<strong>en</strong>te a una presiónexterna, repres<strong>en</strong>ta una alternativa fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s que postu<strong>la</strong>n, como únicajustificación p<strong>la</strong>usible para el nacimi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong> c.s., un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>valoración del docum<strong>en</strong>to crediticio por parte del propio Derecho oficialromano: a) bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido de reconocerle una fuerza probatoria cualificada:así, ARCHI, art. cit., <strong>en</strong> Scritti I p.572 ss.; b) bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido de admitir sucarácter dispositivo; naturalm<strong>en</strong>te, los partidarios de esta última opción, quevincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> c.s. al reconocimi<strong>en</strong>to del docum<strong>en</strong>to dispositivo, se v<strong>en</strong> obligadosa dec<strong>la</strong>rar interpo<strong>la</strong>das todas <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciones de esta acción <strong>en</strong> rescriptosdioclecianeos o pre-dioclecianeos: así, RICCOBONO, art. cit., <strong>en</strong> SZ.43(1922)319; BRASIELLO, art. cit., <strong>en</strong> SDHI.10(1944) 128 ss.18) Val.CGreg.4,11,2 y Diocl.C.3,42,9, referidos ambos al docum<strong>en</strong>to deuna obligación cance<strong>la</strong>da por pago (infra sub "a").


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 107a) El deudor que paga una deuda docum<strong>en</strong>tada puede exigir a<strong>la</strong>creedor que le devuelva el docum<strong>en</strong>to. La acción aparece bajolos términos condictio y condicere <strong>en</strong> dos rescriptos deDiocleciano y Maximiano, recogidos <strong>en</strong> C.4,9,2 [a. 293] yC.8,42,25 [a. 294].b) Qui<strong>en</strong> haya ext<strong>en</strong>dido un docum<strong>en</strong>to de mutuo y no hayallegado a recibir <strong>la</strong> cantidad mutuada, puede exigir del mutuante <strong>la</strong>devolución del docum<strong>en</strong>to. Aquí nos movemos, como se ve, <strong>en</strong>el ámbito de actuación de <strong>la</strong> exceptio y <strong>la</strong> querel<strong>la</strong> non numerataepecuniae: un ámbito, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, muy problemático, y <strong>en</strong> el quetambién los testimonios de una c.s. son particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te dudosos.Con <strong>la</strong> necesaria prud<strong>en</strong>cia, cabría m<strong>en</strong>cionar dos rescriptos. Enprimer lugar, Gord.C.2,6,3 [a. 240]:Si sub specie honorarii, quod advocato usque ad certummodum deberi potuisset, eam quantitatem, quam desideriocomplecteris, te daturum cavisti et, quasi mutuampecuniam accepisses, eam te redditurum promisisti nectemporis spatio gesto negotio cons<strong>en</strong>sum ac fidemaccommodasti, compet<strong>en</strong>ti exceptione non numerataepecuniae tutus es et ex hac causa cautionem interpositamusitato more potes condicere.Se trata de un texto problemático, incluso <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>simple reconstrucción del supuesto de hecho ( 19 ). Prescindo aquíde una discusión más detal<strong>la</strong>da del mismo, para ceñirme19) Vid., por último, LITEWSKI, art. cit., <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 431 ss., conlit.


108 JOSÉ LUIS ALONSOúnicam<strong>en</strong>te al significado del giro cautionem condicere. Lo máshabitual ha sido interpretarlo <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ve de condictio liberationis( 20 ), pero tal interpretación resulta, a mi juicio, injustificada. Escierto que cautio puede emplearse como sinónimo de stipu<strong>la</strong>tio,pero condicere stipu<strong>la</strong>tionem -que v<strong>en</strong>dría a significar "exigir unapromesa"- es algo muy distinto de condicere liberationem.Además, también <strong>la</strong> acepción de "exigir una promesa" debe serdescartada, porque <strong>la</strong> condictio se refiere <strong>en</strong> este texto a unacautio ya interpuesta. Parece, por tanto, que cautio designa aquíal docum<strong>en</strong>to: ése es, de hecho, el significado del primer "cavisti"del texto, a no ser que se lo quiera redundante respecto delinmediato "promisisti". Todo ello basta, <strong>en</strong> mi opinión, paraincluir el rescripto de Gordiano <strong>en</strong>tre los posibles testimonios de<strong>la</strong> c.s. ( 21 )Un segundo texto posible es Diocl.C.4,9,4 [a. 294], que serefiere a un procedimi<strong>en</strong>to extraordinario de repetición ante eltribunal del praeses provinciae:20) Así: HEIMBACH, Die Lehre von dem creditum nach dem gemein<strong>en</strong> inDeutsch<strong>la</strong>nd gelt<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Recht<strong>en</strong> (Leipzig 1849) p.660 s.; V. SALPIUS,Novation und Delegation nach römischem Recht (Berlin 1864) p.318;G OLDSCHMIDT, Die querel<strong>la</strong> non numeratae pecuniae und dieRechtsprozessgesetzgebung, <strong>en</strong> JJB.24(1886) 88 s.; SUMAN, De nonnumerata pecunia: note critiche, <strong>en</strong> AIV.78,2(1918-19) 257; DE SARLO,Docum<strong>en</strong>to p.218; KRELLER, art. cit., <strong>en</strong> Studi Riccobono II pp.320 y 322;ARCHI, art. cit., <strong>en</strong> Scritti I p.578; BRASIELLO, art. cit., <strong>en</strong> SDHI.10(1944)128; LEVY, art. cit., <strong>en</strong> SZ.70(1953) 238 (resolvi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> posible ambigüedadde p.236); CIMMA, Pecunia p.149; BURDESE, Sul riconoscim<strong>en</strong>to civile deic.d. contratti innominati, <strong>en</strong> Iura 36(1985) 65.21) Así: SOLAZZI, Estinzione I 2 p.127; LEVY,(J.PH.), A quels faits <strong>la</strong>"quere<strong>la</strong> non numeratae pecuniae" t<strong>en</strong>dait-elle à remédier?, <strong>en</strong> StudiSanfilippo IV (Mi<strong>la</strong>no 1983) p.352; LITEWSKI, art. cit., <strong>en</strong> SZ.103(1986)554, y art. cit., <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 432.


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 109Si non est numeratum, quod velut acceptum te sumpsissemutuo scripsisti, et necdum transisse tempus statutum velintra hunc diem habitam contestationem monstrando reddicautionem praesidali notione postu<strong>la</strong>re potes.El giro reddere cautionem basta para excluir que aquí se tratede una condictio liberationis: es c<strong>la</strong>ro que estamos ante una acciónque persigue <strong>la</strong> devolución del docum<strong>en</strong>to ( 22 ). Como se hab<strong>la</strong>únicam<strong>en</strong>te de reddere y no también de exhibere, lo más probablees que <strong>la</strong> acción sea precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> c.s.: de hecho, este texto se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el Codex <strong>en</strong> sede “de condictio ex lege et sine causavel iniusta causa”. El rescripto nos interesa todavía <strong>en</strong> otroaspecto. Si aceptamos <strong>la</strong> opinión mayoritaria ( 23 ), que id<strong>en</strong>tificacontestatio con querel<strong>la</strong> non numeratae pecuniae, aquí está eltestimonio de que <strong>la</strong> c.s. y <strong>la</strong> querel<strong>la</strong> (<strong>en</strong> el texto, contestatio)son dos recursos distintos. A t<strong>en</strong>or del rescripto, para exigir <strong>la</strong>devolución del docum<strong>en</strong>to -es decir, para ejercitar <strong>la</strong> c.s.- eranecesario respetar un p<strong>la</strong>zo máximo (seguram<strong>en</strong>te el mismo p<strong>la</strong>zode cinco años fijado por Diocleciano para <strong>la</strong> exceptio nonnumeratae pecuniae) o probar que durante ese p<strong>la</strong>zo se interpuso<strong>la</strong> querel<strong>la</strong> (contestatio). En otros textos ( 24 ), el ejercicio <strong>en</strong> p<strong>la</strong>zode <strong>la</strong> querel<strong>la</strong>-contestatio aparece como requisito para interponerfuera de p<strong>la</strong>zo <strong>la</strong> exceptio non numeratae pecuniae. Así, pues, <strong>la</strong>22) Esta es <strong>la</strong> interpretación de <strong>la</strong> mayor parte de <strong>la</strong> doctrina: vid. CIMMA,Pecunia p.157 y nn.88-89, con lit.; <strong>en</strong> el mismo s<strong>en</strong>tido, LITEWSKI, art.cit., <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 444.23) Vid., por último, LITEWSKI, art. cit., <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 454 ss., conlit. (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> n.441).24) Alex.C.4,30,8; Diocl.C.4,30,9; Diocl.C.4,30,10; Diocl.C.4,2,5.


110 JOSÉ LUIS ALONSOfunción de <strong>la</strong> querel<strong>la</strong> o contestatio era perpetuar tanto <strong>la</strong> exceptionon numeratae pecuniae como <strong>la</strong> c.s. ( 25 )c) Qui<strong>en</strong> haya ext<strong>en</strong>dido un docum<strong>en</strong>to por un indebitum,puede igualm<strong>en</strong>te recuperarlo, mediante una acción que <strong>en</strong>Diocl.C.4,5,3 [a. 293] aparece como condictio:Cum et soluta indebita quantitas ab ignorante repeti possit,multo facilius quantitatis indebitae interpositae scripturaecondictio competit vel doli exceptio ag<strong>en</strong>ti opponitur.Como <strong>en</strong> el rescripto de Gordiano, de nuevo aquí se pi<strong>en</strong>sanormalm<strong>en</strong>te -aunque, a mi juicio, con argum<strong>en</strong>tos pococoncluy<strong>en</strong>tes- <strong>en</strong> una condictio liberationis ( 26 ). Sea como sea, <strong>la</strong>condictio vuelve a aparecer <strong>en</strong> Diocl.C.4,5,4, fechado sólo cincodías después del anterior:Ea, quae per infitiationem in lite crescunt, ab ignoranteetiam indebita soluta repeti non posse certissimi iuris est,sed et si cautio indebitae pecuniae ex eadem causainterponatur, condictioni locum non esse constat.Este texto completa nuestra revisión de los tres ámbitos <strong>en</strong> losque aparece <strong>la</strong> c.s. De todos ellos, el único indiscutido es elre<strong>la</strong>tivo al deudor que cance<strong>la</strong> <strong>la</strong> obligación mediante el pago (sub"a": es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada "condictio scripturae debito persoluto"). Sinembargo, también <strong>en</strong> los dos ámbitos restantes exist<strong>en</strong>, comohemos comprobado, testimonios sufici<strong>en</strong>tes. A partir de ahora,25) Así, LITEWSKI, art. cit., <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 454.26) Para una refutación de tal hipótesis, vid. infra n.45.


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 111me c<strong>en</strong>traré particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el supuesto "b", de pecunia nonnumerata: el caso de qui<strong>en</strong> ha ext<strong>en</strong>dido un docum<strong>en</strong>to de mutuo,pero no ha llegado a recibir <strong>la</strong> cantidad mutuada. No pret<strong>en</strong>do,desde luego, esc<strong>la</strong>recer todos los problemas que p<strong>la</strong>ntea estesupuesto. Mi int<strong>en</strong>ción es simplem<strong>en</strong>te hacer algunasobservaciones -no tanto sobre los textos mismos cuanto previasal estudio de los textos- acerca de <strong>la</strong> delimitación de los ámbitosrespectivos de <strong>la</strong> c.s. y <strong>la</strong> condictio liberationiII. La delimitación <strong>en</strong>tre c.s. y condictioliberationis ( 27 )27) La l<strong>la</strong>mada condictio "liberationis" es, como se sabe, una acción con <strong>la</strong>que se pret<strong>en</strong>de no ya recuperar un docum<strong>en</strong>to crediticio, sino liberarse de <strong>la</strong>obligación, <strong>en</strong> principio, mediante accepti<strong>la</strong>tio. La discusión <strong>en</strong> <strong>torno</strong> a <strong>la</strong>c<strong>la</strong>sicidad de <strong>la</strong> condictio liberationis es parte de <strong>la</strong> -más g<strong>en</strong>eral- acerca delorig<strong>en</strong> de <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada condictio "incerti". Hoy día, puede considerarsemayoritaria <strong>la</strong> opinión de qui<strong>en</strong>es admit<strong>en</strong> que ya <strong>en</strong> el Derecho clásico existíauna fórmu<strong>la</strong> de condictio con int<strong>en</strong>tio incerta, referida al quidquid paret NmNm Ao Ao dare facere oportere: WOLF, Causa stipu<strong>la</strong>tionis (Köln-Wi<strong>en</strong>1970) p.190 ss.; KASER, RPR.I 2 p.598 s.; KUNKEL-HONSELL, RömischesRecht 4 (Berlin-Heidelberg 1987) p.132. Por otra parte, <strong>la</strong> opinión tradicional,según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> condictio se referiría siempre a un certum, no esincompatible con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sicidad de <strong>la</strong> condictio liberationis, que sería <strong>en</strong>tonces<strong>la</strong> misma condictio "certi" ordinaria, empleada "zu mittelbarem Zwang",como modo de coacción para obt<strong>en</strong>er del demandado <strong>la</strong> accepti<strong>la</strong>tio: así,PFLÜGER, Condictio und kein Ende, <strong>en</strong> Festgabe für P. Krüger (Berlin 1911)p.74 ss.; KASER, RPR.I 1 (Münch<strong>en</strong> 1955) p.500 s.; D'ORS, La l<strong>la</strong>mada"condictio liberationis", <strong>en</strong> Estudos Merêa e Braga da Cruz I (=BUCO.1982)p.356 s. En este s<strong>en</strong>tido, convi<strong>en</strong>e t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta: a) que a partir de Julianose admite con carácter g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> absolución del demandado que cump<strong>la</strong> apudiudicem ("omnia iudicia sunt absolutoria"); b) que una obligación de darecertum puede cumplirse mediante accepti<strong>la</strong>tio, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que éstaproduce una datio <strong>en</strong> favor del deudor liberado (<strong>la</strong> equiparación de <strong>la</strong>accepti<strong>la</strong>tio a una datio es constante <strong>en</strong>tre los clásicos: baste como ejemploIav.1 ex P<strong>la</strong>ut.-D.12,4,10).


112 JOSÉ LUIS ALONSOEste es, <strong>en</strong> efecto, uno de los problemas c<strong>en</strong>trales quep<strong>la</strong>ntean los rescriptos que hemos ido revisando: como ya hemosvisto, muchos de ellos han sido con frecu<strong>en</strong>cia interpretados <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ve de condictio liberationis. Y ello no sorpr<strong>en</strong>de, porque <strong>en</strong>otros textos, referidos a supuestos semejantes, de pecunia nonnumerata ( 28 ), <strong>la</strong> acción parece precisam<strong>en</strong>te ésa: es el caso deAlex.C.4,30,7 (per condictionem obligationem repetere ( 29 )),Val.C.4,6,4 (ut libereris obligatione per condictionemconsequeris), y quizá también Diocl.C.8,39,3 (obligationemremitti ( 30 )).Para delimitar los ámbitos de aplicación de ambos mediosprocesales -siempre <strong>en</strong> el caso de pecunia non numerata-, <strong>la</strong>hipótesis más ext<strong>en</strong>dida, aunque no siempre explícita, parte de <strong>la</strong>difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre caución estipu<strong>la</strong>toria (i.e., el docum<strong>en</strong>to querecoge una promesa de pago estipu<strong>la</strong>toria) y caución simple (i.e.,el docum<strong>en</strong>to que se limita a dar fe de <strong>la</strong> recepción de unacantidad <strong>en</strong> mutuo). Según esta doctrina, <strong>la</strong> c.s., disponible pararecuperar <strong>la</strong>s cauciones simples, sería improced<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> cambio,28) Para el caso "c", de simple indebitum, vid. Gord.C.8,40,15 (condicere,ut obligatio tibi accepto feratur). D<strong>en</strong>tro del ámbito de <strong>la</strong> pecunia nonnumerata, CIMMA, Pecunia p.150 s., m<strong>en</strong>ciona también P.Ber.Inv.16977,pero no cabe afirmar con certeza que <strong>la</strong> condictio aludida <strong>en</strong> el mismo sea <strong>la</strong>"liberationis". Sobre este papiro, vid. SCHÖNBAUER, art. cit., <strong>en</strong> StudiArangio-Ruiz III p.501 ss., con lit. <strong>en</strong> p.502 n.4.29) La doctrina más antigua, sin embargo, p<strong>en</strong>saba aquí <strong>en</strong> una c.s.dirigida simultáneam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> recuperación del docum<strong>en</strong>to y a <strong>la</strong> liberación deldeudor: lit. <strong>en</strong> CIMMA, Pecunia p.68 n.188, p.147 n.52. Tampoco faltanautores que dec<strong>la</strong>r<strong>en</strong> interpo<strong>la</strong>da esta parte del texto: un el<strong>en</strong>co, <strong>en</strong> LITEWSKI,art. cit., <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 426 n.187. Pero <strong>la</strong> mayor parte de <strong>la</strong> doctrina seinclina con razón por <strong>la</strong> condictio liberationis: cfr. LITEWSKI, ibíd. y n.190.30) Cfr. LITEWSKI, art. cit., <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 445 y n.351.


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 113respecto de <strong>la</strong>s estipu<strong>la</strong>torias, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cuales el recursoadecuado sería <strong>la</strong> condictio liberationis ( 31 ). La razón es s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> ya primera vista p<strong>la</strong>usible, y se puede desarrol<strong>la</strong>r así: como yahemos visto, <strong>en</strong> esta época "epiclásica" el docum<strong>en</strong>to de créditosigue si<strong>en</strong>do, para <strong>la</strong> cancillería imperial, puram<strong>en</strong>te probatorio;por eso, cuando existe obligación, <strong>la</strong> mera recuperación deldocum<strong>en</strong>to no basta para liberarse, y se hace necesaria <strong>la</strong>condictio liberationis. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> nuestro supuesto depecunia non numerata, <strong>la</strong> obligación existe cuando medióstipu<strong>la</strong>tio, es decir, si <strong>la</strong> caución crediticia es estipu<strong>la</strong>toria; noexiste si es una caución simple ( 32 ). Por eso, según <strong>la</strong> doctrinadominante:31) TAUBENSCHLAG, art. cit., <strong>en</strong> Opera minora I p.169 s., asumeimplícitam<strong>en</strong>te esta opinión cuando, para rechazar C.4,5,3 como testimoniode <strong>la</strong> c.s., alega, como única razón, que el texto cont<strong>en</strong>ía originariam<strong>en</strong>te uncaso de stipu<strong>la</strong>tio: de lo que se deduce que, para Taub<strong>en</strong>sch<strong>la</strong>g, <strong>la</strong> c.s. sólo eraposible fr<strong>en</strong>te a una cautio simple. ARCHI, art. cit., <strong>en</strong> Scritti I p.554 n.80,pone de manifiesto que comparte esa opinión, cuando escribe, refiriéndose aC.4,9,4: "Se, infatti, vi fosse stata una stipu<strong>la</strong>tio, <strong>la</strong> pretesa di Alessandronon altro potrebbe essere che una condictio liberationis". En el mismos<strong>en</strong>tido, también <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con C.4,9,4, KRÜGER, art. cit., <strong>en</strong> SZ.58(1938)11: "Nimmt man die gut begründete Annahme Krellers an, daß die Partei<strong>en</strong>eine stipu<strong>la</strong>tio auf Rückzahlung der Darleh<strong>en</strong>ssumme abgeschloss<strong>en</strong> hatt<strong>en</strong>,so stünde dem Schuldner die condictio liberationis zu". Más explícitam<strong>en</strong>te,CIMMA, Pecunia p.159 s.: "Ciò detto io non credo che lo strum<strong>en</strong>to inquestione fosse concesso anche contro cauzioni stipu<strong>la</strong>torie".32) C<strong>la</strong>ro está que, transcurrido (sin contestatio) el p<strong>la</strong>zo preclusivo de <strong>la</strong>exceptio -y <strong>la</strong> querel<strong>la</strong>- non numeratae pecuniae, los dos casos quedanequiparados: <strong>la</strong> caución simple se hace tan inimpugnable como <strong>la</strong>estipu<strong>la</strong>toria [<strong>en</strong> efecto, tampoco <strong>la</strong> exceptio doli es ya posible fr<strong>en</strong>te a el<strong>la</strong>s:concluy<strong>en</strong>te, LEVY, art. cit., <strong>en</strong> SZ.70(1953) 231 s.], de modo que, aunqu<strong>en</strong>o haya habido numeratio ni stipu<strong>la</strong>tio, qui<strong>en</strong> figure como deudor <strong>en</strong> eldocum<strong>en</strong>to será cond<strong>en</strong>ado igualm<strong>en</strong>te. Así, <strong>la</strong> caución simple inimpugnadafunciona el<strong>la</strong> misma como fu<strong>en</strong>te abstracta de <strong>la</strong> obligación.


114 JOSÉ LUIS ALONSOa) La c.s. sirve <strong>en</strong> los casos de caución simple, <strong>en</strong> los cualeshay docum<strong>en</strong>to pero no obligación, y precisam<strong>en</strong>te para recuperarese docum<strong>en</strong>to que no se corresponde con <strong>la</strong> realidad.b) En los casos de caución estipu<strong>la</strong>toria, por el contrario, esprecisa <strong>la</strong> condictio liberationis: recuperar el docum<strong>en</strong>to no bastapara qui<strong>en</strong> está efectivam<strong>en</strong>te -<strong>en</strong> virtud de <strong>la</strong> stipu<strong>la</strong>tio- obligado(aunque se trate de una obligación <strong>en</strong>ervable mediante <strong>la</strong> exceptionon numeratae pecuniae).De esta hipótesis hay que aceptar, sin duda, <strong>la</strong> limitación de <strong>la</strong>condictio liberationis a los casos <strong>en</strong> los que hay obligatio: <strong>en</strong>efecto, si no ha llegado a surgir obligación alguna, es absurdoexigir <strong>la</strong> liberación. Lo que, a mi juicio, no está tan c<strong>la</strong>ro es que <strong>la</strong>c.s. deba, por su parte, reducirse al caso contrario ( 33 ): elsupuesto de <strong>la</strong> caución simple, <strong>en</strong> el que, a falta de numeratio, noexiste obligación. Y ello por varias razones, que cabe sintetizar <strong>en</strong>cinco puntos ( 34 ):1) Tras <strong>la</strong> Constitutio Antoniniana, <strong>la</strong> caución simple debió deconvertirse <strong>en</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o marginal. Ante todo, por <strong>la</strong>g<strong>en</strong>eralización de <strong>la</strong> cláusu<strong>la</strong> estipu<strong>la</strong>toria: <strong>la</strong> inclusión sistemáticade esta cláusu<strong>la</strong> de estilo -et interrogatus spopondit o kaìeperotetheìs homológes<strong>en</strong>- <strong>en</strong> todo tipo de docum<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong>de a33) En este s<strong>en</strong>tido, contra Cimma, LITEWSKI, art. cit., <strong>en</strong> SZ.103(1986)554.34) Dejamos al marg<strong>en</strong> una objeción de carácter previo que cabría hacer aesta doctrina: <strong>la</strong> extrema dificultad de distinguir con certeza <strong>en</strong> los textos <strong>en</strong>trelos supuestos de caución simple y los supuestos de caución estipu<strong>la</strong>toria:sobre este problema, ARCHI, art. cit. <strong>en</strong> Scritti I p.633 (ss.) n.20.


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 115convertir toda caución <strong>en</strong> estipu<strong>la</strong>toria. Pero, además, aun cuandono se incluyera <strong>la</strong> cláusu<strong>la</strong> estipu<strong>la</strong>toria, operaba <strong>la</strong> presunción deque a <strong>la</strong> promesa de pago cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to habíaprecedido <strong>la</strong> oportuna pregunta estipu<strong>la</strong>toria. De <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sicidad deesta doctrina, recogida <strong>en</strong> Paul.D.45,1,134,2 y Sev.C.8,37,1, seha dudado, a mi juicio, injustificadam<strong>en</strong>te ( 35 ). Hay que advertirque lo que estos textos si<strong>en</strong>tan es una simple presunción(...intellig<strong>en</strong>dum...praecessisse verba stipu<strong>la</strong>tionis; ...cred<strong>en</strong>dumest praeced<strong>en</strong>tem stipu<strong>la</strong>tionem vocem spond<strong>en</strong>tis secutam), y alrespecto es muy ilustrativo el contraste con PS.5,7,2, donde esapresunción se ha convertido ya <strong>en</strong> ficción ( 36 ) (...perinde habeturatque si interrogatione praeced<strong>en</strong>te responsum sit). En fin: comoresultado de <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia de ambos factores (cláusu<strong>la</strong>estipu<strong>la</strong>toria y presunción), <strong>la</strong> caución simple devi<strong>en</strong>eextremadam<strong>en</strong>te improbable; no se compr<strong>en</strong>de, <strong>en</strong>tonces, que <strong>la</strong>cancillería se moleste <strong>en</strong> introducir un nuevo instrum<strong>en</strong>to procesalexclusivam<strong>en</strong>te para semejante rareza.2) La correspond<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre caución estipu<strong>la</strong>toria y exist<strong>en</strong>ciade obligación (aunque impugnable), que está <strong>en</strong> <strong>la</strong> base de <strong>la</strong>doctrina dominante, no parece del todo correcta. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> caución estipu<strong>la</strong>toria podía ser titu<strong>la</strong>da:35) Sobre el tema, vid. ARCHI, Indirizzi e problemi del sistemacontrattuale nel<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione da Constantino a Giustiniano, <strong>en</strong> ScrittiFerrini Pavia (Mi<strong>la</strong>no 1946) p.689 n.2, y SACCONI, Ricerche sul<strong>la</strong>stipu<strong>la</strong>tio (Camerino 1989) p.169 ss., ambos con lit.36) Así, PRINGSHEIM, Stipu<strong>la</strong>tions-K<strong>la</strong>usel, <strong>en</strong> GesammelteAbhandlung<strong>en</strong> II (Heidelberg 1961) p.218; KASER, RPR.II 2 p.376 y nn.15-18. Esta de <strong>la</strong> ficción es también <strong>la</strong> construcción adoptada por el Derechojustinianeo: Inst.3,19,17.


116 JOSÉ LUIS ALONSOfrecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te haría refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> causa de <strong>la</strong> estipu<strong>la</strong>ción, estoes, a <strong>la</strong> cuantía que el deudor ha recibido o va a recibir comomutuario ( 37 ). Aunque, teóricam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> esta época <strong>la</strong> caución(como docum<strong>en</strong>to escrito) y <strong>la</strong> estipu<strong>la</strong>ción (como acto oral) erandos realidades difer<strong>en</strong>ciadas, resulta improbable que unaestipu<strong>la</strong>ción recogida <strong>en</strong> una caución titu<strong>la</strong>da pudiera funcionarcomo abstracta. Más razonable parece p<strong>en</strong>sar que, <strong>en</strong> tal caso, elrégim<strong>en</strong> causal de <strong>la</strong> caución t<strong>en</strong>dería a ext<strong>en</strong>derse también a <strong>la</strong>estipu<strong>la</strong>ción: lo cual significa que, a falta de numeratio, noestaríamos ante un negocio impugnable por falta de causa, sino-desde el punto de vista del Derecho romano- directam<strong>en</strong>teineficaz: <strong>la</strong> obligación estipu<strong>la</strong>toria no llegaría a surgir. Enconsecu<strong>en</strong>cia, aun aceptando el punto de partida mayoritario (estoes, que <strong>la</strong> c.s. procede sólo cuando no hay obligación), <strong>la</strong> acciónsería aplicable <strong>en</strong> muchos casos de caución estipu<strong>la</strong>toria: todosaquellos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> misma fuese titu<strong>la</strong>da ( 38 ).3) La contraposición <strong>en</strong> que se apoya esta doctrina-obligación inexist<strong>en</strong>te versus obligación impugnable opeexceptionis (mediante <strong>la</strong> exceptio non numeratae pecuniae)- es uneco de <strong>la</strong> distinción clásica <strong>en</strong>tre indebitum civil e indebitumpretorio. Sin embargo, cabe preguntarse hasta qué punto es37) En este s<strong>en</strong>tido debió de operar decisivam<strong>en</strong>te el modelo docum<strong>en</strong>taldel "dáneion" hel<strong>en</strong>ístico.38) Un ejemplo de caución estipu<strong>la</strong>toria titu<strong>la</strong>da se conti<strong>en</strong>e, a mi juicio,<strong>en</strong> Gord.C.2,6,3 -quasi mutuam pecuniam accepisses eam te redditurumpromisisti-, que precisam<strong>en</strong>te parece conceder una c.s. Vid. también, sinembargo, Val.C.4,6,4, donde, a pesar del apar<strong>en</strong>te carácter titu<strong>la</strong>do de <strong>la</strong>cautio -longe maiorem te accepisse cavisti-, <strong>la</strong> acción se pres<strong>en</strong>ta comocondictio liberationis.


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 117legítimo transportar esta distinción civil / pretorio a un período y aun ámbito, el del ius novum de los rescriptos imperiales, queprecisam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a superar<strong>la</strong>. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta -ya qu<strong>en</strong>os movemos <strong>en</strong> el ámbito de <strong>la</strong> pecunia non numerata- que <strong>la</strong>exceptio non numeratae pecuniae es un recurso no edictal,introducido como tal probablem<strong>en</strong>te mediante rescriptos ( 39 ), porlo que cabe decir que no descansa <strong>en</strong> <strong>la</strong> potestad del Pretor sino<strong>en</strong> <strong>la</strong> auctoritas imperial. Que el ius novum fundado <strong>en</strong> estaauctoritas prescinde ya de <strong>la</strong> contraposición <strong>en</strong>tre indebitum civile indebitum pretorio lo prueba el propio ámbito de aplicación de<strong>la</strong> exceptio non numeratae pecuniae: desde el punto de vista de losclásicos, <strong>la</strong> oposición de una exceptio fr<strong>en</strong>te a una acción civilsólo procedía cuando el hecho alegado era irrelevante desde elpunto de vista del ius civile; sin embargo, según se reconoce39) Se trata, como es sabido, de una cuestión discutida: contra el orig<strong>en</strong>imperial, vid., por último, LITEWSKI, art. cit., <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 450. Tododep<strong>en</strong>de de <strong>la</strong> interpretación de Ulp.7 disput.-D.17,1,29pr. y Ulp.76 ad ed.-D.44,4,4,16. En mi opinión, estos textos no sirv<strong>en</strong> como prueba del orig<strong>en</strong>jurisprud<strong>en</strong>cial de <strong>la</strong> exceptio. El primero es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te -contra LITEWSKI,art. cit., <strong>en</strong> SDHI.60(1994) 411 s.- sospechoso de interpo<strong>la</strong>ción: ni Ulpianoni nadie <strong>en</strong> su sano juicio com<strong>en</strong>zaría a abordar el caso de un fideiussorignorans escribi<strong>en</strong>do "et si quidem sci<strong>en</strong>s ...". En cuanto al segundo, <strong>la</strong>exceptio m<strong>en</strong>cionada no es todavía <strong>la</strong> técnica exceptio non numerataepecuniae: vid. ARCHI, art. cit., <strong>en</strong> Scritti I p.536 s. Así <strong>la</strong>s cosas, el primertexto <strong>en</strong> el que aparece el régim<strong>en</strong> característico de <strong>la</strong> exceptio non numerataepecuniae, es Ant.C.4,30,3. Inadmisible, <strong>en</strong> todo caso, BUSCA, Ancora intema di "exceptio non numeratae pecuniae", <strong>en</strong> SDHI.51(1985) 477 ss.,según el cual <strong>la</strong> exceptio fue introducida por el Pretor ya <strong>en</strong> los s.I o II d.C: apesar de los esfuerzos del autor, su hipótesis choca con textos comoSev.C.8,32,1, Ant.C.4,30,2 y Ant.C.4,7,1, <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> carga de <strong>la</strong> pruebapesa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te sobre el deudor, de modo que sólo se explican comoanteriores a <strong>la</strong> aparición de <strong>la</strong> exceptio non numeratae pecuniae <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tidotécnico.


118 JOSÉ LUIS ALONSOmayoritariam<strong>en</strong>te ( 40 ), <strong>la</strong> exceptio non numeratae pecuniae fuepronto aplicable incluso <strong>en</strong> casos -como los de caución simple oestipu<strong>la</strong>toria titu<strong>la</strong>da- <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> non numeratio impediría ipsoiure <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia de obligación; casos que, por tanto, no sedistinguían ya de aquéllos (como el de caución estipu<strong>la</strong>toriaabstracta) <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> non numeratio sería, para un clásico,civilm<strong>en</strong>te irrelevante ( 41 ).Todo esto es consecu<strong>en</strong>cia, a mi juicio, del paso delprocedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio al cognitorio, donde el concepto“exceptio” adquiere un nuevo significado: <strong>la</strong> exceptio ya no es elmedio con el que el Pretor desvirtúa una pret<strong>en</strong>sión válida para elius civile, sino simplem<strong>en</strong>te cualquier alegación de hechosnuevos por parte del demandado ( 42 ). De este modo, queda rota <strong>la</strong>corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre exceptio y ius honorarium y, con el<strong>la</strong>, sedesvanece, como hemos visto, <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre indebitum civile indebitum pretorio. Y es <strong>en</strong> este mismo contexto donde seconsolida <strong>la</strong> c.s.: <strong>la</strong> mayoría de los rescriptos donde apareceproced<strong>en</strong> de <strong>la</strong> cancillería de Diocleciano y Maximiano, de losaños 293 y 294; no es necesario ya, por tanto, buscar <strong>en</strong> cada40) Vid. ARCHI, art. cit., <strong>en</strong> Scritti I p.535; LEVY, art. cit., <strong>en</strong>SZ.70(1953) 217 s.; CIMMA, Pecunia p.92; LITEWSKI, art. cit., <strong>en</strong>SDHI.60(1994) 450.41) De este modo, <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> caso de non numeratio es idéntica paraqui<strong>en</strong> <strong>en</strong> Derecho clásico no estaba obligado como deudor y para qui<strong>en</strong> sí loestaba, aunque sin causa: ambos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> igualm<strong>en</strong>te a su disposición <strong>la</strong>exceptio non numeratae pecuniae, y ambos quedan igualm<strong>en</strong>te indef<strong>en</strong>sos sidejan transcurrir el p<strong>la</strong>zo preclusivo de <strong>la</strong> querel<strong>la</strong>.42) Sobre esto: KOLLITSCH, Praescriptio und exceptio außerhalb desFormu<strong>la</strong>rverfahr<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> SZ.76(1959) 287 ss.; KASER/HACKL, Das römischeZivilprozessrecht 2 (Münch<strong>en</strong> 1996) p.582 s., con lit.


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 119texto pruebas especiales de que el procedimi<strong>en</strong>to previsto es elcognitorio, sino que cabe presumirlo sin más ( 43 ), con <strong>la</strong>sconsecu<strong>en</strong>cias que acabamos de ver. Todo lo cual hace, <strong>en</strong> miopinión, razonable dudar de que <strong>la</strong> c.s. pudiera haber surgido <strong>en</strong>esta época exclusivam<strong>en</strong>te para los casos de indebitum "civil",como quiere <strong>la</strong> opinión dominante ( 44 ).4) Contra <strong>la</strong> tesis aquí def<strong>en</strong>dida no cabe, a mi juicio,argum<strong>en</strong>tar que <strong>la</strong> c.s. carecería de utilidad práctica fuera de lossupuestos de indebitum "civil", porque, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> eficacia deldocum<strong>en</strong>to -desde el punto de vista oficial- meram<strong>en</strong>teprobatoria, y no dispositiva, su simple recuperación no bastaríapara privar al acreedor que lo fuera realm<strong>en</strong>te de <strong>la</strong> posibilidad derec<strong>la</strong>mar. Este argum<strong>en</strong>to no resulta concluy<strong>en</strong>te porque pareceposible que, con el ejercicio de <strong>la</strong> c.s., el deudor consiguiera nosólo eliminar <strong>la</strong> prueba principal del crédito, sino también (debidoa <strong>la</strong> eficacia prejudicial de <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, reconocida con amplitud<strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to cognitorio) privar al acreedor docum<strong>en</strong>tal de<strong>la</strong> posibilidad de rec<strong>la</strong>mar <strong>en</strong> el futuro: una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia cond<strong>en</strong>atoria43) Así es, por varias razones: <strong>en</strong> primer lugar, porque <strong>la</strong> mayor parte delos rescriptos se dirig<strong>en</strong> a provinciales, y <strong>en</strong> provincias el procedimi<strong>en</strong>toformu<strong>la</strong>rio había desaparecido como tal probablem<strong>en</strong>te ya al final del s. II d.C.; pero incluso <strong>en</strong> Roma, <strong>en</strong> tiempos de Diocleciano, debía haberseconsumado ya el progresivo vaciami<strong>en</strong>to de atribuciones del pretor urbano <strong>en</strong>favor del praefectus urbi, lo que equivale a <strong>la</strong> práctica defunción delprocedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio. Sobre esto, vid., por todos, KASER/HACKL,ZPR. 2 p.168 ss., p.517 ss. Que alguno de nuestros rescriptos, así <strong>la</strong>s cosas,deba incardinarse <strong>en</strong> el ámbito de este procedimi<strong>en</strong>to es poco m<strong>en</strong>os queimposible.44) Precisam<strong>en</strong>te para apoyar esta afirmación y rebatir <strong>la</strong>s posiblesobjeciones, <strong>en</strong> los puntos 4 y 5 t<strong>en</strong>dré que seguir empleando -a pesar de micrítica- los términos indebitum "civil" e indebitum "pretorio".


120 JOSÉ LUIS ALONSO<strong>en</strong> <strong>la</strong> c.s. presupone <strong>la</strong> falta de numeratio, por lo que constituiríaprobablem<strong>en</strong>te un preced<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>nte para una ev<strong>en</strong>tualrec<strong>la</strong>mación del crédito.5) Las reservas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> doctrina tradicional aum<strong>en</strong>tantodavía a <strong>la</strong> vista de <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes. Si, como parece razonable, seadmite que el cautionem condicere de Gord.C.2,6,3 se refiere a <strong>la</strong>c.s., este rescripto, con sus explícitas refer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>ciade stipu<strong>la</strong>tio (te daturum cavisti, te redditurum promisisti),bastaría para descartar <strong>la</strong> limitación de <strong>la</strong> c.s. a los supuestos decaución simple. En fin, un indicio textual de que <strong>la</strong> c.s. no selimitaba siquiera a los supuestos de indebitum "civil", lo<strong>en</strong>contramos -fuera del ámbito de <strong>la</strong> pecunia non numerata-, <strong>en</strong>Diocl.C.4,5,3: pese a los esfuerzos de <strong>la</strong> doctrina para reconducirel texto a <strong>la</strong> condictio liberationis ( 45 ), <strong>la</strong> acción es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te una45) Vid., por todos, CIMMA, Pecunia p.156 y n.85, con lit. Elrazonami<strong>en</strong>to que lleva a <strong>la</strong> doctrina a concluir que el texto se refería <strong>en</strong>realidad a una condictio liberationis consta de dos pasos: a) Como <strong>la</strong> exceptiodoli presupone <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia de obligación, de su m<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> este texto deduce<strong>la</strong> doctrina que <strong>la</strong> caución fue estipu<strong>la</strong>toria. Ya <strong>en</strong> este primer paso se incurre,a mi parecer, <strong>en</strong> un error (que provi<strong>en</strong>e quizá de que se pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> términos depecunia non numerata, cuando <strong>en</strong> el texto no hay nada que lo justifique): elque haya debitum civil no implica necesariam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> caución haya sidoestipu<strong>la</strong>toria; cabe también p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> una caución simple que recoja unaobligación civil preexist<strong>en</strong>te, ya impugnable mediante exceptio doli. b) Elsegundo paso <strong>en</strong> el razonami<strong>en</strong>to es el sigui<strong>en</strong>te: puesto que t<strong>en</strong>emos unacaución estipu<strong>la</strong>toria, <strong>la</strong> condictio m<strong>en</strong>cionada ti<strong>en</strong>e que ser <strong>la</strong> condictioliberationis (contra esto, los cuatro argum<strong>en</strong>tos expuestos supra <strong>en</strong> el texto).Como el texto se obstina <strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r de una c.s., <strong>la</strong> doctrina no ti<strong>en</strong>e reparos <strong>en</strong>proponer <strong>la</strong> sustitución de scripturae por stipu<strong>la</strong>tionis. Sorpr<strong>en</strong>de <strong>la</strong> facilidadcon <strong>la</strong> que se ha aceptado esta <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da, tanto más cuanto que el girocondictio stipu<strong>la</strong>tionis es absolutam<strong>en</strong>te aj<strong>en</strong>o a nuestras fu<strong>en</strong>tes (donde<strong>en</strong>contramos únicam<strong>en</strong>te stipu<strong>la</strong>tionem condicere, y ello sólo <strong>en</strong> [itp?]Ulp.79 ad ed.-D.7,9,7pr., que, por lo demás, no se refiere a <strong>la</strong> condictioliberationis, sino a una acción dirigida a exigir el otorgami<strong>en</strong>to de <strong>la</strong> cautiousufructuaria).


ALGUNAS CONSIDERACIONES EN TORNO A LA CONDICTIO ... 121c.s. (interpositae scripturae condictio), que se concede respectode una obligación impugnable ope doli exceptionis: un caso, portanto, de indebitum "pretorio".III. Hipótesis conclusivasComo resultados de esta breve reflexión, cabe proponer doshipótesis acerca de <strong>la</strong> c.s.:a) La introducción de <strong>la</strong> c.s., <strong>en</strong> el período que va deGordiano a Diocleciano, no obedece a un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> valoracióndel docum<strong>en</strong>to por parte de <strong>la</strong> cancillería: el docum<strong>en</strong>to crediticiosigue si<strong>en</strong>do, para el Derecho oficial, puram<strong>en</strong>te probatorio, y,por tanto, inane fr<strong>en</strong>te a qui<strong>en</strong> pueda probar que no secorresponde con <strong>la</strong> realidad. Accedi<strong>en</strong>do a conceder una acciónpara recuperar un tal docum<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> cancillería c<strong>la</strong>udica fr<strong>en</strong>te a<strong>la</strong>s presiones de una concepción que no comparte: <strong>la</strong> dominante<strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias ori<strong>en</strong>tales, según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> recuperación deldocum<strong>en</strong>to es necesaria y sufici<strong>en</strong>te para evitar problemasfuturos.b) No parece probable que <strong>la</strong> c.s. se introdujeseexclusivam<strong>en</strong>te para los casos de caución simple; ni siquiera sólopara los de indebitum "civil". Esto significa que su ámbito deaplicación coincidía parcialm<strong>en</strong>te con el de <strong>la</strong> condictioliberationis, de modo que resurge el problema-insatisfactoriam<strong>en</strong>te resuelto hasta el mom<strong>en</strong>to- de <strong>la</strong>delimitación <strong>en</strong>tre ambos recursos. Tal vez sería útil <strong>en</strong>sayar unadelimitación <strong>en</strong> términos no excluy<strong>en</strong>tes, desde una perspectiva


122 JOSÉ LUIS ALONSOno sincrónica, sino diacrónica ( 46 ): <strong>la</strong> de una pau<strong>la</strong>tina sustitución<strong>en</strong> este ámbito de <strong>la</strong> condictio liberationis por <strong>la</strong> c.s., que se abrepaso rotundam<strong>en</strong>te con Diocleciano.46) Vid. KASER, RPR.II 2 p.424 n.23.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!