La narrativa asturiana en 1993 - Academia de la Llingua Asturiana

La narrativa asturiana en 1993XosÉ LLUIS CAMPAL FERNÁNDEZ1. Les ufiertes narratives qu'esti afiu espolletaran nes entovíaescases editoriales afitaes darréu na producción n'asturianu confirmen,ensiu chancies diglósiques. el fottalecimientu, respeuiud'años pasaos, de la prosa Ilariega, non sólo nel terrén Ilingüístico,sinón tamién no que se refier al dacuandu cafiante cáiiamu esplícitamenteIliterariu. Pasín ente pasu arrecostínense propuestesd'evidente riesgu y peifílase I'anatomía d'una narrativa enfotadana so suficiencia.Nes amueses de 1993 en prosa creyativa, los autores curien elvehículu espresivu (dalgunos escritores anubrieren los demás elenientosIliterarios), amestándo-y I'imprescindible complementuestéticu-estilísticu, que fai d'una obra semeya valoratible del sotiempu intrínsecu.1993 foi dómina d'esbilles cuentístiques. El mimu d'esti entrafiablefíu bastardu de la lliteratura mayor foi abondu; asina, cási-que'l 80% de lo asoleyao foron garrapiellos de rellatos: xuntescompletes nunos casos, aleatories o parciales n'otros. Cuatru es-critores (Alfonso Velázquez, Pablo Antón Marín Estrada, XulioViejo y Nel Amaro) punxeron na so personal bibliografía'l primerllibru de cuentos; ya otro tanto fixeron Milio Rodríguez Cueto yXulio Vixil coles sos noveles de presentación. Nesti grupu colaría,nestes selmanes d'anguañu, el mierense Ismael González Ariascol so prinierizu escarcéu na novela negra d'intenciones comprometíes,El cuartu negociu, ganadora del Premiu «Xosefa de Xovellanos1992n. Pue afitase, poro, que'l 93 resultare, fasta güei, co-llecha d'estrenos. Y de renovación, polo demás. El mesmu AntónGarcía asoleyare, nesta seronda. un cuentiquín pa neños n'ediciónbillingüe tituláu El pelegrin valiente (SM. Coleición «LleoLleon) dempués de seis años d'astinencia narrativa nes Ilibreríes.Si los títulos n'asturianu nun triunfen na reconocencia xeneralhai d'empicipiar a camentar si Astunes gocia de los adecuaos regatosde promoción y distribución.1.1. El llangreanu Pablo Antón Marín Estrada. dempués d'ani-ciar una prometedora veta poética cuayada del sistemáticu snrrealismude la destrucción en Blues del 1laber;ntu ya esmucise llueudientru de la maleabilidá de los estrapolables modismos con Leshores y Díes d'inocencia: recueye diecisiete cuentos curtios enXente d'esti rnundu g del otru. Son diecisiete exercicios amortiguaospol componente de la estrañeza onde la elementalidá cuerreconstantemente'l peligm de tomase simplismu pol reduccionismu

!j!ijdel arte Iliterariu, a la gueta d'una audiencia ensin zunes gramati-cales complexes. La cadarma lésica ta enforma estremada de Lossos entamos comu autor n'asturianu. Marín Estrada xuega discretamenteente los planos reallimeal de la cotidianeidá nes sos fabulaci'ones,pero'l tipismu del encuadre ya unos personaxes daquéesquemáticos nel so prototipismu resiente les soluciones narrativesque-yos da'] narrador.1.2. N'otru sen-nde l'hermetismu del llinguaxe Uántase comureflexu esotéricu d'un xarabán espresivu- alcuéntrase'l raquíticugarrapiellu de seis rellatos «light» d'Alfonso Velázquez. Bien ceunos abulta p'atropar tola producción d'esti autor tinetense. L'arumeI'escaezu acomuna cincu percurtios cuentos -estampes y un rellatustandar que-y da nome al volume. Nellos I'escritor, xorre-ciendo dende la güeca retórica del verbu diletante, Ilánta-y al receutorde la obra toa mena de torgues idiomátiques, caleyando azarapicones entecortadamente, por mor d'unos noyos estilísticosque caltienen les vicioses conductes de la metalliteratura qu'esani-cia'l verdaderu güanu del logos temáticu, pa espardese nun grandonismufornialista que, quiciabes, l'ego del narrador. L'allorianteestructura ye, en dalgunos rellatos, aborrecible poles cacofoníesy anafóriques repeticiones. Tola materia s'entevena d'un pos-trer sentimientu de pesimismu ya esterilidá sewíu al traviés d'unsupuestu refinamientu de supuesta intelectualidá con elipsis y me-táfores visuales de fuercia provocativa, onde ye constante la fixacióncol güeyu, que, sinceramente. tengo pa mín que nun-y casamui curiosamente.Les propuestes más afayadices de 1993, naxeracuentística, m-bríquenles Xulio Viejo y Nel Amaro.1.3. El carbayón superare, acutando les sos direutrices estilísti-ques nun marcu de posibilidaes que se cabruñen ensin galbanososconceutualismos; Xulio Viejo superare con Les falcatníes del demoniuY cripticismu de la so anterior criy ación, la novela Na llendedel condicionalperfeutu. Nel aconceyamientu de ventiún inflesionesnel rellatu, Viejo procede, cola aidanza de recursos qu'atopenla so esencia ellí, al analis d'aiciones, componamientu y reaicio-nes del protagonista doble de les narraciones. Refugando les di-gresiones emdites (magar que dellos rellatos esclarien el perbonalmenteasimiláu bagaxe Ilibrescu): I'autor priende la incertidu-me nunes hestories definíes ensin grandes despliegues d'artificiosidá,nos entamos cabezaleros con cuatru pincelaes que faen espo-xigar d'esmenu los imaxinativos y sospresivos desenguedeyos argumentales,iguaos pente la naturalidá lo imprevisible. Al abellugudesa innata facilidá pa enfilar la tresgresión de la rutina comufonte de desviación. Daqué restallante en dalgún rellatu, el pretestudel degomu comu omnipresente fuercia, Xulio Viejo introduznosnel xuegu temporal n'ambientes perdixebraos d'urbanu y domésticucostumismu. Más que cuentos de fechos y finxos, los deViejo son cuentos de situación sicolóxica, marcaos pola xusteza yla suxerencia enxamás nun traicionada.1.4. Pela so parte, Nel Amaro reúne en Pnetu jazznueve trabayosnos que'l sarcasmu d'esti inquebrantable policreyador mierensenala ente los desasosegantes rabiones de la Muerte comu temaque, pente I'antigratuidá de la so intensa tipografía, tapez les con-ciencies y sema la intriga dende l'engañu continuu d'esta arpía quecimbla penriba toles xustificaciones. La ferramienta lliterariad'Amaro nun cueye por sospresa a los sos incondicionales. El paisaxey les pulsiones son perconocíes, asina comu esi fuerte roman-ticismu primariu, cásique biolóxicu, les onomatopeyes y reiteracionessemántiques. Tampocu los acordes de compromisu social.l'absurdu o los circulares monólogos, o automonólogos interiores,la obsesión pola debilidá, y la influencia del contestu nel que s'in-xeren, falten. Enviescada nel touterrén que ye Amaro, la so mazaespresiva (allonxada de les piroteunies formalistes) resuena comucenciella voz d'autenticidá insoslayable.2. No que cinca a la narrativa mayor, Miguel Rojo, Milio RodriguezCueto y Xulio Vixil Castañón surdieron, al empar, conproyeutos de catadura estremada.2.1. Histories &un seductor (Memories d'un babayu) foi PremiuTrabe de Narrativa ya incorpórase nos habituales quefaceresd'otm escritor occidental, Miguel Rojo, que tien, nel so costazu,

títulos comu Asina somos nós (Premiu aXosefa de Xovellanos»nel añu '88) o laesbillade rellatos onírico-tradicionales Tienes unatristura nosgüeyos que mefaimal. Rojo arrínca-y forgaxes d'auténticupuxu a la so escritura davezu, primando nel resultáu la su-blimación d'una prosa radical pero irregular y desequilibrada naso desmayada personalidá. El llibru caberu d'elli ta escntu colapriesa l'encargu.2.2. Nun llograre tampocu'l discutíu traductor d'Oscar WildeMilio Rodríguez Cueto, un productu redondu con Románticu, pesiea que ciertos sectores de la cultura asturiana recibiérenla condesaxeraes declaraciones (un mou d'apasionamientu restrinxíu)de tar delantre de la primer ya auténtica novela en llingua Ilariega.Al marxen de talos esparabanes. Románticu ye un perestimableiutentu d'aventar les veleidaes aventureres cola estructuralidáfluida que va amarrando los noyos nun frescu de resonancies crítiquesy cultistes que nun faen escaecese de les velees d'intertestua-lidá que la novela persigue. Rodríguez Cueto recupera'l carismáticupersonaxe de Suárez Concheso (nacíu nes páxines revulsives de«Fueyes Universitaries>>) ya amás olvíase de les sos considerancessol apóstrofu vertíes nel rellatu ensayísticu Diálogu de la llingua olos gocbos llinguareros, broma pesada y paródica, fmtu, de xuru,d'una calentura demagóxica. Con Románticu I'autor demuestraque pue empobinase pelos requexos implosivos de la Ilingua, tan-do enforma preparáu pal retrucamientu y I'argumentación, les intromisionesy guiños intratestuales o la construcción d'atmósferesqu'estelen, y siempres calteniendo la complicidá Uectora.2.3. Con Elparaísu blancu, de Xulio Vixil Castañón, dase carpetazua los enralecíos pasticbes d'otres obres que cayíen nel es-pantible ndículu de la mediocridá pola oposición frontal a una determinadanormativa ortográfica, ente otres causes. Xulio Vixiltien la edá melguera pa nun esbabayar n'escesu, y la mocedá amañosapa esporpolletar, na so reveladora escritura, pola rexenera-ción, pola mesura y pol rigor estilísticunel futuru de lanovela n'astunanu.Comu ye mester, Vixil cumple una negla d'om nes empresesiniciátiques; asina, aconceya una esbilla de vivencies y d'imaxina-ciones, de bisarmes y d'illusiones estétiques, que-y son personalesasgaya, y que puen golifase na so producción poética, principal-mente naqueiia de cuñu minontariu.L'autor de Binienes fala del misteriu del amor, esfilacha la pre-monición de la muerte; ensin embargu, nuu se dexa tentar polapretenciosidá, pol malabarismu de conceutos a seques que deriva-re nun filosofeante escurantismu. Too ello marxinaría la fábulafaza I'ensayu. Afortunadamente, El paraísu blancu mantién eltipu. Vixil perrnítese unes cuantes reflesiones sobre la creyaciónartística. Nesta orientación tán les referencies a una clas de lliteraturapersingular, d'eiiorme pesu y posu nel finxu autobiográficu.La solombra del arxentinu pansiense Cortázar albídrase en Vixilpero tamién en xente mozo prometedor comu Viejo. Les cites Ili-teraries faen de catalizadores de les aiciones mentales y físiquesdel rellatu. L'escntor apúrremos otres claves comu la música 0'1cine (perasitiaes en, por exemplu, Amaro). recurrencies presentesna so narrativa curtia anterior inédita. Amás, ún delospersonaxesrecreyaos d'Elparaísu blancu ye I-emblemáticu cineasta nisu DzigaVertov, formulador y prauticante vanguardista de la teoría delcine-güeyum. Los entamos d'elli desendólcalos nestes páxines elpoeta de A la gueta l'alba. Tuvo redaños p'abordar una personalidáabondo hermética, y de cimientos hestóricos. sortiendu Ilibráudel trance. Tala afición cinéfila nun pue estremase, nel casu de Vixil,d'un aliendu d'idealisrnu socialmente revolucionanu (anquenun tea menos engarrada cola constante, la narrativa del NelAmaro tapezse embaxu una xabaz sorna norteña que nun s'escaezdel so raigañu de compromisu). El gustu pol detalle failu escoyerpa la lleenda d'imprenta esta declaración de principios: «acabód'imprentase nel mes que se recuerden les muertes d'Aida Lafuentey Ernesto Guevaraa. fin pa nada convencional enfotu. conmunchu posu sentimental.Tola novela, nel tonu y nel estilu, fuxe del despilfarni lliterariual tresvel d'actitúes d'escomanada neurastenia barroquizante, quetán a un pasiquín del tracamundiu. La obra de Vixil moldea la ma-

tena mítica y de mitoloxía telúrica xenuinamente astur pa la interpretaciónd'una realidá dual y camudadora. Emplega un tonu xe-neral de ponderatible miticidá nesti viaxe circular y concéntricu.Un almirador de Kavafis y ansí mesmo viaxem empederníu coniuVixil uun podía sustraese a la zuna del moviniientu. Ensin esti cal-ter de viaxe a la gueta de los propios oríxenes, Elparaísu blancuesvaciaríase de sentíu y sigiiificación, porque anque ta organizadaal rodiu d'una fuxida, la novela nun ye escapista, tolo contrario:quier la definición, la conocencia, o meyor, la re-coiiocencia.Elparaísu blancu ensama prestosamente los avances téunicosesperimentaos nesti sieglu dende Joyce, no que respeuta a tiemposya espacios y la so alternancia, o laperspeutiva del narrador. Sosprendentemente,a tenordelllargor de los capítulos, si asina pode-mos bautizar a los pegoyos narrativos, y a tenor tamién del calterinterdependiente d'ellos, Elparaísu blancu úfretnos un arquetipude «novela-baraxa*. Vixil [levántala seriándola en cencielles pin-garates, dalgunes mayores, delles imperceutibles, que la faen, aun tiempu, complexa ya asumible. Sedría una gloriosa determina-ción que, pa ediciones venideres, nun se cosieren les pánineslcapítulu,dexando tala opción de montaxe alpetite del Ilector. Quicia-bes s'algamara. entós, la sobada polisemia de la !literatura, el llectorparticipativu nun altu grau.Elparaísu blancu ye novela seiisonal, o seya, creyación d'íntimesintuiciones; un testu qu'obedez a los xaciosos exes cardinalesdel realismu noventayochista ensin abandonar i'aura dafechamentemoderna. Atopámonos con una novela impresionista onde s'al-vierten resabios del realismu máxicu hispanoamericanu (tales güellesnun son esclusives de Viil na cabera novelística asturiana).Nostante, Viil nun ye partidariu d'inxertos acomodaticios, sinónque se produz una fidelísinia asimilación al conteníu míticdmito-lóxicu de la so autónoma invención. El modelu cobra nueva identidá,sálvase la deuda de la fonte, remocicándola. Vixil, enantesqu'autor, féxose llector de les sos propies fabulaciones pa que'lfluxu nun-y punxera torgues al esclariamientu de los socesos ima-xinaos, y d'esos recurrentes espacios, insuflaos de densidá, d'esa