12.07.2015 Views

Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión - Ex officina ...

Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión - Ex officina ...

Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión - Ex officina ...

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Cerámicas</strong> <strong>hispanorromanas</strong>.<strong>Un</strong> <strong>estado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong>D. Bernal Casaso<strong>la</strong> y A. Ribera i Lacomba (eds. científicos)Editado con motivo <strong>de</strong>l XXVI Congreso Internacional<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Rei Cretariae Romanae FautoresEditaCo<strong>la</strong>bora


ÍndiceIntroducción. “What are we looking for in our pots?” Reflexiones sobre ceramología hispanorromana ................ 15Darío Bernal Casaso<strong>la</strong> y Albert Ribera i LacombaPrólogo. La cerámica hispanorromana en el siglo XXI .............................................................................................. 37Miguel Beltrán LlorisBLOQUE I. ESTUDIOS PRELIMINARESLos estudios <strong>de</strong> cerámica romana en <strong>la</strong>s zonas litorales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica:un ba<strong>la</strong>nce a inicios <strong>de</strong>l siglo XXI.............................................................................................................................. 49Ramón Járrega DomínguezLos estudios <strong>de</strong> cerámica romana en <strong>la</strong>s zonas interiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica. Algunas reflexiones.................. 83Emilio Il<strong>la</strong>rreguiDe <strong>la</strong> arcil<strong>la</strong> a <strong>la</strong> cerámica. Aproximación a los ambientes funcionales <strong>de</strong> los talleres alfareros en Hispania......... 93José Juan Díaz RodríguezHornos romanos en España. Aspectos <strong>de</strong> morfología y tecnología .......................................................................... 113Jaume Coll ConesaEl Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal como espacio periférico <strong>de</strong> imitaciones..................................................................... 127Jordi PrincipalBLOQUE II. ROMA EN LA FASE DE CONQUISTA (SIGLOS III-I A. C.)Las cerámicas ibéricas. Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong>........................................................................................................... 147Helena Bonet y Consuelo MataLa cerámica celtibérica............................................................................................................................................. 171Francisco Burillo, Mª Ascensión Cano, Mª Esperanza SaizLa cerámica <strong>de</strong> tradición púnica (siglos III-I a. C.) .................................................................................................... 189Andrés María Adroher AurouxCerámica tur<strong>de</strong>tana .................................................................................................................................................. 201Eduardo Ferrer Albelda y Francisco José García Fernán<strong>de</strong>z<strong>Cerámicas</strong> <strong>de</strong>l mundo castrexo <strong>de</strong>l NO Peninsu<strong>la</strong>r. Problemática y principales producciones ............................... 221Adolfo Fernán<strong>de</strong>z Fernán<strong>de</strong>z


La cerámica “Tipo Kuass” ......................................................................................................................................... 245Ana Mª Niveau <strong>de</strong> Villedary y MariñasLa cerámica <strong>de</strong> barniz negro .................................................................................................................................... 263José Pérez BallesterProducciones cerámicas militares en Hispania....................................................................................................... 275Ángel MorilloBLOQUE III. NUEVOS TIEMPOS, NUEVOS GUSTOS (AUGUSTO-SIGLO II D. C.)Las cerámicas “Tipo Peñaflor” .................................................................................................................................. 297Macarena Bustamante Álvarez y Esperanza Huguet EnguitaProducciones <strong>de</strong> Terra Sigil<strong>la</strong>ta Hispánica.............................................................................................................. 307Mª Isabel Fernán<strong>de</strong>z García y Merce<strong>de</strong>s Roca RoumensTerra sigil<strong>la</strong>ta hispánica bril<strong>la</strong>nte (TSHB) ............................................................................................................... 333Carmen Fernán<strong>de</strong>z Ochoa y Mar Zarzalejos PrietoLas cerámicas <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s finas en <strong>la</strong> fachada mediterránea <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica y <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Baleares ................. 343Alberto López MullorPare<strong>de</strong>s finas <strong>de</strong> Lusitania y <strong>de</strong>l cuadrante norocci<strong>de</strong>ntal ...................................................................................... 385Esperanza Martín Hernán<strong>de</strong>z y Germán Rodríguez MartínLucernas <strong>hispanorromanas</strong> ...................................................................................................................................... 407Ángel Morillo y Germán Rodríguez MartínLas cerámicas “Tipo Clunia” y otras producciones pintadas <strong>hispanorromanas</strong>....................................................... 429Juan Manuel AbascalLas “cerámicas bracarenses”..................................................................................................................................... 445Rui MoraisEl mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas comunes altoimperiales <strong>de</strong> Hispania........................................................................... 471Encarnación Serrano RamosLa producción <strong>de</strong> cerámica vidriada ........................................................................................................................ 489Juan Ángel Paz PeraltaBLOQUE IV. CERÁMICAS HISPANORROMANAS EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA (SIGLOS III-VII D. C.)Las producciones <strong>de</strong> terra sigil<strong>la</strong>ta hispánica intermedia y tardía.......................................................................... 497Juan Ángel Paz PeraltaLa vajil<strong>la</strong> Terra Sigil<strong>la</strong>ta Hispánica Tardía Meridional .............................................................................................. 541Margarita Orfi<strong>la</strong> PonsLas imitaciones <strong>de</strong> cerámica africana en Hispania.................................................................................................. 553Xavier AquiluéLa cerámica ebusitana en <strong>la</strong> Antigüedad Tardía ........................................................................................................ 563Joan Ramon TorresLas producciones <strong>de</strong> transición al Mundo Islámico: el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica paleoandalusí (siglos VIII y IX)........... 585Miguel Alba Calzado y Sonia Gutiérrez Lloret


BLOQUE V. ALGO MÁS QUE CERÁMICA: LA SINGULARIDAD DE LAS ÁNFORASLas ánforas <strong>de</strong>l mundo ibérico ................................................................................................................................. 617Albert Ribera i Lacomba y Evanthia TsantiniLa producción <strong>de</strong> ánforas en el área <strong>de</strong>l Estrecho en época tardopúnica (siglos III-I a. C.)...................................... 635Antonio M. Sáez RomeroÁnforas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bética.................................................................................................................................................. 661Enrique García Vargas y Darío Bernal Casaso<strong>la</strong>Las ánforas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tarraconense ................................................................................................................................. 689Alberto López Mullor y Albert Martín Menén<strong>de</strong>zLas ánforas <strong>de</strong> Lusitania .......................................................................................................................................... 725Carlos FabiãoBLOQUE VI. OTRAS PRODUCCIONES ALFARERAS Y TENDENCIAS ACTUALESEl material constructivo <strong>la</strong>tericio en Hispania. Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong>..................................................................... 749Lour<strong>de</strong>s Roldán GómezTerracotas y elementos <strong>de</strong> corop<strong>la</strong>stia..................................................................................................................... 775María Luisa RamosAportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueometría al conocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas arqueológicas. <strong>Un</strong> ejemplo hispano.............. 787Josep M. Gurt i Esparraguera y Verònica Martínez FerrerasEl grupo CEIPAC y los estudios <strong>de</strong> epigrafía anfórica en España................................................................................ 807José Remesal Rodríguez


La cerámica ebusitana en <strong>la</strong> Antigüedad TardíaJoan Ramon TorresServei d’Arqueologia. Consell Insu<strong>la</strong>r d’Eivissa i FormenteraEste trabajo, <strong>de</strong> acuerdo con el guión propuesto por loseditores <strong>de</strong>l presente volumen, preten<strong>de</strong> una síntesis y unba<strong>la</strong>nce actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong> fabricación ebusitanaentre los siglos III/IV y VII <strong>de</strong> <strong>la</strong> Era Cristiana.Cabe advertir que el conocimiento actual <strong>de</strong>l tema, sibien no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse un terreno completamenteinexplorado, ni en consecuencia tampoco completamente<strong>de</strong>sconocido, sí <strong>de</strong>be ser calificado <strong>de</strong> incipiente.Incipiente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> un estudioamplio <strong>de</strong> los complejos vascu<strong>la</strong>res, en sus variadoscontextos, y su cuantificación, <strong>de</strong> un número representativo<strong>de</strong> talleres productores insu<strong>la</strong>res, que sin duda fueronabundantes, <strong>de</strong> <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> estudiosarqueométricos sobre cerámicas ebusitanas tardoantiguas,actualmente en marcha, y en <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> un trabajoglobal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> vista productivos,culturales, económicos, tipológicos y cronológicos.La realidad es que quedan muchos datos importan tes,pro ducto sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación reciente, por procesar y extraer <strong>de</strong> ellos <strong>la</strong>s conclusiones oportunas en elsenti do indicado. Precisamente, los matices tipológico ycro nológico serán <strong>la</strong> piedra angu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l presente trabajo,con el convencimiento que se trata <strong>de</strong> anc<strong>la</strong>jes fundamentales pa ra una correcta extrapo<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los datos a los otroscam pos <strong>de</strong> estudio conexos. Por falta <strong>de</strong> espacio en el presente volumen, otros aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> ce rámicaibi cenca tardía serán <strong>de</strong>jados para futuras ocasionesDes<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista crono-tipológico referido sepresentan aquí algunos nuevos tipos, basados en piezas,hasta <strong>la</strong> fecha, inéditas 1 , en el marco <strong>de</strong> un ensayo <strong>de</strong>1 Buena parte <strong>de</strong> los materiales contenidos en <strong>la</strong>s ilustraciones<strong>de</strong>l presente trabajo proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ramon, 1986, don<strong>de</strong> se citan<strong>la</strong>s referencias oportunas. El resto, inédito, en general, es material<strong>de</strong>l mismo autor y en algunos casos en co<strong>la</strong>boración conotros colegas (por ej., Ángeles Martín para es Llimoners y RosaGurrea para es Clot) a quienes se agra<strong>de</strong>ce el po<strong>de</strong>r ahora presentarlo.Los materiales <strong>de</strong> época vánda<strong>la</strong> aquí reproducidosfueron todos ellos publicados en Ramon y Cau, 1997.c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>l cual hace años se dieron avances (Ramon,1986), pero que se hal<strong>la</strong> aún “en construcción”.Prece<strong>de</strong>ntesLos vasos cerámicos <strong>de</strong> época romana encontrados endiversas circunstancias en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ibiza, ya l<strong>la</strong>maron <strong>la</strong>atención <strong>de</strong> los arqueólogos-eruditos <strong>de</strong> principios <strong>de</strong>lsiglo XX, pero no consiguieron casi nunca ponerlos enre<strong>la</strong>ción con cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres fases históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>Antigüedad Tardía, cuyo conocimiento a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>sfuentes clásicas constituía ya entonces un legado tradicional.En el año 1906 <strong>la</strong> Sociedad Arqueológica Ebusitanaexcavó sectores funerarios <strong>de</strong> época imperial ytardoantigua en <strong>la</strong> bahía <strong>de</strong> Portmany y en Ta<strong>la</strong>manca(Roman Calbet, 1906, 28) y, en 1907, más tumbas y otroselementos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma época frente a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> ses Figueretes(Pérez-Cabrero, 1909, 102-103; 1911, 46).En el año 1916, J. Colominas, comisionado por el Institutd’Estudis Cata<strong>la</strong>ns, tuvo como objetivo específico <strong>la</strong>investigación <strong>de</strong> tumbas romanas. Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong> necrópolis<strong>de</strong> can Gavino (Formentera), excavó los cementerios<strong>de</strong> can Prats y can Frit, ambos en el término municipal<strong>de</strong> Sant Antoni <strong>de</strong> Portmany (Colominas, 1915-1920; 1942).Después, C. Román, en una serie <strong>de</strong> campañas realizadasen lugares diversos <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ibiza, localizó,sobre todo en los años 1919 y 1920, diversas tumbas <strong>de</strong>época imperial y tardoantigua en lugares como cas Vildo,can Rempuixa, sa Torrassa, ca na Damiana, can Sa<strong>la</strong>, canSavina, ca n’Arnau, can Guasc y ca na Pol<strong>la</strong> (Román,1921, 12-14 y 25-27).Todo este grupo <strong>de</strong> investigaciones, centrado en elprimer ventenio <strong>de</strong>l siglo XX, aportó, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong>vista ceramológico bajoimperial y tardoantiguo, ante todo,piezas físicas. Éstas, en unos casos, como especialmente<strong>la</strong>s necrópolis <strong>de</strong> Sant Antoni y Ta<strong>la</strong>manca, fueron re-


564 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNproducidas fotográficamente junto con, incluso, indicaciones<strong>de</strong> esca<strong>la</strong> (Roman Calbet, 1906). Sin embargo, nose tienen contextualizaciones c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong><strong>la</strong> Sociedad Arqueológica Ebusitana, mientras que los hal<strong>la</strong>zgos<strong>de</strong> C. Román, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> memoriasmuy preliminares y poco ilustrativas, han permanecidoinéditos hasta hace poco (Tarra<strong>de</strong>ll y Font, 2000), sin quefinalmente su aportación al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica romanatardía pase también <strong>de</strong> un estadio simi<strong>la</strong>r.De hecho, cabe recordar que <strong>la</strong> arqueología ebusitanaanterior a <strong>la</strong> Guerra Civil Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>spreció (exceptocasos especiales, como santuarios púnicos, don<strong>de</strong>abundaban terracotas) toda intervención en yacimientosque no fueran sepulturas, don<strong>de</strong>, a efectos simplementemuseológicos, hal<strong>la</strong>r cerámicas y objetos completos eracon diferencia una tarea más sencil<strong>la</strong>.En síntesis, <strong>la</strong> aportación a <strong>la</strong> ceramología tardoantigua<strong>de</strong> esta etapa arqueológica fue el conocimiento preliminary una base <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong>vasos que más habitualmente contenían <strong>la</strong>s tumbas. Eneste sentido, cabe ahora añadir que se trata <strong>de</strong> una gamamuy selectiva, puesto que se reduce, prácticamente sinexcepciones, a <strong>la</strong> presencia –muy esporádica, sobre todoa partir <strong>de</strong>l siglo V– <strong>de</strong> jarros/as <strong>de</strong> formato mediano ypequeño.En el marco citado, y como excepción, <strong>la</strong> aportación<strong>de</strong> Colominas se erige a nivel científico en una especie<strong>de</strong> oasis. El significativo número <strong>de</strong> tumbas romanas quellegó a excavar el investigador catalán fue publicado conindicaciones bastante más precisas, <strong>de</strong> modo que ha sidoposible un grado consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> contextualización <strong>de</strong>los hal<strong>la</strong>zgos. En especial, <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong>tipos cerámicos (RE-0303, RE-0302, RE-0304, RE-0307c,entre otros) con monedas <strong>de</strong> los siglos III y IV sigue, aúnhoy, siendo una base cronológica firme.Sin embargo, con posterioridad a esta etapa, se produjoun paro casi total en <strong>la</strong> investigación arqueológicaibicenca, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> campo no se r ea -nu dó sino ya bien entrada <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años 70.Des<strong>de</strong> entonces y hasta <strong>la</strong> actualidad, numerosas excavacioneshan ido poniendo en evi<strong>de</strong>ncia niveles tantofunerarios, como <strong>de</strong> hábitat y <strong>de</strong> industria bajoimperialesy tardoantiguos en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ibiza.Aparte <strong>de</strong> intervenciones en <strong>la</strong>s uil<strong>la</strong>e <strong>de</strong> ses Païsses<strong>de</strong> Ca<strong>la</strong> d’Hort –edificio A– (Ramon, 1984; 1994; 1995),s’Argamassa –1985-1987– (Gurrea y Fernán<strong>de</strong>z, 1995),can Fita –1986– (González y Pacheco, 2002) y es Clot–1979 y 1989– (Gurrea y Ramon, 1999) han sido realizadasotras intervenciones <strong>de</strong> urgencia en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ibiza yse han investigado, también con metodología mo<strong>de</strong>rna,diversos horizontes bajoimperiales y tardoantiguos, algunos<strong>de</strong> ellos también funerarios, como <strong>la</strong>s importantesnecrópolis <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Aragón núm. 33 –1980– (Ramon,1986) –cementerio urbano que se extien<strong>de</strong> también porso<strong>la</strong>res vecinos excavados posteriormente (Esquembre etalii, 2005)–, hort <strong>de</strong>s Llimoners –1998– (Ramon, Martíny Márquez, 2004), hort <strong>de</strong>s Palmer –2002– (Graziani,2004), etc.Sin embargo, <strong>la</strong> realidad es que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> es -tos nuevos datos, hecha salvedad <strong>de</strong> los avances bi bliográ -ficos antes citados, se hal<strong>la</strong>n aún en curso <strong>de</strong> pro ce samientoy ahora no han podido ser tenidos en con si<strong>de</strong>ración, sinoa nivel muy parcial, excepto en ca sos como ses Païsses<strong>de</strong> Ca<strong>la</strong> d’Hort, es Clot, c/ Ara gón núm. 33 o s’hort <strong>de</strong>s Llimoners.En cuanto a <strong>la</strong> investigación específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámicaebusitana bajoimperial y tardoantigua, cabe otorgar elgrado <strong>de</strong> pionero al estudio <strong>de</strong> los vasos cerámicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>snecrópolis <strong>de</strong> can Gabino, can Prats y can Frit, como seha dicho, excavadas por J. Colominas, a cargo <strong>de</strong> M. Roca(1974).En los años 80 se publicó el avance <strong>de</strong> una nuevac<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica ebusitana <strong>de</strong> época romana(Ramon, 1986), que entre otros datos, se basó fundamentalmenteen los resultados, muy importantes para <strong>la</strong>tardoantigüedad ebusitana, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s excavaciones realizadasentre 1982 y 1985 en el edificio A <strong>de</strong> ses Païsses <strong>de</strong>Ca<strong>la</strong> d’Hort (Ramon, 1984; 1994; 1995).Dicha c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>fine tipos <strong>de</strong> producción in su<strong>la</strong>rbajo <strong>la</strong> sig<strong>la</strong> RE (= romano/a ebusitano/a), organizandomediante cuatro cifras, seguidas <strong>de</strong> letras minúscu<strong>la</strong>s, losvasos por categorías funcionales y morfológicas. Así, porejemplo, <strong>la</strong>s ánforas se enmarcan en RE-01, <strong>la</strong>s jarras <strong>de</strong>dos asas RE-02, los jarros <strong>de</strong> un asa RE-03, los cuencos RE-08 y RE-09, etc., pero ya se ha dicho que esta c<strong>la</strong>sificaciónaún no ha sido publicada <strong>de</strong> modo global.Muchos <strong>de</strong> los tipos –aunque, ni <strong>de</strong> lejos, <strong>la</strong> totalidad<strong>de</strong> los registrados (en general <strong>de</strong>bido a su muti<strong>la</strong>ción)–fueron presentados en el citado trabajo <strong>de</strong> 1986. Los másrepresentativos <strong>de</strong> los pertenecientes al ámbito temporal<strong>de</strong>l presente trabajo son aquí reproducidos nuevamente(en caso contrario, se cita <strong>la</strong> publicación original)y, a<strong>de</strong>más, se presentan otros no publicados, o no c<strong>la</strong>sificadosantes.


LA CERÁMICA EBUSITANA EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA 565El marco históricoLos más <strong>de</strong> cuatro siglos que abarca el tema <strong>de</strong>l presentetrabajo se hal<strong>la</strong>n jalonados por tres etapas históricas distintas,que se reflejan c<strong>la</strong>ramente a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuentesliterarias antiguas.La primera correspon<strong>de</strong> al Bajo Imperio Romano,momento <strong>de</strong> profundas transformaciones económicas,sociales y políticas, cuyo fin, para el caso insu<strong>la</strong>r, se sitúaen el año 454, época <strong>de</strong> Genserico (Víctor Vitensis, Hist.pers. Wand. I, 4, 13), con <strong>la</strong> anexión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s al reinovándalo <strong>de</strong> Cartago. Cabe seña<strong>la</strong>r que los vándalos yahabían realizado sobre <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s incursiones <strong>de</strong> saqueoimportantes, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l 424 (Idacio, Chron., 72), que talvez <strong>de</strong>jaron rastros <strong>de</strong> interés arqueológico.La segunda, <strong>la</strong> época vánda<strong>la</strong>, tuvo comienzo en e<strong>la</strong>ño 454 y acabó con <strong>la</strong> conquista –o reconquista, si seprefie re– <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s por parte <strong>de</strong>l Imperio Romano <strong>de</strong>Orien te, es <strong>de</strong>cir, el mundo bizantino, en <strong>la</strong> gran épo ca ex -pansiva (Renovatio Imperi) <strong>de</strong> Justiniano I. Algunos acontecimientosreflejados por <strong>la</strong>s fuentes –por ejemplo, <strong>la</strong><strong>de</strong>portación a Cartago <strong>de</strong> Ophilio, obispo <strong>de</strong> Ebusus, enépoca <strong>de</strong> Hunerico, en el año 483 (Víctor Vitensis, Hist.pers. Prov. Afr., III, 6, 29)– jalonan una etapa que a nive<strong>la</strong>rqueológico va siendo pau<strong>la</strong>tinamente conocida.La tercera, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> época bizantina, tiene puestambién un inicio histórico c<strong>la</strong>ro, el 534, año <strong>de</strong> <strong>la</strong> mencionadaconquista bizantina materializada por Apolinar,enviado por Belisario (Procopio <strong>de</strong> Cesarea, Bel. Vand.,II, 5- 7), como se ha dicho, en época <strong>de</strong> Justiniano. Encambio, su límite final resulta bastante oscuro. Se trata<strong>de</strong> un problema que ha sido p<strong>la</strong>nteado en ocasiones distintas(Ramon, 1994; 1995; 2004; 2005), en el sentido <strong>de</strong>que tampoco está muy c<strong>la</strong>ro en qué momento pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rse<strong>de</strong> una ocupación o dominio efectivo islámico <strong>de</strong><strong>la</strong> is<strong>la</strong>.La realidad arqueológica parece <strong>de</strong>mostrar una continuidad<strong>de</strong>l mundo bizantino, por lo menos, hasta finales<strong>de</strong>l siglo VII o inicios <strong>de</strong>l VIII, a partir <strong>de</strong> cuando <strong>la</strong>oscuridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuentes y <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología parecen absolutas.En re<strong>la</strong>ción a esto cabe no olvidar que en este momento,tan tardío, aún se registraron posibles intentosbizantinos <strong>de</strong> intervención militar en costas peninsu<strong>la</strong>respróximas a Ibiza. Es conocido, por ejemplo, el episodio<strong>de</strong> una “flota griega” que habría sido vencida porel con<strong>de</strong> Teodomiro, gobernador <strong>de</strong>l levante peninsu<strong>la</strong>r(Chron. Muz. 87, 1) sub Egicam et Uitizam Gothorum regibus(698-702 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Era). Por el resto, para <strong>la</strong> etapa bizantina<strong>de</strong> Ibiza no existen otras fuentes literarias directas,<strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong> célebre respuesta, a finales <strong>de</strong>lsiglo VI, <strong>de</strong> Liciniano <strong>de</strong> Carthago Spartaria al obispoVicente <strong>de</strong> Ebusus, en época <strong>de</strong> Mauricio, importantesólo a efectos socio-religiosos.La cerámica ebusitana en <strong>la</strong> Antigüedad TardíaEl estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica ebusitana <strong>de</strong> época tardoantiguase hal<strong>la</strong> matizado por una serie <strong>de</strong> factores, que cabetener en consi<strong>de</strong>ración, principalmente:• La existencia <strong>de</strong> multitud <strong>de</strong> talleres repartidos por toda<strong>la</strong> is<strong>la</strong>. A pesar <strong>de</strong> no haberse estudiado ninguno <strong>de</strong>s<strong>de</strong>un punto <strong>de</strong> vista global, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> fragmentos<strong>de</strong> <strong>de</strong>sechos típicos <strong>de</strong> esta fase en <strong>la</strong>s más diversaszonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> pone <strong>de</strong> manifiesto esta realidad que,al menos en parte, explica una variabilidad <strong>de</strong> morfologías,en <strong>de</strong>talle, re<strong>la</strong>tivamente alta.• La gran aceptación <strong>de</strong> cerámicas foráneas en Ibiza duranteel Imperio y Antigüedad Tardía. Se trata, bási ca men te, <strong>de</strong>una aceptación o integración selecti va. Ac tualmen te estác<strong>la</strong>ro que partir <strong>de</strong>l siglo II <strong>de</strong> <strong>la</strong> Era Cristiana, sino antes,<strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> ol<strong>la</strong>s, cacero<strong>la</strong>s y otros vasos <strong>de</strong>stinadosa <strong>la</strong> cocción y/o calentamiento <strong>de</strong> alimentos <strong>de</strong>sa pareció<strong>de</strong> los talleres ebusitanos a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pro ducciones norteafricanasy nunca se volvió a recuperar. Del mismo modo,en horizontes <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo III (HX-3, avda. España,3) se observa una enorme escasez <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> mesatipo bol, escudil<strong>la</strong>, p<strong>la</strong>to o cuenco locales, a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>importación <strong>de</strong> vasos <strong>de</strong> este tipo, principalmente sigil<strong>la</strong>tasafricanas, aunque también (en el siglo IV) gálicas, tipolucente y, en menor medida, D.S.P. Sin embargo, esta ten<strong>de</strong>ncia,a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigüedad Tardía, volvió a bascu<strong>la</strong>ren sentido contrario, puesto que este tipo <strong>de</strong> vaso es otravez muy frecuente a fines <strong>de</strong>l Bajo Imperio y durante <strong>la</strong>sfases Vánda<strong>la</strong> y Bizantina.• <strong>Un</strong> último factor que cabe no per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista es que <strong>la</strong>alfarería bajoimperial y tardoantigua ebusitana fue precedida<strong>de</strong> una muy importante tradición anterior. Esbien sabido que <strong>la</strong> is<strong>la</strong> Pitiusa contó con una industriacerámica muy activa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong>l asentamiento<strong>de</strong> fenicios en <strong>la</strong> bahía <strong>de</strong> Ibiza, en los inicios <strong>de</strong>l sigloVI a. C., hasta <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> <strong>la</strong> época bizantina, casimil trescientos años <strong>de</strong>spués. Dicha tradición <strong>de</strong>jó al-


LA CERÁMICA EBUSITANA EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA 567Figura 1. Ánforas y jarras ebusitanas <strong>de</strong>l Bajo Imperio (siglos III/IV-primera mitad siglo V). 1: Sagunto. 2 y 3: PCH/A, cisterna, nivel V.4: MAEF. 5: can Frit, tumba 2. 6 y 7: Sant Antoni.


568 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNFigura 2. Jarras ebusitanas y cuenco <strong>de</strong>l Bajo Imperio (siglo IV-primera mitad siglo V). 1: cases Barates. 2: can Gavino, tumba 2. 3 y5: i<strong>de</strong>m, tumba 1. 4 y 9-11: PCH/A, cisterna, nivel V. 6: can Frit, tumba 5. 7: es Llimoners. 8: can Frit, tumba 11.


LA CERÁMICA EBUSITANA EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA 569Figura 3. Cuencos ebusitanos <strong>de</strong>l Bajo Imperio (siglos III/IV-primera mitad siglo V). 1: PCH/A, cisterna, nivel IV. 2, 4 y 6: i<strong>de</strong>m, nivel V.3: ca n’Adreuet. 5: Estany <strong>de</strong>s Peix (Formentera).


570 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNFigura 4. Decoraciones incisas monolineales sobre cerámicas ebusitanas bajo imperiales (1-5) y vánda<strong>la</strong>s (6-9). 1-4: PCH/A. 5: es Palmer.6-9: castillo <strong>de</strong> Ibiza.


572 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNFigura 5. Jarra y gran<strong>de</strong>s cuencos ebusitanos <strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Ibiza, época vánda<strong>la</strong> (circa 475-525).


LA CERÁMICA EBUSITANA EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA 573Figura 6. Cuencos ebusitanos diversos <strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Ibiza, época vánda<strong>la</strong> (circa 475-525).


LA CERÁMICA EBUSITANA EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA 575bien entendido que sobre el cuello y otras zonas los jarrossuelen llevar bandas y meandros, tanto monolineales,como polilineales.• Puntil<strong>la</strong>do realizado mediante peines <strong>de</strong> distinto número<strong>de</strong> púas (los mismos que se utilizaron para <strong>la</strong>sbandas y los meandros), que se c<strong>la</strong>van en perpendicu<strong>la</strong>rsobre los vasos sin cocer, pero sin arrastre <strong>la</strong>teral. Losmotivos con esta técnica son variados y adquieren uncierto grado <strong>de</strong> libertad compositiva. Pue<strong>de</strong>n citarse, porejemplo, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> bandas a modo <strong>de</strong> espina <strong>de</strong>pescado o los cuadrados cruzados por aspas. El puntil<strong>la</strong>doaparece también combinado con líneas o bandashorizontales y meandros, seguramente sin agotar<strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l repertorio.• <strong>Un</strong>gu<strong>la</strong>dos. Se entien<strong>de</strong> aquí con este nombre los motivosobrados a peine <strong>de</strong> distintas púas, que van repitiendoa intervalos, generalmente sobre trayectoriashorizontales, segmentos <strong>de</strong> arco mas bien cortos, querecuerdan <strong>la</strong> impresión que <strong>de</strong>jaría una uña humana.Se combinan en unos mismos vasos con líneas horizontalesy meandros.• Círculos impresos. Se trata <strong>de</strong> círculos en negativo, <strong>de</strong>poco diámetro, impresos con el extremo <strong>de</strong> un instrumentotubu<strong>la</strong>r. Se pue<strong>de</strong>n agrupar formando zonasamplias o espacios enmarcados por líneas incisas, componiendomotivos geométricos. Se pue<strong>de</strong>n combinarcon dichas líneas incisas o con <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> palmetas,sin duda, entre otras posibilida<strong>de</strong>s.La segunda fase, que cubre toda o <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>lsiglo VII, se caracteriza, en cambio, por una acentuada <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>nciaen <strong>la</strong> <strong>de</strong>coración. En este sentido, es significativa<strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición en los horizontes finales <strong>de</strong> plenosiglo VII, <strong>de</strong>l edificio A <strong>de</strong> ses Païsses <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong> d’Hort, <strong>de</strong>todo tipo <strong>de</strong> palmetas, círculos incisos, puntil<strong>la</strong>dos, etc.,<strong>de</strong>scritos para el momento anterior. Únicamente perduranlos meandros y <strong>la</strong>s bandas horizontales, a veces juntasy, a veces, separadas, que ya no parecen combinarse(o lo hacen más raramente) con incisiones monolineales,sino que se trata siempre <strong>de</strong> una técnica polilineal, únicamentees posible <strong>la</strong> perduración en este momento <strong>de</strong>los ungu<strong>la</strong>dos.Incluso se observa un uso más restrictivo <strong>de</strong> dicha técnicay su aplicación preferente en jarros y jarras, pero no–o no tanto, en re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> fase anterior– sobre otros vasos,como cuencos diversos, estos últimos aparecen mayoritariamenteexentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>coración incisa, o <strong>de</strong> otro tipo.Finalmente, cabe <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s cerámicas bizantinastardías presentan frecuentemente una lechada <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>b<strong>la</strong>nca en sus caras <strong>de</strong> mediana calidad, tratándose, porel resto, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pastas habituales en Ibiza, <strong>de</strong>scritas enmultitud <strong>de</strong> ocasiones.


576 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNFigura 7. Ánforas ebusitanas <strong>de</strong> época bizantina (siglos VI-VII). 1: es Llimoners. 2 y 3: es Clot.


LA CERÁMICA EBUSITANA EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA 577Figura 8. Jarras ebusitanas <strong>de</strong> época bizantina (siglos VI-VII). 1: can Frit, tumba 17, 2: Sant Antoni. 3: can Gavino, tumba 3. 4-8: PCH/A.


580 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNFigura 11. Cuencos y páteras diversas ebusitanas <strong>de</strong> época bizantina (siglos VI-VII). 1-3 y 6-10: PCH/A. 4: es Palmer. 5: es Llimoners.


LA CERÁMICA EBUSITANA EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA 581Figura 12. Cuencos con pitorro vertedor ebusitanos <strong>de</strong> época bizantina (siglos VI-VII). 1: PCH/A. 2: ses Figueretes. 3: Ibiza, sin proce<strong>de</strong>nciaconcreta.


582 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓNFigura 13. Decoraciones sobre cerámicas ebusitanas <strong>de</strong> época bizantina. 1-8 y 10-12: PCH/A. 9: p<strong>la</strong>tja d’en Bossa (1-2: meandros polilineales.3 y 4: meandros y bandas polilineales. 5 y 7: motivos puntil<strong>la</strong>dos. 6 y 9: motivos varios polilineales y bandas. 8: ungu<strong>la</strong>dospolilineales. 10: círculos impresos y palmetas. 11: círculos impresos enmarcados por líneas). 12: bandas polilineales.


LA CERÁMICA EBUSITANA EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA 583BibliografíaColomines, J. (1915-1920): “Necrópolis romanes d’Eivissai Formentera”, Anuari <strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Ca<strong>la</strong>ta<strong>la</strong>nsVI, Barcelona.Colomines, J. (1942): “<strong>Ex</strong>cavaciones <strong>de</strong> necrópolis romanasen Ibiza y Formentera”, Ampurias IV, Barcelona,pp. 139-154.Esquembre, M. A., Graziani, G. J., Moltó, J y Ortega, J. R.(2005): “<strong>Ex</strong>cavaciones arqueológicas en un so<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>calle Joan P<strong>la</strong>nells (Eivissa)”, Fites, 5, Eivissa, pp. 9-16.González, R. (1990): El verte<strong>de</strong>ro <strong>la</strong> Avenida <strong>de</strong> España,3 y el siglo III d. <strong>de</strong> C. en Ebusus. Trabajos <strong>de</strong>l MuseoArqueológico <strong>de</strong> Ibiza 22, Ibiza.González, R. y Pacheco, E. (2002): “Can Fita, onze seglesd’un assentament rural <strong>de</strong> l’antiguitat ebusitana(segle IV a. C.-segle VII d. C.)”, González, R. (coord.),Qua<strong>de</strong>rns d’Arqueologia Pitiüsa. Consell Insu<strong>la</strong>r d’Eivissai Formentera / Servei Tècnic d’Arqueologia, 7,Eivissa.Graziani, G. J. (2004): “Noves da<strong>de</strong>s arqueològiques <strong>de</strong>lp<strong>la</strong> <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong> a l’antiguitat: <strong>Ex</strong>cavacions d’urgència alcarrer <strong>de</strong> Sant Cristòfol durant l’any 2002”, Fites, 4.Eivissa, pp. 21-28.Gurrea, R. y Fernán<strong>de</strong>z, J. (1995): “S’Argamassa”, Enciclopèdiad’Eivissa i Formentera, vol. 1. Eivissa, pp.210-211.Gurrea, R. y Ramon, J. (1999): “Es clot <strong>de</strong> Baix”, Enciclopèdiad’Eivissa i Formentera, vol. 3, Eivissa, pp.154-155.Pérez-Cabrero, A. (1909): Ibiza: Arte, Agricultura, Comercio,Costumbres, Historia, Industria, Topografía,Guía <strong>de</strong>l Turista, Barcelona.Pérez-Cabrero, A. (1911): Ibiza arqueológica, Barcelona.Ramon, J. (1984): L’assentament rural púnico-romà <strong>de</strong>ses Païsses <strong>de</strong> ca<strong>la</strong> d’Hort (Can Sorà) a Sant Josep(Eivissa), Conselleria <strong>de</strong> Cultura i Esports. Consell Insu<strong>la</strong>rd’ Eivissa i Formentera, Eivissa.Ramon, J. (1986): El baix imperi i l’època bizantina ales illes Pitiüses. Conselleria <strong>de</strong> Cultura. Consell Insu<strong>la</strong>rd’Eivissa i Formentera, Servei Tècnic d’Arqueologia,Eivissa.Ramon, J. (1994): Ses Païsses <strong>de</strong> ca<strong>la</strong> d’Hort. <strong>Un</strong> esta -bliment rural d’època antiga al sud-oest d’Eivissa.Qua<strong>de</strong>rns d’Arqueologia Pitiüsa 1, Servei Tècnic d’Arqueologia.Conselleria <strong>de</strong> Cultura, E. i Patrimoni. ConsellInsu<strong>la</strong>r d’Eivissa i Formentera, Eivissa, pp. 24.Ramon, J. (1995): Ses Païsses <strong>de</strong> ca<strong>la</strong> d’Hort. <strong>Un</strong> establimentrural d’època antiga al sud-oest d’Eivissa. Qua<strong>de</strong>rnsd’Arqueologia Pitiüsa 1 (2ª edició actualitzadai ampliada), Servei Tècnic d’Arqueologia. Conselleria<strong>de</strong> Cultura, E. i Patrimoni. Consell Insu<strong>la</strong>r d’Eivissa iFormentera, Eivissa.Ramon, J. (2000): Estudi arqueològic i històric <strong>de</strong>l castelld’Eivissa. I. Estructures i elements arquitectònics,Qua<strong>de</strong>rns d’Arqueologia Pitiüsa, 6, Servei Tècnicd’Arqueologia, Conselleria <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong>l Consell Insu<strong>la</strong>rd’Eivissa i Formentera, Eivissa.Ramon, J. (2004): “La ciutat romana d’Ebusus”, Ciutatsromanes <strong>de</strong>l llevant peninsu<strong>la</strong>r i les illes Balears. ElsJuliols. Biblioteca <strong>Un</strong>iversitària. Enciclopèdia Cata<strong>la</strong>na,Barcelona, pp. 261-314.Ramon, J. (2005): “L’antiguitat tardana a Eivissa, da<strong>de</strong>s<strong>de</strong> l’arqueologia recent”, XXIII Jorna<strong>de</strong>s d’EstudisHistòrics Locals, Institut d’Estudis Baleàrics, Palma,pp. 487-500.Ramon, J. (2006): “Les àmfores altimperials d’Ebusus”,Monografies 8, MAC-Barcelona, pp. 241-270.Ramon, J. y Cau, M. A. (1997): “Niveles <strong>de</strong> época vánda<strong>la</strong><strong>de</strong> es Castell (Eivissa)”,Contextos ceràmics d’èpocaromana tardana i <strong>de</strong> l’alta edat mitjana (seglesIV-X). Tau<strong>la</strong> Rodona (6-8 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 1996, Badalona).Arqueo Mediterrània 2, Treballs <strong>de</strong> l’Àread’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Un</strong>iversitat <strong>de</strong> Barcelona, Barcelona,pp. 269-311.Ramon, J., Martín, A. y Márquez, N. (2004): “S’hort <strong>de</strong>s Llimoners”,Enciclopèdia d’Eivissa i Formentera, vol.8, Eivissa, pp. 22-23.Roca, M. (1974): “Estudio <strong>de</strong> los materiales proce<strong>de</strong>ntes<strong>de</strong> <strong>la</strong>s necrópolis tardorromanas <strong>de</strong> can Gabino (Formentera),can Prats y can Frit (Ibiza)”, VI SymposiumInternacional <strong>de</strong> Prehistoria Peninsu<strong>la</strong>r, Barcelona,pp. 407-434.Román Calbet, J. (1906): Los nombres e importancia arqueológica<strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Pythiusas, Barcelona.Román, C. (1921): “<strong>Ex</strong>cavaciones en diversos lugares <strong>de</strong><strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ibiza. Memoria <strong>de</strong> los resultados obtenidosen <strong>la</strong>s excavaciones practicadas en 1919 y 1920”, Memorias<strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Superior <strong>de</strong> <strong>Ex</strong>cavaciones y Antigüeda<strong>de</strong>s43, Madrid.Tarra<strong>de</strong>l, M. y Font, M. (2000): Necrópolis rurales púnicasen Ibiza. Treballs <strong>de</strong>l Museu Arqueològic d’Eivissai Formentera 45, Govern <strong>de</strong> les Illes Balears.Conselleria d’Educació i Cultura. Eivissa.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!