Travesía de lo popular en la crítica literaria ecuatoriana
Travesía de lo popular en la crítica literaria ecuatoriana
Travesía de lo popular en la crítica literaria ecuatoriana
- No tags were found...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Travesía</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> <strong>ecuatoriana</strong>
UNIVERSIDAD ANDINA SIMÓN BOLÍVAR, SEDE ECUADORToledo N22-80Teléfonos: (593-2) 556405, 508150Fax: (593-2) 508156Apartado postal: 17-12-569Quito, EcuadorE-mail: uasb@uasb.edu.echttp: //www.uasb.edu.ec
Sofía Pare<strong>de</strong>s<strong>Travesía</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> <strong>ecuatoriana</strong>Quito, 2000
<strong>Travesía</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> <strong>ecuatoriana</strong>Sofía Pare<strong>de</strong>sPrimera edición:Corporación Editora NacionalUniversidad Andina Simón Bolívar, Se<strong>de</strong> EcuadorQuito, junio 2000Coordinación editorial:Quinche Ortiz CrespoDiseño gráfico y armado:Taller <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Editora NacionalCubierta:Quinche Ortiz CrespoCorrección <strong>de</strong> textos:Fernando BalsecaImpresión:Gutemberg & Aldus,Yánez Pinzón N26-197 y La Niña, QuitoISBN: Corporación Editora Nacional9978-84-250-0 (serie)9978-84-272-1 (número 12)ISBN: Universidad Andina Simón Bolívar, Se<strong>de</strong> Ecuador9978-19-001-5 (serie)9978-19-016-2 (número 12)Derechos <strong>de</strong> autor:Inscripción: 014050Depósito legal: 001575CORPORACIÓN EDITORA NACIONALRoca E9-59 y Tamayo • Teléfonos: (593-2) 554358, 554558Fax: (593-2) 566340 • Apartado postal: 17-12-886 • Quito, EcuadorTítu<strong>lo</strong> original: Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong>: vicisitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una travesíaTesis para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l títu<strong>lo</strong> <strong>de</strong> Magíster <strong>en</strong> LetrasPrograma <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Letras, 1997Autor: Sofía Pare<strong>de</strong>sTutor: Alejandro MoreanoCódigo bibliográfico <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información: T-0039
Cont<strong>en</strong>idoPró<strong>lo</strong>go / 7Introducción / 9Capítu<strong>lo</strong> ILa mo<strong>de</strong>rnidad y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> / 11a) La dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> / 12b) La disociación <strong>en</strong>tre oralidad y escritura / 13c) El <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre tradición y mo<strong>de</strong>rnidad / 15Capítu<strong>lo</strong> IILo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> interpretaciones sociales y <strong>literaria</strong>s / 19a) El pueb<strong>lo</strong> como productor <strong>de</strong> cultura / 21b) El pueb<strong>lo</strong> como objeto <strong>de</strong> opresión y sujeto <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia / 27c) El pueb<strong>lo</strong> como espacio <strong>de</strong> tradición e i<strong>de</strong>ntidad / 30Pureza y contaminación <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> / 30Paradojas <strong>en</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> / 38d) Lo propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o: una literatura nacional <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> / 40Capítu<strong>lo</strong> IIILo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales / 49a) El <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario / 51b) La c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>l marg<strong>en</strong> / 55c) Celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong> risa <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> / 57Bibliografía / 63Universidad Andina Simón Bolívar / 67Títu<strong>lo</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Serie Magíster / 68
Pró<strong>lo</strong>goEn <strong>Travesía</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> <strong>ecuatoriana</strong> Sofía Pare<strong>de</strong>s parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong>c<strong>en</strong>tralidad que ocupa <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales para preguntarse por <strong>lo</strong>s modos <strong>en</strong> que se harepres<strong>en</strong>tado <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s discursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> instancias académicas universitarias, <strong>en</strong>medio <strong>de</strong> un juego <strong>de</strong> oposiciones y jerarquizaciones que han construido <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong> literario.Para el<strong>lo</strong>, Sofía Pare<strong>de</strong>s aborda el estudio <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> textos que ha circu<strong>la</strong>do, <strong>en</strong>tre 1975 y 1995, <strong>en</strong> <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia<strong>ecuatoriana</strong> bajo <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> pon<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong>sayos, tesis, mesas redondas, congresos, seminarios.Sabemos que <strong>la</strong> investigación actual <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras está ori<strong>en</strong>tada a conocer ycompr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> producción y significación <strong>de</strong> textos culturales <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> un <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno al estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong>literatura, <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l canon y el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición. Se trata pues <strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> estudio que int<strong>en</strong>taproblematizar <strong>la</strong> noción misma <strong>de</strong> literatura <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> incorporar <strong>en</strong> el<strong>la</strong> <strong>lo</strong>s múltiples textos producidos por unasociedad profundam<strong>en</strong>te heterogénea y que antes eran consi<strong>de</strong>rados objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>l folk<strong>lo</strong>re, <strong>la</strong> etnografía, <strong>la</strong>antropo<strong>lo</strong>gía. Se trata <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> producir dispositivos teóricos que puedan servir para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r aquel<strong>la</strong>stextualida<strong>de</strong>s producidas <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s híbridas y contradictorias para p<strong>en</strong>sar el estatus socio-cultural <strong>de</strong> dichasmanifestaciones discursivas. De esta manera, Sofía Pare<strong>de</strong>s se propone <strong>en</strong> este libro precisar <strong>lo</strong>s dispositivos teóricos, <strong>lo</strong>srefer<strong>en</strong>tes políticos, <strong>la</strong>s matrices y políticas culturales que han guiado <strong>la</strong> investigación y el <strong>de</strong>bate académico <strong>en</strong> torno a<strong>la</strong> va<strong>lo</strong>ración, legitimación y estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>ecuatoriana</strong> <strong>en</strong> el afán <strong>de</strong> trazar una suerte <strong>de</strong> tradición teórica<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong>.Sofía Pare<strong>de</strong>s sosti<strong>en</strong>e que es necesario at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> que ciertas producciones son culturalm<strong>en</strong>teasumidas como <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>en</strong> un proceso histórico que implica cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica tanto <strong>de</strong> sus autores como <strong>de</strong>qui<strong>en</strong>es se propon<strong>en</strong> interpretar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> un <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>necesidad <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, integración y difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s sometidas a procesos <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>nización.Esta reflexión se pregunta por <strong>lo</strong>s modos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> asume y utiliza <strong>la</strong>s nociones sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> diversos campos disciplinarios; <strong>lo</strong>s mecanismos <strong>de</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario cultural ypolítico; <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> va<strong>lo</strong>rización cultural <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>; <strong>lo</strong>s cambios que se han dado <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción,circu<strong>la</strong>ción y consumo <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s bi<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s prácticas culturales <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es; <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> literario <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> problemática<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad cultural; <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes estrategias utilizadas para analizar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> literario; <strong>lo</strong>subalterno y <strong>lo</strong> híbrido como nociones básicas que sust<strong>en</strong>tarían el ocultami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>; <strong>lo</strong> propioy <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad; <strong>la</strong> literatura como espacio privilegiado para repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>diversidad y <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s culturales; el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario, <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>l marg<strong>en</strong> y <strong>la</strong> celebración<strong>de</strong> <strong>la</strong> risa <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.En América Latina <strong>la</strong>s paradojas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>sigual g<strong>en</strong>eró instituciones y prácticas <strong>de</strong>l saber <strong>de</strong>s<strong>de</strong>siempre heterogéneas, irreductibles a principios <strong>de</strong> autonomía que hubieran <strong>de</strong>marcado límites fijos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s disciplinas.Este proceso g<strong>en</strong>eró también literaturas profundam<strong>en</strong>te híbridas, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te interv<strong>en</strong>idas por otros discursos einstituciones, literaturas y campos <strong>de</strong> estudios literarios que <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie misma <strong>de</strong> sus géneros y sus formas<strong>de</strong>sbordan <strong>lo</strong>s marcos <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialización disciplinaria. Esta lúcida travesía realizada por Sofía Pare<strong>de</strong>s <strong>en</strong> torno a <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> <strong>ecuatoriana</strong> cuestiona <strong>lo</strong>s modos habituales <strong>en</strong> que se ha asumido <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>,para subrayar <strong>lo</strong>s efectos <strong>de</strong> verdad que dichas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias analíticas habrían g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate crítico contemporáneo<strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> literatura, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>la</strong> tradición.Alicia Ortega
IntroducciónLas reflexiones sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>la</strong> cultura han sido una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s constantes <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>lEcuador y <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Las indagaciones y formu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> este campo se han <strong>de</strong>batido <strong>en</strong>treposiciones diversas: el nacionalismo y <strong>la</strong> universalidad, <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o, <strong>la</strong> tradición y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Se trata <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que pervive el conflicto <strong>en</strong>tre el estatus <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>nizada, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> originalidady difer<strong>en</strong>ciación, el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad transpar<strong>en</strong>te y armoniosa, y <strong>la</strong>s discontinuida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s promesas <strong>de</strong> <strong>la</strong>mo<strong>de</strong>rnidad.Dadas estas condiciones, el carácter marginal y revolucionario atribuido al pueb<strong>lo</strong> ha hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> una pres<strong>en</strong>cia indiscutible que aún hoy legitima, sea <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos electorales, am<strong>en</strong>azas bélicas, medios <strong>de</strong>comunicación, instancias académicas, o estallidos gubernam<strong>en</strong>tales. Se ha producido <strong>en</strong> ese espacio cultural unasedim<strong>en</strong>tación y un <strong>en</strong>trecruzami<strong>en</strong>to semánticos tales que pese a su <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong> lugar común y al rechazo que puedaprovocar, <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> continúa seduci<strong>en</strong>do y amparando.La noción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> ha adquirido s<strong>en</strong>tido y capacidad <strong>de</strong> legitimación, pues ha permitido crear refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>i<strong>de</strong>ntidad y mant<strong>en</strong>er al mismo tiempo <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un proyecto revolucionario. Aún más, <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> seha empleado para abarcar difer<strong>en</strong>tes procesos culturales <strong>de</strong> diversos sujetos (proletariado, intelectuales, indíg<strong>en</strong>as,mujeres…) que, signados unívocam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> marginalidad, han sido <strong>en</strong>g<strong>lo</strong>bados <strong>en</strong> una actitud contra-po<strong>de</strong>r, contrahegemónica.Se ha ido <strong>de</strong>shistorizando así <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> al convertir<strong>lo</strong> <strong>en</strong> un espacio cultural que no necesita ser revisado nicuestionado, pues su pres<strong>en</strong>cia sería natural e indiscutible.En este contexto, <strong>la</strong> apertura hacia <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> ha surgido como elem<strong>en</strong>to estructurante <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes discursos –<strong>en</strong>tre el<strong>lo</strong>s el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong>– cuyo objetivo primordial ha sido <strong>la</strong> reva<strong>lo</strong>rización y <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> expresiones<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> por consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s objeto <strong>de</strong> contaminación, <strong>de</strong> extinción, o <strong>de</strong> exclusión.Situado <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el espacio <strong>de</strong> <strong>lo</strong> marginal-excluido, percibido como <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>la</strong> tradicióny, simultáneam<strong>en</strong>te, revestido <strong>de</strong>l carácter prometedor <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución, <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> una literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> a través <strong>de</strong><strong>lo</strong>s espacios académicos universitarios es percibida <strong>en</strong>tonces como una tarea necesaria.Des<strong>de</strong> esa perspectiva, difundir <strong>la</strong> literatura marcada como <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> parecería incuestionable. Vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a, sinembargo, indagar <strong>lo</strong>s modos <strong>en</strong> que se ha repres<strong>en</strong>tado <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s discursos <strong>de</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong>instancias académicas universitarias, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s textos producidos <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s Departam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>Literatura y pres<strong>en</strong>tados como tesis y pon<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> seminarios, mesas redondas, congresos, etc. En cuanto al período,analizo <strong>la</strong>s publicaciones <strong>de</strong> sus mom<strong>en</strong>tos más dinámicos que se sitúan <strong>en</strong>tre 1975 y 1995. Se trata <strong>de</strong> posturas <strong>crítica</strong>sque, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversas perspectivas teóricas, legitiman su quehacer <strong>en</strong> el espacio universitario, y formu<strong>la</strong>n un canon <strong>de</strong> <strong>lo</strong>que pue<strong>de</strong> ser objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura. Estos ejercicios críticos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> el conflicto <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>la</strong> escritura y <strong>la</strong> oralidad, <strong>la</strong>s mediaciones <strong>en</strong>tre el saber autorizado y el objeto repres<strong>en</strong>tado, y, especialm<strong>en</strong>te,<strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>s saberes y <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias pertin<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s no pertin<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un canon artístico y literario.Una especie <strong>de</strong> recorrido por <strong>la</strong>s oposiciones, <strong>la</strong>s ambigüeda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s jerarquizaciones que han construido <strong>la</strong>interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong> literario, es el objetivo principal <strong>de</strong> estas reflexiones. En este recorrido me interesa<strong>de</strong>t<strong>en</strong>erme <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s sigui<strong>en</strong>tes lugares: <strong>la</strong>s conceptualizaciones dicotómicas e<strong>la</strong>boradas sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>mo<strong>de</strong>rnidad; <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> construidas por diversas disciplinas, y <strong>lo</strong>s modos <strong>en</strong> que <strong>lo</strong>s ejercicios <strong>de</strong> <strong>crítica</strong><strong>literaria</strong> han asumido y utilizado esas nociones.Debo seña<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to una limitación <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s ejercicios <strong>de</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> examinados. Son textos qu<strong>en</strong>o g<strong>en</strong>eran un aparato específico teórico conceptual sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Esta limitación no les permite organizar susreflexiones <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida y sistemática. El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> no es un espacio don<strong>de</strong> se problematice <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y sus vincu<strong>la</strong>ciones con <strong>lo</strong> literario; más bi<strong>en</strong> se asum<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> puestos <strong>en</strong> circu<strong>la</strong>ción por elfolc<strong>lo</strong>r, <strong>la</strong> antropo<strong>lo</strong>gía, el marxismo y <strong>lo</strong>s estudios culturales. Des<strong>de</strong> esas apropiaciones, <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> atribuyeciertas características a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> para construir un tipo <strong>de</strong> producción <strong>literaria</strong> o discursiva a <strong>la</strong> que marca <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Deahí, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> examinar <strong>la</strong>s prácticas interpretativas <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, sin per<strong>de</strong>r<strong>de</strong> vista otros discursos que pi<strong>en</strong>san y problematizan <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: discursos antropológicos, sociológicos y, ahora, <strong>lo</strong>sestudios culturales.
CAPÍTULO ILa mo<strong>de</strong>rnidad y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>La conflictividad es una característica fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> toda sociedad por <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> grupos que <strong>la</strong>conforman y sus perman<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>siones, reformu<strong>la</strong>ciones y resemantizaciones. La conflictividad se incorpora <strong>en</strong> el niveldiscursivo: el emisor, ubicado espacial e históricam<strong>en</strong>te, expresa <strong>de</strong> algún modo su percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contradicciones <strong>de</strong><strong>la</strong> sociedad a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ece y <strong>la</strong>s recrea <strong>en</strong> su discurso. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>la</strong> conflictividad es propia <strong>de</strong> cualquierdiscurso literario, como <strong>lo</strong> es <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s discursos <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> o <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong>cualquier hecho <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje. El l<strong>en</strong>guaje, como «signo i<strong>de</strong>ológico», 1 es un espacio don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sorganizan y reorganizan<strong>lo</strong>s cont<strong>en</strong>idos culturales, a partir <strong>de</strong> criterios va<strong>lo</strong>rativos disímiles y hasta opuestos.La red discursiva <strong>en</strong> que se ha armado <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> está constituida por <strong>la</strong>s dicotomías que hanatravesado y escindido el imaginario <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s co<strong>lo</strong>nizadas:a) La dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>;b) <strong>la</strong> disociación <strong>en</strong>tre oralidad / escritura;c) el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to constante <strong>en</strong>tre tradición y mo<strong>de</strong>rnidad.La co<strong>lo</strong>nización y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad que viv<strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> <strong>ecuatoriana</strong> hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía no so<strong>lo</strong> uninstrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> análisis; <strong>lo</strong> que produc<strong>en</strong> es una verda<strong>de</strong>ra escisión <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>la</strong> oralidad y <strong>la</strong> escritura,<strong>la</strong> tradición y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad. La viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> co<strong>lo</strong>nización, física y simbólica, pone un elem<strong>en</strong>to fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>proximidad, <strong>de</strong>l contacto <strong>de</strong>l otro. Se trata <strong>de</strong> una escisión porque es el rompimi<strong>en</strong>to viol<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema complejo <strong>en</strong>dos partes.La compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l mundo or<strong>de</strong>nada mediante una c<strong>la</strong>sificación binaria únicam<strong>en</strong>te permite <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dospartes. Dos partes que se v<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tadas una a otra, <strong>en</strong> oposición. Las dos partes se contrarían o incluso se repugnan.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esta oposición, <strong>la</strong> dicotomía es jerárquica. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación, uno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s dos elem<strong>en</strong>tos t<strong>en</strong>drá <strong>la</strong>preemin<strong>en</strong>cia, mi<strong>en</strong>tras que el otro será inferior, y por eso eludido, excluido o reva<strong>lo</strong>rizado.Son posicionami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cuales se construy<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong> po<strong>la</strong>rización, por <strong>lo</strong>s va<strong>lo</strong>res extremos,por el rechazo a <strong>lo</strong> otro. Se oscurec<strong>en</strong> así <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong> cruce <strong>de</strong> fronteras, <strong>de</strong> matices, <strong>de</strong>refer<strong>en</strong>tes transitorios o fluctuantes. No se trata <strong>de</strong> percibir <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad, <strong>la</strong> dispersión, <strong>la</strong> conflictividad <strong>de</strong> <strong>lo</strong>scompon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas culturales. Lo que se percibe son dos mundos opuestos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados y <strong>de</strong> ninguno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s dosse pue<strong>de</strong> apropiar, porque el uno supone <strong>la</strong> elusión, si no <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong>l otro.En un campo cultural dicotómico <strong>de</strong> interpretación se construy<strong>en</strong> fronteras sólidas y se ejerce un control rígidosobre <strong>lo</strong>s significados. Toda <strong>crítica</strong> e<strong>la</strong>borada <strong>en</strong> un marco dicotómico jerarquizante va a hacer int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>mocráticos porigua<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s partes y para el<strong>lo</strong> reva<strong>lo</strong>riza uno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s elem<strong>en</strong>tos o invierte <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción. Lo excluido pasa a ser el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>ldiscurso o incluso <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> subordinar al otro. Lo que se hace, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, y <strong>de</strong>una literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, es reafirmar <strong>lo</strong>s límites impuestos: <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es <strong>lo</strong> in-culto y <strong>la</strong> literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se va a <strong>de</strong>finirprimordialm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> negación, por <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s atributos consi<strong>de</strong>rados propios <strong>de</strong> una literatura culta. Y <strong>en</strong> elint<strong>en</strong>to por invertir <strong>la</strong> jerarquía <strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción dicotómica, <strong>la</strong> literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se convertirá <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong>antihéroe.A) LA DICOTOMIA CULTO / POPULARLa figura <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> <strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad es contradictoria: instancia legitimante <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><strong>lo</strong>s estados nacionales y el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> burguesía al po<strong>de</strong>r, y, al mismo tiempo, instancia vergonzante: es todo <strong>lo</strong> que <strong>la</strong>razón quiere superar. En <strong>la</strong> voluntad <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se apoya <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> hegemonía burguesa y <strong>lo</strong>s gobiernos<strong>de</strong>mocráticos. Simultánea y contrariam<strong>en</strong>te, <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> repres<strong>en</strong>ta el caos, <strong>la</strong> barbarie, <strong>la</strong> miseria, <strong>la</strong> ignorancia y <strong>la</strong>superstición que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser superadas <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón humana y progresista <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad.Inclusión abstracta y exclusión concreta, así sintetiza Martín-Barbero 2 el dispositivo c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estados nacionales:La invocación al pueb<strong>lo</strong> legitima el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> burguesía <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida exacta <strong>en</strong> que esa invocación articu<strong>la</strong> su exclusión<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura. Y es <strong>en</strong> ese movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se gestan <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> «<strong>lo</strong> culto» y «<strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>». Esto es, <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>como in-culto, <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>signando, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su constitución <strong>en</strong> concepto, un modo específico <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción con<strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>lo</strong> social: <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> negación, <strong>la</strong> <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad refleja, <strong>la</strong> <strong>de</strong> aquel<strong>lo</strong> que está constituido no por <strong>lo</strong> que es sinopor <strong>lo</strong> que le falta. 3
Para reafirmar <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, actúan <strong>de</strong> manera interre<strong>la</strong>cionada otras estrategias <strong>de</strong> legitimaciónque posibilitan y validan <strong>la</strong>s escisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas sociales y discursivas <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad: noble /vulgar, culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, civilización / barbarie. Estas estrategias <strong>de</strong> legitimación son <strong>la</strong> ficción <strong>de</strong> una cultura universal; <strong>la</strong>reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> atraso o progreso a partir <strong>de</strong> una esca<strong>la</strong> evolutiva; y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>transmisión <strong>de</strong> saberes y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y su i<strong>de</strong>ntificación con <strong>lo</strong> in-culto produc<strong>en</strong> efectos <strong>de</strong> verdad cuando <strong>la</strong> burguesía asume <strong>la</strong>repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad social, rec<strong>la</strong>mando para sí <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> una cultura universal. La burguesía resultaconceptualm<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eralizada y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> relegado a <strong>la</strong> sectorialidad, a una especie <strong>de</strong> minoría cuya va<strong>lo</strong>ración seefectúa <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> progreso y atraso.Dadas estas condiciones <strong>de</strong> visibilidad, el pueb<strong>lo</strong> es percibido como car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> saberes válidos, es <strong>lo</strong> atrasado <strong>en</strong><strong>la</strong> esca<strong>la</strong> evolutiva. El modo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l discurso pedagógico se asi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una educación moral basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> razónque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera <strong>de</strong>be combatir el caos, <strong>la</strong> ignorancia y <strong>la</strong> superstición <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>. Simultáneam<strong>en</strong>te se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong>reconciliación, <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias «<strong>en</strong> el credo liberal y progresista <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> cultura para todos». 4La posición <strong>de</strong>sfavorable <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es validada <strong>de</strong> esta manera comoconsecu<strong>en</strong>cia lógica y natural <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias intrínsecas, reafirmándose así <strong>la</strong> <strong>de</strong>sva<strong>lo</strong>rización y el m<strong>en</strong>osprecio <strong>de</strong> <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.B) LA DISOCIACION ENTRE ORALIDADY ESCRITURAEl ejercicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que g<strong>en</strong>eran <strong>lo</strong>s difer<strong>en</strong>tes modos <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información, transmisión <strong>de</strong> saberes yaplicación <strong>de</strong> leyes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s co<strong>lo</strong>nizadas, están marcados por <strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre oralidad y escritura. Un mundoletrado, constituido <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura y <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida pública, se distingue <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>, i<strong>de</strong>ntificado éste con el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong>oralidad, <strong>la</strong> ignorancia y el espacio cotidiano:En el comportami<strong>en</strong>to lingüístico <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanos quedaron nítidam<strong>en</strong>te separadas dos l<strong>en</strong>guas. Una fue <strong>la</strong> públicao <strong>de</strong> aparato, que resultó fuertem<strong>en</strong>te impregnada por <strong>la</strong> norma cortesana proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>. […] La otra fue <strong>la</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y cotidiana, utilizada por <strong>lo</strong>s hispanos y lusohab<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> su vida privada y <strong>en</strong> sus re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>lmismo estrato bajo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual contamos con muy escasos registros y <strong>de</strong> <strong>la</strong> que sobre todo sabemos gracias a <strong>la</strong>s diatribas <strong>de</strong><strong>lo</strong>s letrados. 5Los pueb<strong>lo</strong>s conquistados se integran a <strong>la</strong> sociedad co<strong>lo</strong>nial como sujetos <strong>de</strong> exp<strong>lo</strong>tación: prestación <strong>de</strong> trabajo ypago <strong>de</strong> tributos. En <strong>lo</strong> <strong>de</strong>más, <strong>lo</strong>s indios son marginados tácita o expresam<strong>en</strong>te. La justicia se administra <strong>de</strong> maneradifer<strong>en</strong>te a <strong>lo</strong>s indíg<strong>en</strong>as. La posición social <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que se llevan <strong>lo</strong>s trámites judiciales. Los mestizos –nodigamos <strong>lo</strong>s indios– son excluidos <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cargos elevados, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> milicia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> magistratura. No ti<strong>en</strong><strong>en</strong>acceso a <strong>la</strong> educación. 6La inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> socialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura, afirma Alejandro Moreano, consolidará esta ruptura<strong>en</strong>tre oralidad y escritura:El nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura como po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el capitalismo temprano con <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s contratos escritos y <strong>la</strong>legitimación estatal <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s mismos se ha expresado <strong>en</strong> nuestros países <strong>en</strong> una forma caricatural: el único contacto <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>con <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra escrita se da <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s juzgados y su l<strong>en</strong>guaje. 7Respecto al significado social <strong>de</strong> una escritura como instrum<strong>en</strong>to jurídico y <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, escribe Angel Rama:El corpus <strong>de</strong> leyes, edictos, códigos, acrec<strong>en</strong>tado aún más <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, concedió un puesto <strong>de</strong>stacado alconjunto <strong>de</strong> abogados, escribanos, escribi<strong>en</strong>tes y burócratas <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración. Tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Co<strong>lo</strong>nia como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Repúblicaadquirieron una oscura preemin<strong>en</strong>cia <strong>lo</strong>s escribanos, hace<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> contratos y testam<strong>en</strong>tos. […] Todos el<strong>lo</strong>s ejercían esafacultad escrituraria que era indisp<strong>en</strong>sable para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción o conservación <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s bi<strong>en</strong>es, utilizando canónicos modoslingüísticos que se mant<strong>en</strong>ían invariables durante sig<strong>lo</strong>s. 8Será <strong>la</strong> escisión oralidad / escritura <strong>la</strong> que consoli<strong>de</strong> así <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y g<strong>en</strong>ere otras asimi<strong>la</strong>das ael<strong>la</strong> tales como cultura letrada, académica o erudita fr<strong>en</strong>te a cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Fr<strong>en</strong>te a estas escisiones, el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>literatura es el espacio cultural don<strong>de</strong> se compromet<strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l escritor por reproducir <strong>lo</strong>s l<strong>en</strong>guajes hab<strong>la</strong>dos yexpresar <strong>la</strong>s contradicciones <strong>de</strong> <strong>lo</strong> social. Ro<strong>la</strong>nd Barthes 9 indaga <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un perspectiva histórica el l<strong>en</strong>guaje literario yseña<strong>la</strong> como <strong>la</strong> literatura mo<strong>de</strong>rna comi<strong>en</strong>za a conocer <strong>la</strong> sociedad como una naturaleza cuyos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os quizá podríareproducir el escritor al seguir <strong>lo</strong>s l<strong>en</strong>guajes realm<strong>en</strong>te hab<strong>la</strong>dos.No se trataría ya <strong>de</strong> una reproducción pintoresca sino <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guajes como objetos es<strong>en</strong>ciales que agotan todo elcont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. La escritura tomaría como espacio real <strong>de</strong> sus reflejos <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra real <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s hombres: «a <strong>la</strong>g<strong>en</strong>eral sospecha que alcanza al l<strong>en</strong>guaje a <strong>lo</strong> <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura mo<strong>de</strong>rna, se sustituiría una reconciliación <strong>de</strong>l verbo<strong>de</strong>l escritor y <strong>de</strong>l verbo <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s hombres.» 10
En <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s co<strong>lo</strong>nizadas <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> que se construye el l<strong>en</strong>guaje literario se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong> escisiónproducida <strong>en</strong>tre oralidad y escritura. No se <strong>lo</strong>gra percibir una totalidad, sino dos mundos irreconciliables. Por eso seconvierte <strong>en</strong> una necesidad constante para <strong>lo</strong>s escritores ir más allá <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> giros y modismos <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>en</strong> susobras y procurar restituir el l<strong>en</strong>guaje hab<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura.Sobre <strong>la</strong> co<strong>lo</strong>nización y <strong>la</strong>s escisiones <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje reflexiona Alejandro Moreano cuando afirma <strong>la</strong> posibilidadinicial <strong>de</strong> reconciliación <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong> y <strong>la</strong> escritura:El hecho co<strong>lo</strong>nial produjo <strong>la</strong> ruptura <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y el hab<strong>la</strong>, <strong>en</strong>tre el hab<strong>la</strong> verbal y el hab<strong>la</strong> escrita b<strong>lo</strong>queando eseproceso <strong>de</strong> traducción automática <strong>de</strong> <strong>la</strong> una <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra que es el producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s l<strong>en</strong>guas nacionales. Una <strong>la</strong>rga tradiciónco<strong>lo</strong>nial separó a <strong>la</strong> escritura <strong>de</strong>l mundo. En lugar <strong>de</strong> escribir como se hab<strong>la</strong>, aquí se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r como se escribe. […]Pero creo que asistimos a un proceso <strong>de</strong> retorno <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje al mundo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras a <strong>la</strong>s cosas, <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s significantes a <strong>lo</strong>ssignificados. 11C) EL ENFRENTAMIENTO ENTRETRADICION Y MODERNIDADLas ambival<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, 12 no p<strong>la</strong>nteadas como tales por su imaginario, van creando <strong>la</strong>s condiciones<strong>de</strong> posibilidad <strong>de</strong>l marco interpretativo <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> será siempre i<strong>de</strong>ntificado con <strong>la</strong> tradición.La ciudad como esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> nuevas formaciones sociales; <strong>la</strong> razón humana convertida <strong>en</strong> <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza; <strong>la</strong> educación moral basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> razón como instrum<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> perfección; <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>que el imperio <strong>de</strong> <strong>lo</strong> nuevo sobre <strong>lo</strong> viejo conduciría a un progreso asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte y lineal; el capitalismo como modo <strong>de</strong>reproducción económica que llevaría a contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> escasez; el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ataduras que <strong>la</strong> colectividad impone alindividuo; todas estas son promesas mo<strong>de</strong>rnas que <strong>en</strong> sí mismas conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>lo</strong>s diversos movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> repliegue yrechazo producidos por el constante <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre tradición y mo<strong>de</strong>rnidad.La crisis que g<strong>en</strong>era esta dicotomía se advierte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ambival<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad seña<strong>la</strong>das porBolívar Echeverría, especialm<strong>en</strong>te el progresismo y el urbanismo:[Por] <strong>la</strong> novedad innovadora […] se acce<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>fectible hacia <strong>lo</strong> que siempre es mejor: el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>riqueza, <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia, <strong>en</strong> fin, el perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización […] elpres<strong>en</strong>te, siempre ya rebasado, vaciado <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido por <strong>la</strong> prisa <strong>de</strong>l fluir temporal, so<strong>lo</strong> ti<strong>en</strong>e una realidad instantánea,evanesc<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que el pasado, car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> realidad propia, no es más que aquel residuo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te que ofreceresist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> succión <strong>de</strong>l futuro. 13Como rechazo a un esquema que <strong>de</strong>sestabiliza <strong>la</strong>s prácticas y saberes tradicionales, se ha buscado y se siguebuscando hasta hoy recuperar y reva<strong>lo</strong>rizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el espacio románticam<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>alizado <strong>de</strong>l pasado y <strong>la</strong> tradición, elespacio rural, el campesinado y <strong>la</strong> colectividad. Sin embargo, el imaginario mo<strong>de</strong>rno no <strong>lo</strong>gra integrar estos elem<strong>en</strong>tos,pues, aunque éstos sean <strong>en</strong> realidad pres<strong>en</strong>cia actual, su apuesta está <strong>en</strong> el futuro y <strong>en</strong> <strong>la</strong> urbe como c<strong>en</strong>tros g<strong>en</strong>eradores<strong>de</strong>l progreso humano. Sería el espacio urbano el que repartiría topográficam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> jerarquía <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y eldominio:Afuera, como reducto <strong>de</strong>l pasado, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y dominado, separado <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia natural por una frontera inestable: elespacio rural, el mosaico <strong>de</strong> recortes agrarios <strong>de</strong>jados o puestos por <strong>la</strong> red <strong>de</strong> interconexiones urbanas, el lugar <strong>de</strong>l tiempoagonizante o ap<strong>en</strong>as vitalizado por contagio. En el c<strong>en</strong>tro, <strong>la</strong> city o el down town, el lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad incansable y <strong>la</strong>agitación creativa, el sitio don<strong>de</strong> el futuro brota o comi<strong>en</strong>za a realizarse. Y a<strong>de</strong>ntro, <strong>de</strong>splegado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> periferia y el núcleo,<strong>la</strong> conste<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cong<strong>lo</strong>merados citadinos <strong>de</strong> muy distinta magnitud, función e importancia. 14Como respuesta reivindicatoria a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>sajustes <strong>de</strong>l proyecto mo<strong>de</strong>rnizador, <strong>la</strong> tradición y todos<strong>lo</strong>s significados que el<strong>la</strong> <strong>en</strong>g<strong>lo</strong>ba pasan a ser el objeto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes disciplinas sociales. Sin embargo,disociadas <strong>la</strong> tradición y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, se crea un marco rígido <strong>de</strong> interpretación <strong>en</strong> el que inicialm<strong>en</strong>te no se ofreceríamás que una elección forzada <strong>en</strong>tre una y otra postura. Un marco <strong>en</strong> el cual <strong>la</strong> tradición –asociada con <strong>lo</strong> <strong>lo</strong>cal, <strong>lo</strong> rural,<strong>lo</strong>s cambios <strong>de</strong>sacelerados y <strong>lo</strong>s nexos con <strong>la</strong> comunidad– es jerarquizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversas perspectivas pero siempre conel carácter <strong>de</strong> impugnación al sistema establecido.Tradición / mo<strong>de</strong>rnidad, una escisión más que una oposición binaria, <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> circu<strong>la</strong>ción y ocupa espaciosimportantes <strong>en</strong> el dominio <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s discursos que interpretan <strong>lo</strong>s f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales. Se constituye <strong>en</strong> eje <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates, yasea para replegarse <strong>en</strong> <strong>lo</strong> consi<strong>de</strong>rado tradicional y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s e injusticias que significa <strong>lo</strong>mo<strong>de</strong>rno o para <strong>de</strong>construir este <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que un elem<strong>en</strong>to es jerarquizado sobre el otro.Los ejercicios <strong>de</strong> <strong>de</strong>construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía tradición / mo<strong>de</strong>rnidad, postu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia conflictiva,inevitable, y a veces b<strong>en</strong>éfica, tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición como <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad. Los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s medios <strong>de</strong>comunicación masiva y <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s urbes serían <strong>la</strong>s condiciones actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tretradición y mo<strong>de</strong>rnidad. Pero aún así, estas reflexiones <strong>de</strong>constructivas no <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> atribuir a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> una fuerza
inv<strong>en</strong>tiva que configuraría nuevos modos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación y reubicación <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> formaciones sociales, <strong>en</strong>contra <strong>de</strong> instancias hegemónicas y simultáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> coexist<strong>en</strong>cia con el<strong>la</strong>s.Es así como <strong>la</strong> ambigüedad y <strong>la</strong> contradicción se van convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.Se va a ir <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> un diá<strong>lo</strong>go t<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre formu<strong>la</strong>ciones revolucionarias y repliegues fundam<strong>en</strong>talistas quemi<strong>en</strong>tras <strong>de</strong>positan <strong>en</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un proyecto alternativo contestario, simultáneam<strong>en</strong>te buscanconstreñir a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición, pero concebida ésta como un reducto ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> pureza y aut<strong>en</strong>ticidad.NOTAS CAPÍTULO I1. Lo i<strong>de</strong>ológico se juega <strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> negación <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad y <strong>la</strong> conflictividad sociales <strong>en</strong> el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conferir un s<strong>en</strong>tido único a<strong>lo</strong>s procesos; <strong>en</strong> el esfuerzo por construir interpretaciones diverg<strong>en</strong>tes o resignificar<strong>la</strong>s. Cfr. Alejandra Ciriza, «Aproximación al análisis <strong>de</strong>ldiscurso», El discurso pedagógico, material <strong>de</strong> lectura sin otros datos bibliográficos, proporcionado <strong>en</strong> el seminario «Análisis <strong>de</strong>l discurso»,Programa <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Letras <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Andina Simón Bolívar (1995).2. Jesús Martín-Barbero, De <strong>lo</strong>s medios a <strong>la</strong>s mediaciones. Comunicación, cultura y hegemonía, Barce<strong>lo</strong>na, Ediciones Gustavo Gili, 1987, p. 15.3. Ibíd., p. 16.4. Ibíd., p. 103.5. Angel Rama, La ciudad letrada, New Hampshire, Ediciones <strong>de</strong>l Norte, 1984, pp. 43 y 44.6. Cfr. Osvaldo Hurtado, El po<strong>de</strong>r político <strong>en</strong> el Ecuador, Quito, P<strong>la</strong>neta-Letraviva, 1989, pp. 29 y 43.7. Alejandro Moreano, «La literatura y el asesino profesional», La literatura <strong>ecuatoriana</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos últimas décadas 1970-1990, Cu<strong>en</strong>ca, Facultad <strong>de</strong>Fi<strong>lo</strong>sofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca / Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura-Núcleo <strong>de</strong>l Azuay, 1993, pp. 243 y 244.8. Angel Rama, op. cit., pp. 42 y 43.9. Cfr. Ro<strong>la</strong>nd Barthes, El grado cero <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura, trad. Nicolás Rosa, México, Sig<strong>lo</strong> XXI editores, 1973, pp. 80 y 81.10. Ibíd., p. 84.11. Alejandro Moreano, art. cit., pp. 243 y 244.12. Ver Bolívar Echeverría, Tesis 3 <strong>de</strong> «Mo<strong>de</strong>rnidad y capitalismo (quince tesis)», Debates sobre mo<strong>de</strong>rnidad y posmo<strong>de</strong>rnidad, Quito, Nariz <strong>de</strong>lDiab<strong>lo</strong>, 1991, pp. 83-85. Para Bolívar Echeverría, esta mo<strong>de</strong>rnidad es un proyecto que no anu<strong>la</strong>ría <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar una mo<strong>de</strong>rnidadposcapitalista como una utopía alcanzable. Es así que indaga <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cial social y <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ethos barroco como una alternativa. Ver suartícu<strong>lo</strong> «El ethos barroco», Mo<strong>de</strong>rnidad, mestizaje cultural, ethos barroco, México D.F., UNAM / El Equilibrista, 1994.13. Bolívar Echeverría, op. cit., p. 87.14. Ibíd., op. cit., p. 88.
CAPÍTULO IILo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> interpretacionessociales y <strong>literaria</strong>sCon el fin <strong>de</strong> mostrar <strong>la</strong>s interre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> que se ha tejido una discursividad sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong> literario, esnecesario abordar <strong>en</strong> conjunto <strong>la</strong>s e<strong>la</strong>boraciones <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> ciertas disciplinas y <strong>la</strong>s apropiaciones yusos que <strong>de</strong> estas nociones hac<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s ejercicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong>. Como señalé <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción, <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong>no formu<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera sistemática indagaciones sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, sino que recoge <strong>la</strong>s nociones e<strong>la</strong>boradas por <strong>la</strong>sci<strong>en</strong>cias sociales. Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> aparece como una pres<strong>en</strong>cia natural e indiscutible cuya conceptualización se somete areflexión <strong>de</strong> manera excepcional.Recorrer <strong>la</strong> trama <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> literario significa analizar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones –<strong>en</strong>tre pureza y contaminación cultural, y<strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o– que mo<strong>de</strong><strong>la</strong>n <strong>lo</strong>s diversos int<strong>en</strong>tos por reivindicar y legitimar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. En el <strong>de</strong>bate sobre <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> están <strong>en</strong> diá<strong>lo</strong>go, aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, postu<strong>la</strong>dos románticos, folc<strong>lo</strong>ristas y antropológicos. Todos el<strong>lo</strong>scompart<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ciertos presupuestos teóricos y metodológicos, el cuestionami<strong>en</strong>to al que han sido sometidos porsu afán <strong>de</strong> rescate <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones culturales <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es.Entran también, <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, posiciones marxistas. Por un <strong>la</strong>do, <strong>lo</strong>sconceptos <strong>de</strong> división y <strong>de</strong> lucha <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses, y, por otro, <strong>la</strong> ap<strong>la</strong>udida reconceptualización <strong>de</strong> <strong>la</strong> hegemonía, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didacomo una revisión <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s elem<strong>en</strong>tos anteriores que p<strong>la</strong>nteaban <strong>de</strong> manera insufici<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre base material ei<strong>de</strong>ntificaciones simbólicas.Por su parte, <strong>lo</strong>s estudios culturales y sus posturas vig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>construcción y reconstrucción <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s espaciosdisciplinarios y al mismo tiempo, <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s nuevos modos <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>nización cultural y académica, tambiénconstituy<strong>en</strong> otra fuerza discursiva <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate.En todos estos espacios <strong>de</strong> reflexión, hay int<strong>en</strong>tos conflictivos, a veces contradictorios, por legitimar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong>el esc<strong>en</strong>ario cultural y político. Cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas teóricas no problematiza <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong> igual manera, vaprivilegiando ciertos s<strong>en</strong>tidos, opacando otros. Sin embargo, <strong>la</strong> conceptualización <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> instaurada por <strong>la</strong>Ilustración <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad y consolidada <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s procesos <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>nización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<strong>la</strong>tinoamericanas, se manti<strong>en</strong>e como el refer<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong>l cual se produce cualquier tipo <strong>de</strong> resemantización o<strong>de</strong>construcción. Parece imposible transgredir <strong>lo</strong>s límites impuestos por ese campo cultural: el pueb<strong>lo</strong> es conceptualizadopor sus car<strong>en</strong>cias, por ser <strong>lo</strong> otro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura universal; es un sujeto subordinado y contradictoriam<strong>en</strong>te necesarioporque legitima a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r.Instaurados <strong>en</strong> esa noción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>lo</strong>s esfuerzos <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s intérpretes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad están <strong>en</strong>caminados alegitimar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, a mostrar su vali<strong>de</strong>z, sus riquezas, sus habilida<strong>de</strong>s, e incluso su hegemonía virtual. El objetivopredominante es aliviar <strong>la</strong> escisión culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.¿Cuáles son <strong>lo</strong>s mecanismos <strong>de</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>? La legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se asi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>reva<strong>lo</strong>rización <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> como productor <strong>de</strong> cultura; objeto <strong>de</strong> opresión y sujeto <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia; y, como el <strong>de</strong>positario<strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad. Estas legitimaciones se construy<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> ambival<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> conceptualización <strong>de</strong> <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad.Si <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es el lugar <strong>de</strong> <strong>lo</strong> in-culto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cultura, el objetivo primordial es mostrar al pueb<strong>lo</strong> comoproductor <strong>de</strong> cultura. En el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura, será como productor <strong>de</strong> objetos <strong>en</strong>marcados <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario.Estas dos categorías, <strong>la</strong> cultura y <strong>lo</strong> literario, van a co<strong>la</strong>psar al tratar <strong>de</strong> apreh<strong>en</strong><strong>de</strong>r objetos culturales complejosproducidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> oralidad, traducidos a <strong>la</strong> escritura, productos fluctuantes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cotidianeidad y el espacio académico.Son objetos culturales que no se ajustan a <strong>la</strong> seguridad y rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to dicotómico.Al mismo tiempo que se lucha por <strong>la</strong> reivindicación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se crea un mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al autónomo <strong>de</strong> <strong>lo</strong> queéste <strong>de</strong>be ser. Se imagina <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> como un espacio utópico don<strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad se mant<strong>en</strong>drían puras. Deesta manera, por un <strong>la</strong>do se <strong>de</strong>shistoriza el proceso mismo <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> cualquier f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o social, y por otro se<strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> formu<strong>la</strong>ciones que están <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate, precisam<strong>en</strong>te aquel<strong>la</strong>s que <strong>de</strong>sustancializan <strong>lo</strong>sconceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>.Otro modo <strong>de</strong> legitimación es someter <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> pueb<strong>lo</strong> al análisis histórico marxista y constituir<strong>lo</strong>simultáneam<strong>en</strong>te como objeto <strong>de</strong> opresión y sujeto <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia. Las producciones culturales <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> y <strong>de</strong> <strong>lo</strong>sintelectuales que hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>, y <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> él, evi<strong>de</strong>nciarían esta conflictividad fr<strong>en</strong>te al ejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r. Last<strong>en</strong>siones que marcan estas propuestas específicas se <strong>de</strong>bat<strong>en</strong> paradójicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el occi<strong>de</strong>ntalismo y <strong>lo</strong> <strong>lo</strong>cal.Los intérpretes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y sus e<strong>la</strong>boraciones <strong>crítica</strong>s son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, emplean instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>lconocimi<strong>en</strong>to occi<strong>de</strong>ntal para analizar <strong>la</strong>s formaciones culturales <strong>lo</strong>cales (el marxismo, el marxismo gramsciano, <strong>la</strong> teoría<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, el estructuralismo, el análisis estilístico). Simultáneam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> manera contradictoria, resuelv<strong>en</strong> sunecesidad <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r una i<strong>de</strong>ntidad vernácu<strong>la</strong> unívoca sin contradicciones, celebrando al pueb<strong>lo</strong> y al intelectual comofrutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, <strong>de</strong> <strong>la</strong> raíz, y <strong>de</strong> un gran proyecto <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. Es por eso que con<strong>de</strong>nan –porco<strong>lo</strong>nizante– cualquier int<strong>en</strong>to por transgredir <strong>lo</strong>s límites <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>lo</strong>cal y regional.
Repres<strong>en</strong>tado así <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, el discurso literario es visto como el espacio privilegiado don<strong>de</strong> se produciría unaopción c<strong>la</strong>ra por <strong>lo</strong> <strong>lo</strong>cal y <strong>lo</strong> nacional fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> viejos y nuevos imperialismos. Se <strong>de</strong>posita <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong>manos <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s intelectuales –específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s escritores– <strong>la</strong> recreación <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra <strong>literaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y el hab<strong>la</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es como un aporte para <strong>la</strong> nación.Todos estos conflictos <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong> literario se articu<strong>la</strong>n a partir <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sigui<strong>en</strong>tes ejes <strong>de</strong>análisis: el pueb<strong>lo</strong> como productor <strong>de</strong> cultura; el pueb<strong>lo</strong> como objeto <strong>de</strong> opresión y sujeto <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia; el pueb<strong>lo</strong> comoespacio <strong>de</strong> tradición e i<strong>de</strong>ntidad; <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o.A) EL PUEBLO COMO PRODUCTOR DE CULTURASi <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s intelectuales y culturales están restringidas a una elite y a <strong>la</strong> urbe como lugar <strong>de</strong>l progreso<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, no so<strong>lo</strong> <strong>lo</strong>s románticos, sino también <strong>lo</strong>s folk<strong>lo</strong>ristas, <strong>lo</strong>s antropó<strong>lo</strong>gos, y <strong>lo</strong>scríticos literarios, trabajan contra <strong>la</strong> ruptura <strong>en</strong>tre cultura y pueb<strong>lo</strong>. Sus estudios se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> exaltar el va<strong>lo</strong>r <strong>de</strong><strong>lo</strong>cal, conocer <strong>la</strong>s costumbres campesinas y reva<strong>lo</strong>rizar <strong>la</strong>s producciones culturales <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>. ¿Cómo se repres<strong>en</strong>ta estareva<strong>lo</strong>rización cultural? No necesariam<strong>en</strong>te se cuestiona <strong>la</strong> ambigua conceptualización <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> y <strong>de</strong> una culturauniversal. Al contrario, es precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ese espacio don<strong>de</strong> se le reconocerá a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> participarcomo productor <strong>de</strong> cultura.Varios son <strong>lo</strong>s gestos fr<strong>en</strong>te a esta primera legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida comoel campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción artística, <strong>de</strong>l goce estético, <strong>de</strong> <strong>lo</strong> grato y <strong>lo</strong> bel<strong>lo</strong>. Los gestos son ambival<strong>en</strong>tes. Se construy<strong>en</strong><strong>en</strong>tre <strong>la</strong> va<strong>lo</strong>ración romántica <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y el afán iluminista. Lo que se pue<strong>de</strong> ver es un pueb<strong>lo</strong> car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> educación,s<strong>en</strong>cil<strong>lo</strong>, emotivo, artesanal, que afortunadam<strong>en</strong>te y pese a todos estos rasgos, es capaz <strong>de</strong> producir cultura.En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura, el objetivo primordial será recopi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s composiciones poéticas <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> y <strong>en</strong> unprimer mom<strong>en</strong>to normalizar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sviaciones lingüísticas y morales pres<strong>en</strong>tes. El pueb<strong>lo</strong> como lugar <strong>de</strong> <strong>lo</strong> in-culto marcaestos int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.Cosa <strong>de</strong> exam<strong>en</strong> y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido p<strong>en</strong>sar ha sido también para mí el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s versos que he colectado.No ha faltado qui<strong>en</strong> me aconsejara que <strong>en</strong> este punto fuese nimiam<strong>en</strong>te respetuoso para con <strong>la</strong> musa <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>; pero me he<strong>de</strong>cidido por <strong>lo</strong> contrario. Con tal que conserve puro el espíritu que informa y caracteriza <strong>la</strong> poesía <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, ¿por qué no ha <strong>de</strong>corregirse su l<strong>en</strong>guaje? ¿<strong>en</strong> qué se m<strong>en</strong>oscaba, por ejemp<strong>lo</strong>, al quitarle <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong>l tú con el vos y <strong>en</strong> sustituir el v<strong>en</strong>í con elv<strong>en</strong> y el t<strong>en</strong>ís con con el ti<strong>en</strong>es? Por otra parte, con una colección <strong>de</strong> versos tomados <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> para dárse<strong>la</strong> al mismo pueb<strong>lo</strong>,¿no será posible corregir algún tanto su gramática? Todo cuanto ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza es bu<strong>en</strong>o y <strong>de</strong>be practicarse… 1Texto fundante <strong>en</strong> esta tarea <strong>de</strong> reva<strong>lo</strong>rización <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s términos ya seña<strong>la</strong>dos, es <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>cióntitu<strong>la</strong>da Cantares <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> ecuatoriano, realizada por Juan León Mera, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> está tomada <strong>la</strong> cita anterior. En el<strong>la</strong>reconoc<strong>en</strong> su antece<strong>de</strong>nte primero <strong>la</strong>s investigaciones sobre literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>ecuatoriana</strong> que se llevan a cabo a partir <strong>de</strong><strong>lo</strong>s años 80 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong>l Ecuador (PUCE), como parte <strong>de</strong> su cic<strong>lo</strong> doctoral. 2El trabajo <strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>ción empr<strong>en</strong>dido por Mera se guía por <strong>la</strong> ambival<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea iluminista que excluye a<strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong> culto y el afán romántico que va<strong>lo</strong>ra sus producciones. De manera estratégica sus reflexiones seconstruy<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s grupos ignorantes y <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s va<strong>lo</strong>res <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es:(…) <strong>lo</strong>s que estudian y le<strong>en</strong>, <strong>lo</strong>s literatos, <strong>lo</strong>s poetas, <strong>lo</strong>s periodistas, <strong>lo</strong>s artistas, <strong>lo</strong>s que compon<strong>en</strong> el personal <strong>de</strong>lGobierno, <strong>la</strong> Legis<strong>la</strong>tura y <strong>lo</strong>s tribunales, <strong>lo</strong>s que exp<strong>lo</strong>tan <strong>la</strong>s riquezas <strong>de</strong>l país, <strong>lo</strong>s que dan vida al comercio, etc., etc. De estegrupo <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s luces, siquiera l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te, sobre <strong>lo</strong>s <strong>de</strong>más: él les comunica el movimi<strong>en</strong>to reg<strong>en</strong>erador que vasacándo<strong>lo</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> postración <strong>de</strong>l semisalvajismo a <strong>la</strong> civilización. 3Situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, aña<strong>de</strong> Mera: es necesario respetar <strong>lo</strong>s vocab<strong>lo</strong>s que el pueb<strong>lo</strong> ha formadopara su uso particu<strong>la</strong>r, «mayorm<strong>en</strong>te cuando no vulneran <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> gramática, pues «suprimidas o cambiadas esaspa<strong>la</strong>bras por otras <strong>de</strong> corte español legítimo, muchas cop<strong>la</strong>s per<strong>de</strong>rían su carácter <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>-ecuatoriano y <strong>la</strong> simpatía <strong>de</strong>lpueb<strong>lo</strong>.» 4Los estudios literarios examinados, ya consolidados <strong>en</strong> el campo académico universitario, legitiman también <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> pero esta vez <strong>de</strong>sestiman cualquier afán pedagógico correctivo, aunque reconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> valiosa <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por Mera.En el Ecuador, el primer vestigio bibliográfico acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> cop<strong>la</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> nos <strong>en</strong>trega Juan León Mera <strong>en</strong> el libroCantares <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> ecuatoriano, dice Laura Hidalgo cuando estudia <strong>la</strong>s Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda 5 y cita aMera con el fin <strong>de</strong> mostrar <strong>lo</strong>s pasos dados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s indagaciones sobre <strong>lo</strong>s poemas <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es:Con frecu<strong>en</strong>cia aciertan éstos [fáciles trovistas <strong>de</strong> poncho y alpargata] <strong>en</strong> expresar su amor o su p<strong>en</strong>a con <strong>en</strong>cantadoras<strong>en</strong>cillez, o son terribles <strong>en</strong> cantar sus odios y <strong>de</strong>s<strong>de</strong>nes: pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que les es familiar el epigrama, y por <strong>de</strong>sgracia su v<strong>en</strong>aabunda <strong>en</strong> obsc<strong>en</strong>ida<strong>de</strong>s y frases <strong>de</strong> repugnante bascosidad. 6
La <strong>de</strong>puración iluminista se ha vuelto inconcebible. Hay que respetar completam<strong>en</strong>te el modo <strong>de</strong> expresión<strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Mera «posiblem<strong>en</strong>te corrigió el texto <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> con <strong>la</strong> sana int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acercar el l<strong>en</strong>guaje a <strong>la</strong>s normasacadémicas. Hoy, cuando <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s condiciones han avanzado, aquel<strong>la</strong> bi<strong>en</strong>int<strong>en</strong>cionada y paternalista actitud <strong>de</strong>antaño se consi<strong>de</strong>raría un atropel<strong>lo</strong>», 7 afirma Laura Hidalgo, qui<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más seña<strong>la</strong> ya el carácter <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>toantropológico cultural que se le conce<strong>de</strong>rá a <strong>lo</strong> literario cuando se busca indagar <strong>en</strong> él <strong>la</strong> cosmovisión <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>:Lástima haber perdido ese capítu<strong>lo</strong> <strong>de</strong> ‘bascosida<strong>de</strong>s’, que Mera, lógicam<strong>en</strong>te, omite <strong>en</strong> el libro, dada su formación <strong>en</strong> elRomanticismo <strong>de</strong>cimonónico y su i<strong>de</strong>o<strong>lo</strong>gía conservadora. El autor <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra que a<strong>de</strong>más excluye <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s alusivas a <strong>la</strong>‘política’ (partidista) <strong>de</strong> <strong>la</strong> época. Con esa doble abst<strong>en</strong>ción nos llega muti<strong>la</strong>da <strong>la</strong> cosmovisión <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> ecuatoriano <strong>de</strong><strong>en</strong>tonces. 8No están aus<strong>en</strong>tes sin embargo ciertos rasgos iluministas románticos <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s estudios literarios académicos que,más <strong>de</strong> un sig<strong>lo</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Mera, legitiman <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> literario. Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias iluministas y románticas se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>términos simi<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> otros casos asum<strong>en</strong> otra perspectiva: abanico dialectal, material lingüístico, riqueza semántica ysonoridad, pa<strong>la</strong>bra directa y espontánea, sinceridad y vitalidad, <strong>lo</strong> artesanal. Esos elem<strong>en</strong>tos son signos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciaciónsocial y cultural que ac<strong>en</strong>tuarían <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. El interés <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er esa brecha se explicaría <strong>en</strong> sumayor parte por el fin último <strong>de</strong> mostrar a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> impugnación al po<strong>de</strong>r, i<strong>de</strong>ntificado éste con <strong>la</strong>dominación.En el V Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Literatura Ecuatoriana organizado por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca, Gustavo Vega, <strong>en</strong>«Antigual<strong>la</strong>s curiosas» 9 , com<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su «visión lega» una pon<strong>en</strong>cia sobre literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> pres<strong>en</strong>tada por JulioPazos. Allí Vega legitima <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una celebración iluminista romántica. Empieza preguntándose: «¿por qué si<strong>la</strong> poesía <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es ha <strong>de</strong> ser una literatura sumisa?». Y esboza un respuesta <strong>en</strong> términosmo<strong>de</strong>rnos que <strong>de</strong> cierta forma evoca a Mera:El hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> sutileza sofisticada no siempre ha <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, no significa que <strong>la</strong> creación<strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral –no so<strong>lo</strong> <strong>literaria</strong>– carezca <strong>de</strong> profundidad. La literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> «no por ser <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> ha <strong>de</strong> ser procaznecesariam<strong>en</strong>te, aunque concedo razón sin duda <strong>en</strong> que podrá ser explícita, b<strong>la</strong>sfema inclusive, aunque <strong>lo</strong> b<strong>la</strong>sfemo pueda serconsi<strong>de</strong>rado <strong>de</strong>voto, el perspectivismo avisa <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tividad <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s <strong>en</strong>foques.» 10Continúa afirmando el va<strong>lo</strong>r <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> a través <strong>de</strong> una exaltación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> artesanal: «Hemos dicho que <strong>la</strong>literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es más artesana que artística; sin embargo es preciso <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, relevar el mérito <strong>de</strong> <strong>la</strong>artesanía como actividad humana g<strong>en</strong>eral.» En <strong>la</strong> artesanía casi no existiría <strong>la</strong> división <strong>de</strong>l trabajo. Lo artesanal estaríacargado <strong>de</strong> afectividad, <strong>de</strong> <strong>la</strong> emocionalidad <strong>de</strong>l autor, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lo</strong> industrial. Allí radicaría su atractivo pese a suslimitaciones: «aunque inacabada, imperfecta, prima y primitiva a veces, <strong>la</strong> poesía <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er ese ‘carisma’artesanal, propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> aut<strong>en</strong>ticidad creativa.» 11En el estudio sobre <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el carnaval <strong>de</strong> Guaranda, afirma Laura Hidalgo que el hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> cada región, <strong>de</strong>cada grupo humano, es parte <strong>de</strong> su ser; por <strong>lo</strong> mismo, respetable. Entra <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> rasgos lingüísticosque marcarían una difer<strong>en</strong>cia dialectal, social, regional. No pue<strong>de</strong>n asumirse éstos como parte legítima constituy<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ll<strong>en</strong>guaje. La escisión oralidad / escritura impone sus espacios <strong>de</strong> reflexión. Se hace necesaria esta difer<strong>en</strong>ciación comoun gesto más que legitimaría el hab<strong>la</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Dadas estas condiciones, <strong>la</strong> tarea consiste <strong>en</strong> precisar sus características<strong>de</strong>terminadas:Todas estas difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s a partir <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque estrictam<strong>en</strong>te gramatical yre<strong>la</strong>cionado a contextos étnicos-geográficos manifiestan, <strong>en</strong> niveles más profundos, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas capaseconómicos-sociales que conforman <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Bolívar. 12La legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> sigue marcada por rasgos iluministas combinados con va<strong>lo</strong>raciones románticasexpresadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte s<strong>en</strong>cillez y espontaneidad <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> como productor <strong>de</strong> poesía: «En <strong>la</strong>poesía <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra es directa y espontánea, pero esa s<strong>en</strong>cillez no impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> filigranas metafóricas y<strong>de</strong> primores estilísticos, como <strong>lo</strong>s que a veces aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s.» 13Otras interpretaciones <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> también adjudican atributos simi<strong>la</strong>res a sus objetos <strong>de</strong> estudio, comose pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> algunas tesis <strong>de</strong> maestría escritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Andina Simón Bolívar, <strong>en</strong> Quito.El análisis <strong>de</strong> Juan Vergara sobre oralidad <strong>en</strong> re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> bandidos <strong>en</strong> Manabí <strong>de</strong>ja percibir esa va<strong>lo</strong>raciónromántica <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> cuando afirma que <strong>lo</strong>s autores <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s textos que analiza son incipi<strong>en</strong>tes escritores, <strong>lo</strong> cua<strong>lo</strong>torgaría «una hermosa candi<strong>de</strong>z oral a sus re<strong>la</strong>tos haciéndo<strong>lo</strong>s accesibles a una análisis dialectológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> narraciónoral llevada a <strong>la</strong> escritura y <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> oralidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura.» 14Asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> va<strong>lo</strong>ración y legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oralidad <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales, <strong>en</strong> suinvestigación sobre <strong>lo</strong>s discursos urbanos <strong>de</strong> Macha<strong>la</strong>, James Martínez ve <strong>en</strong> el pueb<strong>lo</strong> una especie <strong>de</strong> héroe colectivomarginal cuyos <strong>en</strong>unciados cotidianos serían, con su so<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia, una impugnación al po<strong>de</strong>r: <strong>lo</strong>s <strong>en</strong>unciados orales <strong>de</strong><strong>la</strong> cotidianidad son «formas <strong>de</strong> comunicación caracterizadas por <strong>la</strong> sinceridad y cercanía con el mundo humano vital, <strong>en</strong><strong>lo</strong>s márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje oficial, ilustrado, solemne y propio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias canónicas don<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r ejerce suhegemonía.» 15
Todas estas va<strong>lo</strong>raciones románticas van construy<strong>en</strong>do un mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> sinceridad, <strong>la</strong> espontaneidady <strong>lo</strong> artesanal, como supuestos <strong>de</strong> una es<strong>en</strong>cia <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. El s<strong>en</strong>tido primordial <strong>de</strong> este modo <strong>de</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>parecería ser ajustarse a un mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>alizado, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> examinar cómo se va configurando <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.C<strong>la</strong>udio Ma<strong>lo</strong> González, <strong>en</strong> su estudio Arte y cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, afirma <strong>la</strong> contraposición <strong>en</strong>tre una culturaacadémica y una cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> haci<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> producir conocimi<strong>en</strong>tos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> oposición <strong>en</strong>tre<strong>la</strong> espontaneidad y <strong>la</strong> sistematicidad. Ac<strong>la</strong>ra él que funciona esta oposición si se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> cierta manera –al parecermuy homogénea, sin marcas <strong>de</strong> conflictos, limitaciones e intereses– <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia y <strong>lo</strong>s académicos:Es posible también hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una cultura académica como contrapuesta a <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Si <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos por aca<strong>de</strong>mia unacorporación ci<strong>en</strong>tífica, <strong>literaria</strong> o artística reconocida por el estado, y personas que forman parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>bido a sus elevadosconocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas correspondi<strong>en</strong>tes cuya membresía obe<strong>de</strong>ce a un reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus méritos, estamos hab<strong>la</strong>ndo<strong>de</strong> excel<strong>en</strong>cias culturales sujetas al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> normas y pautas aceptadas por qui<strong>en</strong>es contro<strong>la</strong>n el or<strong>de</strong>n establecido. 16Simultánea y contrariam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> –concebida también armónicam<strong>en</strong>te, sin cruces conflictivos <strong>de</strong>necesida<strong>de</strong>s, intereses y limitaciones– produciría sus creaciones:La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> funciona <strong>de</strong> manera más vital y espontánea. No es que falt<strong>en</strong> normas or<strong>de</strong>nadoras <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>toy <strong>la</strong>s realizaciones humanas, pero éstas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran más fundidas con el hacer y su conformación obe<strong>de</strong>ce a unaacumu<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te forjados por <strong>la</strong> tradición. El artista <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, por reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral, no se pregunta si élpert<strong>en</strong>ece a una escue<strong>la</strong>, m<strong>en</strong>os aún por <strong>lo</strong>s principios conformadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Realiza sus obras aplicando sus habilida<strong>de</strong>sy <strong>de</strong>strezas, hijas <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje directo y <strong>de</strong>l contacto con <strong>lo</strong>s maestros, y no <strong>de</strong> complejas formaciones teóricas. 17Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> no se manifiesta so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> gestos románticos <strong>en</strong> conflictocon rasgos iluministas y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> análisis. Los estudios <strong>de</strong>l folk<strong>lo</strong>re, <strong>la</strong> antropo<strong>lo</strong>gía y <strong>lo</strong>s estudiosliterarios, tratan también <strong>de</strong> hacer<strong>lo</strong> realizando otro movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>como objeto <strong>de</strong> opresión y sujeto <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia. El objetivo predominante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva es mostrar que <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> pue<strong>de</strong> ser simultáneam<strong>en</strong>te un objeto <strong>de</strong> opresión y un espacio <strong>de</strong> impugnación al po<strong>de</strong>r. Se proce<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces alegitimar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, pero esta vez mol<strong>de</strong>ando y utilizando postu<strong>la</strong>dos marxistas.B) EL PUEBLO COMO OBJETO DE OPRESIONY SUJETO DE RESISTENCIALa legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>de</strong> <strong>la</strong> reva<strong>lo</strong>rización <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> como sujeto productor <strong>de</strong> cultura aobjeto <strong>de</strong> opresión. No se trata <strong>de</strong> una sustitución, sino más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> una acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidos que posibilitaráconstruir <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ambas perspectivas. Las c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación que experim<strong>en</strong>ta <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> sonconceptos e<strong>la</strong>borados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el marxismo: proletariado, división <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses y principalm<strong>en</strong>te opresión.La noción <strong>de</strong> proletariado vi<strong>en</strong>e a sustituir a <strong>la</strong> <strong>de</strong> pueb<strong>lo</strong> <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> producción –el trabajofr<strong>en</strong>te al capital– y <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>en</strong>tre c<strong>la</strong>ses antagónicas. Por otro <strong>la</strong>do, el Estado pasa <strong>de</strong> ser un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ubicadoneutralm<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> sociedad a ser concebido como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> opresión <strong>de</strong> una c<strong>la</strong>se por otra. Será uninstrum<strong>en</strong>to mediante el cual <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dominantes y exp<strong>lo</strong>tadoras <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n sus intereses.Refiriéndose a <strong>la</strong>s viv<strong>en</strong>cias marxistas socialistas <strong>en</strong> Ecuador, afirma Erika Silva 18 que por <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 20 y 30irrumpe <strong>en</strong> <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a política una nueva c<strong>la</strong>se social: <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se obrera. El campesinado sería su gran aliado social. Las<strong>de</strong>mandas, programas y reivindicaciones <strong>de</strong> estos sectores se con<strong>de</strong>nsaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> nación que había sidoexcluido, reprimido <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida nacional por medio <strong>de</strong> restricciones y <strong>la</strong> represión perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>sc<strong>la</strong>ses <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r.El artícu<strong>lo</strong> «El terrig<strong>en</strong>ismo: opción y militancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>ecuatoriana</strong>», <strong>de</strong> Erika Silva, es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>spon<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el Segundo Encu<strong>en</strong>tro sobre Literatura Ecuatoriana <strong>en</strong> 1980. Es un texto repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> estemodo <strong>de</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> postu<strong>la</strong>dos marxistas. Parte <strong>de</strong> sus indagaciones se dirig<strong>en</strong> a exp<strong>lo</strong>rar <strong>la</strong>constitución <strong>de</strong> una literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> nacional <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>s años 1920 y 1930 a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> proletariado,pueb<strong>lo</strong>, y estado, <strong>en</strong> el contexto político <strong>de</strong> <strong>la</strong> época:El partido <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se obrera –continúa Erika Silva– se constituyó <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> una organización con pot<strong>en</strong>cialidadhegemónica, pues estaba repres<strong>en</strong>tando a una c<strong>la</strong>se (obrera) que se rec<strong>la</strong>maba como una c<strong>la</strong>se capaz <strong>de</strong> unificar a <strong>la</strong> nación<strong>ecuatoriana</strong> compuesta por campesinado, proletariado y sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña burguesía. El Estado burgués terrat<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te noera fruto <strong>de</strong> un cons<strong>en</strong>so activo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masas <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es, sino <strong>de</strong> un cons<strong>en</strong>so pasivo y restringido <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s obstácu<strong>lo</strong>s queponía <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dominante a <strong>la</strong> participación política <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sectores <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es. 19Un gran proyecto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se lleva a cabo <strong>en</strong> el Ecuador auspiciado por el C<strong>en</strong>troInteramericano <strong>de</strong> Artesanías y Artes Popu<strong>la</strong>res, CIDAP, igualm<strong>en</strong>te durante <strong>lo</strong>s años 80. El dominio <strong>de</strong> este discursosobre <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> está <strong>de</strong>limitado por <strong>la</strong> división <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses y el conflicto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que ésta g<strong>en</strong>eraría. La c<strong>la</strong>sedominante «<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ta el po<strong>de</strong>r y, por su misma naturaleza y p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>ológico, será <strong>la</strong> portadora <strong>de</strong> un m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong>
c<strong>la</strong>se, que cuando <strong>de</strong> cultura se trate, repres<strong>en</strong>tará el mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al, el arquetipo al cual todas <strong>la</strong>s manifestacionesculturales <strong>de</strong>berán t<strong>en</strong><strong>de</strong>r». 20Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> misma línea <strong>de</strong> análisis, <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se i<strong>de</strong>ntificaría por el sigui<strong>en</strong>te hecho: «sus gestores yportadores son miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses subalternas y este mismo carácter <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se hace que su cultura esté subordinada a<strong>la</strong> cultura dominante, no por su cont<strong>en</strong>ido intrínseco, sino por <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses imperante.» 21Con respecto a <strong>lo</strong>s postu<strong>la</strong>dos románticos e ilustrados sobre el pueb<strong>lo</strong>, el marxismo habría producido una rupturaal politizar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> pueb<strong>lo</strong>. Politización <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> poner al <strong>de</strong>scubierto <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l modo <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>con <strong>la</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses, y al poner <strong>en</strong> perspectiva histórica esa re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> cuanto proceso <strong>de</strong> opresión <strong>de</strong><strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es por <strong>la</strong> aristocracia y <strong>la</strong> burguesía. Fr<strong>en</strong>te a <strong>lo</strong>s ilustrados, <strong>lo</strong>s rasgos atribuidos a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se veríanmás bi<strong>en</strong> como efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> miseria social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es. 22Es c<strong>la</strong>ve seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> cultura sufre un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> estos postu<strong>la</strong>dosmarxistas. La noción <strong>de</strong> cultura pasa a constituirse como una <strong>de</strong>rivación <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se social. Esta será un característicapredominante <strong>en</strong> <strong>la</strong> discursividad sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> que tej<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s estudios <strong>de</strong>l folk<strong>lo</strong>re, <strong>la</strong> antropo<strong>lo</strong>gía y que asum<strong>en</strong> <strong>lo</strong>sestudios literarios. En otro <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios <strong>de</strong>l gran proyecto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el Ecuador se dicerespecto a esta asimi<strong>la</strong>ción c<strong>la</strong>se-cultura:Al <strong>de</strong>finirse <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses sociales, <strong>la</strong> expresión cultural se torna difer<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s: es uno el modo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sedominante y otro el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses subalternas. […] Cada grupo social es, <strong>en</strong> su reproducción cotidiana, <strong>en</strong> su práctica común,portador <strong>de</strong> una cultura propia; esta cultura se manifiesta <strong>en</strong> <strong>lo</strong> que tal grupo cree, vive y crea, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas materiales,políticas religiosas, i<strong>de</strong>ológicas, etc. 23La cuestión cultural pasa a ser una imposición <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> dominación social. Se produce así otra acumu<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidos que consolida <strong>la</strong>s dicotomías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se conceptualiza <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Cultura dominante se i<strong>de</strong>ntifica concultura ilustrada o letrada, u oficial. 24 Cultura dominada pasa ser sinónimo <strong>de</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>de</strong> cultura <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia:Con el adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l capitalismo, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales que le son propias ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a universalizarse; el sistemamercantil ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a dirigir todas <strong>la</strong>s esferas sociales; <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, como manifestación <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estratos dominados, se vamostrando con más niti<strong>de</strong>z y, <strong>en</strong> su proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición económico-política, muchas veces adquiere un caráctercontestario. 25Décimas esmeral<strong>de</strong>ñas <strong>de</strong> Laura Hidalgo, al igual que el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>ecuatoriana</strong> ya seña<strong>la</strong>do,comparte esta noción <strong>de</strong> cultura y c<strong>la</strong>se:La cultura dominante que somete no <strong>lo</strong>gra reemp<strong>la</strong>zar o imponer totalm<strong>en</strong>te sus manifestaciones culturales <strong>en</strong> el gruposometido. La cultura dominada resiste, y <strong>en</strong> lucha dialéctica af<strong>lo</strong>ra una nueva cultura, es <strong>de</strong>cir, el hombre <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un tercercamino, y <strong>en</strong> él, otros modos <strong>de</strong> manifestar su exist<strong>en</strong>cia. Esta nueva realidad cultural es <strong>la</strong> que interesa investigar para<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> sus autores. 26A partir <strong>de</strong> todos <strong>lo</strong>s presupuestos anteriores, el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> pasaría a concebirse como un campo<strong>de</strong> investigación cuya <strong>de</strong>marcación se incluía <strong>en</strong> una tradición teórica, comprometida con el cambio social. Sin embargoel tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> parecería más bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> comp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> una gran car<strong>en</strong>cia, o <strong>la</strong> alternativa al fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong>sutopías:Una forma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>mocrática que populista se fue ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do como sucedáneo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia‘revolucionaria’, y a medida que <strong>de</strong>saparecían <strong>la</strong>s esperanzas <strong>en</strong> <strong>la</strong> revolución, el pueb<strong>lo</strong> pasó a ser objeto <strong>de</strong> estudio por nohaber podido constituirse <strong>en</strong> sujeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción histórica. 27El tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, continúa Fernando Tinajero, 28 se habría convertido <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s más po<strong>de</strong>rosospo<strong>lo</strong>s <strong>de</strong> atracción para el quehacer <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s intelectuales como rezago <strong>de</strong> <strong>la</strong> promesa fallida <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución. El sesgoi<strong>de</strong>ológico <strong>de</strong> esas preocupaciones habría conducido a un rigorismo excluy<strong>en</strong>te, que incluso es capaz <strong>de</strong> llegar acanonizar <strong>la</strong>s supuestas expresiones <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es y a excluir aquel<strong>la</strong>s prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estigmatizadas áreas cultas.C) EL PUEBLO COMO ESPACIODE TRADICION E IDENTIDADI<strong>de</strong>ntificar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y con <strong>la</strong> tradición, es una forma más <strong>de</strong> legitimación que <strong>de</strong> maneraconflictiva se <strong>en</strong>trecruza y acumu<strong>la</strong> con sus otros significados. Esta operación se vuelve posible <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte por <strong>la</strong>carga afectiva y <strong>de</strong> prestigio que estas dos nociones –tradición e i<strong>de</strong>ntidad– acumu<strong>la</strong>n durante <strong>lo</strong>s constantes procesos <strong>de</strong>indagación sobre el ser <strong>la</strong>tinoamericano o ecuatoriano.
Las investigaciones sobre <strong>lo</strong> ambiguam<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>rado pueb<strong>lo</strong> se guían por dos objetivos: rescatar <strong>la</strong>sexpresiones culturales <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>de</strong>l olvido y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas contaminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización; y examinar <strong>la</strong>smanifestaciones <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad o <strong>de</strong> visión <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> sectores <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es.Pureza y contaminación <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>En <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> que recoge <strong>la</strong>s pon<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l I Simposio <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong>l Arte. Artes «académicas»y <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>de</strong>l Ecuador, se cuestiona <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> mediante una inversión <strong>de</strong> términos <strong>en</strong> <strong>la</strong> jerarquía. Se<strong>de</strong>sva<strong>lo</strong>riza <strong>lo</strong> culto por carecer <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad, mi<strong>en</strong>tras se avizora una débil promesa <strong>en</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> mi<strong>en</strong>tras se continúabuscando inútilm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad. La propuesta que se <strong>la</strong>nza al <strong>de</strong>bate consiste <strong>en</strong> analizar <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> <strong>lo</strong>sconceptos culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y proponer «<strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> una colectividad que vive más que nunca neutralizada yperpleja <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> un sector ‘culto’ sin i<strong>de</strong>ntidad y un sector <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> incapaz aún <strong>de</strong> constituir una voz alterna.» 29En el estudio Arte y cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, C<strong>la</strong>udio Ma<strong>lo</strong> González hace un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to adicional sobre <strong>la</strong>sre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> tradición:La cultura elitista es más proclive al cambio, <strong>la</strong> actualización y homog<strong>en</strong>eización, <strong>lo</strong> que conlleva una frecu<strong>en</strong>te yacelerada incorporación <strong>de</strong> rasgos <strong>de</strong> otras culturas con el consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sdibujami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>finidores. Si<strong>en</strong>doque <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es más inclinada a preservar <strong>lo</strong>s rasgos y va<strong>lo</strong>res tradicionales, es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tram<strong>en</strong>os am<strong>en</strong>azada <strong>en</strong> el<strong>la</strong>. 30Adicionalm<strong>en</strong>te, el estudio <strong>de</strong> James Martínez sobre <strong>la</strong> oralidad <strong>en</strong> Macha<strong>la</strong>, al apoyarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>Bajtín sobre <strong>lo</strong> carnavalesco, advierte:Pero estas precisiones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacerse con <strong>lo</strong>s <strong>de</strong>slin<strong>de</strong>s históricos necesarios, por referirnos a una tradición <strong>popu<strong>la</strong>r</strong><strong>de</strong>bilitada <strong>de</strong> su pureza original, impregnada por <strong>lo</strong>s compon<strong>en</strong>tes culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad y matizada por <strong>lo</strong>s nuevoselem<strong>en</strong>tos va<strong>lo</strong>rativos e i<strong>de</strong>ológicos que recrea el estrato <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> urbano <strong>en</strong> su lucha por <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia diaria […] 31Simultáneam<strong>en</strong>te, como otra manera <strong>de</strong> cuestionar <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar<strong>de</strong> estudiar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong> culto como elem<strong>en</strong>tos ais<strong>la</strong>dos. Se discute <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre culturas y se afirma: «No setrata <strong>de</strong> confrontar o contraponer el arte ‘culto’ al ‘<strong>popu<strong>la</strong>r</strong>’. Se trata <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>lo</strong>s objetivos <strong>de</strong> uno y <strong>de</strong><strong>lo</strong>tro, reconoci<strong>en</strong>do que <strong>en</strong> mucho pue<strong>de</strong>n interactuar.» 32Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y elitista <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una cultura g<strong>lo</strong>bal, no cabe consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s comocomplejos ais<strong>la</strong>dos y herméticos absolutam<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes el uno <strong>de</strong>l otro. Al contrario, se da una int<strong>en</strong>sa re<strong>la</strong>ción y unperman<strong>en</strong>te proceso <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> una a <strong>la</strong> otra. 33Posición conflictiva <strong>la</strong> que guía estos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos. En un gesto revolucionario <strong>de</strong>mocrático se <strong>de</strong>posita <strong>en</strong> elser <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>la</strong> posibilidad hasta <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> un proyecto alternativo o <strong>de</strong> impugnación a un ejercicio vertical <strong>de</strong>lpo<strong>de</strong>r. 34 Simultáneam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva tradicionalista, se estigmatiza <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> cultural, se i<strong>de</strong>aliza una culturaincontaminada y a veces hasta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el<strong>la</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad.No exist<strong>en</strong> culturas incontaminadas o so<strong>lo</strong> contaminadas por <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> masas o <strong>la</strong> cultura dominante o <strong>de</strong> elite.Difícilm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> imaginarse también un b<strong>lo</strong>que culto homogéneo y puro que ejerce <strong>la</strong> dominación. ¿En qué mom<strong>en</strong>to<strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> tuvo esa pureza original? Se trataría, dice Beatriz Sar<strong>lo</strong>, <strong>de</strong> una «utopía etnográfica». 35La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda 36 que antece<strong>de</strong> al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s permite apreciar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>sionespres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s ejercicios <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Por un <strong>la</strong>do se afirma que <strong>la</strong> fiesta <strong>en</strong> Bolívar se harobustecido, «tal vez <strong>de</strong>bido al re<strong>la</strong>tivo ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Sus habitantes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época co<strong>lo</strong>nial, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>orpeligro <strong>de</strong> contaminación cultural que <strong>lo</strong>s habitantes <strong>de</strong> otras provincias <strong>ecuatoriana</strong>. 37 Al mismo tiempo se advierte:«Pero… ¡CUIDADO!… Nos parece que el ‘Desfile’ está <strong>en</strong> asecho. Toda <strong>la</strong> celebración tradicional <strong>de</strong>l carnaval sufrepeligro <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecer.» 38Los peligros advertidos <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate, serían el <strong>de</strong>sfile por tratarse <strong>de</strong> una imposición a través <strong>de</strong> un<strong>de</strong>creto; aunque se reconoce que toda <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sfile y sus preparativos no so<strong>lo</strong> <strong>en</strong> Guarandasino <strong>en</strong> otras cabeceras cantonales. Se m<strong>en</strong>cionan también <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>s peligros, «el uso <strong>de</strong> ‘Spray’ CARIOCA!!!»; <strong>la</strong>sorquestas, y <strong>lo</strong>s ritmos <strong>de</strong> moda «como <strong>en</strong> cualquier fiesta <strong>de</strong> cualquier lugar». 39 Simultáneam<strong>en</strong>te estas celebraciones se<strong>en</strong>trecruzan con <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s, el juego con agua, <strong>la</strong> bebida y el festejo <strong>en</strong> el campo. Estas otras prácticas no son va<strong>lo</strong>radasnegativam<strong>en</strong>te por ser percibidas como parte <strong>de</strong> <strong>lo</strong> tradicional.Interpretar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> como resguardo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición versus <strong>lo</strong>s cambios g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> <strong>la</strong> urbe por <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad,pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia no tanto <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sectores objeto <strong>de</strong> análisis, sino más bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l observador-intérprete y<strong>lo</strong>s instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> análisis <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia. Se juzga el va<strong>lo</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formaciones culturales por su pureza o sucontaminación. Las modificaciones son percibidas como <strong>de</strong>sva<strong>lo</strong>rizaciones porque <strong>de</strong>formarían una especie <strong>de</strong> paraísooriginal preexist<strong>en</strong>te.Hay una fuerte va<strong>lo</strong>ración moral <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s ejercicios <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> social. El observador se sitúa <strong>en</strong> unaposición privilegiada que le permitiría optar y ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> conservación, como si esta elección fuera producto <strong>de</strong>ldiscernimi<strong>en</strong>to correcto fr<strong>en</strong>te al proce<strong>de</strong>r inconsci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s grupos estudiados por ser éstos sujetos y no ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s
cambios sociales. Al examinar el conjunto <strong>de</strong> discursos que imaginan <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> como un refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad puro yauténtico, se hace necesario seña<strong>la</strong>r otras e<strong>la</strong>boraciones sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> nación.Una posición que difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visiones expuestas anteriorm<strong>en</strong>te son algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> Iván Carvajal 40sobre <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> nacionalidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva histórica. Tanto <strong>la</strong> cultura nacional como <strong>la</strong>s culturas <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>esestán interactuando con procesos internacionales mundiales, afirma Carvajal. Es así que «<strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva fijeza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura nacional y su institucionalización, no significan <strong>en</strong> ningún caso que tales formas no vayan apropiándose <strong>de</strong>nuevos cont<strong>en</strong>idos, no vayan modificándose <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.» 41Las interre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre tradición y mo<strong>de</strong>rnidad, <strong>lo</strong>calismo e internacionalismo, serían <strong>lo</strong>s espacios <strong>en</strong> que <strong>la</strong>cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se construye y re<strong>de</strong>fine, como <strong>lo</strong> seña<strong>la</strong> Carvajal:A su vez, <strong>la</strong> dinámica propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas nacionales <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es es sumam<strong>en</strong>te permeable a <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>elem<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> va<strong>lo</strong>res, <strong>de</strong> formas culturales exóg<strong>en</strong>as que le llegan a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura nacional <strong>de</strong> Estado y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionesmercantiles. Esa dinámica pres<strong>en</strong>ta incluso una doble faceta: una <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición y otra <strong>de</strong> incorporacióncreativa <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos. 42Mi<strong>en</strong>tras <strong>lo</strong>s cambios están re<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s, bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s intérpretes sociales y literariosreva<strong>lo</strong>rizan <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> eludi<strong>en</strong>do <strong>lo</strong>s cambios que se han producido <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, circu<strong>la</strong>ción y consumo <strong>de</strong> <strong>lo</strong>sbi<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s prácticas culturales <strong>de</strong> sus objetos <strong>de</strong> análisis, pues <strong>lo</strong>s v<strong>en</strong> como pérdida, <strong>de</strong>sva<strong>lo</strong>rización e inaut<strong>en</strong>ticidad.Está <strong>en</strong> juego también el ser partícipe <strong>de</strong> una discursividad dominante cargada <strong>de</strong> prestigio simbólico, <strong>la</strong> cual sedifun<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s fiestas fundacionales, <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones políticas y <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales. Mediante <strong>la</strong>exaltación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> nuestro, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces, <strong>de</strong>l patrimonio cultural, se procura una integración nacional queco<strong>lo</strong>nialm<strong>en</strong>te rece<strong>la</strong> y simultáneam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sea <strong>lo</strong> exóg<strong>en</strong>o. Se trata <strong>de</strong> un ambiguo reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición y <strong>la</strong>nación que pue<strong>de</strong> ser una barrera para abordar teóricam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sistemas culturales <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.Def<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> pureza y <strong>la</strong> inmovilidad <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones que se han producido <strong>en</strong>tre el<strong>de</strong>seo revolucionario <strong>de</strong> atacar interpretaciones conservadoras que han <strong>de</strong>sva<strong>lo</strong>rizado <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> unmo<strong>de</strong><strong>lo</strong> estático y purista <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. En el artícu<strong>lo</strong> «Algunos principios teóricos sobre cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> tradicional»,Lara Figueroa 43 ve a <strong>lo</strong>s sectores <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es como <strong>de</strong>positarios <strong>de</strong> va<strong>lo</strong>res auténticos. De esta forma se va creando unaespecie <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber ser <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: «La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es, por tanto, el crisol don<strong>de</strong> se refugian <strong>lo</strong>s va<strong>lo</strong>resmás auténticos que una nación ha creado a <strong>lo</strong> <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir histórico y nutridos diariam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> realidad socioeconómicaque rige su vida colectiva». 44 En el patrimonio histórico radicaría <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación y hasta <strong>de</strong>lcontin<strong>en</strong>te: «Ent<strong>en</strong>dida <strong>crítica</strong> y objetivam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se convierte <strong>en</strong> <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> se asi<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidadcultural <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s países <strong>la</strong>tinoamericanos.» 45La construcción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> como un espacio homogéneo y <strong>de</strong> límites c<strong>la</strong>ros se vuelve insost<strong>en</strong>ible pese a todos<strong>lo</strong>s int<strong>en</strong>tos conservacionistas. Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> no muestra fi<strong>de</strong>lidad al mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al construido, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os varios como migraciones, procesos acelerados <strong>de</strong> urbanización, pres<strong>en</strong>cia y uso <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s medios <strong>de</strong>comunicación o acceso al sistema educativo.Entre el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> conservar una pureza original y <strong>lo</strong>s innegables cruces que están re<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, seargum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tonces que <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> estaría dividida <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos. Todos estos segm<strong>en</strong>tos va<strong>lo</strong>rados por su grado<strong>de</strong> aut<strong>en</strong>ticidad, <strong>de</strong> fi<strong>de</strong>lidad a <strong>la</strong> tradición y a <strong>la</strong> colectividad. Mi<strong>en</strong>tras m<strong>en</strong>os se exponga un sistema cultural a <strong>la</strong>stransformaciones y más ais<strong>la</strong>do se <strong>de</strong>sarrolle, más se conservará <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y por tanto, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad. 46Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> misma línea argum<strong>en</strong>tativa, <strong>en</strong> el artícu<strong>lo</strong> «La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> América Latina y susperspectivas». 47 Eduardo Pu<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>cia una cultura <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> <strong>de</strong> una cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Por su parte, Lara Figueroahace una difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre una cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y una cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> tradicional. La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> estaría constituidapor una cultura campesina, una cultura <strong>de</strong> masas, una cultura proletaria y otros rasgos transmitidos por <strong>la</strong> culturadominante.La cultura <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> involucraría «<strong>lo</strong> que el pueb<strong>lo</strong> ha incorporado a su cosmovisión durante todo el proceso <strong>de</strong>dominación <strong>de</strong>l que ha sido objeto, incluso <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> masas que es una variante <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> opresión». Por elcontrario, <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> sería «el conjunto <strong>de</strong> va<strong>lo</strong>res y elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad que el pueb<strong>lo</strong> preserva <strong>en</strong> unmom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su historia y <strong>lo</strong>s que éste sigue creando para dar respuestas actuales a sus nuevas necesida<strong>de</strong>s, es una culturasolidaria y compartida y es por <strong>lo</strong> mismo más colectiva que individual». 48 E insiste:La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> tradicional es el legado tradicional oral y vig<strong>en</strong>te, colectivizado, que ha ido transmitiéndose, <strong>en</strong> formano institucionalizada, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración, y que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> va<strong>lo</strong>res más importantes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<strong>en</strong> el<strong>lo</strong>s radica, <strong>en</strong> gran parte, <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad nacional y el germ<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura nacional <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. 49Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong>scritas, <strong>la</strong> reva<strong>lo</strong>rización y exaltación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> pue<strong>de</strong> e<strong>la</strong>borarse so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> <strong>la</strong> conflictividad g<strong>en</strong>erada por <strong>la</strong>s fallidas promesas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad y <strong>lo</strong>s límites impuestos por <strong>la</strong>s dicotomías culto/ <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, tradición / mo<strong>de</strong>rnidad. Se reivindica <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones creadas por <strong>lo</strong>s cambios yre<strong>de</strong>finiciones sociales que operan <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad. La manera <strong>de</strong> resolver <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones es <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong><strong>lo</strong>i<strong>de</strong>al <strong>de</strong>l ser <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> que se resume <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s sigui<strong>en</strong>tes rasgos:- Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición;- <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es anónimo y colectivizado;- <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se transmite por medios no escritos y no institucionalizados;
- <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es auténtico;- <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> está <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción.Varios ejercicios <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y su re<strong>la</strong>ción con <strong>lo</strong> literario asum<strong>en</strong> estas nociones. Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>sería un <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias antiguas, <strong>de</strong> técnicas y conocimi<strong>en</strong>tos mant<strong>en</strong>idos y transmitidos por <strong>en</strong>señanza directa ypor medios verbales, fuera <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s circuitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza oficial y <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión escrita: una especie <strong>en</strong> extinción quehay que salvar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas transformacionistas. Lo específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> residiría <strong>en</strong> su fi<strong>de</strong>lidad al pasado.Con seguridad se asume que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> y su rescate son <strong>de</strong>seables e incuestionables.En todos estos análisis, se elu<strong>de</strong> <strong>la</strong> interrogación sobre <strong>lo</strong> que se consi<strong>de</strong>ra pueb<strong>lo</strong> y <strong>lo</strong> que sería <strong>la</strong> cultura<strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Eludir <strong>la</strong>s interrogaciones podría ser una forma <strong>de</strong> no perturbar el mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al vig<strong>en</strong>te y así mostrar <strong>la</strong> m<strong>en</strong>orconflictividad posible <strong>en</strong> el discurso. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> pres<strong>en</strong>tada por Abdón Ubidia se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> elmo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y se convierte <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s ejercicios <strong>de</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> <strong>de</strong>lgran proyecto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>ecuatoriana</strong> g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> <strong>la</strong> PUCE:La literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> siempre fue, originariam<strong>en</strong>te, un producto oral. A esta característica <strong>de</strong>bemos añadir otros dos rasgosimportantes: es también una literatura tradicional (que se transmite <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración) y anónima (puesto que nopi<strong>en</strong>san <strong>en</strong> el<strong>la</strong> <strong>lo</strong>s autores individuales). 50Mi<strong>en</strong>tras que <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se asume <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al ya seña<strong>la</strong>do, <strong>lo</strong> literario se <strong>de</strong>fine por <strong>la</strong> nociónformalista <strong>de</strong> hecho poético. 51 El procedimi<strong>en</strong>to crítico propuesto consiste <strong>en</strong> realizar un análisis estilístico omorfológico <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s textos, para <strong>en</strong>tonces proce<strong>de</strong>r a indagar <strong>la</strong> visión <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>l sector estudiado. Julio Pazos esqui<strong>en</strong> más insiste <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> <strong>lo</strong> poético <strong>en</strong> estos textos. Propone el uso <strong>de</strong> «una metodo<strong>lo</strong>gíapropiam<strong>en</strong>te <strong>literaria</strong>, que parta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l texto y llegue a <strong>la</strong> interpretación.» 52Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> posibilidad misma <strong>de</strong> una literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> una literatura culta sevuelve conflictiva. En el caso <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> Julio Pazos acerca <strong>de</strong> «Antigual<strong>la</strong>s curiosas» <strong>la</strong> propuesta inicial <strong>de</strong>literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> citada al inicio parte <strong>de</strong> «una <strong>de</strong>finición sociocultural», 53 que se repliega nuevam<strong>en</strong>te a <strong>lo</strong> <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>análisis <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s mismos rasgos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> a seguir:[La literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>] sería el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> un l<strong>en</strong>guaje secundario, fruto <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> transformación<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje común que es realizada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una sociedad que, con un bajo <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> <strong>de</strong> sus fuerzas productivas, estásubsumida formalm<strong>en</strong>te por el capital. Esta literatura actúa <strong>en</strong> el<strong>la</strong> como un elem<strong>en</strong>to integrador <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura comunitaria<strong>de</strong> producción que caracteriza a este tipo <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s. 54Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte Pazos seña<strong>la</strong> que esta <strong>de</strong>finición «se refiere a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses o grupos sociales que forman <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>pirámi<strong>de</strong>. Mas para que esta <strong>de</strong>finición se torne funcional se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> revisar <strong>la</strong>s características intrínsecas <strong>de</strong>l textoliterario <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>», 55 que son <strong>lo</strong>s rasgos ya seña<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.A primera vista, se podría p<strong>en</strong>sar que se trata <strong>de</strong> un espacio interpretativo don<strong>de</strong> se establec<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes líneasdiscursivas para analizar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> literario incorporando nociones prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropo<strong>lo</strong>gía y <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tosmarxistas. Sin embargo, se evi<strong>de</strong>ncian <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones por construir un discurso r<strong>en</strong>ovado, actualizado, cuya metodo<strong>lo</strong>gía<strong>de</strong> análisis sin embargo es <strong>la</strong> misma. Aunque se hable <strong>de</strong> subsunción formal <strong>de</strong> capital y fuerzas productivas, estos nopasan <strong>de</strong> ser elem<strong>en</strong>tos cargados <strong>de</strong> cierto prestigio, tomados <strong>de</strong> <strong>la</strong> discursividad predominante <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos específicos<strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate, y que <strong>en</strong> realidad no son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reflexiones sobre el objeto <strong>de</strong> estudio.Las t<strong>en</strong>siones por mant<strong>en</strong>er un espacio auténtico, que se apegue al mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> establecido y que constituya unrefer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>de</strong> distinción <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> literatura y <strong>la</strong> literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> permitecompr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que, previo a cualquier tipo <strong>de</strong> análisis, se confirme que <strong>lo</strong>s textos seleccionados cump<strong>la</strong>n «<strong>la</strong>scaracterísticas intrínsecas <strong>de</strong>l texto literario <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>» 56 o «<strong>lo</strong>s requisitos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cop<strong>la</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>», 57 rasgos quecorrespon<strong>de</strong>n al patrón <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te.So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el estudio sobre <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Chimborazo, Santiago Páez aborda <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong><strong>de</strong>finir <strong>lo</strong> que es el pueb<strong>lo</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> posiciones rígidas o extremadam<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eralizantes y muestra así su carácter <strong>de</strong>e<strong>la</strong>boración. Resuelve luego <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> hacer<strong>lo</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: «Lo que permitesalir <strong>de</strong>l atol<strong>la</strong><strong>de</strong>ro que pres<strong>en</strong>tan estas dos posiciones extremas es <strong>de</strong>terminar tanto <strong>lo</strong> que es cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>el<strong>la</strong>, <strong>lo</strong> que es literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, como <strong>lo</strong> que es cultura o literatura <strong>de</strong> élite […]» 58En una indagación posterior, Santiago Páez propone <strong>la</strong> crónica roja 59 como literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Es una propuestainicial que procura legitimar este texto como objeto literario, apoyándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> Martín-Barbero, al tratar<strong>de</strong> percibir <strong>lo</strong>s procesos <strong>de</strong> mediación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>lo</strong>balidad comunicativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, y <strong>en</strong> Jakobson, paraafirmar <strong>lo</strong> poético <strong>en</strong> <strong>la</strong> crónica roja y por tanto su vali<strong>de</strong>z como objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura.Esta posición más bi<strong>en</strong> cuestiona <strong>la</strong> posibilidad misma <strong>de</strong> <strong>de</strong>limitar <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>lo</strong>s rasgosque obligatoriam<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>ecerían al pueb<strong>lo</strong>. Permitiría, pues no se llega a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> este texto, acce<strong>de</strong>r arepres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> sobre el po<strong>de</strong>r. Pero <strong>en</strong> este caso ya no se trata <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> fácilm<strong>en</strong>te<strong>de</strong>limitado <strong>en</strong> términos étnicos y <strong>lo</strong>cales, sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran masa urbana cruzada por diversas y simultáneas i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s ytemporalida<strong>de</strong>s.Paradojas <strong>en</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>
La problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se consi<strong>de</strong>rará inseparable <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad cultural. Estainterre<strong>la</strong>ción se toma como fin último <strong>en</strong> ciertas interpretaciones <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> literario. Laura Hidalgo, por ejemp<strong>lo</strong>, <strong>en</strong>sus dos estudios sobre literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, afirma: «El conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad cultural <strong>ecuatoriana</strong> quetanto nos interesan ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> manifestaciones <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es como <strong>la</strong> estudiada.» 60 y, «So<strong>lo</strong> elconocimi<strong>en</strong>to y el profundo respeto a <strong>la</strong>s auténticas manifestaciones artísticas <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> ayudarán a <strong>en</strong>contrar nuestrai<strong>de</strong>ntidad cultural.» 61La gran preocupación es <strong>de</strong>finir cuál es y dón<strong>de</strong> está nuestra es<strong>en</strong>cia original, aquel<strong>lo</strong> que nos i<strong>de</strong>ntifica y nosdifer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s otros. La posibilidad <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r una i<strong>de</strong>ntidad hasta podría ser camino <strong>de</strong> una transformación. «¿Quéproceso <strong>de</strong> cambio pue<strong>de</strong> impulsar un pueb<strong>lo</strong> que no sabe quién es, ni <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> vi<strong>en</strong>e? Si no sabe quién es, ¿cómo pue<strong>de</strong>saber <strong>lo</strong> que merece ser?» 62Al examinar nociones <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad o <strong>de</strong> visión <strong>de</strong>l mundo, se evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> optar por un únicocamino, <strong>lo</strong> que muestran <strong>lo</strong>s ejercicios <strong>de</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> que forman parte <strong>de</strong>l gran proyecto <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura<strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>ecuatoriana</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> PUCE. 63Abdón Ubidia, <strong>en</strong> el estudio introductorio <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>to <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> ecuatoriano (texto base <strong>de</strong> estos análisis <strong>de</strong>literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>ecuatoriana</strong>), <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>lo</strong>s re<strong>la</strong>tos, <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida, p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong>s mismas interrogantes,<strong>la</strong> misma problemática: autoctonía, no autoctonía, mestizaje cultural, conflictos raciales. Toda una gama <strong>de</strong> temas afirmao impugna esas nociones a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otras como <strong>la</strong> justicia <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s débiles, <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s po<strong>de</strong>rosos, <strong>lo</strong> religioso, <strong>lo</strong>profano, etc. 64Un conflicto g<strong>lo</strong>balizante <strong>en</strong>tre tradición y mo<strong>de</strong>rnidad es <strong>lo</strong> que <strong>de</strong>tecta Julio Pazos cuando re<strong>la</strong>ciona textoliterario y sociedad. Caracteriza <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s sigui<strong>en</strong>tes términos a <strong>la</strong> colectividad tungurahu<strong>en</strong>se estudiada:La visión <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>l sujeto colectivo se constituye como una t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre va<strong>lo</strong>res que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l mundo urbano y<strong>de</strong>l mundo marginal (indíg<strong>en</strong>a); <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión se expresa mediante el <strong>de</strong>sprestigio humorístico <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s mismos va<strong>lo</strong>res. La t<strong>en</strong>sión yel <strong>de</strong>sprestigio son <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s dichos y son, a su vez, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l sujetocolectivo. 65En el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Chimborazo se evi<strong>de</strong>ncian <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre el «aserto ci<strong>en</strong>tífico», 66que legitimaría <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> Santiago Páez, y el «conocimi<strong>en</strong>to intuitivo» 67 contra el que discurre. El discursoci<strong>en</strong>tífico que busca construir concluye <strong>en</strong> que <strong>la</strong> cosmovisión <strong>de</strong>l sector social estudiado, el grado <strong>de</strong> conflictualidad esmínimo. La cosmovisión pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas sacralizadas: «hac<strong>en</strong> girar toda su realidad alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un tiempoy un espacio sagrados que se expresan <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad dotándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>tido.» 68Laura Hidalgo <strong>en</strong> el estudio Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda traza un parale<strong>lo</strong> directo, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> diversidadlingüística <strong>de</strong>l poemario y <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> contextos geográficos que evi<strong>de</strong>nciarían <strong>lo</strong>s varios mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el procesoevolutivo <strong>de</strong>l mestizaje cultural <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s bolivar<strong>en</strong>ses. 69 El estudio Décimas esmeral<strong>de</strong>ñas muestra más bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones<strong>de</strong> su discurso interpretativo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> pureza <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad y a <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong>l mestizaje:La condición grupal que muestra <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s autores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su arribo a esta tierra hasta hace pocas décadas,ratificada <strong>literaria</strong>m<strong>en</strong>te con el carácter oral y anónimo <strong>de</strong> su poesía, comi<strong>en</strong>za a resquebrajarse cuando <strong>la</strong> cultura mestiza yurbana inva<strong>de</strong> <strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong> su mundo, cuando <strong>la</strong> provincia da un vuelco económico que agudiza <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias, cuando <strong>lo</strong>snegros pasan <strong>de</strong> su habitual pobreza a <strong>la</strong> miseria. 70Es una posición ambigua <strong>la</strong> que constituye <strong>la</strong> base <strong>de</strong> estas interpretaciones. Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> cosmovisión <strong>de</strong> esosgrupos <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es muestra t<strong>en</strong>siones y conflictos, el mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> a partir <strong>de</strong>l cual se <strong>lo</strong>s quiere estudiar es uno i<strong>de</strong>al, purista,con condiciones rígidas a <strong>la</strong>s que hay que ajustarse. Al examinar <strong>lo</strong>s textos consi<strong>de</strong>rados <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es y <strong>en</strong>casil<strong>la</strong>r<strong>lo</strong>s <strong>en</strong> <strong>lo</strong>slímites <strong>de</strong> ese mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al <strong>de</strong>l ser <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>lo</strong> que se hace es reducir o simplificar el grado <strong>de</strong> complejidad, <strong>de</strong>contradicciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interre<strong>la</strong>ciones culturales que están atravesando <strong>lo</strong>s objetos estudiados.Se hac<strong>en</strong> estas reducciones o simplificaciones cuando se elu<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción misma <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>,así como <strong>de</strong> <strong>lo</strong> culto o <strong>lo</strong> tradicional. Cuando se <strong>lo</strong>caliza a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s rurales o <strong>lo</strong>cales, que no t<strong>en</strong>dríanmás que contactos cara a cara y formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza oral, a qui<strong>en</strong>es <strong>lo</strong>s procesos <strong>de</strong> migración y urbanización noafectan. Cuando se <strong>en</strong>cierra a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>banzas a su espontaneidad <strong>en</strong>cantadora y <strong>en</strong> <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong>proporcionar i<strong>de</strong>ntidad, impugnar <strong>la</strong> dominación o <strong>de</strong> imaginar proyectos culturales alternativos.Establecidos <strong>lo</strong>s s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> como un mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al al que sujetarse, el pueb<strong>lo</strong> se imagina como unaes<strong>en</strong>cia natural, preexist<strong>en</strong>te, cuya pres<strong>en</strong>cia es indiscutible y que excepcionalm<strong>en</strong>te será sometida a <strong>de</strong>bate. No se toma<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>de</strong>terminadas producciones culturales y discursivas llegan a adquirir significación como<strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es es un proceso histórico que implica cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica tanto <strong>de</strong> sus autores como <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es int<strong>en</strong>taninterpretar<strong>la</strong>s y contro<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s.D) LO PROPIO Y LO AJENO:UNA LITERATURA NACIONAL POPULAR
Las t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>la</strong> tradición, <strong>la</strong> aut<strong>en</strong>ticidad y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad son reflexiones que forman parte <strong>de</strong>lgran <strong>de</strong>bate que <strong>la</strong> co<strong>lo</strong>nización y <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnidad instauran: una búsqueda obsesiva por elre-conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ser. Búsqueda que se manifiesta <strong>en</strong> osci<strong>la</strong>ciones conflictivas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pureza, el mestizaje, <strong>la</strong>contaminación, <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o.La reflexión sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es uno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s indicadores más fuertes sobre <strong>la</strong>s contradicciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad. La conflictividad se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> aquel que situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> culturaocci<strong>de</strong>ntal, exige <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> una es<strong>en</strong>cia propia y auténtica.Es fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conflictividad p<strong>en</strong>sarse como sujeto inmerso <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, que emplea instrum<strong>en</strong>tos teóricos yprácticos cotidianos g<strong>en</strong>erados bajo <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> co<strong>lo</strong>nización. Se procura resolver esas t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong>crear y apropiarse <strong>de</strong> sujetos y espacios puros fuera <strong>de</strong> sospecha. En parte se explican así <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones que se produc<strong>en</strong>al buscar resolver <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s osci<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o.En 1889 Juan León Mera escribe:La parte <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s ecuatorianos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> español más o m<strong>en</strong>os puro, que es sin duda <strong>la</strong> parte m<strong>en</strong>or… se ha apresurado aacoger <strong>la</strong>s luces y el or<strong>de</strong>n y pulcritud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s europeos. Si <strong>lo</strong>s extranjeros que nos visitan se fijan so<strong>lo</strong> <strong>en</strong> <strong>lo</strong>sindios y mestizos o <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> agrupación <strong>de</strong> estos que fluctúa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s sombras <strong>de</strong> ayer y <strong>la</strong>s luces <strong>de</strong> hoy, han <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>rnaturalm<strong>en</strong>te ancha te<strong>la</strong> <strong>en</strong> qué emplear <strong>la</strong>s tijeras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong>; pero si <strong>de</strong>ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>lo</strong>s ojos <strong>en</strong> el grupo que ha <strong>en</strong>trado <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o <strong>en</strong>el camino <strong>de</strong> nuevos y serios estudios, <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cortesanía <strong>en</strong> el trato social, <strong>de</strong>l bu<strong>en</strong> gusto <strong>en</strong> <strong>la</strong>shabitaciones, el vestido y <strong>la</strong> mesa, etcétera, a fe que habrán <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> que no estamos a muchas leguas <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>cultura europea. 71Para Fernando Tinajero el signo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ación será <strong>la</strong> viv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una máscara: «<strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>l simu<strong>la</strong>cro»producida por el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre el español y el indíg<strong>en</strong>a y el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> el<strong>lo</strong>s respecto <strong>de</strong> su propiacultura. 72 Aún <strong>en</strong> 1996 <strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Ma<strong>lo</strong> se <strong>de</strong>bat<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o:Educar era sinónimo <strong>de</strong> europeizar. […] La guerra <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s ci<strong>en</strong> años o <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> Italia y Alemania t<strong>en</strong>ían másvig<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong>s minorías que asistían a escue<strong>la</strong>s y colegios que el Tahuantinsuyo o <strong>la</strong>s luchas por <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Hab<strong>la</strong>r<strong>de</strong> artistas plásticos era hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> música estaba i<strong>de</strong>ntificada con <strong>la</strong> clásica. La ásperapolémica <strong>en</strong>tre clericales y anticlericales que empozoñó el <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir histórico <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s pueb<strong>lo</strong>s hispanoamericanos a <strong>lo</strong> <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>lsig<strong>lo</strong> XIX y bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l XX, partía <strong>de</strong> un principio común que unía al radical maestro <strong>la</strong>ico con el fanático educadorcatólico: educar era europeizar. 73La necesidad <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, integración y difer<strong>en</strong>ciación se vuelve una búsqueda persist<strong>en</strong>te, agravada <strong>en</strong> <strong>la</strong>ssocieda<strong>de</strong>s sometidas a procesos <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>nización. Las preocupaciones y <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong>s críticos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<strong>la</strong>tinoamericana se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> América <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad que no sejustifique <strong>en</strong> tradiciones europeas sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> originalidad y <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s atributos difer<strong>en</strong>ciadores.En 1987 <strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> Abdón Ubidia osci<strong>la</strong>n también <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o:Enaj<strong>en</strong>ado, preso <strong>de</strong> una nostalgia eterna, el espíritu <strong>de</strong>l burgués <strong>la</strong>tinoamericano no acepta fácilm<strong>en</strong>te otros mo<strong>de</strong><strong>lo</strong>sculturales que <strong>lo</strong>s que Europa y Estados Unidos le propon<strong>en</strong>. Lo propio, <strong>lo</strong> vernácu<strong>lo</strong>, si no ha sido folk<strong>lo</strong>rizado, y <strong>de</strong> algúnmodo legitimado por una <strong>la</strong>rga tradición, simplem<strong>en</strong>te carece <strong>de</strong> va<strong>lo</strong>r. 74Todas estas t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o podrían verse como manifestaciones <strong>de</strong> <strong>lo</strong> que BolívarEcheverría 75 l<strong>la</strong>ma «<strong>de</strong>squiciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad social», el producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> una «mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong>xóg<strong>en</strong>a o adoptada» <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s co<strong>lo</strong>nizadas. La mo<strong>de</strong>rnidad que llega, explica Bolívar Echeverría, está marcadapor <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> su lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>; su expansión es al mismo tiempo una imposición <strong>de</strong> esa marca. Por esta causa, <strong>la</strong>sociedad que se mo<strong>de</strong>rniza <strong>de</strong> afuera hacia a<strong>de</strong>ntro, justo al <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r su i<strong>de</strong>ntidad <strong>la</strong> divi<strong>de</strong>: se inclina <strong>en</strong> parte porintegrar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad aj<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> suya <strong>en</strong> parte por transformar<strong>la</strong> al integrar <strong>la</strong> suya <strong>en</strong> el<strong>la</strong>. 76Erika Silva, <strong>en</strong> el artícu<strong>lo</strong> ya citado, reconstruye <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a cultural <strong>de</strong>l Ecuador <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s años 20 a partir <strong>de</strong> dosvoces: un movimi<strong>en</strong>to cultural nacional (<strong>lo</strong> propio) versus un movimi<strong>en</strong>to arielista-metropolitanista (<strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o). En <strong>la</strong>i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> estos dos movimi<strong>en</strong>tos se acumu<strong>la</strong>n otros s<strong>en</strong>tidos. El arielismo metropolitanismo sería <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>elite, dominante, repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el Grupo América. En total oposición, el movimi<strong>en</strong>to cultural nacional sería <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>,revolucionario, y estaría repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 30.El Grupo América habría estado constituido por intelectuales metropo<strong>lo</strong>nizados, totalm<strong>en</strong>te divorciados <strong>de</strong> <strong>la</strong>realidad circundante; intelectuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dominante <strong>ecuatoriana</strong>, que sufrían una hegemonía intelectual y moral <strong>de</strong><strong>lo</strong>s intelectuales extranjeros: creaban siempre sigui<strong>en</strong>do el mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> europeo y su matriz i<strong>de</strong>ológica estaba alim<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>un profundo hispanismo y un marcado metropolitanismo. 77Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia intelectual habría cont<strong>en</strong>ido una actitud y un comportami<strong>en</strong>to político antiimperialista, pero so<strong>lo</strong><strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia. Ac<strong>la</strong>ra Erika Silva 78 que <strong>lo</strong> que el arielismo hacía, <strong>en</strong> realidad, era reinvindicar <strong>lo</strong> español y europeo comorasgo distintivo <strong>de</strong> América Latina, subrayando así <strong>la</strong> hegemonía espiritual <strong>de</strong> América españo<strong>la</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>lo</strong>s EE UU. E<strong>la</strong>rielismo era una mirada a Hispanoamérica y a través <strong>de</strong> el<strong>la</strong> a España; una reivindicación por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelectualidaddominante <strong>de</strong> <strong>lo</strong> metropolitano, <strong>lo</strong> europeo fr<strong>en</strong>te a <strong>lo</strong> burdam<strong>en</strong>te americano o mejor, norteamericano.Fr<strong>en</strong>te a un hispanoamericanismo que diluía <strong>la</strong> peculiaridad nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia españo<strong>la</strong>, y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias (<strong>lo</strong>indíg<strong>en</strong>a) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s semejanzas (<strong>lo</strong> español), este signo es cuestionado y <strong>de</strong>struido por un nuevo movimi<strong>en</strong>to cultural
nacional <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> marcado por <strong>lo</strong> terríg<strong>en</strong>o. El terrig<strong>en</strong>ismo sería el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una nación, <strong>la</strong>necesidad <strong>de</strong> que ésta exista y el rescate <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura subalterna ahogada por el metropolitanismo, <strong>lo</strong> cual sería uncombate al co<strong>lo</strong>nialismo <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura. El terrig<strong>en</strong>ismo <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s escritores <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 30 habríaconsistido <strong>en</strong> «sembrarse <strong>en</strong> sí mismos y echar raíces para crecer robustos». 79 Su producción <strong>literaria</strong> habría constituidouna literatura nacional <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.En <strong>la</strong>s interpretaciones <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> literario que he analizado hasta aquí, <strong>lo</strong>s modos <strong>de</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se produc<strong>en</strong> mediante <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escisiones culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, oralidad / escritura, y tradición /mo<strong>de</strong>rnidad. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> una literatura nacional <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es una línea discursiva que, osci<strong>la</strong>ndoigualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o, y mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do dichas escisiones, privilegia otro s<strong>en</strong>tido: <strong>la</strong> integración culto /<strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.El espacio artístico, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> literatura, sería el lugar privilegiado don<strong>de</strong> se podrían acortar <strong>la</strong>s distancias<strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. «Pese a <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia sociopolítica que marca gran parte <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s textossimpatizantes con <strong>lo</strong>s sectores <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>de</strong> América, <strong>en</strong> <strong>de</strong>masiados casos ha faltado una visión interior y dinámicacapaz <strong>de</strong> borrar distancias <strong>en</strong>tre narradores y mundos narrados.» 80 Poco interesa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta mirada el pueb<strong>lo</strong> comoproductor <strong>de</strong> objetos artísticos y, aunque más como sujeto <strong>de</strong> opresión y resist<strong>en</strong>cia, el énfasis está <strong>en</strong> el pueb<strong>lo</strong> comoobjeto <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el discurso literario.El artícu<strong>lo</strong> <strong>de</strong> Michael Han<strong>de</strong>lsman, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> está tomada <strong>la</strong> cita anterior, «Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el vanguardismotransculturador <strong>de</strong> Jorge Ve<strong>la</strong>sco Mack<strong>en</strong>zie: un análisis <strong>de</strong> El rincón <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s justos»; «Los años treinta: el realismo y <strong>la</strong>nueva nación» <strong>de</strong> María Augusta Vintimil<strong>la</strong>, y el artícu<strong>lo</strong> ya m<strong>en</strong>cionado <strong>de</strong> Erika Silva, 81 son textos que v<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>literatura producida por <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 30 el discurso inicial que habría expresado <strong>lo</strong>s verda<strong>de</strong>ros s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> unacultura nacional <strong>ecuatoriana</strong>.Las reflexiones <strong>de</strong> Gramsci son parte <strong>de</strong>l canon <strong>de</strong> <strong>la</strong> época y <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se toma <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>que propone esta integración <strong>en</strong>tre pueb<strong>lo</strong> y escritores:La literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> consiste <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> concepción <strong>de</strong>l mundo (cultura) <strong>en</strong>tre escritores y pueb<strong>lo</strong>. Cuando nohay una literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, no existe tal i<strong>de</strong>ntidad y <strong>lo</strong>s s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es no son vividos como propios por <strong>lo</strong>s escritores,ni <strong>lo</strong>s escritores cumpl<strong>en</strong> una función educadora nacional, o sea que no se han p<strong>la</strong>nteado ni se p<strong>la</strong>ntean el problema <strong>de</strong>e<strong>la</strong>borar <strong>lo</strong>s s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es luego <strong>de</strong> haber<strong>lo</strong>s revivido y hecho propios. 82A partir <strong>de</strong> esa i<strong>de</strong>ntificación <strong>en</strong>tre escritores y pueb<strong>lo</strong>, Michael Han<strong>de</strong>lsman afirma que «<strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada g<strong>en</strong>eración<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s 30 compr<strong>en</strong>día con Gramsci que <strong>la</strong> nueva literatura <strong>de</strong>be hundir sus raíces <strong>en</strong> el humus <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>… Esimposible dar <strong>la</strong> espalda a <strong>la</strong>s mayorías para cultivar una literatura exquisita y <strong>de</strong> élite, <strong>de</strong> nu<strong>lo</strong> impacto social». 83 Luegoseña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> vanguardia sigue <strong>la</strong> línea trazada por <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 30 <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que mo<strong>de</strong>rnizó sudiscurso expresivo <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no técnico mi<strong>en</strong>tras e<strong>la</strong>boraba cont<strong>en</strong>idos cuya aut<strong>en</strong>ticidad giraba <strong>en</strong> torno a <strong>lo</strong>s sectoresmarginales. Han<strong>de</strong>lsman cita a Alejandro Moreano:La g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 30 fue más allá. Dio el salto cualitativo, al pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r… crear una literatura fundada <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong>creatividad <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es, inauguró <strong>la</strong> literatura nacional <strong>ecuatoriana</strong>. No so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> un nuevo l<strong>en</strong>guajeliterario sino <strong>en</strong> sus cont<strong>en</strong>idos –<strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exp<strong>lo</strong>tación, <strong>la</strong> recreación <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s mitos y personajes <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>– yespecialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación radical <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre cultura y sociedad, <strong>en</strong>tre el intelectual, el pueb<strong>lo</strong> y el po<strong>de</strong>r.En a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>la</strong> auténtica literatura no sería concebida como el mero ornam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to institucional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sesdominantes, sino como el producto <strong>de</strong> una perman<strong>en</strong>te búsqueda <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cont<strong>en</strong>idos nacionales y <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>de</strong> una verda<strong>de</strong>racultura. 84Refiriéndose a <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s 30 o a producciones posteriores, <strong>lo</strong>s textos <strong>de</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> m<strong>en</strong>cionadosexaminan <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>en</strong>tre escritores y pueb<strong>lo</strong> que propone Gramsci <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un campo cultural marcado por <strong>la</strong>distinción <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o, el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to con <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dominantes, y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> integrar <strong>la</strong>heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación.Des<strong>de</strong> estas perspectivas, <strong>la</strong> producción <strong>literaria</strong> pasaría a <strong>de</strong>limitarse por unida<strong>de</strong>s nacionales, y a ser un espaciodon<strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar <strong>lo</strong> propio <strong>de</strong> cada nación, <strong>lo</strong> que permitiría difer<strong>en</strong>ciar <strong>lo</strong> que es propio y <strong>lo</strong> que es aj<strong>en</strong>o. La literatura seconsolida como un refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad.Según el análisis <strong>de</strong> Han<strong>de</strong>lsman, <strong>la</strong> producción <strong>literaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 30 habría sido el primer paso paraesa integración <strong>de</strong> <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad basada <strong>en</strong> <strong>lo</strong> propio o <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Esatarea continúa por ejemp<strong>lo</strong> con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Jorge Ve<strong>la</strong>sco Mack<strong>en</strong>zie, especialm<strong>en</strong>te su nove<strong>la</strong> El rincón <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s justos:Ve<strong>la</strong>sco rompe «con algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>s oficiales <strong>de</strong>l pasado –<strong>la</strong>s que <strong>en</strong>cubrían <strong>lo</strong> nacional a <strong>la</strong> vez queresaltaban <strong>lo</strong>s va<strong>lo</strong>res metropolitanos propios <strong>de</strong>l co<strong>lo</strong>nialismo– y <strong>lo</strong>gra sugerir una nueva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad basada<strong>en</strong> <strong>la</strong> omnipres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong>.» 85La producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 30 es vista como un acto <strong>de</strong> afirmación nacional que apuesta por <strong>lo</strong> propio,por <strong>lo</strong> terríg<strong>en</strong>o, como <strong>lo</strong> <strong>de</strong>nominó Erika Silva. Lo aj<strong>en</strong>o, <strong>lo</strong> antinacionalista, se manifiesta <strong>en</strong> el arielismo, elmetropolitanismo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> burguesía.En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s 80, <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia como eje <strong>de</strong> análisis es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> discursividad dominante. Se acusa a <strong>la</strong>burguesía <strong>de</strong> «falta <strong>de</strong> fi<strong>de</strong>lidad a <strong>lo</strong>s intereses nacionales». 86 Los intereses nacionales radicarían <strong>en</strong> el pueb<strong>lo</strong> y susraíces. Las burguesías <strong>la</strong>tinoamericanas pese a todo su po<strong>de</strong>r, habrían sido incapaces <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses dirig<strong>en</strong>tes
con un proyecto nacional. La razón, según el análisis <strong>de</strong> María Augusta Vintimil<strong>la</strong>, 87 habría sido su carácterabsolutam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s c<strong>en</strong>tros metropolitanos. Esta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> hacía incapaz <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar proyectosnacionales que supusieran alternativas siquiera re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te autónomas para el <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> <strong>de</strong>l país.El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> sería el gran acierto <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>literaria</strong> <strong>de</strong>l 30, yprecisam<strong>en</strong>te allí radicaría <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> construir <strong>la</strong> nación: <strong>en</strong> el acto <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong>s escisiones quehabrían impedido p<strong>en</strong>sar una única nación, <strong>en</strong> reconocer ese <strong>de</strong>squiciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad. La literatura <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s treinta,continúa Vintimil<strong>la</strong>, convierte <strong>en</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> sectores sociales que conforman <strong>la</strong> nación<strong>ecuatoriana</strong> y que, hasta <strong>en</strong>tonces, habían permanecido <strong>de</strong>sconocidos para <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional: <strong>lo</strong>s montubios, <strong>lo</strong>scho<strong>lo</strong>s, <strong>lo</strong>s indios.Si como seña<strong>la</strong> Michael Han<strong>de</strong>lsman, 88 el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sectores burgueses se habría manifestado al apropiarse <strong>de</strong>un espacio <strong>de</strong> Absolutos y <strong>de</strong> Verda<strong>de</strong>s, con mayúscu<strong>la</strong>, para crear perspectivas e historias oficiales, <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s30 propondría otra verdad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> que, explica Vintimil<strong>la</strong>, había sido construida por <strong>la</strong> «i<strong>de</strong>o<strong>lo</strong>gía oligárquica quehabía <strong>en</strong>casil<strong>la</strong>do al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>ecuatoriana</strong> bajo <strong>la</strong> abstracción <strong>de</strong>l concepto liberal <strong>de</strong> ‘pueb<strong>lo</strong>’ –porqueera más un concepto que una realidad actuante <strong>de</strong>finido por simple oposición a <strong>la</strong> propia oligarquía.» 89La literatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 30 habría sido <strong>en</strong> realidad un movimi<strong>en</strong>to cultural –<strong>de</strong>mostrar esto es uno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>sobjetivos– principales <strong>de</strong>l artícu<strong>lo</strong> <strong>de</strong> Erika Silva. 90 Un movimi<strong>en</strong>to cultural que realizó una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>lpaís, <strong>en</strong> su aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> integración nacional, <strong>en</strong> su profundo <strong>de</strong>sgarrami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>secuatorianos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos mundos <strong>de</strong>sconocidos mutuam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> dos cosmovisiones y no <strong>en</strong> una totalización<strong>de</strong>l universo nacional por imposible, fr<strong>en</strong>te a grupos humanos difer<strong>en</strong>tes, a hab<strong>la</strong>s <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es distintas, a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>nación.Como <strong>lo</strong> evi<strong>de</strong>ncian <strong>la</strong>s reflexiones pres<strong>en</strong>tadas, no hay unidad armónica <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad, difícilm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> habría <strong>en</strong>el proyecto <strong>de</strong> una verda<strong>de</strong>ra nación. La co<strong>lo</strong>nización fragm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y su búsqueda será una especie <strong>de</strong>esquizofr<strong>en</strong>ia. La viol<strong>en</strong>cia cultural que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> co<strong>lo</strong>nización y <strong>la</strong>s ambival<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mo<strong>de</strong>rnidad, provocan el<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una sociedad; <strong>la</strong> vuelv<strong>en</strong> esquiza, <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ada, disociada <strong>de</strong> sí.Todas estas propuestas son conflictivas e irresolubles. Son voces <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong> búsqueda frustrada porpret<strong>en</strong><strong>de</strong>r un ser unívoco, capaz <strong>de</strong> reconciliar culturas múltiples <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura totalizadora <strong>de</strong> una nación. De ahí <strong>la</strong>difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> propio (verda<strong>de</strong>ro) y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o (inauténtico). Es una necesidad constante e insatisfecha <strong>de</strong> legitimar<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> c<strong>la</strong>rificar <strong>lo</strong>s oríg<strong>en</strong>es, <strong>de</strong> va<strong>lo</strong>rar sin opacida<strong>de</strong>s. Lo propio, <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o, <strong>lo</strong> puro, <strong>lo</strong> auténtico, <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>:parecerían alucinaciones dada <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formaciones culturales que, más que respon<strong>de</strong>r a uno o a otroelem<strong>en</strong>to, son campos atravesados por diversas y simultáneas interre<strong>la</strong>ciones.El exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>literaria</strong> como expresión <strong>de</strong> una cultura nacional es otra forma <strong>de</strong> es<strong>en</strong>cialización <strong>de</strong><strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. El pueb<strong>lo</strong> se absolutiza al i<strong>de</strong>ntificar<strong>lo</strong> por sus compon<strong>en</strong>tes raciales (montubio, cho<strong>lo</strong>, mestizo, indíg<strong>en</strong>a);por su pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a una c<strong>la</strong>se social: <strong>lo</strong>s marginados, <strong>lo</strong>s campesinos y pobres; y por adscribirle un orig<strong>en</strong> telúrico: <strong>la</strong>raíz, <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad se da más <strong>en</strong> términos raciales y c<strong>la</strong>sistas. Elpueb<strong>lo</strong> sigue si<strong>en</strong>do un b<strong>lo</strong>que cultural compacto <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dominantes. Una especie <strong>de</strong> héroe <strong>en</strong> <strong>la</strong> luchapor construir <strong>la</strong> auténtica nación y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad. Una i<strong>de</strong>ntidad que se construye <strong>en</strong> el conflicto <strong>en</strong>tre dos po<strong>lo</strong>s <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r:<strong>la</strong> dominación vertical y lucha revolucionaria.¿Por qué indagar <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> construir una cultura nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura? Este gesto no se <strong>de</strong>bería a <strong>la</strong>literatura por sí misma, sino por <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hacer<strong>lo</strong> <strong>en</strong> otras esferas <strong>de</strong> <strong>lo</strong> social. La literatura se concibe como unespacio privilegiado para repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> diversidad y <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s culturales. La c<strong>la</strong>ve es <strong>la</strong> integración que, <strong>en</strong> eldiscurso literario, se produciría <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>s secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te separados sectores culto y <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Mi<strong>en</strong>tras no exista unmovimi<strong>en</strong>to conjunto y <strong>de</strong>cidido <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses y capas sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones que requeriría el Ecuador para conquistarsu comunidad cultural, afirma Erika Silva que será necesario.<strong>de</strong>dicarnos a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> escudriñar <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, <strong>la</strong>smanifestaciones que constituyan expresiones <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> unificación nacional por un <strong>la</strong>do, y, por otro, <strong>la</strong>s obras que seinscriban <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> una cultura nacional. 91Pese a mant<strong>en</strong>er una visión es<strong>en</strong>cialista <strong>de</strong> pueb<strong>lo</strong> y <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad, <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> una literatura nacional <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>muestra cómo <strong>la</strong>s fronteras <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> son m<strong>en</strong>os c<strong>la</strong>ras que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>f<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s otros ejercicios <strong>de</strong>interpretación <strong>literaria</strong> examinados anteriorm<strong>en</strong>te.El sector culto y el sector <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> no existirían como tales, sino como repres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> conflicto <strong>de</strong>l campocultural y social. Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> no so<strong>lo</strong> estaría so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>lo</strong> rural marginal, sino que es parte, contradictoria y ambigua,pero ineludible, <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>literaria</strong> <strong>de</strong>l 30 y <strong>de</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura posterior. En una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pon<strong>en</strong>ciaspres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el IV Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Literatura Ecuatoriana, Manuel Corrales analiza el ejercicio crítico <strong>de</strong> Jorge EnriqueAdoum y <strong>lo</strong> cita:<strong>lo</strong>s escritores [<strong>la</strong>tinoamericanos] <strong>de</strong> hoy asum<strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y, porque escrib<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el personaje, han empr<strong>en</strong>dido<strong>la</strong> gran av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no. […] no se trata <strong>de</strong> un puro afán individual <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>ción sino <strong>de</strong>l<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s infinitas <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guajes literarios que yac<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jergas y dialectos <strong>de</strong>América. 92
Jorge Enrique Adoum se refiere a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> <strong>en</strong> él y <strong>en</strong> su obra poética; <strong>en</strong> una <strong>en</strong>trevista realizadapor Jaime Montesinos, y pres<strong>en</strong>tada como parte <strong>de</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el IV Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Literatura Ecuatoriana, dice:‘El me dio cuanto t<strong>en</strong>go. Mi l<strong>en</strong>gua y mi l<strong>en</strong>guaje, mis do<strong>lo</strong>res y fracasos y mi <strong>de</strong>cisión y mi esperanza’. Aña<strong>de</strong>, ‘no creohaber escrito jamás algo que no se refiere a él.’ Ac<strong>la</strong>ra, asimismo, que hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> no significa necesariam<strong>en</strong>te ni elcampesino ni el artesano ni el obrero, puesto que no <strong>lo</strong>s conoce. ‘Escribo pues sobre <strong>lo</strong> que conozco, sobre nuestra c<strong>la</strong>se mediaque, <strong>en</strong> gran parte también es pueb<strong>lo</strong>’. 93La producción <strong>literaria</strong> continuam<strong>en</strong>te va a repres<strong>en</strong>tar <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> su discurso y no so<strong>lo</strong> como una concesiónantropológica, sino como expresión <strong>de</strong> un proceso constante <strong>de</strong> reinv<strong>en</strong>ción por el que atraviesan bi<strong>en</strong>es y prácticasculturales diversos, dando paso a i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s «históricam<strong>en</strong>te constituidas, imaginadas y reinv<strong>en</strong>tadas, <strong>en</strong> procesosconstantes <strong>de</strong> hibridación y transnacionalización, que disminuy<strong>en</strong> sus antiguos arraigos territoriales y sus <strong>de</strong>limitacionespor c<strong>la</strong>se social.» 94No so<strong>lo</strong> <strong>la</strong>s fronteras <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, sino <strong>en</strong>tre oralidad, tradición, escritura y mo<strong>de</strong>rnidad, se<strong>de</strong>sdibujan fr<strong>en</strong>te a f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os tales como <strong>la</strong> acelerada urbanización; <strong>la</strong> cada vez mayor cobertura <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sistemaseducativos y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas política y cotidiana con <strong>lo</strong>s medios <strong>de</strong> comunicación; <strong>la</strong>sorganizaciones gremiales y <strong>lo</strong>s agrupami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> torno a i<strong>de</strong>ntificaciones mom<strong>en</strong>táneas o <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sectoresindíg<strong>en</strong>as.Todos estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os produc<strong>en</strong> reorganizaciones <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>ossociales y por tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s e<strong>la</strong>boraciones y usos <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong> literario. Uno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s principales campos don<strong>de</strong> seproduc<strong>en</strong> dichas reorganizaciones es <strong>lo</strong>s estudios culturales, cuyas e<strong>la</strong>boraciones <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> reviso <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>tesección.NOTAS CAPÍTULO II1. Juan León Mera, compi<strong>la</strong>dor, Cantares <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> ecuatoriano, Quito, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ecuador, 1892, p. XXVI, citado porMaría <strong>de</strong> Lub<strong>en</strong>sky, «Política lingüística <strong>de</strong> Juan León Mera y <strong>lo</strong>s Cantares <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> ecuatoriano», Julio Pazos Barrera, ed., Juan León Mera.Una visión actual, Quito, Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong>l Ecuador / Universidad Andina Simón Bolívar, 1995, p. 56.2. Forman parte <strong>de</strong> este p<strong>la</strong>n <strong>lo</strong>s sigui<strong>en</strong>tes textos:Laura Hidalgo, Décimas esmeral<strong>de</strong>ñas. Recopi<strong>la</strong>ción y análisis socio-literario, Quito, Banco C<strong>en</strong>tral, 1982.Santiago Páez, ¡A <strong>la</strong> voz <strong>de</strong>l carnaval! Análisis semiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Chimborazo, Quito, Abya-Ya<strong>la</strong>, 1992.Santiago Páez, «Construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> crónica roja como un objeto formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>literaria</strong>», V Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Literatura Ecuatoriana «AlfonsoCarrasco Vintimil<strong>la</strong>». Memorias, Cu<strong>en</strong>ca, Facultad <strong>de</strong> Fi<strong>lo</strong>sofía, Letras y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca / ConsejoNacional <strong>de</strong> Cultura / Subsecretaría Nacional <strong>de</strong> Cultura, 1995.Julio Pazos, Literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: versos y dichos <strong>de</strong> Tungurahua, Quito, Corporación Editora Nacional / Abya-Ya<strong>la</strong>, 1991.3. Juan León Mera, carta fechada <strong>en</strong> Atocha, 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1889. Cf. Historiadores y críticos literarios, <strong>en</strong> Biblioteca Ecuatoriana Mínima,Quito, 1960, pp. 270 y 271, citado por Juan Valdano, «Pecado y expiación <strong>en</strong> Cumandá: elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una visión <strong>de</strong>l mundo trágica», Julio PazosBarrera, ed., op. cit., p. 34.4. Juan León Mera, compi<strong>la</strong>dor, Cantares <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> ecuatoriano, Quito, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ecuador, 1892, p. XXVI, citado porMaría <strong>de</strong> Lub<strong>en</strong>sky, art. cit., p. 57.5. Laura Hidalgo, Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda (recopi<strong>la</strong>ción y análisis literario), Quito, El Conejo, 1984.6. Ibíd., p. 31.7. Ibíd., p. 52.8. Ibíd., p. 52.9. Gustavo Vega, «Antigual<strong>la</strong>s curiosas», V Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Literatura Ecuatoriana «Alfonso Carrasco Vintimil<strong>la</strong>». Memorias, Cu<strong>en</strong>ca, Facultad <strong>de</strong>Fi<strong>lo</strong>sofía, Letras y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca / Consejo Nacional <strong>de</strong> Cultura / Subsecretaría Nacional <strong>de</strong> Cultura, 1995,pp. 172, 173.10. Ibíd.11. Ibíd., p. 174.12. Laura Hidalgo, op. cit., pp. 53 y 139.13. Ibíd., p. 11.14. Juan Vergara Alcívar, Contextos <strong>de</strong> oralidad <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> bandidos: Tauras <strong>en</strong> Manabí, Tesis <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Letras,Universidad Andina Simón Bolívar, 1996, p. 7.15. James Martínez Torres, Poéticas <strong>de</strong>l mal-<strong>de</strong>cir: po<strong>de</strong>r y superviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s discursos urbanos <strong>de</strong> Macha<strong>la</strong>, Tesis <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong>Letras, Universidad Andina Simón Bolívar, 1996, p. 3.16. C<strong>la</strong>udio Ma<strong>lo</strong> González, Arte y cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, Cu<strong>en</strong>ca, Universidad <strong>de</strong>l Azuay, C<strong>en</strong>tro Interamericano <strong>de</strong> Artesanías y Artes Popu<strong>la</strong>res, CIDAP,1996, pp. 38 y 39.17. Ibíd.18. Erika Silva, «El terrig<strong>en</strong>ismo: opción y militancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>ecuatoriana</strong>», Cultura. Revista <strong>de</strong>l Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ecuador, númeromonográfico, Segundo Encu<strong>en</strong>tro sobre Literatura Ecuatoriana (Quito) 9 (<strong>en</strong>ero-abril 1981): 217-281.19. Ibíd., pp. 228 y 229.20. Marce<strong>lo</strong> Naranjo, y otros, La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el Ecuador, tomo II, Cu<strong>en</strong>ca, CIDAP, 1983, pp. 2 y 3.21. Ibíd., p. 3.22. Jesús Martín-Barbero, De <strong>lo</strong>s medios a <strong>la</strong>s mediaciones. Comunicación, cultura y hegemonía, op. cit., p. 22.23. Marce<strong>lo</strong> Naranjo, y otros, La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el Ecuador, tomo V, Cu<strong>en</strong>ca, CIDAP, 1988, tomo V, p. 5.24. Al formu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> cultura como una <strong>de</strong>rivación <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>lo</strong>s usos que se hace <strong>de</strong>l marxismo sustituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>o<strong>lo</strong>gíadominante <strong>en</strong> una época, por <strong>la</strong> <strong>de</strong> una cultura dominante y una cultura dominada.25. Marce<strong>lo</strong> Naranjo, y otros, La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el Ecuador, tomo V, op. cit., p. 5.26. Laura Hidalgo Alzamora, Décimas esmeral<strong>de</strong>ñas, Recopi<strong>la</strong>ción y análisis socio-literario, Quito, Banco C<strong>en</strong>tral, 1982, p. 37.27. Fernando Tinajero, «Cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y cultura académica. Un problema mal p<strong>la</strong>nteado», <strong>en</strong> Artes «académicas» y <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>de</strong>l Ecuador, editadopor Alexandra K<strong>en</strong>nedy, Quito, Abya-Ya<strong>la</strong> / Fundación Paul Rivet, 1995, p. 1.28. Ibíd.
29. Introducción por Alexandra K<strong>en</strong>nedy Troya, Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong>l I Simposio <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong>l Arte, <strong>en</strong> Alexandra K<strong>en</strong>nedy, ed., Artes «académicas» y<strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>de</strong>l Ecuador, Quito, Abya-Ya<strong>la</strong> / Fundación Paul Rivet, 1995, pp. XIV y XV.30. C<strong>la</strong>udio Ma<strong>lo</strong> González, op. cit., p. 62.31. James Martínez Torres, op. cit., p. 82.32. Alexandra K<strong>en</strong>nedy, ed., op. cit., p. XIV.33. C<strong>la</strong>udio Ma<strong>lo</strong> González, op. cit., p. 47.34. Ver a<strong>de</strong>más <strong>lo</strong>s p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos sobre el pueb<strong>lo</strong> <strong>en</strong> el estudio sobre oralidad <strong>en</strong> Macha<strong>la</strong> y sobre <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el carnaval <strong>de</strong> Guaranda, pp. 35 y 40<strong>de</strong> este texto.35. Beatriz Sar<strong>lo</strong>, Esc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida posmo<strong>de</strong>rna, Bu<strong>en</strong>os Aires, Espasa Calpe, 1995, p. 129.36. Laura Hidalgo, Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda, op. cit., pp. 82 y 140.37. Ibíd., p. 41.38. Ibíd., p. 82.39. Ibíd., pp. 82-85.40. Iván Carvajal, «Consi<strong>de</strong>raciones <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura», pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el Seminario Artes y Culturas <strong>en</strong>Ecuador, 1990.41. Ibíd., p. 4.42. Ibíd.43. Celso Lara Figueroa, historiador y antropó<strong>lo</strong>go, editor <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista Folk<strong>lo</strong>re Americano, participa <strong>en</strong> un congreso sobre tradiciones <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>espromovido por <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Estados Americanos, <strong>en</strong> Cu<strong>en</strong>ca <strong>en</strong> 1979, don<strong>de</strong> se propone sustituir el término folk<strong>lo</strong>re por <strong>la</strong> categoría cultura<strong>popu<strong>la</strong>r</strong> tradicional. En un gesto que acredita <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción y el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s textos, Celso Lara Figueroa escribe tanto el pró<strong>lo</strong>go <strong>de</strong> <strong>lo</strong>sCu<strong>en</strong>tos folklóricos <strong>de</strong>l Ecuador <strong>de</strong> Pau<strong>lo</strong> Carvalho-Neto como una reseña <strong>de</strong> El cu<strong>en</strong>to <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong> Abdón Ubidia, com<strong>en</strong>tario éste que el autor<strong>de</strong>staca <strong>en</strong> una nueva publicación titu<strong>la</strong>da Cu<strong>en</strong>to <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> ecuatoriano. Estos son dos estudios <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s que <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> se caracteriza por ser oral,anónimo, tradicional, y auténtico.44. Celso Lara Figueroa, «Algunos principios teóricos sobre cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> tradicional», Folk<strong>lo</strong>re Americano (México) 55 (<strong>en</strong>ero-junio 1993): 67.45. Ibíd., p. 68.46. Respecto a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>ciaciones <strong>de</strong> niveles <strong>de</strong> aut<strong>en</strong>ticidad <strong>en</strong> una cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, Marta B<strong>la</strong>che ve <strong>en</strong> esta división un ejercicio inútil, pues este<strong>en</strong>foque reflejaría el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> fosilizado y <strong>en</strong> una perspectiva pintoresca. Seña<strong>la</strong> que cambiar el nombre no resolvería <strong>lo</strong>sproblemas inher<strong>en</strong>tes a <strong>lo</strong>s estudios <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, pues no ayudaría a explicar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>s compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, ac<strong>la</strong>rificar <strong>la</strong> ambigüedad inher<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> termino<strong>lo</strong>gía empleada, a explicar <strong>lo</strong>s procesos comunicativos que <strong>lo</strong>s f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> un grupo, ni<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que estos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> con <strong>la</strong> estructura socioeconómica y cultura <strong>en</strong> que se manifiestan. Ver Martha B<strong>la</strong>che, «On the Re<strong>la</strong>tionship Betwe<strong>en</strong>Popu<strong>la</strong>r Culture and Folk<strong>lo</strong>re Studies in Latin América», Southern Folk<strong>lo</strong>re (Lexington) 50, 3 (1993): 242.47. Eduardo Pu<strong>en</strong>te, «La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> América Latina y sus perspectivas», Pa<strong>la</strong>bra Suelta (Quito) 15 (1992): 59.48. Adolfo Co<strong>lo</strong>mbres, Manual <strong>de</strong>l promotor cultural (I) Bases teóricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción, Bu<strong>en</strong>os Aires, Colilures, p. 37, citado <strong>en</strong> Eduardo Pu<strong>en</strong>te, art.cit., p. 60.49. Celso Lara Figueroa, art. cit., p. 65.50. Abdón Ubidia, Cu<strong>en</strong>to <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> ecuatoriano. Estudio introductorio y anto<strong>lo</strong>gía <strong>de</strong> Abdón Ubidia, Quito, Libresa, 1993, p. 63.51. En <strong>la</strong> perspectiva formalista, <strong>la</strong> poesía no se concibe como promotora <strong>de</strong> intereses sociales, morales o emocionales <strong>en</strong> el lector. La poesía es un fin<strong>en</strong> sí misma. El hecho poético se <strong>de</strong>fine como una alteración <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje para producir una con<strong>de</strong>nsación <strong>de</strong> significados.Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> uso y <strong>de</strong> recepción <strong>literaria</strong> se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> categorías intrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes, que <strong>en</strong> este caso servirían <strong>de</strong> base paradividir y jerarquizar <strong>la</strong> literatura y <strong>la</strong> literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Una visión histórica y <strong>crítica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s perman<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>concepción <strong>de</strong> literatura y su función pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> Jane Tompkins, «Para leer al lector», Manuel Jofré y Mónica B<strong>la</strong>nco eds., Santiago,Universidad Metropolitana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación, 1987.52. Julio Pazos, Literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: versos y dichos <strong>de</strong> Tungurahua, Quito, Corporación Editora Nacional / Abya-Ya<strong>la</strong>, 1991, p. 10.53. Julio Pazos, «En torno a ‘Antigual<strong>la</strong>s curiosas’ <strong>de</strong> Juan León Mera», V Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Literatura Ecuatoriana «Alfonso Carrasco Vintimil<strong>la</strong>».Memorias, op. cit., p. 155.54. Ibíd. La <strong>de</strong>finición está tomada <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> Santiago Páez sobre literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.55. Ibíd., p. 156. Las características intrínsecas son aquel<strong>la</strong>s que correspon<strong>de</strong>n al mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> que se maneja <strong>en</strong> estas investigaciones(oralidad, pero aunque se reconoce <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura, el objeto <strong>de</strong> estudio se adapta al mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> utilizado; funcionalidad, colectividad yanonimato, pese a haber textos que recurr<strong>en</strong> al seudónimo).56. Ibíd.57. Laura Hidalgo, Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda, op. cit., pp. 129 y 140.58. Santiago Páez, ¡A <strong>la</strong> voz <strong>de</strong>l carnaval! Análisis semiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Chimborazo, Quito, Abya-Ya<strong>la</strong>, 1992, p. 18.59. Santiago Páez, «Construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> crónica roja como un objeto formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>literaria</strong>», V Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Literatura Ecuatoriana «AlfonsoCarrasco Vintimil<strong>la</strong>». Memorias, op. cit., pp. 193-213.60. Laura Hidalgo, Décimas esmeral<strong>de</strong>ñas, op. cit., p. 180.61. Laura Hidalgo, Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda, op. cit., p. 142.62. Eduardo Galeano, El <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> América que todavía no fue y nuevos <strong>en</strong>sayos, Caracas, Alfadil, 1991, p. 13, citado por Pu<strong>en</strong>te, art. cit., p.59.63. Ver nota 2.64. Abdón Ubidia, Cu<strong>en</strong>to <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> ecuatoriano, op. cit., pp. 49, 55, 56 y 67.65. Julio Pazos, Literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: versos y dichos <strong>de</strong> Tungurahua, op. cit., p. 124.66. Santiago Páez, ¡A <strong>la</strong> voz <strong>de</strong>l carnaval! Análisis semiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Carnaval <strong>de</strong> Chimborazo, op. cit., p. 176.67. Ibíd.68. Ibíd., p. 195.69. Laura Hidalgo, Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda, op. cit., pp. 101 y 102.70. Laura Hidalgo, Décimas esmeral<strong>de</strong>ñas, op. cit., pp. 179 y 180.71. Juan León Mera, carta fechada <strong>en</strong> Atocha, 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1889. Cf. Historiadores y críticos literarios, <strong>en</strong> Biblioteca Ecuatoriana Mínima,Quito, 1960 pp. 270 y 271, citado por Juan Valdano, art. cit., p. 34.72. Cfr. Fernando Tinajero, art. cit., p. 8.73. C<strong>la</strong>udio Ma<strong>lo</strong> González, Arte y cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, op. cit., pp. 31 y 32.74. Abdón Ubidia, «De cantinas y roco<strong>la</strong>s», Pa<strong>la</strong>bra Suelta (Quito) 3 (1987): 25.75. Bolívar Echeverría, «Mo<strong>de</strong>rnidad y capitalismo (quince tesis)», Debates sobre mo<strong>de</strong>rnidad y posmo<strong>de</strong>rnidad, Quito, Nariz <strong>de</strong>l Diab<strong>lo</strong>, 1991, pp.120 y 121.76. Ibíd.77. Erika Silva, art. cit., pp. 242, 243.78. Ibíd., pp. 262 y 238.79. Ibíd., pp. 271 y 238.
80. Michael Han<strong>de</strong>lsman, «Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el vanguardismo transculturador <strong>de</strong> Jorge Ve<strong>la</strong>sco Mack<strong>en</strong>zie: un análisis <strong>de</strong> El rincón <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s justos,Universidad - Verdad (Cu<strong>en</strong>ca) 6 (1990): 159.81. Han<strong>de</strong>lsman, op. cit.; Erika Silva, op. cit.; María Augusta Vintimil<strong>la</strong>, «Los años treinta: el realismo y <strong>la</strong> nueva nación», Literatura y culturanacional <strong>en</strong> el Ecuador. Los proyectos i<strong>de</strong>ológicos y <strong>la</strong> realidad social 1895-1944, Cu<strong>en</strong>ca, Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura Ecuatoriana, Núcleo <strong>de</strong>l Azuay /Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca (IDIS), 1985.82. Antonio Gramsci, Literatura y vida nacional, Juan Pab<strong>lo</strong>s, México, 1976, p. 124, citado por Erika Silva, art. cit., p. 261.83. Michael Han<strong>de</strong>lsman, art. cit., pp. 158 y 159.84. Alejandro Moreano <strong>en</strong> La literatura <strong>ecuatoriana</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s últimos 30 años, p. 105, citado sin más refer<strong>en</strong>cias por Han<strong>de</strong>lsman, art. cit., p. 159.85. Michael Han<strong>de</strong>lsman, art. cit., p. 160.86. Néstor García Canclini, Consumidores y ciudadanos. Conflictos multiculturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>lo</strong>balización, México, Grijalbo, 1995, p. 50.87. María Augusta Vintimil<strong>la</strong>, art. cit., pp. 256 y 257.88. Michael Han<strong>de</strong>lsman, art. cit., p. 161.89. María Augusta Vintimil<strong>la</strong>, art. cit., pp. 270 y 271.90. Erika Silva, art. cit., p. 269.91. Ibíd., p. 218.92. Jorge Enrique Adoum, «El realismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra realidad», <strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong> su literatura, México-París, Sig<strong>lo</strong> XXI / UNESCO, 1972, p. 214,citado por Manuel Corrales Pascual, «El ejercicio crítico <strong>de</strong> Jorge Enrique Adoum», La literatura <strong>ecuatoriana</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos últimas décadas, 1970-1990, op. cit., pp. 316 y 317.93. Entrevista <strong>de</strong> Jaime Montesinos a Jorge Enrique Adoum, «El I/C/rónico <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jorge Enrique Adoum. Repaso <strong>de</strong> su poesía y una<strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> Yonkers, New York», <strong>en</strong> La literatura <strong>ecuatoriana</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos últimas décadas, 1970-1990, op. cit., p. 197.94. García Canclini, op. cit., p. 92.
CAPÍTULO IIILo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturalesLa crisis <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad conduciría a examinar <strong>crítica</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s tradiciones interpretativas<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s saberes académicos constituidos por <strong>la</strong> literatura y <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales. Este exam<strong>en</strong> crítico se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> <strong>la</strong>spropuestas <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s l<strong>la</strong>mados estudios culturales, práctica académica universitaria don<strong>de</strong> converg<strong>en</strong> aportes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>ciassociales y <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios literarios, el marxismo gramsciano, elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>construcción, teorías posestructuralistasy feministas, el psicoanálisis <strong>la</strong>caniano y <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong> Foucault.Se trataría <strong>en</strong> primer lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>construir <strong>lo</strong>s s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> verdad, <strong>de</strong> autoridad, <strong>de</strong> disciplina y <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>zci<strong>en</strong>tífica, para proponer <strong>la</strong> interdisciplinariedad como una nueva articu<strong>la</strong>ción teórica contra saberes puristastotalizadores. La interdisciplinariedad busca <strong>de</strong>construir <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones ci<strong>en</strong>tíficas universalizantes y abrir <strong>la</strong>s fronteras<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s saberes puristas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas conocidas. «No se trata simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una yuxtaposición <strong>de</strong> saberes anterioresni <strong>de</strong> un universo ecléctico, sino más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> saberes <strong>de</strong>sterritorializados por <strong>la</strong> reconversión <strong>de</strong> categorías previas <strong>en</strong>nuevas articu<strong>la</strong>ciones teóricas.» 1Con esta apertura <strong>de</strong> fronteras <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s espacios disciplinares que c<strong>en</strong>tralizan el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formaciones culturales<strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s individuos, algunos <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s temas <strong>en</strong> discusión son el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>trami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura como <strong>la</strong>textualidad privilegiada <strong>de</strong> formalización cultural; <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura excluida <strong>de</strong>l canon académico y <strong>la</strong>sfronteras <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> culto y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.Nelly Richard seña<strong>la</strong> <strong>lo</strong>s criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales:Uno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s primeros impulsos anti-académicos <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales consistirá <strong>en</strong> discutir <strong>la</strong> distinción jerárquica <strong>en</strong>trecultura alta y cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>en</strong> borrar el privilegio aristocrático <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura superior (letrada) y <strong>en</strong> relegitimar <strong>la</strong> cultura«baja» como esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> resignificaciones sociales y <strong>de</strong> transgresiones estéticas. 2Dos nociones básicas sust<strong>en</strong>tan el cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía jerárquica culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: <strong>lo</strong> subalterno y <strong>lo</strong>híbrido.La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>lo</strong> subalterno es una noción prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran difusión que se hace <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s textos <strong>de</strong> AntonioGramsci durante <strong>lo</strong>s años set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> América Latina (<strong>en</strong> el<strong>lo</strong>s se apoyó <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> una literatura nacional<strong>popu<strong>la</strong>r</strong>). En <strong>lo</strong>s estudios culturales, <strong>lo</strong> subalterno realiza un recorrido que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Gramsci a <strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> ungrupo <strong>de</strong> historiadores y politó<strong>lo</strong>gos <strong>de</strong> <strong>la</strong> India <strong>en</strong> <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia norteamericana y <strong>en</strong>tonces a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudiosculturales <strong>en</strong> América Latina.El concepto <strong>de</strong> subalternidad surge como un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción marxista <strong>de</strong> una accióni<strong>de</strong>ológica dominadora ejercida verticalm<strong>en</strong>te sobre un sector dominado. Así, <strong>lo</strong> hegemónico y <strong>lo</strong> subalterno, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong>producir <strong>la</strong>s categorías fijas <strong>de</strong> dominante y dominado, tratan <strong>de</strong> constituirse <strong>en</strong> categorías re<strong>la</strong>cionales que pue<strong>de</strong>nhacerse y <strong>de</strong>shacerse <strong>en</strong> un complejo juego <strong>de</strong> imposición y negación <strong>de</strong> va<strong>lo</strong>res, <strong>de</strong> asignación y reconversión <strong>de</strong>i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> juegos seductores y cómplices <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>la</strong> cultura es vista como un espacio <strong>de</strong> hegemonía y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como una <strong>de</strong>rivación <strong>de</strong><strong>la</strong> c<strong>la</strong>se. Las re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r se v<strong>en</strong> como «un proceso <strong>en</strong> el que una c<strong>la</strong>se hegemoniza <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> querepres<strong>en</strong>ta intereses que también reconoc<strong>en</strong> <strong>de</strong> alguna manera como suyos <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses subalternas.» 3La otra categoría que se emplea contra <strong>la</strong> distinción culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> pue<strong>de</strong> verse como un int<strong>en</strong>to por repres<strong>en</strong>tar através <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> hibridación, <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversas temporalida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que tradición y mo<strong>de</strong>rnidadconverg<strong>en</strong> e interactúan.La hibri<strong>de</strong>z cultural, noción propuesta por García Canclini, se pres<strong>en</strong>ta como el cuestionami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> dicotomíaculto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> al <strong>de</strong>finirse como «un rompimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> tradición como acumu<strong>la</strong>ción a través <strong>de</strong>l tiempo ycomo el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevas simultaneida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> territorios e historias antes separados pue<strong>de</strong>ncombinarse.» 4La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s medios <strong>de</strong> comunicación masiva y <strong>lo</strong>s procesos g<strong>en</strong>erados por el mercado irían originando unproceso <strong>de</strong> hibridación <strong>en</strong> el que símbo<strong>lo</strong>s culturales atraviesan fronteras sociales, étnicas y nacionales, volviéndose,según <strong>lo</strong> afirman Rowe y Schelling, insost<strong>en</strong>ible <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> cultura elevada como una esfera distinta. 5Incorporando <strong>la</strong>s perspectivas seña<strong>la</strong>das anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudiosculturales, que al analizar sus objetos <strong>de</strong> estudio indagan sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong> literario, toman como ejes <strong>de</strong> su ejerciciocrítico <strong>la</strong> vida urbana, sin que esto signifique <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s ambi<strong>en</strong>tes rurales; <strong>la</strong> cotidianeidad como espacio don<strong>de</strong>se constituy<strong>en</strong> subjetivida<strong>de</strong>s; <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad como una construcción histórica, no es<strong>en</strong>cialista e híbrida; y el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>noción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> subalterno.Quiero referirme específicam<strong>en</strong>te a tres textos, que al igual que éste son e<strong>la</strong>borados como parte <strong>de</strong> una propuestainstitucional académica que busca mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> diá<strong>lo</strong>go <strong>lo</strong>s estudios literarios y <strong>lo</strong>s estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura: Entre <strong>la</strong>
institución y <strong>la</strong> calle: graffitis y crónicas <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> sig<strong>lo</strong> <strong>en</strong> el Ecuador <strong>de</strong> Alicia Ortega; 6 y <strong>lo</strong>s dos estudios antesm<strong>en</strong>cionados, Poéticas <strong>de</strong>l mal-<strong>de</strong>cir: po<strong>de</strong>r y superviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s discursos urbanos <strong>de</strong> Macha<strong>la</strong> <strong>de</strong> James Martínez, yContextos <strong>de</strong> oralidad <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> bandidos: Tauras <strong>en</strong> Manabí <strong>de</strong> Juan Vergara.La producción <strong>de</strong> textos que indagan sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales <strong>en</strong> diá<strong>lo</strong>go con <strong>lo</strong>s estudiosliterarios es inicial, está <strong>en</strong> proceso y <strong>en</strong> conflicto con <strong>la</strong>s tradiciones interpretativas anteriores que han imaginado <strong>lo</strong> quees o <strong>lo</strong> que <strong>de</strong>be ser <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.En estos estudios, se trata <strong>de</strong> mostrar cómo <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong> culto no son dos esferas ais<strong>la</strong>das que se excluy<strong>en</strong>, sinoque converg<strong>en</strong> <strong>en</strong> prácticas culturales diversas como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l graffiti y <strong>la</strong> crónica. Los estudios sobre oralidadbuscan reva<strong>lo</strong>rizar <strong>la</strong> producción <strong>literaria</strong> capaz <strong>de</strong> poetizar <strong>la</strong> oralidad y <strong>la</strong> multitemporalidad. De manera más <strong>de</strong>finitiva,<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l estudio sobre <strong>la</strong> discursividad urbana <strong>en</strong> Macha<strong>la</strong>, se propone <strong>la</strong> oralidad cotidiana como una poéticacultural alternativa.A continuación me propongo revisar <strong>la</strong>s maneras <strong>en</strong> que se discurre sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong> literario <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s estudiosseña<strong>la</strong>dos, a partir <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sigui<strong>en</strong>tes presupuestos que sust<strong>en</strong>tan estas investigaciones: el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario, <strong>la</strong>c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>l marg<strong>en</strong> y <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong> risa <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.A) EL DESPLAZAMIENTO DE LO LITERARIOMi<strong>en</strong>tras <strong>lo</strong>s estudios literarios buscan elevar <strong>la</strong> tradición oral –e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropo<strong>lo</strong>gía– al estatuto <strong>de</strong>literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>lo</strong>s estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n darle otro estatuto a <strong>la</strong> oralidad y a <strong>la</strong> literatura misma. Respecto a<strong>la</strong> escisión oralidad / escritura que produce <strong>la</strong> co<strong>lo</strong>nización, <strong>lo</strong>s estudios culturales propon<strong>en</strong> <strong>la</strong> oralidad como uncuestionami<strong>en</strong>to a todo un sistema cultural grafocéntrico que ha <strong>de</strong>scalificado <strong>la</strong> oralidad.El problema es, seña<strong>la</strong> John Beverley <strong>en</strong> su artícu<strong>lo</strong> «¿Posliteratura? Sujeto subalterno e impasse <strong>de</strong> <strong>la</strong>shumanida<strong>de</strong>s», que «<strong>en</strong> nuestra nueva at<strong>en</strong>ción al testimonio y otras formas <strong>literaria</strong>s «al marg<strong>en</strong>» <strong>de</strong>l canon, seguimossin embargo mirando <strong>la</strong> literatura como si fuera el discurso crucialm<strong>en</strong>te formador <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y posibilidad<strong>la</strong>tinoamericanas.» 7La literatura persist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ve como práctica cultural crucialm<strong>en</strong>te formadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad<strong>la</strong>tinoamericana, andina o <strong>ecuatoriana</strong>. Para que <strong>la</strong> literatura t<strong>en</strong>ga este tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tralidad (o para que pueda ser vistacomo tal) hace falta una sobreva<strong>lo</strong>ración histórica y socialm<strong>en</strong>te específica <strong>de</strong> su importancia, una sobreva<strong>lo</strong>ración queti<strong>en</strong>e su base <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>o<strong>lo</strong>gía <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario que domina <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crítica</strong> <strong>literaria</strong> <strong>la</strong>tinoamericana. 8Pese a <strong>lo</strong>s cuestionami<strong>en</strong>tos anteriores y aun cuando se pret<strong>en</strong>da <strong>de</strong>scubrir <strong>la</strong>s complicida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l discurso literariocon <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> estados nacionales y se proponga <strong>la</strong> interdisciplinariedad como base <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales, <strong>la</strong>literatura no es otro discurso más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formaciones culturales, sino más bi<strong>en</strong> un refer<strong>en</strong>te aceptado y legitimado que sída cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> búsqueda y e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varias propuestas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad.Si bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales se <strong>de</strong>sea <strong>la</strong> literatura ya no como uno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s principales aparatosmo<strong>de</strong>lizadores <strong>de</strong> <strong>lo</strong> social, autores como Rowe y Schelling <strong>en</strong> su investigación Memoria y Mo<strong>de</strong>rnidad. Cultura<strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> América Latina –texto c<strong>la</strong>ve según Beverley– escog<strong>en</strong> el campo literario y <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> para reflexionar sobre <strong>la</strong>función transformadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.Rowe y Schelling afirman que <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> «constituye un excel<strong>en</strong>te indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contradicciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha porel po<strong>de</strong>r, puesto que repres<strong>en</strong>tó un importante medio para <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l capital cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses medias y almismo tiempo, un sitio estratégico para acciones transculturales, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas subordinadas han ejercido unainflu<strong>en</strong>cia transformadora sobre <strong>la</strong>s dominantes.» 9Des<strong>de</strong> esta perspectiva analizan obras <strong>de</strong> García Márquez, Rulfo y Roa Bastos, autores que si bi<strong>en</strong> no sonmiembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es, hac<strong>en</strong> una ree<strong>la</strong>boración c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> cuando rechazan <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> <strong>la</strong>sustitución paternalista <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el escritor adopta <strong>la</strong> voz <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> y tra<strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas culturales <strong>de</strong> grupos socialessubalternos al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> narrativa. La literatura es un discurso privilegiado <strong>de</strong> interpretación y transformación <strong>de</strong> <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.Los estudios culturales, al postu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l papel hegemónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>en</strong> el espacio cultural,pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un concepto no literario <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura; esa es al m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> John Beverley. 10 Noobstante, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un concepto no literario se ha <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica interpretativa más bi<strong>en</strong> por <strong>la</strong> preguntasobre el lugar <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario. La difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre un l<strong>en</strong>guaje cotidiano, sin mayores posibilida<strong>de</strong>s expresivas, y unl<strong>en</strong>guaje poético, capaz <strong>de</strong> producir otros s<strong>en</strong>tidos y manifestado <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> figuras retóricas, seguiría <strong>de</strong>terminando <strong>lo</strong>que es literario y <strong>lo</strong> que no <strong>lo</strong> es.La noción <strong>de</strong> género discursivo, 11 <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como espacio <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes registros comunicativos y <strong>de</strong> diversosusos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, permite c<strong>en</strong>trar <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate otros espacios <strong>de</strong> producción cultural y <strong>literaria</strong> difer<strong>en</strong>tes a <strong>lo</strong>ssost<strong>en</strong>idos por una visión formalista, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se sublima una l<strong>en</strong>gua poética <strong>en</strong> oposición a una l<strong>en</strong>gua común,i<strong>de</strong>ntificada esta última con <strong>la</strong> vida cotidiana y con <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar s<strong>en</strong>tidos poéticos.Los estudios sobre el graffiti y <strong>la</strong> oralidad <strong>en</strong> Macha<strong>la</strong> construy<strong>en</strong> sus objetos <strong>de</strong> estudio a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong>género discursivo. Según el estudio sobre <strong>la</strong> oralidad <strong>en</strong> Macha<strong>la</strong>, <strong>de</strong> James Martínez, 12 <strong>lo</strong>s l<strong>en</strong>guajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria <strong>en</strong><strong>la</strong> urbe produc<strong>en</strong> metáforas y figuras verbales capaces <strong>de</strong> provocar otros s<strong>en</strong>tidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cotidianeidad,
espacio consi<strong>de</strong>rado predominantem<strong>en</strong>te como g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>nas y <strong>de</strong>notativas y fuera <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> <strong>lo</strong>literario.Uno <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s objetivos <strong>de</strong> este estudio sobre oralidad <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> urbana es rescatar <strong>lo</strong>s s<strong>en</strong>tidos que produc<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s<strong>en</strong>unciados orales cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s géneros discursivos familiares o informales (que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pregones hastanarraciones <strong>de</strong> anécdotas <strong>en</strong> tono co<strong>lo</strong>quial), y que pue<strong>de</strong>n <strong>lo</strong>calizarse <strong>en</strong> el contexto espacial <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>zapública. En estos <strong>en</strong>unciados <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> comunicación se caracterizarían por <strong>la</strong> sinceridad y cercanía con el mundohumano vital, por situarse <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje oficial, ilustrado, solemne y propio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias canónicasdon<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r ejerce su hegemonía.Los <strong>en</strong>unciados objeto <strong>de</strong> su estudio se caracterizan por ser expresiones «don<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos observar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ciadominante <strong>de</strong> figuras retóricas, tropos o tras<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras que refuerzan el s<strong>en</strong>tido y <strong>la</strong> eficacia comunicativa.» 13Des<strong>de</strong> esa perspectiva, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el análisis tropos, sinécdoques, ironías, ambival<strong>en</strong>cias, alegorías,alteraciones prosódicas, humor grotesco, imág<strong>en</strong>es hiperbolizadas, reiteraciones, aliteraciones. Todos estos recursosconstituirían manifestaciones poéticas al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma gramatical y <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura como forma culturalprivilegiada fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> oralidad.Continúa James Martínez seña<strong>la</strong>ndo que <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sujetosurbanos obliga a <strong>de</strong>nominar a estas expresiones como poéticas. Poéticas porque serían modos expresivos capaces <strong>de</strong>crear señales difer<strong>en</strong>ciales con respecto a <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua corri<strong>en</strong>te. Se trataría <strong>de</strong> creación intuitiva e instantánea <strong>de</strong> marcaslingüísticas propias, que inauguran nuevos s<strong>en</strong>tidos <strong>en</strong> el circuito <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación oral urbana. 14Por su parte, Juan Vergara estudia <strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong>tre oralidad y escritura no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s textosproducidos por escritores reconocidos como tales sino por «incipi<strong>en</strong>tes narradores <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema escriturario». 15P<strong>la</strong>ntea que <strong>lo</strong>s hal<strong>la</strong>zgos estéticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua usual manifestados <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia constante <strong>de</strong> aliteraciones,redundancias y onomatopeyas permitirían ficcionalizar <strong>la</strong> comunidad oral <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura artística <strong>en</strong> elEcuador. 16«Todo texto es posible <strong>de</strong> ser leído con <strong>lo</strong>s mismos criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía porque sus efectos, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te,son poéticos», 17 afirma Alicia Ortega <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> su estudio sobre el graffiti <strong>en</strong> <strong>la</strong> urbe.La fuga <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario hacia otros espacios y sujetos, más que tratarse <strong>de</strong> otra conceptualización <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario, esun movimi<strong>en</strong>to que permite cuestionar <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre una literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y una literatura culta, difer<strong>en</strong>ciación que,recor<strong>de</strong>mos, sust<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s investigaciones llevadas a cabo por Abdón Ubidia y por el proyecto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura<strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>ecuatoriana</strong> g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> <strong>la</strong> PUCE.La noción <strong>de</strong> arte y literatura creada a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma como <strong>de</strong>finitoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>auténtica experi<strong>en</strong>cia artística y <strong>literaria</strong> es cuestionada al reva<strong>lo</strong>rizar el uso y <strong>la</strong> cotidianidad como constituy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>creación artística. La distancia <strong>en</strong>tre literatura culta y literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> sería m<strong>en</strong>os transpar<strong>en</strong>te que como se haasumido. Al <strong>lo</strong>calizar <strong>lo</strong> literario <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana y <strong>en</strong> sujetos difer<strong>en</strong>tes al escritor <strong>de</strong> oficio, <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>culto y <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>en</strong>tre literatura culta y literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, se vería como un refer<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>alistam<strong>en</strong>te construido.Esa distancia <strong>en</strong>tre un ámbito culto y un ámbito <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> toma <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una separación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> estética y <strong>lo</strong>social, seña<strong>la</strong> John Fiske, 18 una marca <strong>de</strong> distinción <strong>en</strong>tre aquel<strong>lo</strong>s que son capaces <strong>de</strong> separar su cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong>scondiciones sociales y económicas <strong>de</strong> todos <strong>lo</strong>s días y aquel<strong>lo</strong>s que no pue<strong>de</strong>n hacer<strong>lo</strong>. Localizar <strong>lo</strong> literario <strong>en</strong> <strong>lo</strong>sl<strong>en</strong>guajes producidos por sujetos y espacios <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana crea una atmósfera <strong>de</strong> revolución, pero esta posición nosignifica abandonar <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje poético <strong>de</strong>l canon vig<strong>en</strong>te.B) LA CENTRALIZACION DEL MARGENDeconstruir el canon mediante <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>l marg<strong>en</strong> es un objetivo explícito <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s ejercicios <strong>de</strong>interpretación que construy<strong>en</strong> sus objetos <strong>de</strong> estudio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales. Su propósito es c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong>s prácticasculturales que hayan recibido un tratami<strong>en</strong>to m<strong>en</strong>or o hayan sido ubicadas <strong>en</strong> una posición marginal.El mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> un canon es <strong>de</strong>scrito por Manuel Jofré cuando p<strong>la</strong>ntea que el canon <strong>de</strong>bería ser autoconsci<strong>en</strong>te,antijerárquico, multicultural, antipatriarcal, contra <strong>lo</strong> elitista y contra <strong>lo</strong> monum<strong>en</strong>talista, no excluy<strong>en</strong>te yrepres<strong>en</strong>tativo; esto implicaría «el rescate <strong>de</strong> todo aquel<strong>lo</strong> que <strong>en</strong> una época no fue consi<strong>de</strong>rado, y que por tanto pue<strong>de</strong>ser re-<strong>de</strong>scubierto posteriorm<strong>en</strong>te, mediante <strong>la</strong> proposición <strong>de</strong> un nuevo sistema, que explique, cont<strong>en</strong>ga y supere <strong>la</strong>situación anterior.» 19El <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> romper con todo tipo <strong>de</strong> dogmatización y falsas i<strong>de</strong>o<strong>lo</strong>gías lleva a proponer una nueva utopíasust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> interpretación libre <strong>de</strong> conflictividad, capaz <strong>de</strong> reor<strong>de</strong>nar <strong>la</strong>s prácticasculturales <strong>de</strong> una manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> fuerza <strong>de</strong>l campo cultural hegemónico <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. Pero,como el mismo Manuel Jofré 20 advierte, no hay conocimi<strong>en</strong>to ni verdad absoluta acerca <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cánones anteriorm<strong>en</strong>teerigidos. Tampoco <strong>lo</strong>s habría <strong>en</strong> este nuevo canon que busca c<strong>en</strong>tralizar el marg<strong>en</strong> para superar el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>solidificación y absolutización <strong>de</strong>l dogma. Complem<strong>en</strong>ta este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to García Canclini:En rigor, todo patrimonio y toda narración histórica o <strong>literaria</strong> es <strong>la</strong> metáfora <strong>de</strong> una alianza social: <strong>lo</strong> que cada grupohegemónico establece como patrimonio nacional y re<strong>la</strong>to legítimo <strong>de</strong> cada época es resultado <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> selección,
combinación y puesta <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a que cambian según <strong>lo</strong>s objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas que disputan <strong>la</strong> hegemonía y <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>sus pactos. 21La propuesta <strong>de</strong> cuestionami<strong>en</strong>to al canon está sust<strong>en</strong>tada por el tradicional prestigio <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación, quemediante <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> <strong>lo</strong> oculto y <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>lo</strong> excluido se manti<strong>en</strong>e vig<strong>en</strong>te. El último reducto <strong>de</strong>l marg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>seado para c<strong>en</strong>tralizar<strong>lo</strong> y legitimar<strong>lo</strong> <strong>en</strong> el canon. El discurso institucional <strong>de</strong>sea y necesita aquel<strong>la</strong>s prácticasmarginales para legitimarse.Alicia Ortega, <strong>en</strong> su estudio sobre el graffiti, refiere el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta práctica consi<strong>de</strong>rada marginal alcuerpo <strong>de</strong>l canon. Se trata <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> graffiti, el ap<strong>la</strong>udido por ser poético y portador <strong>de</strong> utopías, que ha sidoreconocido y legitimado «por <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r: <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s editoriales, el cons<strong>en</strong>so social.» 22En <strong>la</strong> misma línea <strong>de</strong> análisis, el estudio discurre sobre otras formas <strong>de</strong> graffiti marginadas <strong>de</strong>l canon, excluidas<strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to público e institucional: <strong>la</strong> firma, el nombre, el sucio, el grotesco, el <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s baños: «<strong>en</strong> el<strong>lo</strong>s es posibleadvertir una huel<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>; son nombres, firmas, autógrafos, parodias u obsc<strong>en</strong>ida<strong>de</strong>s que ya no aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>pared gran<strong>de</strong> sino <strong>en</strong> esquinas y rincones» 23Las mismas reflexiones que hace Alicia Ortega sobre el primer tipo <strong>de</strong> graffiti, el que ha sido incorporado yreconocido por <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>scribir su propio ejercicio <strong>de</strong> investigación que se autolegitimamediante <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> el discurso <strong>de</strong> <strong>lo</strong> marginal, expresado <strong>en</strong> este caso <strong>en</strong> el graffiti asociado a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, porsucio y paródico <strong>en</strong> el discurso académico:Así, esa escritura marginal ha sido reabsorbida por <strong>la</strong> institución, <strong>lo</strong> que evi<strong>de</strong>nciaría, por un <strong>la</strong>do, el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong>l subalterno<strong>de</strong> legitimar su repres<strong>en</strong>tatividad y, por otro <strong>la</strong>do, un mecanismo <strong>en</strong> el que el po<strong>de</strong>r también atraviesa fronteras <strong>en</strong> el juego <strong>de</strong>seducir al otro. 24En el estudio sobre <strong>lo</strong>s discursos urbanos <strong>en</strong> Macha<strong>la</strong>, aunque se emplee <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra subalterno, el po<strong>de</strong>r esimaginado como un ejercicio <strong>de</strong> dominación y <strong>de</strong> montaje <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>s. La oralidad <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> marginal insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong>cotidianeidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sobrevivir es vista «como reducto <strong>de</strong> una cultura marginal <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>srepres<strong>en</strong>taciones domesticadoras y unívocas <strong>de</strong>l Estado y <strong>lo</strong>s grupos <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r.» 25 A esta máquina regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>rse <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taría el marg<strong>en</strong>, visto como un espacio alejado <strong>de</strong> este po<strong>de</strong>r y que por sí mismo posibilitaría impugnar<strong>lo</strong>:Se trata <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales […] <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el marg<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se marcarían<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>s sujetos, don<strong>de</strong> vaci<strong>la</strong> y se pone <strong>en</strong> cuestión <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong>s solemnidad <strong>de</strong> sus repres<strong>en</strong>tacionesy <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong>cubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus discursos. 26El cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l canon se afirma <strong>en</strong> este caso <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> atribuirle a todo elem<strong>en</strong>to que pueda sersignado con el carácter <strong>de</strong> marginal <strong>lo</strong>s atributos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia e impugnación que se le han adjudicado a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Esasí como, apoyándose <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Bajtín sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> impugnación y <strong>de</strong>cuestionami<strong>en</strong>to al po<strong>de</strong>r se <strong>de</strong>positan <strong>en</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> marginal i<strong>de</strong>ntificándo<strong>lo</strong>, no con un proyecto revolucionario o <strong>la</strong>posibilidad <strong>de</strong> integrar una nación, sino con <strong>la</strong> parodia y <strong>la</strong> ironía, formas impugnadoras que se manifiestan <strong>en</strong> <strong>la</strong> risa, <strong>lo</strong>sucio y <strong>lo</strong> grotesco.C) CELEBRACION DE LA RISA POPULAR«Cada época ti<strong>en</strong>e sus propias reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje oficial, <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>cia y corrección», seña<strong>la</strong> Bajtín 27 cuando serefiere a <strong>la</strong>s variaciones históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s obsc<strong>en</strong>ida<strong>de</strong>s. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong>Bajtín sobre <strong>la</strong> cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media y <strong>en</strong> el R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to, se busca e<strong>la</strong>borar un retrato <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><strong>la</strong> multitud <strong>de</strong> voces <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za pública y <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s recorridos urbanos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Estos aspectos, que se van constituy<strong>en</strong>doal marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje permitido, reve<strong>la</strong>n actitu<strong>de</strong>s tradicionalm<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong>gradantes y por esom<strong>en</strong>ospreciadas.La c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> esferas marginalizadas, propuesta base <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales, posibilitaría relevar elpapel que cumple todo el imaginario <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> re<strong>la</strong>cionado con el mundo <strong>de</strong> <strong>lo</strong> inferior corpóreo, con <strong>lo</strong>s gestos eimág<strong>en</strong>es consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong>gradantes y bajos, <strong>en</strong> oposición a un canon que privilegia <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> <strong>lo</strong> superior y <strong>de</strong> <strong>lo</strong>oficialm<strong>en</strong>te permitido. Esos márg<strong>en</strong>es se asocian a <strong>la</strong> risa, pues el<strong>la</strong> mostraría otros s<strong>en</strong>tidos ante <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>control semántico. La risa <strong>de</strong>s<strong>en</strong>mascara y <strong>de</strong>grada a su vez <strong>la</strong> unívoca seriedad <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s s<strong>en</strong>tidos.El mundo inferior <strong>de</strong> <strong>lo</strong> g<strong>en</strong>ital, <strong>de</strong> <strong>lo</strong> sexual expresado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval, ha podido ser interpretadocomo parte <strong>de</strong>l «tabú que existe <strong>en</strong> nuestra sociedad sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción íntima <strong>de</strong> <strong>la</strong> pareja» 28 o como «<strong>la</strong> radicalseparación <strong>en</strong>tre el amor i<strong>de</strong>al y el contacto sexual». 29Des<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales, se muestra otra perspectiva al examinar cómo el principio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación cómicocorpóreoque c<strong>en</strong>tra <strong>lo</strong> bajo, <strong>lo</strong> inferior corporal, <strong>lo</strong> g<strong>en</strong>ital (<strong>en</strong> asociación ambival<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con vida, muerte,nacimi<strong>en</strong>to y parodia), es un elem<strong>en</strong>to constituy<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hab<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje familiar, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s voces <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle y <strong>la</strong>cotidianeidad.
En el graffiti que expresa el mundo <strong>de</strong> <strong>lo</strong> bajo se escucharía una especie <strong>de</strong> diá<strong>lo</strong>go <strong>en</strong>tre sujeto marginal con su<strong>en</strong>torno urbano, diá<strong>lo</strong>go que a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> risa, según Alicia Ortega, 30 «le permite al sujeto callejero y marginal oponerse<strong>de</strong> forma lúdica a todo aquel<strong>lo</strong> que le causa malestar, casi una carcajada grotesca <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se bur<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficialidad <strong>de</strong>lpo<strong>de</strong>r y, al mismo tiempo, <strong>de</strong> sí mismo.» 31La risa como atmósfera <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong>sacralizaría, y contribuiría a irrespetar <strong>lo</strong>s rituales <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura oficial y a<strong>en</strong>riquecer <strong>la</strong>s armas verbales repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sujetos urbanos. Por estos rasgos, este discurso se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volveríafuera <strong>de</strong>l marg<strong>en</strong> trazado por <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>ciones discursivas, contrariando <strong>la</strong> urbanidad y <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.El <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> trabajar contra <strong>la</strong> exclusión, por el marg<strong>en</strong>, hace que <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> sea visto como espacio que por sermarginal impugna o al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sacraliza a través <strong>de</strong> una risa grotesca. Sin embargo, surge <strong>la</strong> pregunta por el populismo<strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político y <strong>lo</strong>s usos que éste hace <strong>de</strong> rasgos –como <strong>la</strong> risa, <strong>lo</strong> grotesco, <strong>lo</strong> sucio, <strong>la</strong> ironía, el mundoinferior corpóreo– que ahora se atribuy<strong>en</strong> a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>de</strong> manera intrínseca como se <strong>lo</strong> ha hecho con <strong>la</strong> pureza y <strong>la</strong>aut<strong>en</strong>ticidad. Las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso al po<strong>de</strong>r político se han consolidado <strong>en</strong> un discurso populista <strong>en</strong> el que seproduce <strong>la</strong> ilusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación con el pueb<strong>lo</strong> a través <strong>de</strong> códigos, hab<strong>la</strong>s y actitu<strong>de</strong>s compartidas fr<strong>en</strong>te a un<strong>en</strong>emigo i<strong>de</strong>ntificado con el po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> burguesía.Al leer estos textos da <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que se está trabajando –a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> evocación <strong>de</strong>l discurso ahora vig<strong>en</strong>te:Bajtín– sin hacer <strong>lo</strong>s necesarios <strong>de</strong>slin<strong>de</strong>s históricos, espaciales y discursivos, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un espacio utópico <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>risa y <strong>lo</strong> grotesco serían parte <strong>de</strong> un intrínseco patrimonio <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> que necesariam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> sí mismo, t<strong>en</strong>dría unavocación transgresora contra <strong>la</strong> oficialidad, <strong>la</strong> institucionalidad, y el po<strong>de</strong>r.Significaría esto que <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, como una categoría preexist<strong>en</strong>te asociada con <strong>lo</strong> marginal, <strong>lo</strong> grotesco, <strong>la</strong> risa, <strong>la</strong>misma oralidad y el cuestionami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> normatividad no existe <strong>en</strong> un sector <strong>de</strong>terminado. Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> repres<strong>en</strong>tadocomo un espacio <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cias e impugnaciones marginales, o como un patrimonio <strong>de</strong>teriorado, condiciona a priori <strong>la</strong>sposibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones que usan esta categoría <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formaciones culturales y <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudiosliterarios.Esta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong> reivindicación que <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> asum<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales se<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> conflictivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre sus propuestas <strong>de</strong>constructivas y <strong>lo</strong>s presupuestos que han marcado <strong>la</strong>s tradicionesinterpretativas sobre <strong>lo</strong> que <strong>de</strong>bería ser <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Sin embargo, es necesario seña<strong>la</strong>r que estas investigaciones hac<strong>en</strong> unserio cuestionami<strong>en</strong>to a un mo<strong>de</strong><strong>lo</strong> cerrado <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario que <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes formalistas yestructuralistas <strong>de</strong> análisis literario han establecido para marcar <strong>la</strong>s distancias <strong>en</strong>tre el espacio privilegiado y noble <strong>de</strong> <strong>la</strong>literatura y el espacio <strong>de</strong> uso cotidiano <strong>de</strong> una literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.De esta manera se han alterado <strong>lo</strong>s límites <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>s saberes y <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias pertin<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s no pertin<strong>en</strong>tes alposibilitar y legitimar diversas prácticas culturales a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> género discursivo, noción que permite a <strong>lo</strong>sinvestigadores proponer <strong>la</strong> crónica roja, el graffiti, <strong>la</strong> oralidad cotidiana, como objetos <strong>de</strong> estudio válidos, pertin<strong>en</strong>tes ynecesarios para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> complejidad cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formaciones sociales que <strong>de</strong>sbordan <strong>la</strong> división esquemáticaculto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.En cuanto al uso <strong>de</strong> <strong>lo</strong> subalterno, si bi<strong>en</strong> esta noción no está asociada a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se sino más bi<strong>en</strong> a <strong>la</strong>sre<strong>la</strong>ciones con el po<strong>de</strong>r, surge <strong>la</strong> duda respecto a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> subalterno <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s estudios concretos <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s que seindaga sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>. Si <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> es i<strong>de</strong>ntificado con bajos niveles socioeconómicos y <strong>de</strong> alfabetización y con unmo<strong>de</strong><strong>lo</strong> vertical <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> subalterno podría parecer a mom<strong>en</strong>tos un novedoso revestimi<strong>en</strong>toa <strong>la</strong> forma marxista que ha marcado el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, antes que una visión <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> ésta ym<strong>en</strong>os aún como su superación.La conflictividad también se evi<strong>de</strong>ncia cuando <strong>la</strong> misma mirada interpretativa que busca construir <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong>culto como espacios híbridos <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ciones culturales y coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> temporalida<strong>de</strong>s distintas, a mom<strong>en</strong>tos<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pureza <strong>de</strong>l pueb<strong>lo</strong> y reafirma <strong>lo</strong>s s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> heroicidad y resist<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> oficialidad comoatributos propios <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.El refugiarse <strong>en</strong> espacios <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es incontaminados manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> utopía etnográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pureza original,<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida cuando se repres<strong>en</strong>ta, como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> oralidad <strong>en</strong> Macha<strong>la</strong>, <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> como un espacio <strong>de</strong>conservación <strong>de</strong> «<strong>la</strong> tradición narrativa <strong>de</strong> <strong>lo</strong>calida<strong>de</strong>s que no han sido aún <strong>de</strong>vastadas por el aparato tecnológico audiovisual.»32 Ocurre, c<strong>la</strong>ro, que <strong>lo</strong>s medios audiovisuales son un elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> juego que se elu<strong>de</strong> <strong>en</strong> el discurso al pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> pureza, <strong>la</strong> oralidad <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> heroicidad adjudicado a <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> transita también por <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eización que permite con<strong>de</strong>nar<strong>en</strong> b<strong>lo</strong>que a <strong>lo</strong> solemne, <strong>la</strong> escritura, <strong>la</strong> alta cultura, <strong>la</strong> oficialidad, <strong>lo</strong> hegemónico, sin procurar caracterizar ni difer<strong>en</strong>ciarestas nociones. La so<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> transgresión ante repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rparecería sufici<strong>en</strong>te.Simultáneam<strong>en</strong>te se busca cuestionar el saber canónico y aca<strong>de</strong>mizado que impone y transmite <strong>la</strong>s jerarquías <strong>de</strong>una cultura superior y fija un sistema <strong>de</strong> inclusiones y exclusiones. 33 En ese cuestionami<strong>en</strong>to como objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>investigación se produce otra fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> t<strong>en</strong>siones. La posición misma <strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada intérprete que estratégicam<strong>en</strong>te sesitúa fuera <strong>de</strong>l sistema académico para criticar <strong>lo</strong>s saberes producidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución, opaca <strong>la</strong>s propias posibilida<strong>de</strong>scanónicas <strong>de</strong> inserción y <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong> otras exclusiones-inclusiones.Ciertam<strong>en</strong>te un paso importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía culto / <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> ha sido <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong>lhorizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones sobre <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, ampliación que permite mirar otras formaciones sociales difer<strong>en</strong>tes a<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te rural y a<strong>de</strong>más analizar <strong>la</strong> complejidad cultural a partir <strong>de</strong> nociones como <strong>lo</strong> híbrido y <strong>lo</strong> subalterno.Es así como, al indagar <strong>de</strong>scriptivam<strong>en</strong>te sobre procesos diversos y actuales <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> mirada se tras<strong>la</strong>da
a <strong>la</strong> ciudad y estudia nuevos objetos don<strong>de</strong> interactúan formas consi<strong>de</strong>radas cultas y <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es, borrándose así <strong>la</strong> niti<strong>de</strong>zpret<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> <strong>la</strong> división culto-<strong>popu<strong>la</strong>r</strong>.El énfasis <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s nuevos objetos culturales <strong>en</strong> el que se celebra <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> como posibilidad <strong>de</strong>impugnación (a <strong>la</strong> escritura, <strong>la</strong> institución, <strong>la</strong> oficialidad y <strong>la</strong> normatividad), hace que valga <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a preguntarse si el<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> urbe, el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>lo</strong> subalterno y <strong>lo</strong> híbrido constituy<strong>en</strong> o no algo más que unasustitución <strong>de</strong> términos <strong>de</strong>sgastados por otros más atractivos y prestigiosos, que sin embargo no pue<strong>de</strong>n escapar a <strong>lo</strong>smismos condicionami<strong>en</strong>tos y búsqueda que el <strong>de</strong>squiciami<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad produce <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>co<strong>lo</strong>nización.Igualm<strong>en</strong>te surg<strong>en</strong> preguntas sobre <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> estos nuevos objetos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo discursoutópico <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> como el espacio <strong>de</strong> una revolución <strong>de</strong>seada, pero ahora <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones queprovoca el estallido <strong>de</strong> multidicotomías: hegemónico / subalterno; letra / oralidad; canon / marg<strong>en</strong>; aca<strong>de</strong>mianorteamericana <strong>la</strong>tinoamericanista / estudios <strong>la</strong>tinoamericanos.Los revestimi<strong>en</strong>tos novedosos <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s actuales objetos <strong>de</strong> estudios volverían a <strong>en</strong>marcarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones<strong>en</strong>tre <strong>lo</strong> <strong>lo</strong>cal y <strong>lo</strong> universal, <strong>lo</strong> propio y <strong>lo</strong> aj<strong>en</strong>o, <strong>la</strong> imitación y <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación. Estas t<strong>en</strong>siones se expresan porejemp<strong>lo</strong> <strong>en</strong> el cuestionami<strong>en</strong>to a ciertas instancias <strong>de</strong> <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia norteamericana tras<strong>la</strong>dadas a través <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudiosculturales a <strong>lo</strong>s estudios <strong>la</strong>tinoamericanos. Simultáneam<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> diá<strong>lo</strong>go con esos cuestionami<strong>en</strong>tos a posibles formas<strong>de</strong> co<strong>lo</strong>nización intelectual, se busca proponer un nuevo canon, uno nuestro, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> reflexiones sobre <strong>la</strong>sespecificida<strong>de</strong>s nacionales y andinas.Una vez realizado el recorrido propuesto, surg<strong>en</strong> varias preguntas: ¿dón<strong>de</strong> radica el mérito <strong>de</strong> estas prácticasrecopi<strong>la</strong>doras?, ¿<strong>en</strong> proponer una nueva práctica <strong>literaria</strong> o <strong>en</strong> seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong>sprácticas <strong>literaria</strong>s orales o <strong>en</strong> adherirse a <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia académica <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to? Entre el otro, el dueño <strong>de</strong>l discurso oraly el autor <strong>de</strong> <strong>la</strong> transcripción y su estudio, ¿es tal <strong>la</strong> brecha que pue<strong>de</strong> aún categorizarse a uno como culto y al otro como<strong>popu<strong>la</strong>r</strong>? Ese otro, ¿es un sujeto exótico que conserva rasgos culturales premo<strong>de</strong>rnos o es un otro que justam<strong>en</strong>te por sermarginal se confun<strong>de</strong> con el intelectual que pugna por crear espacios don<strong>de</strong> su voz produzca efectos sociales? ¿Se pue<strong>de</strong>hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>trami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>lo</strong> literario cuando es justam<strong>en</strong>te esta noción <strong>la</strong> que justifica el acceso <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s otrosdiscursos al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate académico?Antes que proponer <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> o recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong> forma válida, <strong>de</strong>bería usarse <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>al abordar el discurso <strong>de</strong>l otro; el recorrido propuesto ha pret<strong>en</strong>dido cuestionar <strong>lo</strong>s modos habituales <strong>en</strong> que se haasumido <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>lo</strong>s modos <strong>en</strong> que éstos han creado efectos <strong>de</strong> verdad <strong>en</strong> interre<strong>la</strong>ción con otras categorías como <strong>lo</strong>literario, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>la</strong> tradición.Las prácticas escripturales revisadas que se apropian <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong>l otro marginal-<strong>popu<strong>la</strong>r</strong> no construy<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>misma manera su objeto <strong>de</strong> estudio, ni organizan <strong>de</strong>l mismo modo sus resultados pero sí han pret<strong>en</strong>dido conce<strong>de</strong>r <strong>la</strong> vozo al m<strong>en</strong>os ser traductores o intérpretes <strong>de</strong> discursos al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización, signados por <strong>la</strong>negación, <strong>la</strong> elusión o el olvido.Los estudios literarios g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> el gran proyecto <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> Ecuador, <strong>en</strong> su afánpor superar una formación discursiva dicotómica que separa y jerarquiza <strong>la</strong> escritura sobre oralidad, <strong>lo</strong> culto sobre <strong>lo</strong><strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad sobre <strong>la</strong> tradición, inviert<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s términos <strong>de</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to dicotómico y secuestran <strong>lo</strong> <strong>popu<strong>la</strong>r</strong><strong>en</strong> un patrón rígido habitual que obstaculiza <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s profundos cambios que han experim<strong>en</strong>tado yexperim<strong>en</strong>tan muchas formaciones sociales.En <strong>lo</strong>s textos e<strong>la</strong>borados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s estudios culturales se manti<strong>en</strong>e este conflicto pero al mismo tiempo se trata <strong>de</strong><strong>de</strong>mostrar que <strong>la</strong> oralidad y <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra escrita han sido fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s. Se propon<strong>en</strong><strong>la</strong> oralidad y <strong>la</strong> cotidianidad como marcos discursivos válidos que <strong>de</strong>safían un canon grafocéntrico que no expresarealm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> visión y <strong>la</strong>s prácticas culturales <strong>de</strong> amplias sectores marginados por <strong>la</strong> co<strong>lo</strong>nización y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización.En ambas prácticas académicas universitarias está pres<strong>en</strong>te otra fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conflicto: el estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura.Aunque se trata <strong>de</strong> discutir el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura como refer<strong>en</strong>te social, según <strong>lo</strong> p<strong>la</strong>ntean <strong>lo</strong>s estudios culturales, éstasigue si<strong>en</strong>do el instrum<strong>en</strong>to que condiciona <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> otros discursos al canon. Los pregones, graffitis, narracionesfamiliares, crónica roja, cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong> carnaval etc., necesitan validarse como poéticos, aunque sea parcialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>algunas figuras retóricas. Por otro <strong>la</strong>do, el análisis <strong>de</strong>l discurso y <strong>lo</strong>s estudios sobre <strong>la</strong> comunicación parec<strong>en</strong>superponerse al análisis literario como respuesta a <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os actuales, a <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> fronterasdisciplinares e incluso a <strong>la</strong> oferta y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> carreras universitarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.NOTAS CAPÍTULO III1. Beatriz González Stephan, comp., Cultura y tercer mundo. 1. Cambios <strong>en</strong> el saber académico, Caracas, Nueva Sociedad, 1996, p. VI.2. Nelly Richard, «Signos culturales y mediaciones académicas», Cultura y tercer mundo. 1. Cambios <strong>en</strong> el saber académico, op. cit., p. 4.3. Jesús Martín-Barbero, De <strong>lo</strong>s medios a <strong>la</strong>s mediaciones. Comunicación, cultura y hegemonía, Barce<strong>lo</strong>na, Ediciones Gustavo Gili, 1987, p. 85.4. William Rowe y Vivian Schelling, Memoria y mo<strong>de</strong>rnidad. Cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> América Latina, trad. Hélène Lévesque Dion, México, Grijalbo,1993, p. 239.5. Cfr. ibíd., p. 233.6. Alicia Ortega, Entre <strong>la</strong> institución y <strong>la</strong> calle: graffitis y crónicas <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> sig<strong>lo</strong> <strong>en</strong> el Ecuador, Tesis <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Letras,Universidad Andina Simón Bolívar, Ecuador, 1995. Esta tesis ha sido revisada y publicada ya <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> libro. Ver Alicia Ortega, La ciudad y susbibliotecas: el graffiti quiteño y <strong>la</strong> crónica costeña, Quito, Universidad Andina Simón Bolívar / Corporación Editora Nacional, 1999.7. John Beverley, «¿Posliteratura? Sujeto subalterno e impasse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s», Cultura y tercer mundo. 1. Cambios <strong>en</strong> el saber académico, op.cit., p. 145.
8. Ibíd., p. 159.9. William Rowe y Vivian Schelling, op. cit., p. 244.10. Cfr. John Beverley, art. cit., pp. 165 y 166.11. Según Bajtín, «Cada <strong>en</strong>unciado por separado es, por supuesto, individual, pero cada esfera <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua e<strong>la</strong>bora sus tipos re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>teestables <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados, a <strong>lo</strong>s que <strong>de</strong>nominamos géneros discursivos.» Mijail Bajtín, Estética <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación verbal, trad. Tatiana Bubnova, México,Sig<strong>lo</strong> XXI, 1985, p. 248.12. James Martínez Torres, Poéticas <strong>de</strong>l mal-<strong>de</strong>cir: po<strong>de</strong>r y superviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s discursos urbanos <strong>de</strong> Macha<strong>la</strong>, op. cit., pp. 42 y 45.13. Ibíd., p. 42.14. Cfr. ibíd., pp. 68 y 69.15. Juan Vergara Alcívar, Contextos <strong>de</strong> oralidad <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> bandidos: Tauras <strong>en</strong> Manabí, op. cit., p. 7.16. Cfr. ibíd., pp. 7, 159 y 160.17. Alicia Ortega, op. cit., p. 14.18. John Fiske citado por Fre<strong>de</strong>ric Jameson, «Sobre <strong>lo</strong>s estudios culturales», Cultura y tercer mundo. 1. Cambios <strong>en</strong> el saber académico, op. cit., p.179.19. Manuel Jofré, T<strong>en</strong>tando vías: semiótica, estudios culturales y teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura, Santiago, Universidad Católica B<strong>la</strong>s Cañas / UniversidadAndina Simón Bolívar, Quito, 1995, pp. 96 y 97.20. Cfr. ibíd., p. 98.21. Néstor García Canclini, Consumidores y ciudadanos. Conflictos multiculturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>lo</strong>balización, México, Grijalbo, 1995, p. 96.22. Alicia Ortega, op. cit., p. 45.23. Ibíd., p. 21.24. Ibíd., pp. 46 y 47.25. James Martínez, op. cit., p. 83.26. Ibíd., p. 29.27. Mijaíl Bajtín, La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media y el R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to: el contexto <strong>de</strong> François Rabe<strong>la</strong>is, México, Alianza, 1993, p. 169.28. Laura Hidalgo, Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda (Recopi<strong>la</strong>ción y análisis literario), Quito, El Conejo, 1984, p. 98.29. Julio Pazos, Literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: versos y dichos <strong>de</strong> Tungurahua, Quito, Corporación Editora Nacional / Abya-Ya<strong>la</strong>, 1991, p. 128.30. Alicia Ortega, op. cit., p. 64.31. Ibíd., p. 64.32. James Martínez, op. cit., p. 145.33. Nelly Richard, art. cit., p. 7.
BibliografíaBibliografía específicaGonzález Stephan, Beatriz, comp. Cultura y Tercer Mundo. 1. Cambios <strong>en</strong> el saber académico, Caracas, Nueva Sociedad, 1996. Lossigui<strong>en</strong>tes artícu<strong>lo</strong>s: Beverley, John. «¿Posliteratura? Sujeto subalterno e impasse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s»: 137-166; NellyRichard. «Signos culturales y mediaciones académicas»: 1-22.Han<strong>de</strong>lsman, Michael. «Lo <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el vanguardismo transculturador <strong>de</strong> Jorge Ve<strong>la</strong>sco Mack<strong>en</strong>zie»: un análisis <strong>de</strong> El rincón <strong>de</strong> <strong>lo</strong>sjustos». Universidad - Verdad (Cu<strong>en</strong>ca) 6 (1990): 153-166.Hidalgo Alzamora, Laura. Décimas esmeral<strong>de</strong>ñas. Recopi<strong>la</strong>ción y análisis socio-literario, Quito, Banco C<strong>en</strong>tral, 1982.——— Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Guaranda (Recopi<strong>la</strong>ción y análisis literario), Quito, El Conejo, 1984.K<strong>en</strong>nedy, Alexandra, editora. Artes «académicas» y <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>de</strong>l Ecuador, Quito, Abya-Ya<strong>la</strong> / Fundación Paul Rivet, 1995. Lossigui<strong>en</strong>tes textos: Introducción por Alexandra K<strong>en</strong>nedy Troya, Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong>l I Simposio <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong>l Arte. Artes«académicas» y <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>es <strong>de</strong>l Ecuador; Tinajero, Fernando. «Cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> y cultura académica. Un problema malp<strong>la</strong>nteado»: 1-11.La literatura <strong>ecuatoriana</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos últimas décadas, 1970-1990, Cu<strong>en</strong>ca, Facultad <strong>de</strong> Fi<strong>lo</strong>sofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca / Casa<strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura-Núcleo <strong>de</strong>l Azuay, 1993. Las sigui<strong>en</strong>tes pon<strong>en</strong>cias: Corrales Pascual, Manuel. «El ejercicio crítico <strong>de</strong> JorgeEnrique Adoum»: 307-322; Montesinos, Jaime. «El I/C/rónico <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jorge Enrique Adoum. Repaso <strong>de</strong> su poesíay una <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> Yonkers, New York»: 195-216; Moreano, Alejandro. «La literatura y el asesino profesional»: 235-244.Lara Figueroa, Celso. «Algunos principios teóricos sobre cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> tradicional», Folk<strong>lo</strong>re Americano (México) 55 (<strong>en</strong>ero-junio1993): 63-73.Ma<strong>lo</strong> González, C<strong>la</strong>udio. Arte y cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>, Cu<strong>en</strong>ca, Universidad <strong>de</strong>l Azuay, C<strong>en</strong>tro Interamericano <strong>de</strong> Artesanías y ArtesPopu<strong>la</strong>res, CIDAP, 1996.Martínez Torres, James. Poéticas <strong>de</strong>l mal-<strong>de</strong>cir: po<strong>de</strong>r y superviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s discursos urbanos <strong>de</strong> Macha<strong>la</strong>, Tesis <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong>Maestría <strong>en</strong> Letras, Universidad Andina Simón Bolívar, Ecuador, 1996.Naranjo, Marce<strong>lo</strong>, y otros. La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> el Ecuador, tomos II y V, Cu<strong>en</strong>ca, CIDAP, 1983.Ortega, Alicia. Entre <strong>la</strong> institución y <strong>la</strong> calle: graffitis y crónicas <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> sig<strong>lo</strong> <strong>en</strong> el Ecuador. Tesis <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong>Letras, Universidad Andina Simón Bolívar, Ecuador, 1995. Esta tesis ha sido revisada y publicada ya <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> libro. VerAlicia Ortega, La ciudad y sus bibliotecas: el graffiti quiteño y <strong>la</strong> crónica costeña, Quito, Universidad Andina SimónBolívar / Corporación Editora Nacional, 1999.Páez, Santiago. ¡A <strong>la</strong> voz <strong>de</strong>l carnaval! Análisis semiótico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l carnaval <strong>de</strong> Chimborazo, Quito, Abya-Ya<strong>la</strong>, 1992.Pazos, Julio. Literatura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong>: versos y dichos <strong>de</strong> Tungurahua, Quito, Corporación Editora Nacional / Abya-Ya<strong>la</strong>, 1991.Pu<strong>en</strong>te, Eduardo. «La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> América Latina y sus perspectivas». Pa<strong>la</strong>bra Suelta (Quito) 15 (1992): 59-60.Silva, Erika. «El terrig<strong>en</strong>ismo: opción y militancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>ecuatoriana</strong>», Cultura. Revista <strong>de</strong>l Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ecuador,número monográfico, Segundo Encu<strong>en</strong>tro sobre Literatura Ecuatoriana (Quito) 9 (<strong>en</strong>ero-abril 1981): 217-281.Ubidia, Abdón. «De cantinas y roco<strong>la</strong>s», Pa<strong>la</strong>bra Suelta (Quito) 3 El arte <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> (1987): 24-27.——— Cu<strong>en</strong>to <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> ecuatoriano, Quito, Libresa, 1993.V Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Literatura Ecuatoriana «Alfonso Carrasco Vintimil<strong>la</strong>» Memorias, Cu<strong>en</strong>ca, Facultad <strong>de</strong> Fi<strong>lo</strong>sofía, Letras y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca / Consejo Nacional <strong>de</strong> Cultura / Subsecretaría Nacional <strong>de</strong> Cultura, 1995. Lassigui<strong>en</strong>tes pon<strong>en</strong>cias: Páez, Santiago. «Construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> crónica roja como un objeto formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>literaria</strong>»: 193-213; Pazos Barrera, Julio. «En torno a ‘Antigual<strong>la</strong>s curiosas’ <strong>de</strong> Juan León Mera»: 151-169; Vega, Gustavo. «Antigual<strong>la</strong>scuriosas»: 171-183.Vergara Alcívar, Juan. Contextos <strong>de</strong> oralidad <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> bandidos: Tauras <strong>en</strong> Manabí, tesis <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Letras,Universidad Andina Simón Bolívar, Ecuador, 1996.Vintimil<strong>la</strong>, María Augusta. «Los años treinta: el realismo y <strong>la</strong> nueva nación», Literatura y Cultura Nacional <strong>en</strong> el Ecuador. Losproyectos i<strong>de</strong>ológicos y <strong>la</strong> realidad social 1895-1944, Cu<strong>en</strong>ca, Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura Ecuatoriana, Núcleo <strong>de</strong>l Azuay / Instituto<strong>de</strong> Investigaciones Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca (IDIS), 1985.Bibliografía g<strong>en</strong>eralBajtín, Mijail. Estética <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación verbal, trad. Tatiana Bubnova, México, Sig<strong>lo</strong> XXI, 1985, p. 248.——— La cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media y el R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to: el contexto <strong>de</strong> François Rabe<strong>la</strong>is, México, Alianza, 1993.Barthes, Ro<strong>la</strong>nd. El grado cero <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura, trad. Nicolás Rosa, México, Sig<strong>lo</strong> XXI Editores, 1973.B<strong>la</strong>che, Martha. «On the Re<strong>la</strong>tionship Betwe<strong>en</strong> Popu<strong>la</strong>r Culture and Folk<strong>lo</strong>re Studies in Latin America», Southern Folk<strong>lo</strong>re(Lexington) 50, 3 (1993): 241-246.Carvajal, Iván. «Consi<strong>de</strong>raciones <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura», pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el Seminario Artes yCulturas <strong>en</strong> Ecuador, 1990.Ciriza, Alejandra. «Aproximación al análisis <strong>de</strong>l discurso», El discurso pedagógico, material <strong>de</strong> lectura sin otros datos bibliográficos,proporcionado <strong>en</strong> el seminario Análisis <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Letras <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Andina SimónBolívar (1995).
Echeverría, Bolívar. «Mo<strong>de</strong>rnidad y capitalismo (quince tesis)», Debates sobre mo<strong>de</strong>rnidad y posmo<strong>de</strong>rnidad, Quito, Nariz <strong>de</strong>lDiab<strong>lo</strong>, 1991.García Canclini, Néstor. Consumidores y ciudadanos. Conflictos multiculturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>lo</strong>balización, México, Grijalbo, 1995.Hurtado, Osvaldo. El po<strong>de</strong>r político <strong>en</strong> el Ecuador, Quito, P<strong>la</strong>neta-Letraviva, 1989.Jofré, Manuel. T<strong>en</strong>tando vías: semiótica, estudios culturales y teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura, Santiago, Universidad Católica B<strong>la</strong>s Cañas /Universidad Andina Simón Bolívar, 1995.Martín-Barbero, Jesús. De <strong>lo</strong>s medios a <strong>la</strong>s mediaciones. Comunicación, cultura y hegemonía, Barce<strong>lo</strong>na, Ediciones Gustavo Gili,1987.Pazos Barrera, Julio, editor. Juan León Mera. Una visión actual, Quito, Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong>l Ecuador / UniversidadAndina Simón Bolívar / Corporación Editora Nacional, 1995.Rama, Angel. La ciudad letrada, New Hampshire, Ediciones <strong>de</strong>l Norte, 1984.Rowe, William, y Vivian Schelling. Memoria y mo<strong>de</strong>rnidad. Cultura <strong>popu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> América Latina, trad. Hélène Lévesque Dion,México, Grijalbo, 1993.Sar<strong>lo</strong>, Beatriz. Esc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida posmo<strong>de</strong>rna, Bu<strong>en</strong>os Aires, Espasa Calpe, 1995.Vo<strong>lo</strong>shinov, Val<strong>en</strong>tín. El signo i<strong>de</strong>ológico <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, Bu<strong>en</strong>os Aires, Nueva Visión, 1975.
Universidad Andina Simón BolívarSe<strong>de</strong> EcuadorLa Universidad Andina Simón Bolívar es una institución académica internacional autónoma. Se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong><strong>en</strong>señanza superior, <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios, especialm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tosci<strong>en</strong>tíficos y tecnológicos. La universidad es un c<strong>en</strong>tro académico <strong>de</strong>stinado a fom<strong>en</strong>tar el espíritu <strong>de</strong> integración <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Andina, y a promover <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong> cooperación con otros países <strong>de</strong> América Latina y el mundo.Los objetivos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución son: coadyuvar al proceso <strong>de</strong> integración andina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>perspectiva ci<strong>en</strong>tífica, académica y cultural; contribuir a <strong>la</strong> capacitación ci<strong>en</strong>tífica, técnica y profesional <strong>de</strong> recursoshumanos <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s países andinos; fom<strong>en</strong>tar y difundir <strong>lo</strong>s va<strong>lo</strong>res culturales que expres<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s i<strong>de</strong>ales y <strong>la</strong>s tradicionesnacionales y andina <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s pueb<strong>lo</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> subregión; y, prestar servicios a <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s, instituciones, gobiernos,unida<strong>de</strong>s productivas y comunidad andina <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos,tecnológicos y culturales.La universidad fue creada por el Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Andino <strong>en</strong> 1985. Es un organismo <strong>de</strong>l Sistema Andino <strong>de</strong>Integración. Ti<strong>en</strong>e su Se<strong>de</strong> C<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> Sucre, capital <strong>de</strong> Bolivia, se<strong>de</strong>s nacionales <strong>en</strong> Quito y Caracas, y oficinas <strong>en</strong> LaPaz y Bogotá.La Universidad Andina Simón Bolívar se estableció <strong>en</strong> Ecuador <strong>en</strong> 1992. Ese año suscribió con el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>república el conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> se<strong>de</strong> <strong>en</strong> que se reconoce su estatus <strong>de</strong> organismo académico internacional. También suscribióun conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> cooperación con el Ministerio <strong>de</strong> Educación. En 1997, mediante ley, el Congreso incorporó pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te a<strong>la</strong> universidad al sistema <strong>de</strong> educación superior <strong>de</strong>l Ecuador, <strong>lo</strong> que fue ratificado por <strong>la</strong> constitución vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1998.La Se<strong>de</strong> Ecuador realiza activida<strong>de</strong>s, con alcance nacional y proyección internacional a <strong>la</strong> Comunidad Andina,América Latina y otros ámbitos <strong>de</strong>l mundo, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> áreas y programas <strong>de</strong> Letras, Estudios Culturales,Comunicación, Derecho, Re<strong>la</strong>ciones Internacionales, Integración y Comercio, Estudios Latinoamericanos, Historia,Estudios sobre Democracia, Educación, Salud y Medicinas Tradicionales, Medio Ambi<strong>en</strong>te, Derechos Humanos,Gestión Pública, Dirección <strong>de</strong> Empresas, Economía y Finanzas, Estudios Interculturales e Indíg<strong>en</strong>as. En conjunto con <strong>la</strong>Escue<strong>la</strong> Politécnica Nacional ofrece programas <strong>en</strong> Informática y <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias (Matemáticas y Física). Realiza tambiénprogramas <strong>de</strong> intercambio académico.
Universidad Andina Simón BolívarSerie Magíster1Mónica Mancero Acosta,ECUADOR Y LA INTEGRACION ANDINA, 1989-1995:el rol <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> integración <strong>en</strong>tre países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong>2Alicia Ortega,LA CIUDAD Y SUS BIBLIOTECAS: el graffiti quiteño y <strong>la</strong> crónica costeña3Xim<strong>en</strong>a Endara Osejo,MODERNIZACION DEL ESTADO Y REFORMA JURIDICA, ECUADOR 1992-19964Carolina Ortiz Fernán<strong>de</strong>z,LA LETRA Y LOS CUERPOS SUBYUGADOS:heterog<strong>en</strong>eidad, co<strong>lo</strong>nialidad y subalternidad <strong>en</strong> cuatro nove<strong>la</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas5César Montaño Ga<strong>la</strong>rza,EL ECUADOR Y LOS PROBLEMAS DE LA DOBLE IMPOSICION INTERNACIONAL6María Augusta Vintimil<strong>la</strong>,EL TIEMPO, LA MUERTE, LA MEMORIA: <strong>la</strong> poética <strong>de</strong> Efraín Jara Idrovo7Consue<strong>lo</strong> Bow<strong>en</strong> Manzur,LA PROPIEDAD INDUSTRIAL Y EL COMPONENTE INTANGIBLE DE LA BIODIVERSIDAD8Alexandra Astudil<strong>lo</strong> Figueroa,NUEVAS APROXIMACIONES AL CUENTO ECUATORIANO DE LOS ULTIMOS 25 AÑOS9Ro<strong>la</strong>ndo Marín Ibáñez,LA «UNION SUDAMERICANA»: alternativa <strong>de</strong> integración regional <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>lo</strong>balización10María <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> PorrasAPROXIMACION A LA INTELECTUALIDAD LATINOAMERICANA: el caso <strong>de</strong> Ecuador y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>11Armando Muyulema CalleLA QUEMA DE ÑUCANCHI HUASI (1994): <strong>lo</strong>s rostros discursivos <strong>de</strong>l conflicto social <strong>en</strong> Cañar12Sofía Pare<strong>de</strong>sTRAVESIA DE LO POPULAR EN LA CRITICA LITERARIA ECUATORIANA