12.07.2015 Views

aporte de material orgánico y nutrientes en cafetales al sol y bajo ...

aporte de material orgánico y nutrientes en cafetales al sol y bajo ...

aporte de material orgánico y nutrientes en cafetales al sol y bajo ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ISSN - 0120 - 0178334Ger<strong>en</strong>cia Técnica / Programa <strong>de</strong> Investigación Ci<strong>en</strong>tífica / Abril <strong>de</strong> 2005APORTE DE MATERIAL ORGÁNICO YNUTRIENTES EN CAFETALES AL SOL Y BAJOSOMBRÍO DE GUAMODiego Alejandro Cardona-C<strong>al</strong>le * ; Siavosh Sa<strong>de</strong>ghian-Kh. **En Colombia cerca <strong>de</strong>l 70% <strong>de</strong> los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong>, tradicion<strong>al</strong>es y tecnificados,ti<strong>en</strong>e <strong>al</strong>gún grado <strong>de</strong> sombrío (4). Se estima que <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>Latinoamérica se usaban más <strong>de</strong> 100 especies <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> sombra <strong>en</strong>los cultivos <strong>de</strong> café (1); sin embargo, <strong>en</strong> Colombia <strong>en</strong> la actu<strong>al</strong>idad se observaun m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> sombrío <strong>en</strong> los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong>, <strong>de</strong>stacándose<strong>en</strong>tre ellas el guamo.El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un estrato veget<strong>al</strong> superior trae consigo b<strong>en</strong>eficios comola reducción <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> arv<strong>en</strong>ses y por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> el requerimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> herbicidas, mayor vida productiva <strong>de</strong>l cafet<strong>al</strong>, disminución <strong>de</strong> la erosióny <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> la temperatura <strong>en</strong> la superficie <strong>de</strong>l suelo lo cu<strong>al</strong> protege a lasraíces <strong>de</strong>l café <strong>de</strong> la <strong>de</strong>shidratación (2). Todo esto repres<strong>en</strong>ta una m<strong>en</strong>or cantidad<strong>de</strong> labores <strong>de</strong> manejo con lo cu<strong>al</strong> se reduc<strong>en</strong> los costos <strong>de</strong> producción,<strong>al</strong> tiempo que se manti<strong>en</strong>e la c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te.La mayor parte <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios producidos por los árboles <strong>de</strong> sombrío estánrelacionados con el <strong>aporte</strong> <strong>de</strong> materia orgánica, razón por la cu<strong>al</strong> el objetivo<strong>de</strong> este estudio fue ev<strong>al</strong>uar el ingreso <strong>de</strong> <strong>materi<strong>al</strong></strong> orgánico y <strong>nutri<strong>en</strong>tes</strong><strong>en</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> <strong>al</strong> <strong>sol</strong> y <strong>en</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> con sombrío <strong>de</strong> guamo. De esta forma sepret<strong>en</strong><strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> cultivo y así, g<strong>en</strong>erarrecom<strong>en</strong>daciones para su manejo.*Ing<strong>en</strong>iero Forest<strong>al</strong>.**Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Investigación. Disciplina Suelos. C<strong>en</strong>tro Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong> Café, C<strong>en</strong>icafé. Chinchiná, C<strong>al</strong>das, Colombia.


MATERIALES Y MÉTODOSPara ev<strong>al</strong>uar el ingreso <strong>de</strong> <strong>nutri<strong>en</strong>tes</strong> y <strong>materi<strong>al</strong></strong> veget<strong>al</strong> (hojas, t<strong>al</strong>los, flores, frutos y otros órganos <strong>de</strong> las plantas),se seleccionaron plantaciones <strong>de</strong> café a libre exposición <strong>sol</strong>ar y con sombrío <strong>de</strong> guamo <strong>en</strong> dos loc<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lazona cafetera, contrastantes <strong>en</strong> sus características ambi<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es. Los muestreos se re<strong>al</strong>izaron <strong>en</strong> la granja Albán,ubicada <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> El Cairo (V<strong>al</strong>le <strong>de</strong>l Cauca), y la Estación C<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> Naranj<strong>al</strong> <strong>de</strong> C<strong>en</strong>icafé, <strong>en</strong> Chinchiná,C<strong>al</strong>das (Figuras 1 y 2).En condiciones norm<strong>al</strong>es, <strong>en</strong> la primera loc<strong>al</strong>idad se requiere el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> con sombrío, mi<strong>en</strong>trasque <strong>en</strong> Chinchiná exist<strong>en</strong> las condiciones a<strong>de</strong>cuadas para cultivar café a pl<strong>en</strong>a exposición <strong>sol</strong>ar.a)b)Figura 1. a) Cafet<strong>al</strong>es a libreexposición <strong>sol</strong>ar y con sombrío<strong>en</strong> El Cairo; b) Det<strong>al</strong>le <strong>de</strong>l cafet<strong>al</strong><strong>al</strong> <strong>sol</strong>; c) <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le <strong>de</strong>l cafet<strong>al</strong> consombrío.c)a)b)Figura 2. a) Cafet<strong>al</strong> con sombrío y b) Cafet<strong>al</strong><strong>al</strong> <strong>sol</strong> <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Chinchiná.


a)b)Figura 4. a) Ubicación <strong>de</strong> las bolsas para ev<strong>al</strong>uar la <strong>de</strong>scomposición<strong>de</strong>l <strong>materi<strong>al</strong></strong> veget<strong>al</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cafet<strong>al</strong>; b) Bolsa ubicada <strong>en</strong> el lote.Dado el carácter exploratorio <strong>de</strong>l estudio, se re<strong>al</strong>izóun análisis estadístico <strong>de</strong>scriptivo con la información<strong>de</strong> las dos loc<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s, se empleó la prueba <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciamínima significativa (D.M.S.) <strong>al</strong> 5% para compararagroecosistemas y se <strong>de</strong>scribió la t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la <strong>de</strong>scomposicióna través <strong>de</strong>l tiempo.RESULTADOS Y DISCUSIÓNLos <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> con sombrío <strong>de</strong> guamo produjeron <strong>en</strong>el año cerca <strong>de</strong> 11 toneladas/hectárea <strong>de</strong> residuos orgánicos,lo que repres<strong>en</strong>ta 2,5 veces más cantidad <strong>de</strong><strong>materi<strong>al</strong></strong> orgánico que <strong>en</strong> cultivos a pl<strong>en</strong>a exposición<strong>sol</strong>ar (Tabla 3). Estos v<strong>al</strong>ores pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse <strong>al</strong>tos,pues son similares a los máximos reportados <strong>en</strong> otrasinvestigaciones re<strong>al</strong>izadas <strong>en</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> <strong>bajo</strong> sombra <strong>en</strong> laregión andina colombiana (5), <strong>en</strong> las que se <strong>de</strong>terminóel <strong>aporte</strong> <strong>de</strong> hojarasca <strong>en</strong>tre 4,6 y 13 toneladas/hectárea/año.La velocidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> los residuos <strong>de</strong>guamo <strong>en</strong> ambas loc<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s fue m<strong>en</strong>or que la <strong>de</strong> café,tanto <strong>al</strong> <strong>sol</strong> como <strong>bajo</strong> sombra (Figura 5). Las curvasindican la cantidad <strong>de</strong> hojarasca que permanecía sobreel suelo a través <strong>de</strong>l tiempo; es así como los puntos <strong>de</strong>la gráfica que pres<strong>en</strong>tan mayor v<strong>al</strong>or <strong>de</strong> peso seco sonaquellos <strong>en</strong> los cu<strong>al</strong>es hubo m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong>los residuos.Transcurrido un año, la hojarasca <strong>de</strong> guamo se <strong>de</strong>scompuso<strong>en</strong> un 44% <strong>en</strong> la loc<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> El Cairo y <strong>en</strong> un57% <strong>en</strong> Chinchiná; mi<strong>en</strong>tras que la hojarasca <strong>de</strong>l café<strong>de</strong> sombrío perdió un 78% <strong>de</strong> su peso <strong>en</strong> ambos sitiosy cuando prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> <strong>al</strong> <strong>sol</strong>, perdió el 73% <strong>en</strong>El Cairo y 82% <strong>en</strong> Chinchiná.Tabla 3. Peso seco <strong>de</strong>l <strong>materi<strong>al</strong></strong> orgánico ingresado <strong>en</strong> cada sistema ev<strong>al</strong>uado.Loc<strong>al</strong>idadCafé <strong>bajo</strong> sombrío (ton/ha/año)Chinchiná 10,5El Cairo 11,2Café a libre exposición <strong>sol</strong>ar(ton/ha/año)4,24,6


Figura 5. Curvas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición para residuos <strong>de</strong> guamo, <strong>en</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> <strong>al</strong> <strong>sol</strong> y a la sombra, <strong>en</strong> las dos loc<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s.Los residuos <strong>de</strong> guamo tardaron más <strong>en</strong> <strong>de</strong>scomponerse<strong>de</strong>bido a su consist<strong>en</strong>cia y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> lignina,compuesto que proporciona la dureza <strong>de</strong> los <strong>materi<strong>al</strong></strong>esleñosos haci<strong>en</strong>do que éstos sean más resist<strong>en</strong>tes a laacción <strong>de</strong> los organismos que re<strong>al</strong>izan la <strong>de</strong>scomposición.Los tejidos ver<strong>de</strong>s como la hojarasca <strong>de</strong> café ti<strong>en</strong><strong>en</strong>compuestos difer<strong>en</strong>tes más fáciles <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradar quela lignina (7), por ello su comportami<strong>en</strong>to se asemejamás <strong>al</strong> <strong>de</strong> un abono ver<strong>de</strong>, es <strong>de</strong>cir, que aporta <strong>al</strong>gunos<strong>nutri<strong>en</strong>tes</strong> rápidam<strong>en</strong>te <strong>al</strong> suelo pero contribuye <strong>en</strong>m<strong>en</strong>or proporción a la formación <strong>de</strong> materia orgánicaestable.La <strong>de</strong>scomposición más l<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l guamo se traduce <strong>en</strong>una capa <strong>de</strong> hojarasca o mantillo que cubre la superficie<strong>de</strong> los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong>. En la Figura 6, pue<strong>de</strong> observarse elaspecto <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> cony sin sombrío <strong>de</strong> guamo.La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una mayor capa <strong>de</strong> hojarasca <strong>en</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong>con sombrío <strong>de</strong> guamo trae consigo una serie <strong>de</strong>b<strong>en</strong>eficios, <strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: la reducción <strong>de</strong>lpot<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> erosivo <strong>de</strong> las gotas <strong>de</strong> lluvia y la disminución<strong>de</strong> las pérdidas <strong>de</strong> suelo por escorr<strong>en</strong>tía; este mantilloa<strong>de</strong>más proporciona una mayor cantidad <strong>de</strong> <strong>nutri<strong>en</strong>tes</strong>para las plantas, producto <strong>de</strong> la miner<strong>al</strong>ización (<strong>de</strong>scomposición)<strong>de</strong>l <strong>materi<strong>al</strong></strong> veget<strong>al</strong> (9).


a)b)c)d)Figura 6. a y b) Superficie <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> con sombrío <strong>de</strong> guamo; c y d) Superficie <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> a libre exposición<strong>sol</strong>ar.Igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, la capa <strong>de</strong> hojarasca forma humus y por tanto,increm<strong>en</strong>ta la materia orgánica estable <strong>de</strong>l suelo.Debe res<strong>al</strong>tarse que la asociación <strong>de</strong> café con árboles<strong>de</strong> sombra es una práctica efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong>suelos; pero contrario a lo que se pi<strong>en</strong>sa, la protecciónque brinda el sistema no consiste <strong>en</strong> la interceptación<strong>de</strong> las gotas <strong>de</strong> lluvia <strong>en</strong> el dosel puesto que <strong>al</strong>lí éstasaum<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> tamaño y ca<strong>en</strong> con más fuerza sobre elsuelo. La bondad <strong>de</strong> estos agroecosistemas consiste <strong>en</strong>la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la capa <strong>de</strong> hojarasca que amortigua elgolpe <strong>de</strong> las gotas <strong>de</strong> lluvia y reduce el efecto erosivo<strong>de</strong>l agua.Rodríguez y Suárez <strong>de</strong> Castro (9), comprobaron elefecto <strong>de</strong>l sombrío <strong>en</strong> suelos. Ellos ev<strong>al</strong>uaron el pot<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>erosivo <strong>de</strong> las gotas <strong>de</strong> lluvia <strong>en</strong> suelos <strong>de</strong>snudos y<strong>de</strong>terminaron que éste es casi tres veces mayor <strong>al</strong> caer<strong>de</strong> la copa <strong>de</strong> los árboles <strong>de</strong> sombra, <strong>en</strong> comparacióncon la lluvia que cae <strong>en</strong> suelos a libre exposición.Igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un estrato arbóreo superioraum<strong>en</strong>ta la cantidad <strong>de</strong> nutrim<strong>en</strong>tos que ingresan <strong>al</strong>sistema <strong>en</strong> el agua <strong>de</strong> lavado foliar, fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>m<strong>en</strong>tepotasio, con v<strong>al</strong>ores <strong>de</strong> 120 kg/ha/año <strong>en</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong><strong>bajo</strong> guamo fr<strong>en</strong>te a 70 kg/ha/año <strong>en</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> a pl<strong>en</strong>aexposición <strong>sol</strong>ar (6).Debe consi<strong>de</strong>rarse también el b<strong>en</strong>eficio producidopor la hojarasca sobre la aparición <strong>de</strong> arv<strong>en</strong>ses, yaque como afirman Silva y Tis<strong>de</strong>ll (8), la selección a<strong>de</strong>cuaday el manejo <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> sombrío pue<strong>de</strong>reducir consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te las labores y costos <strong>de</strong> sumanejo.Con la hojarasca que se incorporó a los agroecosistemasingresaron nutrim<strong>en</strong>tos importantes para elcrecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l café, cuyas cantida<strong>de</strong>spara la mayoría <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos fueron mayores <strong>en</strong>los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> con guamo (Tabla 4).En cuanto <strong>al</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> miner<strong>al</strong>es, los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> consombrío tuvieron más <strong>de</strong>l doble <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o que los<strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> a libre exposición, <strong>al</strong>canzando v<strong>al</strong>ores cercanosa los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fertilización para esteelem<strong>en</strong>to; los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> fósforo también mostrarondifer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los dos sistemas <strong>de</strong> <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong>, pero estano fue tan marcada.


D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> las bases intercambiables hubomayores ingresos <strong>de</strong> c<strong>al</strong>cio y magnesio <strong>en</strong> cultivossombreados, difer<strong>en</strong>cia especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te notoria para elprimer elem<strong>en</strong>to. Entre los <strong>nutri<strong>en</strong>tes</strong> m<strong>en</strong>ores fueronsuperiores las <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong> zinc <strong>en</strong> los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> <strong>bajo</strong>sombra para los dos sitios ev<strong>al</strong>uados lo mismo que elmanganeso <strong>en</strong> El Cairo y el cobre <strong>en</strong> Chinchiná.Lo anterior significa que un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los requerimi<strong>en</strong>tosnutricion<strong>al</strong>es para el cultivo está si<strong>en</strong>do suplidopor la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> nutrim<strong>en</strong>tos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la hojarasca,específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> asociados conguamo. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o sumado a la m<strong>en</strong>or producción<strong>de</strong> café <strong>bajo</strong> sombrío, explican <strong>en</strong> parte la poca respuesta<strong>de</strong> estos sistemas a la fertilización.Con relación a este último aspecto, se ha <strong>en</strong>contradorespuesta ocasion<strong>al</strong> a la fertilización para <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>siembra <strong>de</strong> guamo <strong>de</strong> 70 árboles/ha (3).Tabla 4. Retorno anu<strong>al</strong> <strong>de</strong> nutrim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el <strong>materi<strong>al</strong></strong> orgánico.Chinchiná (C<strong>al</strong>das)El Cairo (V<strong>al</strong>le)Nutrim<strong>en</strong>toCafet<strong>al</strong> <strong>bajo</strong>sombra(kg/ha)Cafet<strong>al</strong> a libreexposición <strong>sol</strong>ar(kg/ha)Cafet<strong>al</strong> <strong>bajo</strong>sombra (kg/ha)Cafet<strong>al</strong> a libreexposición <strong>sol</strong>ar(kg/ha)Nitróg<strong>en</strong>o 199,24 a 92,17 b 219,37 a98,27 bFósforo 7,73 a 4,70 b 13,75 a 8,58 aPotasio 48,87 a 36,30 a 55,53 a 55,15 aC<strong>al</strong>cio 158,05 a 54,61 b 187,05 a77,71 bMagnesio 27,31 a 5,98 b 30,66 a 14,59 aHierro 1,27 a 1,18 a 1,24 a 0,71 aManganeso 0,99 a 0,94 a 2,34 a 1,16 bZinc 0,21 a 0,04 b 0,19 a 0,07 b*Letras distintas indican difer<strong>en</strong>cia estadística <strong>en</strong>tre los promedios <strong>en</strong> cada loc<strong>al</strong>idad, según prueba D.M.S. <strong>al</strong> 5%.CONSIDERACIONES FINALESEn los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong> con sombrío <strong>de</strong> guamo hay un<strong>aporte</strong> significativo <strong>de</strong> <strong>materi<strong>al</strong></strong> orgánico equiv<strong>al</strong><strong>en</strong>tea 11 toneladas/hectárea/año, lo que contribuyea la formación <strong>de</strong> materia orgánica estable<strong>de</strong>l suelo.Con la <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> la hojarasca prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<strong>de</strong>l guamo el cafet<strong>al</strong> recibe <strong>aporte</strong>s importantes<strong>de</strong> <strong>nutri<strong>en</strong>tes</strong>, princip<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, c<strong>al</strong>cio,magnesio y elem<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>ores como el zinc.La capa <strong>de</strong> hojarasca que se forma <strong>en</strong> los <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong><strong>bajo</strong> guamo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proporcionar una mayorcantidad <strong>de</strong> <strong>nutri<strong>en</strong>tes</strong> para las plantas, disminuyela pérdida <strong>de</strong> suelo a causa <strong>de</strong> la erosión, reduce lapres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> arv<strong>en</strong>ses y contribuye a la economíahídrica <strong>en</strong> el suelo.En caso t<strong>al</strong> <strong>de</strong> tomar la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> usar árboles <strong>de</strong>sombrío, <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que estos requier<strong>en</strong><strong>de</strong> manejo <strong>al</strong> igu<strong>al</strong> que el cultivo, para evitarque el grado <strong>de</strong> sombra sea tan <strong>al</strong>to que llegue adisminuir la producción <strong>de</strong> manera significativa.También, es necesario sembrar la especie <strong>de</strong> sombríoindicada para cada sitio.


AGRADECIMIENTOSLos autores expresan su agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a las personasy <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que brindaron su apoyo y colaboraciónpara la re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> este estudio, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te:Al técnico Diego Castaño y <strong>al</strong> Señor Antonio Torres,funcionarios <strong>de</strong> la granja Albán <strong>en</strong> El Cairo V<strong>al</strong>le y,<strong>al</strong> jefe <strong>de</strong> la Estación C<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> Naranj<strong>al</strong> <strong>en</strong> Chinchiná,Doctor Celso Arboleda; así como <strong>al</strong> person<strong>al</strong> que<strong>al</strong>lí labora.A los investigadores Álvaro Jaramillo y Fernando Farfán,adscritos a las disciplinas <strong>de</strong> Agroclimatología yFitotecnia, C<strong>en</strong>icafé.A Beatriz Mejía M., disciplina <strong>de</strong> SuelosAl Comité Departam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> <strong>de</strong> Cafeteros <strong>de</strong>l V<strong>al</strong>le y <strong>al</strong>Ing<strong>en</strong>iero Hector Fabio Quesada, Comité Municip<strong>al</strong><strong>de</strong> Cafeteros <strong>de</strong> Cartago.Al person<strong>al</strong> <strong>de</strong> la disciplina <strong>de</strong> Suelos <strong>de</strong> C<strong>en</strong>icafé.LITERATURA CITADA1.BEER, J.W. Café <strong>bajo</strong> sombra <strong>en</strong>América c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong>: ¿Hace f<strong>al</strong>tamás investigación sobre estesistema agroforest<strong>al</strong> exitoso?.Agroforestería <strong>en</strong> las Américas4 (13):4-5. 1997.2.BEER, J.W. Efectos <strong>de</strong> los árboles<strong>de</strong> sombra sobre la sost<strong>en</strong>ibilidad<strong>de</strong> un cafet<strong>al</strong>. Boletín<strong>de</strong> Promecafé No.68:13-18.1995.3.FARFAN, F.; MESTRE, A. Manejo<strong>de</strong>l sombrío y fertilización <strong>de</strong>lcafé <strong>en</strong> la zona c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> colombiana.Avances TécnicosC<strong>en</strong>icafé No.330: 1-8. 2005.4.FEDERACIÓN NACIONAL DECAFETEROS DE COLOMBIA.BOGOTÁ. COLOMBIA. Sistema<strong>de</strong> Información Cafetera.Encuesta Nacion<strong>al</strong> CafeteraSICA. Estadísticas Cafeteras.Informe Fin<strong>al</strong>. Bogotá, FEDE-RACAFÉ, 1997.5.GÓMEZ Z., J. La materia orgánica<strong>en</strong> los agroecosistemas. P<strong>al</strong>mira,Universidad Nacion<strong>al</strong>,2000.6.JARAMILLO R., A. La lluvia y eltransporte <strong>de</strong> nutrim<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ecosistemas <strong>de</strong>bosque y <strong>cafet<strong>al</strong>es</strong>. C<strong>en</strong>icafé54(2):134-144. 2003.7.SÁNCHEZ S., O.A. La <strong>de</strong>scomposición<strong>de</strong> la materia orgánicacomo criterio <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong>sitio <strong>en</strong> el bosque <strong>al</strong>toandino.Cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l río San Cristob<strong>al</strong>,Bogotá. Bogotá D.C., UniversidadDistrit<strong>al</strong> Francisco José<strong>de</strong> C<strong>al</strong>das, 1993.132 p.(Tesis:Pregrado).Edición: Héctor Fabio Ospina OspinaSandra Mil<strong>en</strong>a Marín LópezFotografía: Diego Alejandro CardonaFernando FarfánDiagramación: María <strong>de</strong>l Rosario Rodríguez8.SILVA, N.T.M.H. DE; TISDELL,C.A. Ev<strong>al</strong>uating techniquesfor weed control in coffeein Papua New Guinea. Internation<strong>al</strong>Tree Crops Journ<strong>al</strong>6(1):31-49. 1990.9.SUÁREZ DE C., F.; RODRÍGUEZG., A. Investigaciones sobrela erosión y conservación <strong>de</strong>suelos <strong>en</strong> Colombia. Chinchiná,FNC, 1962. 473 p.Los tra<strong>bajo</strong>s suscritos por el person<strong>al</strong>técnico <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong>Investigaciones <strong>de</strong> Café son parte <strong>de</strong>las investigaciones re<strong>al</strong>izadas por laFe<strong>de</strong>ración Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Cafeteros<strong>de</strong> Colombia. Sin embargo, tanto <strong>en</strong>este caso como <strong>en</strong> el <strong>de</strong> personasno pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este C<strong>en</strong>tro, lasi<strong>de</strong>as emitidas por los autores son <strong>de</strong>su exclusiva responsabilidad y no expresannecesariam<strong>en</strong>te las opiniones<strong>de</strong> la Entidad.C<strong>en</strong>tro Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong> Café"Pedro Uribe Mejía"Chinchiná, C<strong>al</strong>das, ColombiaTel. (6) 8506550 Fax. (6) 8504723A.A. 2427 Maniz<strong>al</strong>eswww.c<strong>en</strong>icafe.orgc<strong>en</strong>icafe@cafe<strong>de</strong>colombia.com

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!