12.07.2015 Views

el contrato de compraventa a la luz de - revista internacional de ...

el contrato de compraventa a la luz de - revista internacional de ...

el contrato de compraventa a la luz de - revista internacional de ...

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008www.ridrom.uclm.esISSN 1989-1970ridrom@uclm.esDerecho Romano,Tradición Romanística yCienciasHistórico-JurídicasREVISTA INTERNACIONAL DE DERECHO ROMANOEL CONTRATO DE COMPRAVENTA A LA LUZ DE LASFÓRMULAS VISIGODASDr. Edorta Córcoles O<strong>la</strong>itzProfesor Laboral InterinoUniversidad d<strong>el</strong> País Vasco/Euskal Herriko UnibertsitateaSiguiendo una tradición que tiene su origen en <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho romano, durante <strong>la</strong>edad media fue frecuente <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> compi<strong>la</strong>ciones, generalmente <strong>de</strong> carácterprivado, <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>rios que eran usados como mod<strong>el</strong>o para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> negociosjurídicos varios 1 . La mayoría <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> testimonios tiene un origen franco,1 El empleo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> documentos privados se extien<strong>de</strong> por <strong>el</strong> mundo romano, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>oralidad en <strong>la</strong> que se basa <strong>el</strong> procedimiento originario, partiendo <strong>de</strong> los documentos <strong>de</strong>emancipación y estipu<strong>la</strong>ción. La utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma escrita se extien<strong>de</strong> a partir d<strong>el</strong> periodopostclásico. En este sentido, <strong>la</strong> influencia griega es <strong>de</strong>terminante a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>zconstitutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma escrita, más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> simple consi<strong>de</strong>ración probatoria, práctica <strong>de</strong>rivadad<strong>el</strong> tráfico con peregrini y <strong>el</strong> ius gentium, Steinacker, Die antiken Grund<strong>la</strong>gen <strong>de</strong>rfrühmitt<strong>el</strong>alterlischen Privaturkun<strong>de</strong>. Berlin (1927), pg. 121. Este proceso <strong>de</strong> aproximación a <strong>la</strong>sinstituciones <strong>de</strong> carácter griego se ac<strong>el</strong>era a partir d<strong>el</strong> periodo postantoniniano. De este modo, <strong>la</strong>309


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008aunque <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> pueblos germánicos tuvo sus recopi<strong>la</strong>ciones 2 . De los diversostestimonios tanto jurídicos como, más escasamente 3 , historiográficos <strong>de</strong>jados por losvisigodos, probablemente ninguno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los p<strong>la</strong>ntee los problemas a los que <strong>el</strong>estudioso ha <strong>de</strong> enfrentarse al tratar <strong>de</strong> analizar <strong>la</strong>s así l<strong>la</strong>madas “Fórmu<strong>la</strong>sVisigodas”. Se trata <strong>de</strong> una colección compuesta por un total <strong>de</strong> 46 formu<strong>la</strong>riosjurídicos, en su gran mayoría <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho privado, que se muestran c<strong>la</strong>sificados portemas. Si bien existe un cómodo acuerdo general respecto <strong>de</strong> su proce<strong>de</strong>ncia,situando su redacción en Córdoba a principios d<strong>el</strong> siglo VII, <strong>la</strong>s dudas acerca <strong>de</strong> suoscuro origen no pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>spejadas 4 . Es precisamente esta dificultad <strong>de</strong> situar<strong>la</strong>sfirma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes indicaba <strong>la</strong> obligatoriedad d<strong>el</strong> cumplimiento <strong>de</strong> lo estipu<strong>la</strong>do en <strong>el</strong> documento,Freundt, Wertpapiere im antiken und frühmitt<strong>el</strong>alterlischen Rechte, pg. 60-62; Can<strong>el</strong><strong>la</strong>s,Diplomática Hispano-Visigoda. Zaragoza (1979), pg. 33-34.2 Nonn, Lexikon <strong>de</strong>s Mitt<strong>el</strong>alters 4, reed. Munich (2003), voz Form<strong>el</strong> , pg. 646-648.3 García Gallo, Consi<strong>de</strong>ración crítica <strong>de</strong> los estudios sobre <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> costumbre visigodasen AHDE 44, pg. 343-464. Madrid (1974), pg. 357-359.4 Tomando como referencia <strong>el</strong> propio texto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s ha sido <strong>de</strong>fendido un origenindudablemente visigodo, situando <strong>la</strong> redacción d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>rios en tiempos d<strong>el</strong> reySisebuto (612-620). La datación se hace teniendo en cuenta <strong>la</strong> mención al citado monarca en <strong>la</strong>fórmu<strong>la</strong> 20; d<strong>el</strong> mismo modo, se sitúa su redacción en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Córdoba, por una alusiónefectuada en <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> 25. Esto, por tanto, ha llevado a numerosos autores a situar <strong>el</strong> origen <strong>de</strong> <strong>la</strong>colección en Córdoba en tiempos d<strong>el</strong> susodicho rey Sisebuto. Concretamente pudieron serredactadas entre los años 615 y 620. Ver por ejemplo Can<strong>el</strong><strong>la</strong>s, Diplomática hispano-visigoda, pg.16-17; Siems, Hand<strong>el</strong> und Wucher im Spieg<strong>el</strong> frühmitt<strong>el</strong>alterlicher Rechtsqu<strong>el</strong>len. Hannover(1992), pg. 348; Nonn, LMA 4, voz Form<strong>el</strong>, pg. 648; Stouff, De formulis secundum legemromanam. París (1890), pg. 11; Buchner, Deutsch<strong>la</strong>nds Geschichtsqu<strong>el</strong>len im Mitt<strong>el</strong>alter (Vorzeitund Karolinger). Weimar (1953), pg. 51; Larraona y Tabera, El Derecho Justinianeo en Españaen Atti d<strong>el</strong> Congresso di Diritto Romano di Bologna/Roma 2, pg. 88-115. Pavia (1935), pg. 108;John, Formale Beziehungen <strong>de</strong>r privaten Schenkungsurkun<strong>de</strong>n Italiens und <strong>de</strong>s Frankenreichsund die Wirksamkeit <strong>de</strong>r Formu<strong>la</strong>re en AfU 14 (1936), pg. 53. Según García Gallo, Consi<strong>de</strong>racióncrítica sobre <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> costumbre visigodas, pg. 400-409, tuvieron que ser escritas<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 551, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> referencias a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción tras <strong>la</strong> conquista bizantina d<strong>el</strong>310


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008en un contexto histórico concreto lo que <strong>la</strong>s convierte en una fuente controvertida; losdatos que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s po<strong>de</strong>mos extraer son <strong>de</strong> gran importancia, pues serían un fi<strong>el</strong>reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica jurídica visigoda. Pero <strong>la</strong> in<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> su origen hace quecualquier conclusión basada en esta colección <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>rios haya <strong>de</strong> realizarse con<strong>la</strong>s caut<strong>el</strong>as pertinentes 5 . Teniendo este hecho en consi<strong>de</strong>ración, los resultados d<strong>el</strong>presente artículo, así como los <strong>de</strong> cualquier otro trabajo que tenga esta fuente porobjeto, no pue<strong>de</strong>n tener un carácter <strong>de</strong>finitivo hasta que se <strong>de</strong>spejen <strong>la</strong>s mencionadasdudas acerca d<strong>el</strong> origen, situando así <strong>la</strong> fuente en un <strong>de</strong>finitivo contexto espaciotemporal6 .Así, entre <strong>la</strong>s 46 fórmu<strong>la</strong>s que componen <strong>la</strong> colección, se encuentran tres<strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong>, numeradas d<strong>el</strong> 11 al 13, todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> característicasbastante diferentes a pesar <strong>de</strong> referirse al mismo tipo <strong>de</strong> <strong>contrato</strong>. Siendo, en teoría, <strong>la</strong><strong>compraventa</strong> uno <strong>de</strong> los negocios jurídicos más frecuentes, pue<strong>de</strong> sorpren<strong>de</strong>r <strong>el</strong>escaso número <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>rios <strong>de</strong>dicado a <strong>el</strong><strong>la</strong>. Esta escasez podría <strong>de</strong>berse al carácterr<strong>el</strong>ativamente simple d<strong>el</strong> que está revestido este negocio jurídico, que haríasuroeste peninsu<strong>la</strong>r. O también los hay quienes, como <strong>el</strong> estrafa<strong>la</strong>rio Martín Mínguez, Lasl<strong>la</strong>madas fórmu<strong>la</strong>s visigodas en Revista <strong>de</strong> ciencias jurídicas y sociales 2. Madrid (1919), pg.406, ni tan siquiera <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>ran visigodas.5 Pues pue<strong>de</strong> que su origen ni siquiera sea puramente visigodo, como, al margen <strong>de</strong> Mínguez y conmayor soli<strong>de</strong>z, también propugna D’Ors, La territorialidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los visigodos enEstudios visigóticos I. Roma/Madrid (1956), pg. 124.6 En <strong>el</strong> actual estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión, lo único que pue<strong>de</strong> afirmarse con cierta seguridad es que almenos alguno <strong>de</strong> los formu<strong>la</strong>rios pueda tener un origen visigodo (como <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s 20 y 25,don<strong>de</strong> se hacen <strong>la</strong>s menciones a Córdoba y al rey Sisebuto); pero este origen probablementevisigodo <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los formu<strong>la</strong>rios no pue<strong>de</strong> exten<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> forma automática al resto, al noexistir datos acerca <strong>de</strong> quién y cuando hizo <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción, Mentxaka, En torno a formu<strong>la</strong>evisigothicae 44 en Scripta Antiqua in honorem Áng<strong>el</strong> Montenegro Duque et José María BlázquezMartínez, pg. 827-840. Val<strong>la</strong>dolid (2002), pg. 828-829.311


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008innecesaria <strong>la</strong> redacción d<strong>el</strong> <strong>contrato</strong> ciñéndose a unas formalida<strong>de</strong>s específicas, asícomo a razones que tratarán <strong>de</strong> ser explicadas a continuación.Fórmu<strong>la</strong> 11ª (Venditio)... annorum circiter tot, nomen ill., qui nobis ex comparato ab ill. iure noscituradvenisse. Definito igitur et accepto a vobis omne praetium, quod in p<strong>la</strong>citum venitnostrum, id est auri solidi numeri tot, quos a te datos et a me acceptos per omniamanet certissimum, nihil penitus <strong>de</strong> eo<strong>de</strong>m praetio apud te remansisse polliceor. Ettradidi tibi supra memoratum servum, non causarium, non fugitivum, non vexaticiumneque aliquod vitio in se habentem nec cuiuslibet alterius dominio pertinentem; quemex hac die habeas, teneas et possi<strong>de</strong>as, iure tuo in perpetuum vindices ac <strong>de</strong>fendas,v<strong>el</strong> quicquid <strong>de</strong> supra fati servi personam facere volueris, liberam in omnibus habeaspotestatem. Quod etiam iuratione confirmo.A pesar <strong>de</strong> tratarse <strong>de</strong> un texto incompleto en su protocolo, esta circunstanciano merma en absoluto su comprensión 7 . La fórmu<strong>la</strong> en cuestión es un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong><strong>compraventa</strong> <strong>de</strong> un siervo, librado por <strong>el</strong> propio ven<strong>de</strong>dor, mod<strong>el</strong>o que reúne todas <strong>la</strong>scaracterísticas que un negocio <strong>de</strong> este tipo ha <strong>de</strong> reunir. Es <strong>de</strong>cir, establecimiento d<strong>el</strong>7 Zeumer, Formu<strong>la</strong>e Visigothicae en Monumenta Germaniae Historica. Formu<strong>la</strong>e Merowingici etKarolini Aevi, pg. 572-595. Hannover (1885), pg. 580, basándose en <strong>la</strong>s siguientes dos fórmu<strong>la</strong>s,propone <strong>la</strong> siguiente locución como posible comienzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> presente fórmu<strong>la</strong>: “Distrahere me tuaecaritati profiteor et distraxi servum iuris mei”.312


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008precio, <strong>de</strong>scripción d<strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> venta, así como <strong>la</strong>s propias consecuencias <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>compraventa</strong>.En r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> precio, <strong>el</strong> mismo viene establecido en solidi, que es <strong>la</strong>unidad típicamente empleada en este período 8 , y cuyo pago viene certificado por <strong>la</strong>8 Regling, Paulys Realencyclopädie <strong>de</strong>r C<strong>la</strong>ssischen Alterumswissenschaft 3.A.1. Stuttgart (1893-1974), voz Solidus, pg. 920-926. La moneda es <strong>de</strong> origen constantiniano. King, Derecho ysociedad en <strong>el</strong> reino visigodo. Madrid (1981), pg. 216. LW 4,4,3: “Si quis a parentibus acceperitinfantulum nutriendum, usque ad <strong>de</strong>cem annos per singulos annos singulos solidos pretii pronutrito infante percipiat (...)”. Gracias a esta ley, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse <strong>el</strong> valor objetivo <strong>de</strong> un soliduscomo aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> cantidad necesaria para mantener a un niño pequeño durante un año. El uso d<strong>el</strong>texto como referencia objetiva, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser una tautología, pues <strong>la</strong> nutritio <strong>de</strong> <strong>la</strong> que nos hab<strong>la</strong>pue<strong>de</strong> variar notablemente <strong>de</strong> un caso a otro. El término nutritio compren<strong>de</strong>ría no so<strong>la</strong>mente <strong>la</strong>alimentación propiamente dicha, sino también <strong>la</strong> educación. Por <strong>el</strong>lo, consi<strong>de</strong>ro que, si bien estetexto nos da una importante pista acerca <strong>de</strong> lo que un visigodo entendía por un solidus, no creoque pueda utilizarse como baremo general para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong> mismo. Teniendo enconsi<strong>de</strong>ración <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> multas establecido por <strong>la</strong> Lex Wisigothorum, cabría afirmar que unsolidus era una cantidad bastante importante. Respecto d<strong>el</strong> antece<strong>de</strong>nte romano, Grubbs,Constantine and the imperial legis<strong>la</strong>tion on the family en The Theodosian Co<strong>de</strong>, pg. 120-142.Londres (1993), pg. 120-142; Magioncalda, L´età <strong>de</strong>i beneficiari n<strong>el</strong>le "fondazioni" alimentariprivate per l´infanzia durante l´alto-impero en SDHI 61, pg. 327-364. Letrán (1995), pg. 327-364. En este sentido, <strong>de</strong> Martino, Sull´alimentazione <strong>de</strong>gli schiavi en Diritto, economia e societàn<strong>el</strong> mondo romano 3, pg. 401-427. Nápoles (1997), pg. 401 y ss., realiza un completo estudio,basado principalmente en fuentes historiográficas, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raciones que aproximadamentecorrespon<strong>de</strong>rían a un esc<strong>la</strong>vo, lo que nos pue<strong>de</strong> servir como punto <strong>de</strong> referencia. En general,acerca d<strong>el</strong> sistema monetario visigodo, ver Metcalf, Visigothic monetary history: The facts, whatfacts? en The Visigoths, pg. 201-217. Lei<strong>de</strong>n (1999), pg. 201 y ss.; García Moreno, Historia <strong>de</strong>España Visigoda., Madrid (1989), pg. 280-82; Salvador Ventura, Hispania meridional entreRoma y <strong>el</strong> Is<strong>la</strong>m. Granada (1990), pg. 124-129; Berghaus, LMA VIII, voz Solidus, pg. 2034.Finalmente, seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> precio d<strong>el</strong> Liber Iudiciorum estaba establecido, en <strong>el</strong> mismo texto, en,según <strong>la</strong> época, 6 o 12 solidi, LW 5,4,22 (Recesvinto-Ervigio): “Quo presens liber <strong>de</strong>beat pretio313


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008fórmu<strong>la</strong>. Es <strong>de</strong>cir, los solidi son a te datos et a me acceptos 9 . A tenor d<strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong>Lex Wisigothorum, esta entrega d<strong>el</strong> precio pactado sería <strong>la</strong> manifestación d<strong>el</strong><strong>el</strong>emento consensual d<strong>el</strong> <strong>contrato</strong>, al no ser exigida <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa para suvali<strong>de</strong>z 10 . La venta es por lo tanto firme al redactar <strong>la</strong> escritura 11 o, a falta <strong>de</strong> ésta, unavez haya sido entregado <strong>el</strong> precio ante testigos. Ya que <strong>la</strong>s fuentes no hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong>entrega d<strong>el</strong> objeto, ésta se da por supuesta 12 . En <strong>el</strong> formu<strong>la</strong>rio concreto que nosconparari. Ut omnis <strong>de</strong> cetero et inprobitas distrahentis et dispendium temperari possit emtoris,id presenti sanctione <strong>de</strong>cernitur legis, scilicet, ut, cuicumque hunc codicem constiterit venundari,non amplius quam sex duo<strong>de</strong>cim solidorum numerum accipere venditori v<strong>el</strong> dare licebit ementi. Siquis vero super hunc pretii numerum accipere v<strong>el</strong> dare presumserit, C f<strong>la</strong>g<strong>el</strong>lorum hictibus aiudice verberari se noverit”.9 Sobre <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong> pago d<strong>el</strong> precio, ver infra, FW 13.10 LW 5,4,3 (antiqua): “Ne valeat violenter facta venditio. Venditio per scripturam facta plenamhabeat firmitatem. Ceterum, si etiam scriptura facta non fuerit, et datum pretium presentibustestibus conprobetur, et plenum habeat emtio roborem. Venditio vero, si fuerit violenter et permetum extorta, nul<strong>la</strong> valeat ratione”. Álvarez Cora, Aproximación al <strong>de</strong>recho contractualvisigodo en AHDE 74, pg. 543-582. Madrid (2004), pg. 556.11 Levy, West roman vulgar <strong>la</strong>w. The <strong>la</strong>w of property. Phi<strong>la</strong>d<strong>el</strong>phia (1951), pg. 131, <strong>la</strong> importancia<strong>de</strong> <strong>la</strong> forma escrita empieza a hacerse notar a partir d<strong>el</strong> siglo III, época en <strong>la</strong> que <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong>,<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> influencia h<strong>el</strong>enística, adopta esta forma. Ver final <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente nota.12 Merêa, Sobre a compra e venda na legis<strong>la</strong>çao visigótica en AHDE 16, pg. 83-104. Madrid(1945), pg. 90-91. Las escrituras serían redactadas una vez entregado <strong>el</strong> precio, por lo que estasserían <strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong> un negocio ya realizado y que generaría <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> entregar <strong>la</strong> cosa,Levy, Weströmisches Vulgarrecht. Das Obligationenrecht. Weimar (1956), pg. 208-209. A falta<strong>de</strong> traditio como <strong>el</strong>emento constitutivo d<strong>el</strong> <strong>contrato</strong> <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong>, es <strong>el</strong> pago d<strong>el</strong> precio lo queperfecciona <strong>el</strong> <strong>contrato</strong>, <strong>de</strong> modo que <strong>el</strong> documento tendría en realidad <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> un reciboo una actual nota <strong>de</strong> caja, instrumentos válidos para probar <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> un precio, así como <strong>la</strong>cuantía <strong>de</strong> éste. De hecho, <strong>el</strong> pago parcial d<strong>el</strong> precio genera <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> pagar <strong>el</strong> resto conintereses, a no ser que acuer<strong>de</strong>n <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa, LW 5,4,5 (antiqua): “Si pars pretii datanon fuerit. Si pars pretii data est et pars promissa, non propter hoc vindicio facta rumpatur; sed314


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008ocupa, tanto <strong>la</strong> entrega d<strong>el</strong> precio, así como <strong>la</strong> traditio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa (un esc<strong>la</strong>vo en estecaso) quedarían p<strong>la</strong>smadas en <strong>el</strong> documento, otorgando al comprador una garantíaadicional acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> objeto.En este sentido, <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa viene <strong>de</strong>finida mediante <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> verbotra<strong>de</strong>re. Obviamente, es difícil confundir esta entrega con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> traditio romanay sus consecuencias 13 . En esta época, con tra<strong>de</strong>re, <strong>el</strong> redactor hace alusión a <strong>la</strong> simpleentrega <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa, y no a una institución autónoma o a un requisito perfeccionadord<strong>el</strong> <strong>contrato</strong>; en <strong>de</strong>recho visigodo es con <strong>la</strong> entrega d<strong>el</strong> precio con lo que parece quese perfecciona <strong>el</strong> <strong>contrato</strong> 14 .En <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción d<strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong>, en este caso <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo, <strong>el</strong>redactor se centra en <strong>el</strong> establecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> certeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> inexistencia <strong>de</strong> viciosocultos. Estos consisten en tres <strong>el</strong>ementos, que pue<strong>de</strong>n, en <strong>la</strong> práctica, resumirse enuno, como es <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong> <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo ajeno.El primer requisito, que <strong>el</strong> siervo sea non causarium. Para Zeumer, estosignificaría que estuviera bien <strong>de</strong> salud (non morbosum). Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>finición clásica d<strong>el</strong> término, efectivamente, éste sería <strong>el</strong> significado atribuible alsi emtor ad p<strong>la</strong>citum tempus non exibuerit pretii r<strong>el</strong>iquam portionem, pro pretii partem, quam<strong>de</strong>bet, solvat usuras; nisi hoc forte convenerit, ut res emta venditori <strong>de</strong>beat reformari”.13 Sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro gradual d<strong>el</strong> concepto, ver Levy, West roman vulgar <strong>la</strong>w. The <strong>la</strong>w of property,pg. 135 y ss.14 Ver infra, FW 13.315


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008mismo 15 . La acepción vulgar-medieval en cambio, y como su<strong>el</strong>e ser habitual, esdistinta, pues en esta época <strong>el</strong> empleo d<strong>el</strong> término viene a referirse más bien a objetosen litigio 16 . Podría consi<strong>de</strong>rarse, por tanto, que <strong>el</strong> redactor está haciendo alusión, contoda probabilidad, a <strong>la</strong> inexistencia <strong>de</strong> dudas acerca <strong>de</strong> quién ostenta <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>propiedad d<strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo 17 . No obstante, esta afirmación ha <strong>de</strong> realizarse con gran<strong>de</strong>sreservas 18 .Segundo requisito, non fugitivum. Éste p<strong>la</strong>ntea pocos problemas <strong>de</strong>comprensión, estando directamente r<strong>el</strong>acionado con LW 5,4,8 19 , que prohíbe <strong>la</strong><strong>compraventa</strong> <strong>de</strong> cosa ajena. Ello al margen, c<strong>la</strong>ro está, <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad por15 Heumann-Seck<strong>el</strong>, Handlexikon zu <strong>de</strong>n Qu<strong>el</strong>len <strong>de</strong>s römischen Rechts. Graz (1971), voz causaria,pg. 61.16 Niermeyer, Mediae Latinitatis Lexicon Minus. Lei<strong>de</strong>n (1993), voz causari, pg. 160. Este autor,a<strong>de</strong>más, toma como referencia para <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición textos extraídos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s francasTuronenses y Marculfi, por lo que no creo que quepa duda acerca <strong>de</strong> su verda<strong>de</strong>ro significado. Eltérmino no aparece en <strong>la</strong> Lex Wisigothorum, Köbler, Wörterverzeichnis zu <strong>de</strong>n LegesVisigothorum. Giessen (1981), pg. 32.17 nec cuiuslibet alterius dominio pertinentem18 Ver infra.19 LW 5,4,8 (antiqua): “De his, qui aliena ven<strong>de</strong>re v<strong>el</strong> donare presumserit. Quotiens <strong>de</strong> vendita v<strong>el</strong>donata re contentio commovetur, id est, si alienam fortasse rem ven<strong>de</strong>re v<strong>el</strong> donare quemcumqueconstiterit, nullum emtori preiudicium fieri poterit. Sed ille, qui alienam rem ven<strong>de</strong>re v<strong>el</strong> donarepresumsit, dup<strong>la</strong>m rei domino cogatur exolvere; emtori tamen quod accepit pretium redditurus etpenam, quam scriptura continet, impleturus. Et quidquid in profectum conparate rei emtor v<strong>el</strong> quidonatum accepit studio sue utilitatis adiecerat, a locorum iudicibus extimetur, adque ei, qui<strong>la</strong>borasse cognoscitur, a venditore v<strong>el</strong> a donatore iuris alieni satisfactio iusta reddatur. Similisscilicet et <strong>de</strong> mancipiis v<strong>el</strong> omnibus rebus adque brutis animalibus ordo servetur”.316


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008liberar o facilitar <strong>la</strong> fuga <strong>de</strong> un siervo, a lo que se <strong>de</strong>dica <strong>el</strong> título 1º d<strong>el</strong> libro 9 <strong>de</strong> <strong>la</strong>Lex Wisigothorum en su integridad 20 .Finalmente, que sea non vexaticium. Siendo este término un sinónimo <strong>de</strong>fugitivo, me remito a lo anteriormente seña<strong>la</strong>do 21 .En general, <strong>la</strong> Lex Wisigothorum establece <strong>la</strong> nulidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong>realizada con miedo o violencia 22 , así como <strong>la</strong> <strong>de</strong> cosa ajena 23 . La presente fórmu<strong>la</strong>20 De <strong>la</strong>s 21 leyes que componen <strong>el</strong> título 9,1, <strong>de</strong>stacaría, en r<strong>el</strong>ación con este tema, LW 9,1,21(Egica): “De mancipiis fugitivis et <strong>de</strong> susceptione fugitivorum. Priscarum qui<strong>de</strong>m legumsanctionibus manifeste <strong>de</strong>promitur, quibus modis quibusque perquisitionum titulis fugitivorum<strong>la</strong>tebrosa vagatio reprimatur. Sed dum iudicium diversis occasionibus v<strong>el</strong> susceptorum frau<strong>de</strong>eorum fuga occulitur, verum est, quod et ipsarum legum ordo difficile adimpletur, et increscentevitio potior <strong>la</strong>titantibus aditus propagatur, ita ut non sit penitus civitas, cast<strong>el</strong>lum, vicus aut vil<strong>la</strong>v<strong>el</strong> diversorium, in quibus mancipia <strong>la</strong>tere minime dignoscantur. Un<strong>de</strong> reservata anterioris legisillius sanctione, que <strong>de</strong> fugitivis est promulgata, huius nov<strong>el</strong>le constitutionis <strong>de</strong>creto censemus, ut,quicumque <strong>de</strong>inceps fugitivum alterius susceperit, quamquam se dicat esse ingenuum, statim eumprocuret iudicialiter exquirendum, ut, utrum vere ingenuus an fortasse sit servus, iudicis instantiaperquiratur; qualiter reperta veritate servus i<strong>de</strong>m domino proprio reformetur. Quod si susceptumquisque fugitivum nec iudici presentaverit nec prevento domino reddi<strong>de</strong>rit: si servus fuerit v<strong>el</strong>libertus, instantia iudicis CL publice verberibus vapu<strong>la</strong>bit; si autem ingenuus, et C f<strong>la</strong>g<strong>el</strong>liscoerceri et libram insuper auri persolvere se noverit domino servi (...)”.21 Zeumer, Formu<strong>la</strong>e Visigothicae, pg. 581 lo interpreta así, al igual que Niermeyer, MediaeLatinitatis Lexicon Minus, voz vexaticius, pg. 1084, quien emplea, precisamente, nuestro textocomo ejemplo.22 LW 5,4,3. Ver infra.23 LW 5,4,8: “[Quotiens <strong>de</strong> vendita] v<strong>el</strong> donata [re contentio commovetur], id est, [si alienam]fortasse rem ven<strong>de</strong>re v<strong>el</strong> donare quemcumque [constiterit, nullum] emtori [preiudicium] fieripoterit. Sed ille, qui alienam rem [ven<strong>de</strong>re] v<strong>el</strong> donare [presumsit, dup<strong>la</strong>m] rei domino [cogaturexolvere; emtori] tamen [quod accepit pretium redditurus] et penam, quam scriptura continet,impleturus.317


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008sirve para establecer algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> viciosocultos, sin establecer <strong>la</strong>s consecuencias. De hecho, <strong>el</strong> término vit(c)ium es empleadoen <strong>la</strong> Lex en un sentido moralizante, y no en r<strong>el</strong>ación con los <strong>de</strong>fectos d<strong>el</strong> objeto <strong>de</strong><strong>compraventa</strong>. No obstante, queda c<strong>la</strong>ra por <strong>la</strong> presente fórmu<strong>la</strong> <strong>la</strong> confusión existenteentre <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> evicción, que es en realidad a lo que <strong>el</strong> redactor parece que serefiere, con <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> vicios ocultos, non causarium, non fugitivum, nonvexaticium neque aliquod vitio in se habentem nec cuiuslibet alterius dominiopertinentem. Y todo <strong>el</strong>lo en función <strong>de</strong> cómo interpretemos los tres términos con losque, según <strong>el</strong> redactor, se <strong>de</strong>finen los vicios ocultos. Tomando <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>Zeumer <strong>de</strong> causarium como morbosus, obtendríamos una i<strong>de</strong>a más aproximada a <strong>la</strong><strong>de</strong> vicio oculto. Teniendo en cuenta <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong> frase, nec cuiuslibet alteriusdominio pertinentem, diríase que con <strong>la</strong> mención <strong>de</strong> estas tres primeras causas <strong>el</strong>redactor no se refiere únicamente a que <strong>el</strong> siervo ya tenga un dueño, sino,efectivamente, a <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> vicios ocultos en sentido estricto. No hay queolvidar, no obstante, que este tipo <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ciones son muy habituales a partir <strong>de</strong>cierta época, tanto en <strong>de</strong>recho romano vulgar, como en <strong>la</strong>s diversas LegesBarbarorum 24 . Precisamente, <strong>el</strong> origen <strong>de</strong> esta locución lo encontramos en CTh 3,4,1,recogido en <strong>la</strong> Lex Romana Wisigothorum en CTh 3,4,1 25 . En términos equivalentes[Et quidquid in profectum conparate rei emtor] v<strong>el</strong> qui donatum accepit [studio sue utilitatisadiecerat, a locorum iudicibus extimetur, adque ei, qui <strong>la</strong>borasse cognoscitur, a venditore] v<strong>el</strong> adonatore [iuris alieni satisfactio iusta reddatur]. Similis scilicet et <strong>de</strong> mancipiis v<strong>el</strong> omnibusrebus adque brutis animalibus ordo servetur”.Sobre esta cuestión, ver con carácter general Völkl, Verkauf frem<strong>de</strong>r Sachen im Westgotenrecht enZSS 110. Viena-Colonia-Weimar (1993), pg. 427-500.24 Levy, Weströmisches Vulgarrecht. Das Obligationenrecht, pg. 228.25 CTh 3,4,1: “Imppp. Valentin., Theodos. et Arcad. aaa. Nebridio pf. u. habito sem<strong>el</strong> bonae fi<strong>de</strong>icontractu mancipioque suscepto et pretio dissoluto, ita <strong>de</strong>mum repetendi pretii potestas est ei, quimancipium comparaverit, <strong>la</strong>rgienda, si illud, quod dixerit fugitivum, potuerit exhibere. Hoc enimnon solum in barbaris, sed etiam in provincialibus servis iure praescriptum est. Dat. III. kal. iul.318


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008se expresan <strong>la</strong>s Formu<strong>la</strong>e Marculfi 26 , o <strong>la</strong> Lex Baiuvariorum 27 , así como otros textospertenecientes a esta época, y que compartirían un origen romano común 28 , a partird<strong>el</strong> cual experimentan una evolución propia.En resumidas cuentas, afirmaría que <strong>el</strong> redactor se está refiriendo a <strong>la</strong>existencia <strong>de</strong> casos tanto <strong>de</strong> evicción, como <strong>de</strong> vicios ocultos, sólo que empleando unlenguaje tan confuso que hace difícil <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a real que <strong>de</strong> ambos tenía; o,simplemente, <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> fusión <strong>de</strong> ambos conceptos.constantinopoli, Honorio n. p. et Evodio v. c. coss. Interpretatio: Quum inter emptorem acvenditorem <strong>de</strong> mancipii pretio convenerit et fuerit conscripta venditio, nul<strong>la</strong>tenus poterit revocari,nisi forte ille, qui emit mancipium, probaverit fugitivum, et tunc habebit licentiam pretiumrecipere, si mancipium reddi<strong>de</strong>rit venditori “.26 Formu<strong>la</strong>e Marculfi 2,22: “ Et ita vin<strong>de</strong>di servo iuris mei ... non furo, non fugitivo neque cadivo,sed mente et omni corpore sano”.27 LBai 16,9: “Sed postquam factum est negotium, non sit mutatum, nisi forte vitium invenerit quodille venditor c<strong>el</strong>avit, hoc est in mancipio aut in cavallo aut in qualicumque peculio, id est autcecum aut herniosum aut cadivum aut leprosum (...)”.28 La coinci<strong>de</strong>ncia estilística con los formu<strong>la</strong>rios romanos, no pue<strong>de</strong> ser casual; así, por ejemploFIRA III 88: “Dasius Breucus emit mancipioque accepit puerum Apa<strong>la</strong>ustum, sive is quo alionomine est, natione Graecum, apocatum pro uncis duabus, <strong>de</strong>nariis DC <strong>de</strong> B<strong>el</strong>lico Alexandri, f. r.M. Vibio Longo. Eum puerum sanum traditum esse, furtis noxaque solutum, erronem fugitivumcaducum non esse praestari: et si quis eum puerum quo <strong>de</strong> agitur partenve quam quis ex eoevicerit, quo minus emptorem supra scriptum eunve ad quem ea res pertinebit uti frui haberepossi<strong>de</strong>reque recte liceat, tunc quantum id erit, quod ita ex eo evictum fuerit, tantam pecuniamdup<strong>la</strong>m probam recte dari fi<strong>de</strong> rogavit Dasius Breucus, dari fi<strong>de</strong> promisit B<strong>el</strong>licus Alexandri,i<strong>de</strong>m fi<strong>de</strong> sua esse iussit Vibius Longus. Proque eo puero, qui supra scriptus est, pretium eius<strong>de</strong>narios DC accepisse et habere se dixit B<strong>el</strong>licus Alexandri ab Dasio Breuco. Actum kanabislegionis XIII geminae XVII kal. Iunias Rufino et Quadrato cos.”. Ver también Gröschler, Dietab<strong>el</strong><strong>la</strong>e-Urkun<strong>de</strong>n aus <strong>de</strong>n pompejanischen und herku<strong>la</strong>nensischen Urkun<strong>de</strong>nfun<strong>de</strong>n. Berlín(1996).319


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008Lo que sí queda <strong>de</strong>scrito, y con c<strong>la</strong>ridad, son los efectos que <strong>el</strong> acto <strong>de</strong><strong>compraventa</strong> tienen sobre <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo: quem ex hac diehabeas, teneas et possi<strong>de</strong>as, iure tuo in perpetuum vindices ac <strong>de</strong>fendas, v<strong>el</strong> quicquid<strong>de</strong> supra fati servi personam facere volueris, liberam in omnibus habeas potestatem.El <strong>de</strong>recho que sobre su nuevo esc<strong>la</strong>vo tiene, se <strong>de</strong>fine con los verbos habere,tenere y possi<strong>de</strong>re. En este sentido, es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> nueva concepción que sobre <strong>el</strong><strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad tienen los visigodos, <strong>el</strong> cual en <strong>la</strong> práctica no se distingue d<strong>el</strong><strong>de</strong> posesión. De este modo, y en continuidad con <strong>la</strong> simplificación sufrida por <strong>el</strong><strong>de</strong>recho romano vulgar, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> posesión, propiedad o usufructo son confundidasy fusionadas por los juristas visigodos, siendo <strong>el</strong> contexto <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong><strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> alcance real d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho al que hacen referencia 29 . Y es precisamente <strong>el</strong>contexto en <strong>el</strong> que se insertan los verbos <strong>el</strong> que d<strong>el</strong>imita <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong> tiene <strong>el</strong> redactor. Por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>recho a <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>rse <strong>de</strong>toda rec<strong>la</strong>mación (reivindicación) acerca d<strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo, así como a proce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> misma(in perpetuum vindices ac <strong>de</strong>fendas). Y por otro, total disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona d<strong>el</strong>esc<strong>la</strong>vo (v<strong>el</strong> quicquid <strong>de</strong> supra fati servi personam facere volueris, liberam inomnibus habeas potestatem).Este <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libre y plena disponibilidad d<strong>el</strong> siervo sufre unatransformación con <strong>el</strong> paso d<strong>el</strong> tiempo, estableciéndose importantes límites alrespecto. Para <strong>la</strong> época en <strong>la</strong> que teóricamente se redactan <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s, existe un<strong>de</strong>ber básico <strong>de</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> los siervos, ya consagrado en <strong>el</strong> Edicto <strong>de</strong>Teodorico 30 . Posteriormente una ley <strong>de</strong> Chindasvinto consi<strong>de</strong>ra homicidio <strong>la</strong> muerte29 Levy, West roman vulgar <strong>la</strong>w. The <strong>la</strong>w of property, pg. 87-90.30 ETh 152: “Si alienus servus ab alio occidatur. Si alienus servus ab aliquo v<strong>el</strong> rusticus occidatur,in potestate habet dominus eius aut criminaliter <strong>de</strong> obnoxii sui morte agere, et homicidam320


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008d<strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo propio sin que exista una causa judicial <strong>de</strong> por medio, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong> unesc<strong>la</strong>vo ajeno, con<strong>de</strong>nando al homicida a pagar una multa al dueño d<strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo,consistente en dos siervos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma categoría, junto con <strong>la</strong> pena <strong>de</strong> exilio que seaplica en ambos casos 31 . D<strong>el</strong> mismo modo, una ley posterior <strong>de</strong> Recesvinto,enmendada por Égica, prohíbe <strong>la</strong> muti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los siervos, so pena <strong>de</strong> exilio por tresaños 32 . Observamos, por tanto, que <strong>la</strong> ley establece c<strong>la</strong>ros límites al maltrato <strong>de</strong> lossiervos, limites que ya vienen establecidos <strong>de</strong> antaño. Así, <strong>la</strong> carta b<strong>la</strong>nca otorgadapor <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> supra fati servi personam facere volueris, liberam in omnibushabeas potestatem no tiene sentido a <strong>la</strong> <strong>luz</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lex Wisigothorum, al menos si esinterpretada en su literalidad. Cosa que probablemente no se tenga que hacer. Comopue<strong>de</strong> comprobarse tras <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección, una característica bastante habitualcapitaliter accusare; aut <strong>de</strong> damno certe amissi mancipii civiliter actionem proponere, ita ut prouno servo occiso duos tales recipiat”.31 LW 6,5,12 (Chindasvinto): “Ne domini extra iudicem servos suos occidant, et si ingenuusoccidat ingenuum. (...) Nam si ex disposito malitie servum suum v<strong>el</strong> ancil<strong>la</strong>m seu per se sive perquemlibet extra publicum examen occi<strong>de</strong>re quicumque presumserit, qui talia dinosciturperpetrasse, propter arcendam huius rei temeritatem reductus in exilium sub penitentia persistat,quousque advixerit, et facultas eius illis proficiat, quibus lex ad capiendam hereditatem viciniorisgradus succesionis indulgit. Qui vero alienum servum v<strong>el</strong> ancil<strong>la</strong>m ex d<strong>el</strong>iberatione suevolumtatis occi<strong>de</strong>rit v<strong>el</strong> occi<strong>de</strong>ndum preceperit, duos eius<strong>de</strong>m meriti servos seu ancil<strong>la</strong>soccisorum dominus <strong>de</strong> facultate homici<strong>de</strong> consecuturus est; homicida tamen secundumsuperiorem ordinem perennis exilii penam indubitanter excipiat (...)”. Es obvio, como Zeumer,Formu<strong>la</strong>e Visigothicae, pg. 278 nos indica, <strong>el</strong> paral<strong>el</strong>ismo entre esta ley y ETh 152, pudiéndoseconsi<strong>de</strong>rar ésta un c<strong>la</strong>ro prece<strong>de</strong>nte.32 LW 6,5,13 (Recesvinto-Egica): “Ne liceat quemcumque servum v<strong>el</strong> ancil<strong>la</strong>m quacumquecorporis parte truncare. (...) Nec etiam imaginis Dei p<strong>la</strong>smationem adulterent, dum in subditiscrud<strong>el</strong>itates suas exercent, <strong>de</strong>bilitationem corporum prohibendam oportuit. (...) trium annorumexilio sub penitentia r<strong>el</strong>igetur aput episcopum, in cuius territorio aut ipse manere aut factumsc<strong>el</strong>us esse vi<strong>de</strong>tur. (...)”. En general, ver Nehlsen, Sk<strong>la</strong>venrecht zwischen Antike und Mitt<strong>el</strong>alter(Ostgoten, Westgoten, Franken, Langobar<strong>de</strong>n). Göttingen (1972), pg. 173-177.321


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008en <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s es <strong>el</strong> carácter literario <strong>de</strong> <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. De este modo,interpretando <strong>la</strong> locución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, lo que <strong>el</strong> redactor pone <strong>de</strong>manifiesto con esta expresión no sería otra cosa que una c<strong>la</strong>ra alusión a <strong>la</strong> renuncia atodo <strong>de</strong>recho sobre <strong>el</strong> siervo que su antiguo dueño pudiera tener, <strong>de</strong>jando bien c<strong>la</strong>roque aqu<strong>el</strong> ha entrado a formar parte d<strong>el</strong> patrimonio <strong>de</strong> un nuevo dueño. Esta fórmu<strong>la</strong>se repite en numerosos documentos <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia sajona, franca o longobarda y <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ro origen común, lo que <strong>de</strong>mostraría su carácter meramente retórico 33 .La fórmu<strong>la</strong> se cierra, como hemos comprobado que suce<strong>de</strong> también en otrasocasiones, con <strong>el</strong> juramento confirmatorio d<strong>el</strong> ven<strong>de</strong>dor.33 Dos ejemplos. Una vez más encontramos una mención en <strong>el</strong> testamento <strong>de</strong> San Willibrordo: “(...)quicquid <strong>de</strong> eis<strong>de</strong>m rebus superius nominatis facere <strong>de</strong>creverint, in omnibus habeant potestatemfaciendi, ut et ibi<strong>de</strong>m omni tempore pro nostra merce<strong>de</strong> v<strong>el</strong> seniore nostro Karulo maior domusseu eorum hominum qui mihi suas res tradi<strong>de</strong>runt, proficiat in augmentis (...)”, Analectabol<strong>la</strong>ndiana XXV, Brus<strong>el</strong>as (1906), pg. 167-168. D<strong>el</strong> mismo modo se reproduce en <strong>el</strong> códicediplomático longobardo: “In Christi nomine. Regnante domno nostro Desi<strong>de</strong>rio et Ad<strong>el</strong>chisregibus, anno regni eorum quarto et primo, per indictione .XIII.; f<strong>el</strong>iciter. (...) Accepto pretium ate Possonem quod inter nobis boni animi convenit, hoc est auri solidu unu et trimisse, in finitumet d<strong>el</strong>iberatum susceptum pretium et ad presenti absolutus; quos me coram testibus fateorprecipisse, ita ut ab hac die iam dictam terra cum silva infra se habentem in suprascripto casaleAg<strong>el</strong>lu habeas, teneas et posse<strong>de</strong>as, et in tuo iurris dominioque in integro vindicis atque <strong>de</strong>fendas,et quidquid exin<strong>de</strong> facere aut iudicare volueris, liberam in omnibus habeas potestatem. Et si quisvero fortasse, quod minime fieri credo, te exin<strong>de</strong> quoquo tempore aliquis pulsaverit, aut alterdominus exierit, qui ipsa suprascripta terra cum sillva infra se habentem sua facere voluerit, autmolestare voluerit, et ego qui supra Audoaldu v<strong>el</strong> meus heredis ab uno quaemque homine v<strong>el</strong> daheredibus meis inantestare minime potuero, tunc promitto me ego qui supra Audoald v<strong>el</strong> meusheredis, ut in dub<strong>la</strong>s, bonis condicionibus, m<strong>el</strong>iorata terra cum silva tanta et alia tanta, substimatione quod in die il<strong>la</strong> stimata fuerit, tibi cui supra Possoni v<strong>el</strong> ad tuos heredis restituerepromitto. Et anc cartu<strong>la</strong>m Gauspertum notarium scribendam rogavimus. Actum in civitate Suana;regnum et indictione suprascripta; f<strong>el</strong>iciter”.322


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008Fórmu<strong>la</strong> 12ª AliaDistrahentium <strong>de</strong>finitio, licet fi<strong>de</strong>i vinculis adligetur, tamen solidius est, ut scripturaefirmitas emittatur, ut nec distractoris per metas temporum quolibet ingeniodissimu<strong>la</strong>ndo subripiat, quae tacendo firmaverat, nec partium comparantis ul<strong>la</strong>adversitas calumniantis eveniat. I<strong>de</strong>oque distrahere me tuae caritati profiteor etdistraxi hoc et illud.Como veremos a continuación, al examinar FW 13, a menudo <strong>el</strong> redactor sebasa en un aforismo a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> dar forma al texto. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> FW 12, que nosda una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>ementos más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición d<strong>el</strong><strong>contrato</strong> <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong>. Según <strong>la</strong> primera locución, <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong> visigoda esconsensual, basada en <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> buena fe 34 . En este caso concreto, parece que <strong>el</strong>redactor quiere <strong>de</strong>jar c<strong>la</strong>ro a <strong>la</strong>s partes que van a proce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> unnegocio jurídico libre <strong>de</strong> <strong>el</strong>ementos alteradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>inexistencia <strong>de</strong> vicios en <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong>. Dedica una exigua parte final alformu<strong>la</strong>rio propiamente dicho.Existen diversos <strong>el</strong>ementos en <strong>el</strong> texto que indican <strong>la</strong> más que posibleexistencia <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o romano, al margen <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia concepción que se tiene <strong>de</strong> <strong>la</strong>institución 35 . Tal sería <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión per metas temporum, que po<strong>de</strong>mosencontrar en diversas fuentes romanas, cuyo conocimiento por parte <strong>de</strong> los juristas34 Para los otros <strong>el</strong>ementos, ver comentario a FW 13.35 Zeumer, Formu<strong>la</strong>e Visigothicae, pg. 581.323


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008visigodos es indiscutible 36 . En este caso, no sólo cabría hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>una serie <strong>de</strong> textos, sino también, como suce<strong>de</strong> a menudo, <strong>de</strong> una tradiciónr<strong>el</strong>acionada con los <strong>el</strong>ementos formales <strong>de</strong> los mismos 37 .Que se trata <strong>de</strong> una fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong> no es algo que se pueda afirmarcon rotundidad. Dos serían <strong>la</strong>s razones para consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> como tal. Así, <strong>la</strong> propiadisposición <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong>dicado a tal negocio. Y, por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> propialocución nec partium comparantis ul<strong>la</strong> adversitas calumniantis eveniat. No obstante,<strong>el</strong> escatocolo, que es en este caso <strong>la</strong> parte formu<strong>la</strong>r propiamente dicha, pues es don<strong>de</strong>se establece <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes así como <strong>el</strong> objeto, p<strong>la</strong>ntea una duda. Y es <strong>el</strong>empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión caritati profiteor. Esta última frase, es prácticamente idénticaa <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente fórmu<strong>la</strong>, con una excepción. Don<strong>de</strong> <strong>la</strong> 12 dice caritati profiteor,leemos en <strong>la</strong> 13 dominationi profiteor 38 . ¿Sería por tanto posible que nos halláramosmás bien ante una fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> donación, antes que <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong>? La 13, a pesar d<strong>el</strong>a casi i<strong>de</strong>ntidad d<strong>el</strong> texto, no <strong>de</strong>ja lugar a dudas; <strong>la</strong> 12 en cambio, se refiere casiexclusivamente a una distractio, especificando sólo <strong>de</strong> forma superficial, y quizás a36 NTh 3,1, recogida en LRW: “Quis enim tam mente captus, tam novae feritatis immanitatedamnatus est, ut, quum vi<strong>de</strong>at co<strong>el</strong>um divinae artis imperio incredibili c<strong>el</strong>eritate intra sua spatiametas temporum terminare, quum si<strong>de</strong>rum motum, vitae commoda mo<strong>de</strong>rantem, dotatammessibus terram, mare liquidum et immensi operis vastitatem finibus naturae conclusam, tantisecreti, tantae fabricae non quaerat auctorem? (...)”. CI 9,47,23: “Omnes, quos damnationiscondicio diversis exiliis <strong>de</strong>stinatos metas temporis praestituti in carceris implesse custodia<strong>de</strong>prehendit, solutos poena vinculisque <strong>la</strong>xatos custodia liberari praecipimus nec formidaremiserias ul<strong>la</strong>s exilii. Honor. et Theodos. aa. ad anthemium pp. a 414 d.XIIII k.Mai.Constantio etconstante conss.”37 Tradición sin duda <strong>de</strong>bida a los tab<strong>el</strong>liones, reacios a introducir cambios en su propio lenguaje,tal y como suce<strong>de</strong> hoy día con los mo<strong>de</strong>rnos notarios.38 Ver texto infra.324


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008título meramente orientativo, <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> una <strong>compraventa</strong> 39 . Esto <strong>de</strong>mostraría <strong>la</strong>proximidad que los juristas visigodos, como queda p<strong>la</strong>smado en <strong>la</strong> propia LexWisigothorum, veían entre los negocios jurídicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> donación y <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong> 40 .En todo caso, si bien lo antedicho pue<strong>de</strong> resultar <strong>de</strong> una interpretación forzadad<strong>el</strong> texto, nos hal<strong>la</strong>ríamos como mucho ante una fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> venta, más que <strong>de</strong>compra-venta en sentido estricto, pues en <strong>el</strong><strong>la</strong> no se encuentra ninguna referencia a <strong>la</strong>entrega <strong>de</strong> un precio, y sí, en cambio, a <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> <strong>la</strong> mercancía, contraviniendo loestablecido en r<strong>el</strong>ación con los <strong>el</strong>ementos formales <strong>de</strong> los <strong>contrato</strong>s <strong>de</strong><strong>compraventa</strong> 41 .Fórmu<strong>la</strong> 13ªLicet “in contractibus empti et venditi quae bona voluntate <strong>de</strong>finiuntur, venditionisinstrumenta superflue requirantur”, tamen ad securitatem comparationis adiungitur,39 Si bien en general en <strong>el</strong> <strong>la</strong>tín altomedieval <strong>la</strong> voz distractio es sinónimo <strong>de</strong> venta, no suce<strong>de</strong> así en<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción visigoda, don<strong>de</strong> sería más bien sinónimo <strong>de</strong> enajenación, Niermeyer, MediaeLatinitatis Lexicon Minus, voz distractio. Cabría interpretarlo más bien como antónimo <strong>de</strong>contraere, Heumann-Seck<strong>el</strong>, voz distrahere, pg. 153. En <strong>la</strong> Lex Wisigothorum <strong>el</strong> término apareceen general como sinónimo <strong>de</strong> “enajenar”, en r<strong>el</strong>ación con negocios <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong>, como en LW5,4,22; 5,6,3; 5,7,14 o XII,2,13. Así aparece también en FW 13.40 Álvarez Cora, Aproximación al <strong>de</strong>recho contractual visigodo, pg. 560-576.41 Ver supra, en r<strong>el</strong>ación con LW.325


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008si <strong>de</strong>finitio ipsa scripturae soliditate firmatur. Ac per hoc distrahere me vestraedominationi profiteor et distraxi hoc et illud.Curiosa fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong>, basada casi exclusivamente en un aforismojurídico y cuyo fin principal será <strong>el</strong> establecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> mercancía.En este supuesto, en concreto, <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> se construye partiendodirectamente d<strong>el</strong> antece<strong>de</strong>nte romano, tomando una frase <strong>de</strong> Paulo como mod<strong>el</strong>o: PS(interpretatio) 2,17(18),13(14): “In contractibus empti et venditi, qui bona fi<strong>de</strong>ineuntur, venditionis instrumenta superflue requiruntur, si quocumque modo resvendita, dato et accepto pretio, qualibet probatione possit agnosci” 42 . Dicho texto esrecogido por <strong>la</strong> Lex Romana Wisigothorum en PV 2,18,10, por lo que <strong>la</strong> vía <strong>de</strong>transmisión parece ser evi<strong>de</strong>nte.El hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> se construya en torno a un aforismo, junto con <strong>el</strong>hecho <strong>de</strong> que falte una referencia al precio, hace <strong>de</strong> ésta una fórmu<strong>la</strong> más queparticu<strong>la</strong>r. Y es que, indudablemente, <strong>el</strong> establecimiento d<strong>el</strong> precio en estosdocumentos es, teóricamente, <strong>el</strong> <strong>el</strong>emento más importante.Efectivamente, <strong>la</strong> doctrina mantiene diferentes posturas acerca d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que <strong>el</strong>precio cumple en cuanto <strong>el</strong>emento validador d<strong>el</strong> <strong>contrato</strong>. La influencia romanapostclásica en éste ámbito es c<strong>la</strong>ra 43 . El <strong>contrato</strong> <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong> tiene un inmediato4243PS 2,17,13: “In eo contractu, qui ex bona fi<strong>de</strong> <strong>de</strong>scendit, instrumentorum ob<strong>la</strong>tio sine causa<strong>de</strong>si<strong>de</strong>ratur, si quo modo veritas <strong>de</strong> fi<strong>de</strong> contractus possit ostendi”. PS 2,17,13ª: “Instrumentorumnomine ea omnia accipienda sunt, quibus causa instrui potest: et i<strong>de</strong>o tam testimonia quampersonae instrumentorum loco habentur”.Levy, Weströmisches Vulgarrecht. Das Obligationenrecht, pg. 208. Levy, West roman vulgar<strong>la</strong>w. The <strong>la</strong>w of property, pg. 127 y ss. Ya en periodo romano postclásico, <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong>consensual es sustituida por <strong>la</strong> venta al contado. La entrega d<strong>el</strong> precio es lo que diferenciará a <strong>la</strong>326


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008efecto trans<strong>la</strong>tivo, por lo que se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> formalida<strong>de</strong>s como <strong>la</strong>traditio o mancipatio 44 . Así, <strong>el</strong> acto <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong> implicaría <strong>el</strong> reconocimiento d<strong>el</strong>comprador como propietario <strong>de</strong> forma inmediata 45 . De esta manera, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir<strong>de</strong> CE 286 que <strong>la</strong> venta es firme al redactar <strong>la</strong> escritura 46 o, a falta <strong>de</strong> ésta, una vezhaya sido entregado <strong>el</strong> precio ante testigos. Ya que <strong>la</strong>s fuentes no hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> entregad<strong>el</strong> objeto, ésta se da por supuesta 47 . En caso <strong>de</strong> pago parcial, <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong> tendría44454647<strong>compraventa</strong> d<strong>el</strong> arrendamiento, comodato o <strong>de</strong>pósito. Kaser, Das römische Privatrecht II. Dienachtk<strong>la</strong>ssischen Entwicklungen. Munich (1975), pg. 386.Merêa, Sobre a compra e venda na legis<strong>la</strong>çao visigótica en AHDE 16 pg. 83-104. Madrid (1945),pg. 104.Merêa, Sobre a compra e venda na legis<strong>la</strong>çao visigótica, pg. 83. CE 286: “Venditio perscripturam facta plenam habeat firmitatem. Si etiam scriptura facta non fuerit, datum praetiumtestibus conprobatur, et emptio habeat firmitatem”, que toma como base PS 2,17,13(14): “In eocontractu, qui ex bona fi<strong>de</strong> <strong>de</strong>scendit, instrumentorum ob<strong>la</strong>tio sine causa <strong>de</strong>si<strong>de</strong>ratur, si quomodo veritas <strong>de</strong> fi<strong>de</strong> contractus possit ostendi”. A su vez, es <strong>la</strong> base para LW 5,4,3: “Venditio perscripturam facta plenam habeat firmitatem. Ceterum, si etiam scriptura facta non fuerit, et datumpretium presentibus testibus conprobetur, et plenum habeat emtio roborem. Venditio vero, sifuerit violenter et per metum extorta, nul<strong>la</strong> valeat ratione”.Levy, West roman vulgar <strong>la</strong>w. The <strong>la</strong>w of property, pg. 131, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma escritaempieza a hacerse notar a partir d<strong>el</strong> siglo III, época en <strong>la</strong> que <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong>, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>influencia h<strong>el</strong>enística, adopta esta forma.Merêa, Sobre a compra e venda na legis<strong>la</strong>çao visigótica, pg. 90-91. Las escrituras seríanredactadas una vez entregado <strong>el</strong> precio, por lo que estas serían <strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong> un negocio yarealizado. En cuanto a <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa, <strong>de</strong> no producirse ésta una vez pagado <strong>el</strong> precio, según<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho postclásico <strong>el</strong> comprador, ahora propietario, podría dirigirse contra <strong>el</strong> ven<strong>de</strong>dor asícomo contra cualquier tercero. Ver Levy, Weströmisches Vulgarrecht. Das Obligationenrecht, pg.208-209. En cuanto a <strong>la</strong> traditio, <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un <strong>el</strong>emento esencial, quedando reducida a unasimple entrega material <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa en <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong> <strong>de</strong> bienes muebles. Será <strong>el</strong> precio, sobretodo a partir d<strong>el</strong> siglo V, <strong>el</strong> único <strong>el</strong>emento realmente esencial al consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> perfección d<strong>el</strong><strong>contrato</strong>. Ver Levy, West roman vulgar <strong>la</strong>w. The <strong>la</strong>w of property, pg. 136-137. D’Ors, El código<strong>de</strong> Eurico en Estudios visigóticos II. Roma/Madrid (1960), pg. 212 no comparte <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong>327


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008Levy, pues consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> escritura tiene vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> por sí. Según este autor, <strong>el</strong> precio vendríaconsignado en <strong>la</strong> escritura, mediante una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> pago. Como prueba <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, facilita <strong>el</strong>ejemplo <strong>de</strong> una Nov<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Valentiniano, <strong>la</strong> 32, que establece, en <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compras <strong>de</strong> <strong>la</strong>administración, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> un año para <strong>la</strong> impugnación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong> por coacción o impagouna vez emitida <strong>la</strong> escritura. En caso <strong>de</strong> que transcurra <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo sin que se produzca dichaimpugnación, <strong>la</strong> <strong>compraventa</strong> será firme una vez los testigos y un notario (tal y como este autorinterpreta instrumentorum scriptor) comprueben <strong>el</strong> pago. De este modo, es realmente <strong>la</strong> escritura<strong>la</strong> que perfecciona <strong>la</strong> venta.Consi<strong>de</strong>ro que <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> D´Ors es acertada, aunque no creo que sea extrapo<strong>la</strong>ble al casoque nos ocupa. En primer lugar, porque <strong>la</strong> Nov<strong>el</strong>a está referida a los <strong>contrato</strong>s administrativos;a<strong>de</strong>más, se hace referencia a una figura ajena al texto recesvindiano, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> instrumentorumscriptor que, <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura se <strong>de</strong>duce, es fundamental a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> dar firmeza a este tipo <strong>de</strong><strong>contrato</strong>s. ¿Será <strong>el</strong> fi<strong>de</strong>iussor recesvindiano un residuo <strong>de</strong> dicha institución? No parece que seaasí. Creo que a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura, es imprescindible establecer <strong>el</strong>contenido <strong>de</strong> ésta, es <strong>de</strong>cir, ¿qué se consigna en <strong>el</strong> documento, <strong>el</strong> precio a pagar, o <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong>haberse producido este pago? En <strong>el</strong> primer supuesto, <strong>la</strong> escritura tendría un carácter constitutivo(en ese sentido cabría interpretar <strong>la</strong> primera locución <strong>de</strong> CE 286, LW 5,4,3: “Venditio perscripturam facta plenam habeat firmitatem”). Si por <strong>el</strong> contrario, aceptamos <strong>el</strong> segundo, vemosque <strong>la</strong> escritura tendría carácter constitutivo no por su carácter <strong>de</strong> documento autónomo, sinocomo p<strong>la</strong>smación material <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> acto perfeccionador, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> pago. Teniendoen cuenta <strong>la</strong> corriente romano-tardía, ya iniciada en <strong>el</strong> siglo III, ten<strong>de</strong>nte a simplificar <strong>la</strong><strong>compraventa</strong> mediante <strong>el</strong> retorno a <strong>la</strong> venta al contado, seguida y aumentada por sus sucesoresbárbaros, sería esta segunda interpretación <strong>la</strong> más aproximada a <strong>la</strong> realidad d<strong>el</strong> momento. El texto<strong>de</strong> Valentiniano citado por D´Ors, no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como una norma aplicable a todos lossupuestos; y menos aún exten<strong>de</strong>r <strong>la</strong> interpretación d<strong>el</strong> mismo a los tiempos <strong>de</strong> Recesvinto. Portanto, en resumen, <strong>el</strong> documento en <strong>el</strong> <strong>contrato</strong> <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong> tendría en realidad <strong>la</strong> naturaleza<strong>de</strong> un recibo o una contemporánea nota <strong>de</strong> caja, instrumentos válidos para probar <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> unprecio, así como <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> éste. Ver también, en este sentido y en r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>zgeneral <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma escrita, Mar<strong>la</strong>sca, Algunos requisitos para <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los documentos en <strong>la</strong>Lex Visigothorum en RIDA 45, pg. 563-584. Lieja (1998), pg. 564-565.328


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008igual firmeza, sólo que surgiría por parte d<strong>el</strong> ven<strong>de</strong>dor un <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> crédito contra <strong>el</strong>ahora propietario <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa, pudiendo exigir <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución en caso <strong>de</strong> impago 48 . Laentrega <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arras, implicaría una obligación para ambas partes 49 , al consi<strong>de</strong>rarseuna prueba física <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> volunta<strong>de</strong>s. De este modo, pue<strong>de</strong> afirmarse queexistiría un tipo <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong> <strong>de</strong> efectos obligacionales here<strong>de</strong>ra directa <strong>de</strong> los<strong>contrato</strong>s consensuales romanos 50 .Esto podría <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación d<strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> con <strong>el</strong> <strong>de</strong> LexWisigothorum 5,4,3, especialmente si tenemos en cuenta <strong>la</strong> referencia hecha a <strong>la</strong>existencia <strong>de</strong> <strong>el</strong>ementos alteradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad, como <strong>la</strong> violencia y <strong>el</strong> miedo, loque hace imposible <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un consenso.Por todo lo dicho hasta ahora, creo que nos encontramos ante un texto <strong>de</strong>naturaleza bastante particu<strong>la</strong>r. No cabe duda <strong>de</strong> que, como fórmu<strong>la</strong>, no cumple unpap<strong>el</strong> c<strong>la</strong>ro. El inicio d<strong>el</strong> texto con un “licet”, <strong>la</strong> cita pseudopauliana posterior y <strong>la</strong>referencia a <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura en función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas, son más propias <strong>de</strong> untexto <strong>de</strong> carácter didascálico. Cierto es que no es <strong>la</strong> única fórmu<strong>la</strong> en <strong>la</strong> que semuestra este carácter, <strong>de</strong> hecho se podría <strong>de</strong>cir que forma parte d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>la</strong>48Merêa, Sobre a compra e venda na legis<strong>la</strong>çao visigótica, pg. 93. En este sentido cabría interpretarCE 296: “Si pars praetii data est, pars promissa, non propter hoc venditio facta rumpatur; sed siemtor ad p<strong>la</strong>citum tempus non solverit praetii r<strong>el</strong>iquam portionem, pro parte quam <strong>de</strong>bet solvatusuras; nisi hoc forte convenerit ut res vendita reformetur”.49 D’Ors, El Código <strong>de</strong> Eurico, pg. 214-5. La entrega <strong>de</strong> arras constituye, en <strong>la</strong> práctica, un tipoespecial <strong>de</strong> pago ap<strong>la</strong>zado.50 Merêa, Sobre a compra e venda na legis<strong>la</strong>çao visigótica, pg. 99-102. Es <strong>la</strong> conclusión que extrae<strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> CE 297: “Qui arras pro quacumque <strong>de</strong><strong>de</strong>rit re, praetium cogatur implerequod p<strong>la</strong>cuit. Emtor vero, si non ocurrerit ad diem constitutum, arras tantummodo recipiat quas<strong>de</strong>dit, et res <strong>de</strong>finita non valeat”.329


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, aunque siempre con una redacción propia, y en r<strong>el</strong>ación directa con<strong>el</strong> negocio jurídico contenido en <strong>el</strong> texto.Conclusión: La r<strong>el</strong>ación entre <strong>el</strong> contenido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><strong>compraventa</strong> y <strong>la</strong> Lex Wisigothorum es incompleta. De los <strong>el</strong>ementos que se suponehan <strong>de</strong> estar revestidas (básicamente, precio y naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> mercancía), no todosestán presentes. A<strong>de</strong>más, también resulta extraño, como más arriba ha sidocomentado, <strong>el</strong> escaso número <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>dicadas al que, supuestamente, es <strong>el</strong>negocio jurídico más habitual. Excepto en <strong>la</strong> primera, <strong>la</strong> referencia al pago d<strong>el</strong> precioes oscura, por no <strong>de</strong>cir inexistente. Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse una referencia al precio <strong>de</strong> <strong>la</strong>sfórmu<strong>la</strong>s 12 y 13, pero <strong>de</strong> ninguna manera pue<strong>de</strong> colegirse ni su cuantía, ni que sehaya realizado efectivamente <strong>el</strong> pago 51 , <strong>el</strong>ementos que en principio cabría esperar eneste tipo <strong>de</strong> documento.Lo cual no significa que <strong>el</strong> <strong>contrato</strong> <strong>de</strong> <strong>compraventa</strong> no se perfeccionaramediante <strong>el</strong> pago. La referencia contenida tanto en <strong>la</strong> propia Lex Wisigothorum comoen <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s 11 y 13, a pesar <strong>de</strong> que en esta última lo haga <strong>de</strong> manera un tantoparticu<strong>la</strong>r, son c<strong>la</strong>ras al respecto. La colección <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s visigodas no es más queeso, una colección; <strong>el</strong>lo no significa que en <strong>el</strong><strong>la</strong> se contengan todos y cada uno <strong>de</strong> losmod<strong>el</strong>os utilizados a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> práctica los distintos negocios jurídicos,por lo que cabe suponer que en otra serie <strong>de</strong> documentos, que no ha llegado hastanosotros, <strong>la</strong>s referencias directas al precio, como suce<strong>de</strong> en <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> 11, podríaestar contenida.51 En este sentido, no puedo más que contra<strong>de</strong>cir <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> D’Ors, El Código <strong>de</strong> Eurico, pg.213, quien afirma que <strong>la</strong>s escrituras visigodas contenían siempre una referencia a haberseefectuado <strong>el</strong> pago d<strong>el</strong> precio.330


www.ridrom.uclm.es Octubre - 2008331

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!