crisis economica y financiera: el papel de la unión europea - Eurobask

crisis economica y financiera: el papel de la unión europea - Eurobask crisis economica y financiera: el papel de la unión europea - Eurobask

12.07.2015 Views

PresentaciónJosé María González Zorril<strong>la</strong>Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> EUROBASKEn agosto <strong>de</strong> 2007 comenzó una <strong>crisis</strong> crediticia e hipotecaria en EE.UU. que un año<strong>de</strong>spués se contagió a todo <strong>el</strong> mundo, provocando fuertes turbulencias <strong>financiera</strong>s y agitandocon especial virulencia <strong>el</strong> sistema bancario europeo. La peor <strong>crisis</strong> en más <strong>de</strong> siete décadasha sido, por primera vez en <strong>la</strong> historia, simultáneamente global. El efecto dominó que comenzócon <strong>la</strong>s hipotecas subprime y SIV (Special Investments Vehicles) ha terminado porconvertirse en un tsunami financiero capaz <strong>de</strong> hacer quebrar importantes entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>sy bancarias, provocar fuertes pérdidas en los mercados <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> mundo, <strong>de</strong>satar <strong>el</strong> pánicoentre inversionistas y ahorradores, acabando con <strong>la</strong> confianza <strong>el</strong> consumo y <strong>la</strong> inversión, y<strong>de</strong>struir con extremada y a<strong>la</strong>rmante rapi<strong>de</strong>z empleo, contabilizándose en estos momentos 25millones <strong>de</strong> europeos sin trabajo.Esta <strong>crisis</strong>, que todavía no ha visto <strong>el</strong> fin, p<strong>la</strong>ntea muchos interrogantes sobre <strong>el</strong> sistemaeconómico, basado en <strong>el</strong> liberalismo y <strong>el</strong> capitalismo financiero sin regu<strong>la</strong>ción alguna, queha dirigido <strong>la</strong> economía mundial durante <strong>la</strong>s últimas décadas.Y sin embargo, <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ha impuesto ya algunos cambios. En <strong>la</strong> presente coyuntura <strong>de</strong>inestabilidad, los mercados han <strong>de</strong>jado paso al Estado, que reaparece como <strong>el</strong> máximo garante<strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad económica y <strong>financiera</strong> y <strong>el</strong> protector <strong>de</strong> los ciudadanos frente a los excesosy opacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s bancarias y <strong>financiera</strong>s. El tradicional rechazo a <strong>la</strong> intervenciónd<strong>el</strong> Estado ha quedado en entredicho, ya que <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ha puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> incapacidadd<strong>el</strong> mercado para regu<strong>la</strong>rse y ha provocado <strong>la</strong> mayor intervención pública jamás <strong>la</strong>nzada parasalvar <strong>el</strong> capitalismo. Los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> rescate, <strong>la</strong>s inyecciones globales <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z, <strong>la</strong> mayorcobertura <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósitos y <strong>la</strong> bajada <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> interés han sido <strong>la</strong>s medidas <strong>el</strong>egidas paraestabilizar los mercados y <strong>de</strong>volver <strong>la</strong> calma a los consumidores, pero se han mostrado insuficientespara evitar <strong>la</strong> recesión económica y <strong>el</strong> ya mencionado preocupante incremento<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo.EUROBASK, consciente <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contribuir <strong>de</strong> forma positiva a reducir losefectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> en nuestra sociedad, ha <strong>de</strong>cidido impulsar una reflexión sobre sus causasque posibilite <strong>el</strong> impulso, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, <strong>de</strong> iniciativas que fomenten unbienestar económico dura<strong>de</strong>ro, basado en <strong>la</strong> solidaridad, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sostenible, <strong>la</strong> justiciasocial y <strong>el</strong> compromiso con los países más débiles d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta.Para <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> convocatoria d<strong>el</strong> Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas 2009se <strong>de</strong>dicó al siguiente tema: “Crisis económica y <strong>financiera</strong>: <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea”,que invitaba a los investigadores a analizar cualquier cuestión r<strong>el</strong>acionada con <strong>el</strong> origen,<strong>de</strong>sarrollo y perspectivas sobre <strong>la</strong> actual <strong>crisis</strong>, pudiéndose centrar en aspectos económicos,sociales, financieros o geoestratégicos.Fueron muchos los proyectos <strong>de</strong> investigación presentados, provenientes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principalesuniversida<strong>de</strong>s vascas y españo<strong>la</strong>s, e incluso, y por primera vez, <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s y centrosVIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-99


José María González Zorril<strong>la</strong><strong>de</strong> investigación extranjeros, poniendo <strong>de</strong> manifiesto <strong>el</strong> interés que suscita <strong>el</strong> estudio d<strong>el</strong>crash <strong>de</strong> 2008.Los miembros d<strong>el</strong> Jurado:–– Juan José Álvarez. Secretario General <strong>de</strong> EUROBASK.–– Mik<strong>el</strong> Anton Zarragoitia. Director para Asuntos Europeos. Gobierno Vasco.–– Eusebio Ca<strong>de</strong>nas. Vocal <strong>de</strong> EUROBASK.–– Carmen Gal<strong>la</strong>stegui. Catedrática <strong>de</strong> Economía. UPV/EHU. Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong>Fundación Ikerbasque.–– José María González Zorril<strong>la</strong>. Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> EUROBASK.–– Ignacio Oyarzabal. Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> EUROBASK.–– Pedro V<strong>el</strong>ar<strong>de</strong>. Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea <strong>de</strong> EUROBASK.–– Unai Ziarreta Bilbao. Expresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Asuntos Europeos y AcciónExterior. Par<strong>la</strong>mento Vasco.Valoraron muy positivamente, tanto por <strong>el</strong> rigor como por su alto niv<strong>el</strong>, todos los proyectos<strong>de</strong> investigación presentados. Tras un apasionante y enriquecedor <strong>de</strong>bate, <strong>el</strong> Jurado acordó<strong>de</strong> forma unánime conce<strong>de</strong>r <strong>el</strong> VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas alproyecto:Nº 4: “La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> UniónEuropea”, realizado por Fe<strong>de</strong>rico Steinberg Wechsler (Director) y C<strong>la</strong>ra CrespoRuiz <strong>de</strong> Elvira.A continuación <strong>el</strong> Jurado <strong>el</strong>igió, también <strong>de</strong> forma unánime, los 3 accésits, que correspondierona los proyectos:Nº 3: “Crisis económica y legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una Guía para <strong>la</strong>s PYME” <strong>el</strong>aborado porRosa Otxoa-Errarte Goikoetxea (Directora), Igone Altz<strong>el</strong>ai Uliondo y Juan Manu<strong>el</strong>V<strong>el</strong>ázquez Gar<strong>de</strong>ta.Nº 8: “Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong>integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa” cuyo autor esJavier Uncetabarrenechea Larrabe.Nº 11: “La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE ante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong>: un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficienciascreadas” <strong>de</strong> los investigadores Carmen Domínguez Domech y JuanManu<strong>el</strong> Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>nco.Los bril<strong>la</strong>ntes artículos que a continuación les presentamos contribuirán, así lo esperamos,a que <strong>la</strong> ciudadanía <strong>europea</strong> valore positivamente <strong>la</strong> pertenencia a <strong>la</strong> Unión Europeaen épocas <strong>de</strong> incertidumbre económica. Una Unión Europea que, a pesar <strong>de</strong> sus carencias,10VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


José María González Zorril<strong>la</strong>El tema <strong>el</strong>egido es en sí mismo una innovadora e indispensable contribución al <strong>de</strong>batesobre <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>, ya que dirige <strong>la</strong> atención hacia uno <strong>de</strong> los actores más importantes en <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrolloeconómico europeo: <strong>la</strong>s PYME, que a pesar <strong>de</strong> constituir <strong>el</strong> 99,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresasradicadas en <strong>la</strong> UE y ofrecer <strong>el</strong> 67,1% d<strong>el</strong> empleo, tal y como indican los autores, estánpasando totalmente <strong>de</strong>sapercibidas en una <strong>crisis</strong> cuyo protagonismo pertenece a los bancosy entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s, cajas <strong>de</strong> ahorro, gran<strong>de</strong>s empresas d<strong>el</strong> automóvil, constructoras einmobiliarias.Las innovaciones normativas comunitarias analizadas reflejan los principales retos y<strong>de</strong>safíos que <strong>de</strong>ben afrontar <strong>la</strong>s PYME <strong>europea</strong>s en <strong>el</strong> s.XXI para asegurar su viabilidad futura,como son <strong>el</strong> mejorar y buscar nuevas fuentes <strong>de</strong> financiación, con objeto <strong>de</strong> reducir suvulnerabilidad y costes, aumentar su capacidad <strong>de</strong> crecimiento y garantizar su supervivenciaen <strong>el</strong> mercado. Todo <strong>el</strong>lo con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> asegurar su protección en épocas <strong>de</strong> turbulenciaseconómicas y avanzar hacia una mayor internacionalización y presencia en sectores innovadores<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong>.Javier Uncetabarrenechea Larrabe, profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> UPV/EHU, nos presenta una sobresalientey audaz investigación titu<strong>la</strong>da “Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividadpara <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa”, en <strong>la</strong>que ofrece una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong> como un compromiso dinámico <strong>de</strong> tres proyectosrivales (neoliberal, neomercantil y social<strong>de</strong>mócrata). Tras recalcar los logros históricosd<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración (fundamentalmente, <strong>la</strong> paz en nuestro continente), seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong>sComunida<strong>de</strong>s Europeas se han construido como un proyecto <strong>de</strong> élites y tecnocrático. Estemod<strong>el</strong>o entró en <strong>crisis</strong> tras <strong>la</strong> compleja ratificación d<strong>el</strong> TUE y <strong>la</strong> Unión articuló, a comienzos<strong>de</strong> este siglo, una doble respuesta para salir d<strong>el</strong> atol<strong>la</strong><strong>de</strong>ro: más mercado y una participaciónlimitada <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía.La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa sería, a su juicio, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>smación práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera respuestaa <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración y un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hegemonía d<strong>el</strong> neoliberalismo. Másallá <strong>de</strong> objetivos e instrumentos concretos, como <strong>el</strong> Método Abierto <strong>de</strong> Coordinación, <strong>la</strong>Estrategia ha impulsado una lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación y eterna reforma en c<strong>la</strong>ve neoliberal.Así, <strong>la</strong> UE misma ha apostado en todas sus políticas por <strong>la</strong> competitividad, en <strong>de</strong>trimento<strong>de</strong> los instrumentos <strong>de</strong> convergencia y cohesión social que han conocido un notable <strong>de</strong>clive.El autor muestra sus efectos negativos analizando <strong>la</strong> agenda educativa <strong>de</strong> Lisboay <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Bolonia; proceso formalmente fuera d<strong>el</strong> marco comunitario peroestrechamente r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> Estrategia. Por último, <strong>el</strong> autor analiza <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong>a doble <strong>crisis</strong> (<strong>financiera</strong> y d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración) en <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión, y apuestapor una participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía mediante <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> un verda<strong>de</strong>ro procesoconstituyente.Carmen Domínguez Domech y Juan Manu<strong>el</strong> Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>nco, profesores d<strong>el</strong> Departamento<strong>de</strong> Economía Aplicada III (Política Económica) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Complutense <strong>de</strong>Madrid, son los autores d<strong>el</strong> cuarto artículo cuyo título: “Crisis económica y <strong>financiera</strong> <strong>la</strong>respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficienciascreadas” sugiere cuáles serán sus contenidos.12VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


PresentaciónLa investigación analiza <strong>de</strong> forma bril<strong>la</strong>nte y precisa <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> en<strong>la</strong> economía real y los diversos p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estímulo puestos en marcha, lo que permite reflejar<strong>la</strong>s diferencias entre <strong>el</strong> enfoque keynesiano y los <strong>de</strong>fensores d<strong>el</strong> mercado quienes, a pesar <strong>de</strong>todo, no pue<strong>de</strong>n evitar <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r políticas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción específicas en <strong>el</strong> ámbito financiero.Esta <strong>crisis</strong> supone <strong>la</strong> primera gran prueba para <strong>el</strong> euro y <strong>el</strong> Banco Central Europeo, instituciónque recibe especial atención en <strong>el</strong> estudio. El análisis sobre <strong>la</strong>s actuaciones d<strong>el</strong> BCEse presenta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un enriquecedor y original análisis comparativo con <strong>la</strong> Reserva Fe<strong>de</strong>ral<strong>de</strong> EE.UU.. Ello nos permite conocer sus diferentes objetivos, mecanismos <strong>de</strong> intervencióndisponibles y <strong>la</strong>s razones que explican <strong>la</strong>s <strong>de</strong>siguales reacciones y estrategias <strong>de</strong> ambas institucionesfrente a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>. Los autores no se limitan a <strong>la</strong> comparativa, sino que proponenalgunas medidas <strong>de</strong> actuación para <strong>el</strong> BCE que mejoren los efectos <strong>de</strong> su política <strong>de</strong> tipos,que es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más visibles.Un apartado magnífico por su interés es <strong>el</strong> <strong>de</strong>dicado al estudio tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidaspuestas en marcha para evitar <strong>la</strong> quiebra d<strong>el</strong> sistema financiero y respon<strong>de</strong>r al <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong>economía real, como <strong>de</strong> sus efectos inmediatos e ineficiencias futuras, que pue<strong>de</strong>n impedir<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos sectores productivos que satisfagan <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevassocieda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> s.XXI., p<strong>la</strong>nteando también <strong>el</strong> sugerente <strong>de</strong>bate sobre cuándo <strong>de</strong>ben terminarlos estímulos.Para concluir quisiera agra<strong>de</strong>cer a todas <strong>la</strong>s instituciones que hacen posible a EUROBASK,<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> pluralidad y diversidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad vasca, continuar su trabajo <strong>de</strong> difusión y<strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong> que se inició en 1948 en <strong>el</strong> Congreso <strong>de</strong> Europa con <strong>la</strong>participación <strong>de</strong> vascos <strong>de</strong> diferentes ten<strong>de</strong>ncias políticas.Sin <strong>el</strong> compromiso y entusiasmo europeo d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Vasco, Secretaría General <strong>de</strong>Acción Exterior y Departamento <strong>de</strong> Educación, Universida<strong>de</strong>s e Investigación d<strong>el</strong> GobiernoVasco, Diputación Foral <strong>de</strong> Á<strong>la</strong>va, Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia y Diputación Foral <strong>de</strong>Gipuzkoa, esta publicación no hubiera sido posible.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-913


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europeafiscales que se han puesto en marcha (lo que se conoce como <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong>s estrategias<strong>de</strong> salida) y en los retos a medio p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> en<strong>de</strong>udamiento y <strong>el</strong>menor potencial <strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong> en <strong>el</strong> futuro. Ello requerirá avancesen los mecanismos <strong>de</strong> coordinación fiscal y sobre todo reformas estructurales en línea con<strong>la</strong> conocida Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, tanto para aumentar <strong>el</strong> crecimiento potencial como parahacer frente al envejecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En esta sección también se analizan los retosque <strong>el</strong> euro enfrentará para convertirse en una moneda global en un momento en <strong>el</strong> que <strong>el</strong>dó<strong>la</strong>r estadouni<strong>de</strong>nse se encuentra cuestionado. La quinta sección analiza <strong>la</strong>s implicacionesd<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa para <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro. La última sección subraya losprincipales resultados d<strong>el</strong> trabajo y esboza una estrategia para <strong>la</strong> Unión Europea en <strong>el</strong> mundomultipo<strong>la</strong>r que emergerá <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>.2.De <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> a <strong>la</strong> recesión económicaLa <strong>crisis</strong> económica global es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> tres <strong>el</strong>ementos combinados: <strong>la</strong> liberalización<strong>financiera</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los noventa, que no fue acompañada <strong>de</strong> una nueva regu<strong>la</strong>ción a<strong>de</strong>cuada,<strong>el</strong> exceso <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z global, generado principalmente por <strong>la</strong> <strong>la</strong>xa política monetaria <strong>de</strong>Estados Unidos tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración cíclica <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> esta década, y <strong>el</strong> surgimiento<strong>de</strong> Asia con una enorme capacidad <strong>de</strong> ahorro, lo cual ha creado una oferta <strong>de</strong> recursos que seha traducido en aumento d<strong>el</strong> gasto y, por en<strong>de</strong>, en un boom económico en Estados Unidos.Estos factores han alimentado una euforia <strong>financiera</strong> que ha distorsionado <strong>la</strong> percepción d<strong>el</strong>riesgo, llevando a un exceso <strong>de</strong> apa<strong>la</strong>ncamiento por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca y <strong>la</strong>s empresas y a unsobreen<strong>de</strong>udamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias (Krugman 2009, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dehesa 2009a).El boom económico americano se reflejó en <strong>el</strong> aumento d<strong>el</strong> precio <strong>de</strong> los activos, tanto inmobiliarioscomo <strong>de</strong> otra c<strong>la</strong>se. Unido a <strong>la</strong> escasa regu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> sector bancario no tradicional, quepermitió <strong>el</strong> surgimiento <strong>de</strong> nuevos instrumentos e instituciones <strong>financiera</strong>s, <strong>el</strong> boom en los precios<strong>de</strong>sembocó en una burbuja. El <strong>de</strong>splome <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivienda en Estados Unidos,que comenzó por <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> d<strong>el</strong> segmento sub prime en julio <strong>de</strong> 2007, precipitó <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> porque <strong>el</strong>pinchazo <strong>de</strong> <strong>la</strong> burbuja generó importantes pérdidas bancarias, dando lugar a una situación en <strong>la</strong>que <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s se encontraron con <strong>de</strong>masiada <strong>de</strong>uda y poco capital. Entoncesse vieron obligadas a ven<strong>de</strong>r parte <strong>de</strong> sus títulos (<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z les impedía solicitar nuevospréstamos a otros bancos), lo que <strong>de</strong>primió aún más los precios y generó nuevas pérdidas,a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar sin crédito al sector productivo. Este círculo vicioso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sapa<strong>la</strong>ncamiento y<strong>de</strong>scapitalización fue a <strong>la</strong> vez imparable y global. Solo una fuerte intervención pública a finales<strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2008 consiguió frenar <strong>el</strong> co<strong>la</strong>pso d<strong>el</strong> sistema financiero mundial.Sin embargo, nada pudo evitar una recesión prácticamente mundial, <strong>la</strong> peor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> GranDepresión, que a<strong>de</strong>más está teniendo importantes consecuencias geopolíticas (Altman 2008).La principal es <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> auge <strong>de</strong> <strong>la</strong>s potencias emergentes en <strong>de</strong>trimento <strong>de</strong> EstadosUnidos y Europa, que se está p<strong>la</strong>smando en una re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> gobernanzaeconómica global, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Fondo Monetario Internacional (FMI) hasta <strong>el</strong> paso d<strong>el</strong> G-7/8 alG-20. Pero a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> está generando nuevos riesgos para <strong>la</strong> seguridad. Así, en febrero<strong>de</strong> 2009 <strong>el</strong> Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Int<strong>el</strong>igencia <strong>de</strong> Estados Unidos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró ante <strong>el</strong> CongresoVIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-917


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinbergintervención d<strong>el</strong> banco central. Dicho <strong>de</strong> otro modo, una inf<strong>la</strong>ción mo<strong>de</strong>rada es bienvenidaporque permite “licuar” <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas mientras que <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>s aumenta, lo que paraliza <strong>el</strong>consumo y hace prácticamente imposible que se consoli<strong>de</strong> una recuperación.A pesar <strong>de</strong> todas estas buenas señales, persisten importantes riesgos a niv<strong>el</strong> global. Primero,que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sapa<strong>la</strong>ncamiento y reconocimiento <strong>de</strong> pérdidas en <strong>el</strong> sistema financierotodavía no se ha completado. Esto significa que <strong>el</strong> crédito podría estancarse en los paísesricos y a<strong>de</strong>más, si afloran nuevos problemas en <strong>el</strong> sistema bancario, <strong>la</strong>s expectativas podríanvolver a <strong>de</strong>teriorarse, lo que llevaría a una recaída <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad. Segundo, que los paísesen <strong>de</strong>sarrollo que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación exterior podrían tener problemas para obtenercapital, lo que podría generar inestabilidad económica y política <strong>de</strong> consecuencias difíciles<strong>de</strong> prever. Tercero, que los precios d<strong>el</strong> petróleo podrían comenzar a subir incluso antes <strong>de</strong>que <strong>la</strong> recuperación se consoli<strong>de</strong>, tanto por <strong>el</strong> aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda como por <strong>el</strong> exceso d<strong>el</strong>iqui<strong>de</strong>z. Ello podría forzar a los bancos centrales a subir los tipos <strong>de</strong> interés para evitar losriesgos inf<strong>la</strong>cionistas antes <strong>de</strong> lo que sería <strong>de</strong>seable, con <strong>el</strong> consiguiente impacto negativosobre <strong>la</strong> recuperación. Por último, que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo seguirá siendo <strong>el</strong>evado hasta bien entrado2010, superando <strong>el</strong> 10% en Estados Unidos y <strong>el</strong> 11% en <strong>la</strong> zona euro, con importantesdiferencias entre los distintos países (<strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> España seguirá siendo <strong>la</strong> másalta <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro y podría rozar <strong>el</strong> 20% en 2010).En <strong>de</strong>finitiva, <strong>el</strong> gran crack <strong>de</strong> 2008 ha dado lugar a una recesión global <strong>de</strong> enorme intensidadcuyas consecuencias económicas y políticas a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo todavía son difíciles <strong>de</strong>anticipar. Como veremos a continuación, <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea ante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> haservido para reforzar a <strong>la</strong> Unión en algunos aspectos aunque ha mostrado sus <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s enotros. Y a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, si <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ac<strong>el</strong>era <strong>el</strong> auge r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s potencias emergentes, fuerza<strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong> FMI y consolida <strong>el</strong> G-20 como punto focal <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza económica global,<strong>la</strong> Unión Europea tendrá que diseñar una estrategia para aumentar su peso internacional ariesgo <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r influencia en <strong>el</strong> mundo.3.La reacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea ante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>a)El li<strong>de</strong>razgo político en <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> máxima incertidumbreLa Unión Europea ha sido capaz <strong>de</strong> dar una respuesta coordinada a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> y <strong>de</strong>aportar li<strong>de</strong>razgo técnico y político en los momentos <strong>de</strong> máxima incertidumbre. Aunque tras<strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> Lehman Brothers <strong>el</strong> 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2008 los países europeos pusieron enmarcha acciones uni<strong>la</strong>terales y <strong>de</strong>scoordinadas, en un corto espacio <strong>de</strong> tiempo fue posible que<strong>el</strong> Eurogupo, <strong>el</strong> Reino Unido, <strong>el</strong> Banco Central Europeo (BCE) y <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ComisiónEuropea acordaran una postura común que luego adoptaron los 27 Estados miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>Unión. El ECOFIN d<strong>el</strong> 7 <strong>de</strong> octubre acordó que <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong>bía ser coordinada, pero sinentrar en <strong>de</strong>talles. Sin embargo, <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> urgencia d<strong>el</strong> Eurogrupo convocada por Sarkozy <strong>el</strong>12 <strong>de</strong> octubre llegó a un acuerdo sobre <strong>la</strong>s principales líneas <strong>de</strong> actuación para evitar <strong>el</strong> co<strong>la</strong>psobancario y suavizar <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica. Se ampliaron <strong>la</strong>s garantías a los <strong>de</strong>pósitosbancarios hasta 50.000 euros para evitar un pánico bancario, se establecieron mecanismos20VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinberg<strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra y otros bancos centrales <strong>de</strong> países no miembros d<strong>el</strong> euro bajaron sus tipos <strong>de</strong>interés <strong>de</strong> intervención <strong>de</strong> forma coordinada con los <strong>de</strong>más bancos centrales <strong>de</strong> los principalespaíses d<strong>el</strong> mundo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Fed hasta <strong>el</strong> Banco Central chino. A esta acción coordinadale siguieron varias bajadas más a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 2009 hasta encontrarse los tipos en los niv<strong>el</strong>esmás bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia a finales <strong>de</strong> año. En octubre <strong>de</strong> 2009, los tipos <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fedse encontraban en 0-0,25%, los d<strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> Japón en <strong>el</strong> 0,1%, los d<strong>el</strong> BCE en <strong>el</strong> 1% y losd<strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra en <strong>el</strong> 0,5% (ver gráfico 2).Gráfico 2Tipos <strong>de</strong> intervención <strong>de</strong> los principales bancos centralesFuente: Comisión Europea DG ECFIN (2009).Adicionalmente, <strong>el</strong> BCE <strong>el</strong>iminó <strong>la</strong>s subastas <strong>de</strong> forma temporal, <strong>de</strong> manera que, al tipo <strong>de</strong>interés <strong>de</strong> intervención, satisfacía toda <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z solicitada por los bancos. Con <strong>el</strong>lo, los tipos aun día cayeron hasta prácticamente <strong>el</strong> cero por ciento. A<strong>de</strong>más, gracias a un acuerdo con <strong>la</strong> Fed,proveía <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z en dó<strong>la</strong>res suavizando <strong>la</strong>s tensiones en <strong>el</strong> mercado monetario en esta moneda.Otra <strong>de</strong>cisión importante fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> títulos aceptables como co<strong>la</strong>teral para<strong>la</strong>s operaciones principales <strong>de</strong> refinanciación, lo cual facilitaba <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca comercia<strong>la</strong>l banco central. Por último, incrementó <strong>el</strong> volumen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> refinanciación a tresmeses e introdujo operaciones a seis y a doce meses al objeto <strong>de</strong> proveer al sistema bancario d<strong>el</strong>iqui<strong>de</strong>z a un p<strong>la</strong>zo más <strong>la</strong>rgo, realizando así <strong>la</strong>s funciones d<strong>el</strong> maltrecho mercado monetario.Por otra parte, y <strong>de</strong> forma simultánea, los bancos centrales pusieron en práctica una políticamonetaria heterodoxa <strong>de</strong> compra <strong>de</strong> activos (conocida como expansión cuantitativa en Estados22VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión EuropeaUnidos y facilitación d<strong>el</strong> crédito en Europa) sustituyendo a <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s en <strong>el</strong>pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> intermediación en <strong>el</strong> mercado monetario. Con esta política han conseguido, a<strong>de</strong>más,aumentar <strong>la</strong> base monetaria, al objeto <strong>de</strong> evitar que <strong>la</strong> contracción d<strong>el</strong> mercado monetario setradujera en un <strong>de</strong>splome <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z que agravara más <strong>la</strong> recesión económica,como sucedió en <strong>el</strong> Crack d<strong>el</strong> 29 (Von Hagen 2009). Como ilustra <strong>el</strong> gráfico 3, esta expansión<strong>de</strong> su ba<strong>la</strong>nce ha supuesto que <strong>la</strong> base monetaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fed se haya más que dob<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> d<strong>el</strong>Banco <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra casi se ha triplicado y <strong>la</strong> d<strong>el</strong> BCE, con una intervención más mo<strong>de</strong>sta,haya aumentado “solo” en un 30%.Gráfico 3Ba<strong>la</strong>nces <strong>de</strong> los bancos centrales en porcentaje d<strong>el</strong> PIBFuente: Comisión Europea DG ECFIN (2009).Se ha criticado en algunas ocasiones <strong>la</strong> actuación d<strong>el</strong> BCE porque se ha mostrado más cautoque <strong>la</strong> Fed en sus bajadas <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> interés y por haber puesto en práctica una expansión cuantitativamenor en proporción a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fed o <strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra. Hay que tener en cuentaque <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad a <strong>la</strong> que <strong>la</strong> base monetaria se transforma en oferta monetaria en <strong>el</strong>sistema bancario (multiplicador monetario) no ha sido tan espectacu<strong>la</strong>r en <strong>la</strong> zona euro comoen los países anglosajones, por lo que no estaba justificado un incremento <strong>de</strong> <strong>la</strong> base monetaria<strong>de</strong> igual magnitud (Von Hagen 2009). Por otra parte, pue<strong>de</strong> parecer, en <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>,que un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> interés al 1% es <strong>de</strong>masiado <strong>el</strong>evado y que hay que explotar <strong>el</strong> margenpara reducirlos más. Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar temporalmente <strong>la</strong>s subastas <strong>de</strong> <strong>la</strong>soperaciones <strong>de</strong> financiación equivale a proveer toda <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z necesaria a ese tipo <strong>de</strong> interés,con lo que se está atacando <strong>el</strong> problema original, que es <strong>el</strong> <strong>de</strong>splome <strong>de</strong> <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-923


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico SteinbergLa efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria hay que juzgar<strong>la</strong>, no solo en función <strong>de</strong> los canales<strong>de</strong> transmisión habituales <strong>de</strong> esta política, rotos por <strong>el</strong> pánico en los mercados financieros,sino en <strong>la</strong> medida en que ha evitado una <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> y económica <strong>de</strong> mayor ca<strong>la</strong>do, asícomo porque ha evitado que se instaure <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> es difícil salir.La retirada d<strong>el</strong> estímulo monetario se hará en dos frentes: por un <strong>la</strong>do, mediante <strong>la</strong> reducciónd<strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> los bancos centrales vendiendo activos y, por otro <strong>la</strong>do, mediante <strong>la</strong> subida<strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> intervención. En principio, ambos <strong>el</strong>ementos son in<strong>de</strong>pendientes, pero en <strong>la</strong>práctica es difícil separarlos en <strong>el</strong> tiempo. Los activos empezarán a ven<strong>de</strong>rse cuando <strong>la</strong> mejoraen <strong>el</strong> mercado interbancario provoque <strong>el</strong> aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad a <strong>la</strong> que <strong>la</strong> base monetariase transforma en oferta monetaria en <strong>el</strong> sistema bancario (<strong>el</strong> multiplicador monetario). Enese momento, habrá que contraer <strong>la</strong> base monetaria a riesgo <strong>de</strong> que su <strong>el</strong>evada cuantía actualse traduzca en un exceso <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z que <strong>de</strong>rive en inf<strong>la</strong>ción.Para ven<strong>de</strong>r los títulos es necesario que <strong>el</strong> mercado monetario esté funcionando <strong>de</strong> nuevo,lo cual exige que se haya reducido <strong>el</strong> en<strong>de</strong>udamiento bancario y que <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>shayan recuperado <strong>la</strong> confianza entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Pero será precisamente entonces cuando<strong>el</strong> crédito y <strong>la</strong> economía real se estén recuperando y haya riesgo <strong>de</strong> presiones inf<strong>la</strong>cionistas,lo cual exigirá subir los tipos <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> intervención. Por tanto, será difícil separar en <strong>el</strong>tiempo ambos frentes <strong>de</strong> <strong>la</strong> retirada monetaria.c)Política fiscalEn los momentos inmediatamente posteriores a <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> Lehman Brothers <strong>el</strong> 15 <strong>de</strong>septiembre <strong>de</strong> 2008 hubo titubeos respecto a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> poner en práctica un estímulofiscal <strong>de</strong> forma coordinada (Pisani Ferry et al. 2009), que quedaron superados con <strong>la</strong> cumbred<strong>el</strong> Eurogrupo convocada por Sarkozy un mes <strong>de</strong>spués.En una unión monetaria, y dados los enormes vínculos comerciales entre los países <strong>de</strong> <strong>la</strong>zona euro, <strong>el</strong> impacto macroeconómico <strong>de</strong> un impulso fiscal es tanto mayor si es simultáneoque si está <strong>de</strong>scoordinado. Como parte d<strong>el</strong> gasto nacional se filtra a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda d<strong>el</strong> otro paísvía importaciones, si hay países que no realizan dicho impulso fiscal están esperando a que<strong>el</strong> aumento d<strong>el</strong> gasto <strong>de</strong> los socios reactive su <strong>de</strong>manda a través d<strong>el</strong> comercio y, por tanto,aprovechando los fondos públicos <strong>de</strong> otros <strong>de</strong> forma oportunista. Por <strong>el</strong>lo se consi<strong>de</strong>ró crucialque <strong>el</strong> esfuerzo estuviera coordinado a niv<strong>el</strong> internacional.En este contexto, a finales <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2008 <strong>la</strong> Comisión Europea emitió unaComunicación l<strong>la</strong>mada P<strong>la</strong>n Europeo <strong>de</strong> Recuperación Económica (Comisión Europea, 2008b)guiando a los Estados miembros en <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> manera coordinada.El P<strong>la</strong>n proponía un incremento d<strong>el</strong> gasto <strong>de</strong> 200.000 millones <strong>de</strong> euros (equivalentea un 1,5% d<strong>el</strong> PIB <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión). Dicho impulso se dividió en 30.000 millones <strong>de</strong> los fondoscomunitarios y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los Estados miembros, entendiendo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> primer momento quecada país realizaría un estímulo económico <strong>de</strong> diferente magnitud, pero que en conjunto <strong>el</strong>impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión y <strong>de</strong> los Estados miembros equivaldría al 1,5% d<strong>el</strong> PIB. Asimismo,<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n recomendaba que <strong>el</strong> impulso fiscal se hiciera a través <strong>de</strong> una combinación <strong>de</strong> subidad<strong>el</strong> gasto y reducción <strong>de</strong> los impuestos y establecía <strong>la</strong>s tres “Ts” d<strong>el</strong> gasto: tim<strong>el</strong>y, targetedand temporal, o que tuviera impacto a corto p<strong>la</strong>zo, que fuera <strong>de</strong>stinado a los sectores que24VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europeamás han sufrido <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> y que fuera temporal, en <strong>el</strong> sentido <strong>de</strong> que se pudiera retirar al comprobars<strong>el</strong>a recuperación económica sin traducirse en gasto permanente. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> gasto<strong>de</strong>bía <strong>de</strong>stinarse a proyectos <strong>de</strong> inversión que fomentaran <strong>el</strong> crecimiento sostenible a <strong>la</strong>rgop<strong>la</strong>zo. Por otra parte, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> impuestos, <strong>de</strong> ser parte importante d<strong>el</strong> estímulo, <strong>de</strong>bíaser temporal, al objeto <strong>de</strong> evitar que <strong>la</strong>s familias ahorraran dicha renta adicional en vez <strong>de</strong><strong>de</strong>stinar<strong>la</strong> al consumo, con lo cual no se habría obtenido <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>seado sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda enese mismo año. Así, <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> marcado carácter político que tuvo lugar en Estados Unidossobre <strong>la</strong> forma (aumento d<strong>el</strong> gasto o reducción <strong>de</strong> impuestos) y <strong>el</strong> volumen <strong>de</strong> <strong>la</strong> intervenciónpública se salvó en <strong>el</strong> ámbito europeo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión y <strong>el</strong> ECOFIN y no llegó a atraer<strong>la</strong> atención con <strong>la</strong> misma intensidad, ni siquiera en los ámbitos nacionales.La intervención pública ha supuesto un rápido incremento d<strong>el</strong> gasto en <strong>la</strong> mayoría d<strong>el</strong>os países avanzados. Según cálculos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea (2009), <strong>el</strong> impulso fiscal d<strong>el</strong>os programas <strong>de</strong> estímulo económico en 2009 será equivalente a cerca <strong>de</strong> 2,5% d<strong>el</strong> PIB enEstados Unidos y en España (los impactos más <strong>el</strong>evados), seguidos d<strong>el</strong> 1,5% d<strong>el</strong> PIB en <strong>el</strong>Reino Unido y Alemania y <strong>de</strong> menos d<strong>el</strong> 1% en Francia y en Italia. En 2010 en Estados Unidos<strong>el</strong> impulso fiscal será <strong>de</strong> más d<strong>el</strong> 3% <strong>de</strong> su PIB, pero en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países europeosserá ya muy inferior (en España será d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n d<strong>el</strong> 0,5% d<strong>el</strong> PIB).El resultado ha sido, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> suavización d<strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> recesión, un incremento importanted<strong>el</strong> déficit público. Como indica <strong>el</strong> gráfico 4, en 2009 <strong>el</strong> déficit público en términos d<strong>el</strong>PIB alcanzará los dos dígitos en Estados Unidos, España, <strong>el</strong> Reino Unido y Japón. El empeoramientod<strong>el</strong> saldo es especialmente acusado en España, que partía <strong>de</strong> una posición superavitaria.Gráfico 4Déficit público en porcentaje d<strong>el</strong> PIBFuente: <strong>el</strong>aboración propia con previsiones d<strong>el</strong> World Economic Outlook d<strong>el</strong> FMI, octubre <strong>de</strong> 2009.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-925


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico SteinbergSe pue<strong>de</strong> separar <strong>el</strong> aumento d<strong>el</strong> déficit generado por los estabilizadores automáticos y <strong>el</strong>que correspon<strong>de</strong> al estímulo fiscal discrecional aprobado para suavizar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>.Como indica <strong>el</strong> gráfico 5, <strong>el</strong> componente discrecional equivale a solo un 1% d<strong>el</strong> PIB <strong>de</strong> <strong>la</strong>zona euro y <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro d<strong>el</strong> déficit se pue<strong>de</strong> atribuir a los estabilizadores automáticos.Por tanto, en principio, cuando se recupere <strong>la</strong> actividad económica esa parte d<strong>el</strong> déficit<strong>de</strong>saparecerá. Sin embargo, <strong>la</strong> experiencia histórica muestra que <strong>el</strong> gasto tiene inercia y quees difícil revertir un déficit <strong>el</strong>evado en poco tiempo. Por <strong>el</strong>lo, uno <strong>de</strong> los retos más importantesa los que se van a enfrentar los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE durante <strong>la</strong> próxima década va a ser <strong>la</strong>consolidación fiscal, como veremos más abajo.Gráfico 5Contribución <strong>de</strong> los estabilizadores automáticos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal discrecional aldéficit presupuestario para <strong>la</strong> zona euro en conjunto (puntos porcentuales d<strong>el</strong> PIB encomparación con <strong>el</strong> déficit <strong>de</strong> 2007)Fuente: Staff Report <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas d<strong>el</strong> artículo IV d<strong>el</strong> FMI con <strong>la</strong> zona euro, junio <strong>de</strong> 2009.d)Avances en <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>financiera</strong>: grupo LarosièreAunque <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> tuvo su origen en instituciones estadouni<strong>de</strong>nses, muchasentida<strong>de</strong>s <strong>europea</strong>s sufrieron importantes pérdidas. A<strong>de</strong>más, por sorpren<strong>de</strong>nte que parezca,<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apa<strong>la</strong>ncamiento <strong>de</strong> los bancos europeos, así como su exposición a <strong>de</strong>terminadosactivos tóxicos, superaba al <strong>de</strong> algunos bancos estadouni<strong>de</strong>nses. De modo que <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> puso<strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar tanto <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción como <strong>la</strong> supervisión <strong>financiera</strong>en <strong>la</strong> Unión Europea. Por <strong>el</strong>lo, se encargó a Jacques <strong>de</strong> Larosière, antiguo gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong>Banque <strong>de</strong> France y antiguo director ejecutivo d<strong>el</strong> FMI, <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> un grupo especial queemitiera unas recomendaciones para mejorar <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>financiera</strong> <strong>europea</strong> en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>prevención y gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. En febrero <strong>de</strong> 2009 <strong>el</strong> grupo Larosière presentó su informe, que26VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europeaha sido <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas que ha realizado <strong>la</strong> Comisión Europea y que han marcado<strong>la</strong> agenda <strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión regu<strong>la</strong>toria, tanto en <strong>la</strong> Unión Europea como en <strong>el</strong> G-20.El informe, constatando <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad d<strong>el</strong> mecanismo europeo <strong>de</strong> respuesta ante <strong>crisis</strong><strong>financiera</strong>s establecido hace apenas dos años, ha recomendando una reforma en <strong>la</strong>s áreas<strong>de</strong> supervisión macropru<strong>de</strong>ncial, supervisión micropru<strong>de</strong>ncial (sobre todo en instituciones<strong>financiera</strong>s transfronterizas) y avanzar en <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> supervisión comunitaria bajo <strong>el</strong> marcoLamfalussy (Vegara y García, 2009). El nuevo marco para <strong>la</strong> estabilidad y <strong>la</strong> supervisión<strong>financiera</strong> quedará estructurado como se indica en <strong>el</strong> esquema 1.Esquema 1Nuevo Marco para <strong>la</strong> estabilidad y <strong>la</strong> supervisión <strong>financiera</strong> <strong>europea</strong>Fuente: Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Lis et al. (2009: 31).VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-927


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico SteinbergEn <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> supervisión macropru<strong>de</strong>ncial, <strong>la</strong> mayor novedad va a ser <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>un Consejo <strong>de</strong> Riesgo Sistémico li<strong>de</strong>rado por <strong>el</strong> BCE. Estará encargado <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ar por <strong>la</strong> estabilidadd<strong>el</strong> conjunto d<strong>el</strong> sistema financiero, ya que, como esta <strong>crisis</strong> ha <strong>de</strong>mostrado, aunque <strong>la</strong>sinstituciones individuales estén supervisadas, <strong>el</strong> conjunto d<strong>el</strong> sistema pue<strong>de</strong> haber incurridoen un riesgo excesivo. Para esta supervisión se estudiarán los agregados <strong>de</strong> sectores como <strong>el</strong>inmobiliario, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apa<strong>la</strong>ncamiento d<strong>el</strong> sistema, <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> crecimiento d<strong>el</strong> crédito,<strong>el</strong> comportamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agencias <strong>de</strong> rating, y <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> gran tamaño o consi<strong>de</strong>radassistémicas por <strong>la</strong>s funciones que cumplen en <strong>el</strong> sistema financiero (Borio 2009). En caso <strong>de</strong>que este Consejo <strong>de</strong>tecte una evolución <strong>de</strong>sequilibrada <strong>de</strong> estas variables, emitirá una alertatemprana. Ahora bien, <strong>el</strong> efecto que tenga dicha alerta <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> seguimientoque <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma hagan los agentes privados. Al igual que en otros campos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticaspúblicas comunitarias, queda a discreción d<strong>el</strong> Estado miembro afectado <strong>el</strong> seguimiento d<strong>el</strong>as recomendaciones <strong>europea</strong>s, ya que se trata <strong>de</strong> un sistema basado en <strong>la</strong> confianza mutuay no en <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> coacción. El problema es, como veremos en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> supervisión d<strong>el</strong>as políticas económicas, que este sistema pue<strong>de</strong> que funcione o no.En <strong>el</strong> ámbito micropru<strong>de</strong>ncial, se creará un Sistema Europeo <strong>de</strong> Supervisión Financiera,mecanismo que seguirá respetando <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>scentralizada <strong>de</strong> los supervisores actualespero que contará con tres nuevas agencias <strong>de</strong> coordinación a niv<strong>el</strong> europeo (<strong>la</strong> AutoridadBancaria Europea, <strong>la</strong> Autoridad Europea <strong>de</strong> Seguros y Pensiones y <strong>la</strong> Autoridad Europea <strong>de</strong>Valores). En general, en aqu<strong>el</strong>los países don<strong>de</strong> <strong>la</strong> institución encargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> supervisión era<strong>el</strong> banco central nacional, como en España, los resultados han sido mejores que don<strong>de</strong> eranotros organismos públicos (como en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Alemania). Sin embargo, seguirá habiendoestas diferencias <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s distintas tradiciones <strong>de</strong> cada país. Respecto al contenido <strong>de</strong> loscambios más importantes en <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> supervisión micropru<strong>de</strong>ncial, <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> necesidad<strong>de</strong> revisar otra vez <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> capitalización bancaria <strong>de</strong> Basilea II, recientementepuestas en práctica, para aumentar los requisitos <strong>de</strong> capital, reducir <strong>la</strong> prociclidad d<strong>el</strong> créditoy garantizar una mejor evaluación <strong>de</strong> los riesgos.Estos cambios configurarán un mecanismo <strong>de</strong>scentralizado que coordinará a los organismosnacionales <strong>de</strong> supervisión pru<strong>de</strong>ncial. No se ha creado un supervisor financiero únicopara toda <strong>la</strong> Unión Europea porque tal opción (<strong>de</strong>fendida por los más europeístas) se enfrentaa <strong>la</strong> oposición d<strong>el</strong> Reino Unido, que no está dispuesta a ce<strong>de</strong>r competencias regu<strong>la</strong>torias aBrus<strong>el</strong>as por miedo a socavar <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r financiero <strong>de</strong> <strong>la</strong> City.En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> estas nuevas instituciones, <strong>de</strong> aroma puramente comunitario,<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá <strong>de</strong> su capacidad para conseguir que se tengan en cuenta sus recomendaciones;es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> si tiene dientes, como se dice en <strong>la</strong> jerga comunitaria. Si no, sus recomendacionesno tendrán más impacto que <strong>el</strong> que puedan tener <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones públicas <strong>de</strong> un organismocon prestigio.Por último, queda un importante camino por recorrer en varios temas. Por una parte, en <strong>el</strong>campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> valoración contable, <strong>la</strong>s cuales hay que re<strong>de</strong>finir y homogeneizar internacionalmente.Una <strong>de</strong> estas normas, <strong>la</strong> <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> los activos al precio <strong>de</strong> mercado (markto market) y no al precio histórico <strong>de</strong> adquisición, provocó un ciclo vicioso al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>crisis</strong> por <strong>el</strong> que a medida que se iban <strong>de</strong>splomando los precios <strong>de</strong> los activos en <strong>el</strong> mercado lostítulos que estaban en manos <strong>de</strong> los bancos se valoraban a precios cada vez menores. Esto supo-28VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europeanía que <strong>el</strong> capital bancario se contrajera <strong>de</strong>bilitando todavía más al sistema financiero; es <strong>de</strong>cir,que este principio <strong>de</strong> valoración al precio <strong>de</strong> mercado tiene efectos procíclicos que han mostradoser muy p<strong>el</strong>igrosos en momentos <strong>de</strong> pánico financiero. Por <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> Consejo Internacional <strong>de</strong>Normas Contables <strong>de</strong>be acordar unos nuevos principios con menos efecto procíclico y que sepuedan aplicar homogéneamente en todos los países. Por otra parte, es necesario revisar <strong>el</strong> mercado<strong>de</strong> <strong>la</strong>s agencias <strong>de</strong> rating para evitar conflictos <strong>de</strong> intereses que oscurezcan <strong>la</strong>s razones por<strong>la</strong>s que se otorga una calificación crediticia u otra a un activo. Finalmente, en temas como <strong>la</strong> remuneración<strong>de</strong> directivos d<strong>el</strong> sector financiero y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los hedge funds y <strong>de</strong> mercados<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivados financieros, se ha llegado a un acuerdo inicial en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión que <strong>de</strong>beráconvertirse en legis<strong>la</strong>ción. Pero se trata <strong>de</strong> iniciativas que <strong>de</strong>ben avanzar en paral<strong>el</strong>o en <strong>la</strong> UniónEuropea y Estados Unidos en <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> G-20 para evitar <strong>el</strong> arbitraje regu<strong>la</strong>torio. Y como sontemas muy sensibles políticamente, su avance será lento.Otra cuestión <strong>de</strong> distinto ámbito pero vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> situación d<strong>el</strong> sistema financiero es<strong>el</strong> tratamiento <strong>de</strong> los apoyos públicos a <strong>la</strong> banca para asegurar que no se vulnera <strong>la</strong> igualdad<strong>de</strong> condiciones en <strong>la</strong> competencia en <strong>el</strong> sector financiero, o lo que se conoce como asegurar<strong>el</strong> “lev<strong>el</strong> p<strong>la</strong>ying fi<strong>el</strong>d”.La solución inglesa en <strong>la</strong> intervención para salvar d<strong>el</strong> co<strong>la</strong>pso al sistema bancario consistióen <strong>la</strong> nacionalización <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca, opción que siguieron, con más o menos reticencias,<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los países afectados. Ante <strong>el</strong> espectacu<strong>la</strong>r aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong> Estadoa <strong>la</strong> banca, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> competencia que ejerce <strong>la</strong> Comisión Europea parecióquedar en suspenso. Para evitarlo, <strong>la</strong> Comisión aprobó una guía para <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong> Estadoa <strong>la</strong> reestucturación bancaria que asegure que no se vulnera <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> que se compiteen igualdad <strong>de</strong> condiciones. Esta guía requiere a <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s dar información completa ytransparente al Estado, les obliga a reestructurarse <strong>de</strong> forma que en un futuro puedan seguirejerciendo su actividad sin <strong>la</strong>s ayudas públicas, y establece <strong>el</strong> requisito <strong>de</strong> “reparto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cargaequitativo” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas bancarias entre <strong>el</strong> Estado, <strong>la</strong> entidad y sus accionistas. Asimismo,se prohibió temporalmente realizar adquisiciones a <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s que hubieran recibido ayuda.Queda por ver si efectivamente <strong>el</strong> mercado único, que es uno <strong>de</strong> los principales avances d<strong>el</strong>a Unión Europea, no se va a ver negativamente afectado a medio p<strong>la</strong>zo por <strong>la</strong>s distorsionesque han introducido <strong>la</strong>s ayudas públicas.e)Ayuda a <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagosLas turbulencias <strong>financiera</strong>s <strong>de</strong>satadas por <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> pusieron una especial presión sobre losflujos <strong>de</strong> financiación exterior <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los Estados miembros <strong>de</strong> reciente incorporación.Así, tras años <strong>de</strong> fuerte (pero <strong>de</strong>sequilibrado) crecimiento, que se basaba en exceso en losflujos <strong>de</strong> capital externos, <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ha supuesto problemas especialmente graves para los paísesd<strong>el</strong> Este pertenecientes a <strong>la</strong> Unión (pero no a <strong>la</strong> zona euro). Para apoyarlos, <strong>la</strong> Unión Europeaactivó <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos <strong>de</strong> Estados miembros y, entendiendo <strong>la</strong>magnitud d<strong>el</strong> problema, dobló <strong>el</strong> límite disponible <strong>de</strong> esta línea <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> 25.000 a50.000 millones <strong>de</strong> euros en primavera <strong>de</strong> 2009. Varios países (Hungría, Letonia y Rumanía)se han beneficiado <strong>de</strong> esta financiación con un efecto <strong>de</strong> estabilización <strong>de</strong> los mercados ycese <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones sobre sus monedas.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-929


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico SteinbergA <strong>la</strong> ayuda <strong>europea</strong> y d<strong>el</strong> FMI se añadió en algunos casos <strong>la</strong> bi<strong>la</strong>teral, en función d<strong>el</strong>interés que puedan tener los países vecinos según <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> sus bancos en <strong>el</strong> país quesufre los problemas <strong>de</strong> financiación. Así ha sido en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Letonia, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda se hacompletado con aportaciones <strong>de</strong> los países nórdicos, que se verían especialmente afectadosen caso <strong>de</strong> quiebras bancarias en Letonia.Por último, <strong>la</strong> UE trata <strong>de</strong> coordinarse estrechamente con <strong>el</strong> FMI, que es <strong>el</strong> principal proveedor<strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos. En esta ocasión, incluso <strong>la</strong>s misiones <strong>de</strong> supervisiónse están realizando conjuntamente entre <strong>la</strong> Comisión Europea y <strong>el</strong> personal d<strong>el</strong> FMI. Lasfricciones siguen surgiendo, sobre todo en lo referente a <strong>la</strong>s recomendaciones <strong>de</strong> políticaeconómica y <strong>la</strong> condicionalidad a exigir, pero al menos se ha reducido una fuente <strong>de</strong> incoherenciasen <strong>la</strong>s recomendaciones. El caso <strong>de</strong> Letonia, con un régimen <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong> cambio fijadoa los <strong>de</strong>rechos especiales <strong>de</strong> giro (<strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> cuenta d<strong>el</strong> FMI), ha sido un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong>cómo dichas fricciones se han suavizado gracias a <strong>la</strong> cooperación entre <strong>la</strong> Unión Europea y<strong>el</strong> FMI. Este último consi<strong>de</strong>raba que, para seguir recibiendo ayuda a <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos, <strong>la</strong>moneda <strong>de</strong>bía sufrir una <strong>de</strong>valuación, mientras que <strong>la</strong> Unión Europea ha venido apoyando <strong>el</strong>mantenimiento d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio fijo en todos los nuevos Estados miembros cuya monedaha sufrido ataques con <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> evitar introducir mayor inestabilidad en<strong>la</strong> zona. En este caso, ha primado <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y <strong>el</strong> FMI ha aplicado losrequisitos <strong>de</strong> condicionalidad que sugería Brus<strong>el</strong>as (es <strong>de</strong>cir, sin exigir <strong>la</strong> <strong>de</strong>valuación), locual ha reducido una fuente <strong>de</strong> incoherencias que, con toda seguridad, en otro caso habríasupuesto un problema importante para este país.f)El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE en <strong>el</strong> G-20 y en <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> Bretton WoodsEn <strong>la</strong>s cumbres d<strong>el</strong> G-20 <strong>de</strong> Londres y Pittsburg se ha renovado <strong>el</strong> impulso para reformar<strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> Bretton Woods, <strong>el</strong> FMI y d<strong>el</strong> Banco Mundial. La justificación para <strong>la</strong>reforma, que lleva sobre <strong>la</strong> mesa al menos una década, es que <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> que <strong>el</strong> FMIsea efectivo es que los países en <strong>de</strong>sarrollo lo consi<strong>de</strong>ren una institución legítima, algo que en<strong>la</strong> actualidad no suce<strong>de</strong> porque <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> votos en <strong>la</strong> institución está obsoleto y no refleja<strong>el</strong> actual peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s potencias emergentes en <strong>la</strong> economía mundial. Esto abre un importantedilema para <strong>la</strong> Unión Europea, porque una nueva reforma d<strong>el</strong> FMI en <strong>la</strong> misma direcciónque <strong>la</strong> aprobada en 2006-2008, supondría una pérdida <strong>de</strong> su peso a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economíasemergentes, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aceptar que su Director General <strong>de</strong>je <strong>de</strong> ser un europeo. Por <strong>el</strong>lo, en<strong>el</strong> futuro sería importante que los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, en vez <strong>de</strong> tener una estrategia<strong>de</strong>fensiva <strong>de</strong> mantenimiento d<strong>el</strong> status quo, logren mantener una posición común y p<strong>la</strong>nteariniciativas para reforzar, no solo <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> FMI, sino <strong>el</strong> d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> instituciones económicasmulti<strong>la</strong>terales, ya que es <strong>de</strong> esperar que tanto Estados Unidos como <strong>la</strong>s economíasemergentes se resistan a aceptar reg<strong>la</strong>s económicas supranacionales.Más allá <strong>de</strong> que estos cambios se materialicen, <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ha permitido al FMI recuperarparte <strong>de</strong> su legitimidad y salir reforzado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista financiero. Tras años <strong>de</strong>marginación ha vu<strong>el</strong>to a encontrar su razón <strong>de</strong> ser. Así, en <strong>el</strong> seno d<strong>el</strong> G-20, se ha acordadotriplicar sus fondos hasta los 750.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, realizar una nueva emisión <strong>de</strong> DEGy permitirle emitir bonos para facilitar su <strong>la</strong>bor como cuasi prestamista <strong>de</strong> última instancia.30VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión EuropeaAl mismo tiempo, se ha generalizado <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva línea <strong>de</strong> crédito flexible, que permitea los países que hayan puesto en marcha políticas a<strong>de</strong>cuadas en <strong>el</strong> pasado pedir prestado alFondo sin necesidad <strong>de</strong> realizar nuevas reformas, lo que supone una modificación sustanciald<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> condicionalidad, que tanto contribuyó a minar su legitimidad en <strong>el</strong> pasado.A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> G-20 ha impulsado un nuevo proceso <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> sus cuotas que tendrá queterminar en 2011. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo este proceso <strong>la</strong> Unión Europea ha tenido mucha visibilidad,tanto porque su Director Gerente, <strong>el</strong> francés Dominique Strauss-Kahn ha ejercido unli<strong>de</strong>razgo reconocido internacionalmente, como porque los países europeos han estado entr<strong>el</strong>os más generosos a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> aumentar <strong>la</strong> financiación al Fondo.Por otra parte, <strong>el</strong> G-20 ha encomendado al FMI (y también a otras instituciones) <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>mejorar <strong>la</strong> estabilidad d<strong>el</strong> sistema financiero internacional y evitar futuras <strong>crisis</strong>. Por ejemplo,<strong>el</strong> personal d<strong>el</strong> FMI se va a ocupar <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas económicas d<strong>el</strong>os países d<strong>el</strong> G-20 bajo <strong>el</strong> Marco d<strong>el</strong> G-20 para <strong>el</strong> Crecimiento Sostenible y Equilibrado.El objetivo es que dichas políticas sean coherentes entre sí y no vu<strong>el</strong>van a reproducir los<strong>de</strong>sequilibrios macroeconómicos.Una vez analizadas <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>, po<strong>de</strong>mos centrarnos enlos retos a los que se enfrenta. Algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los son viejas asignaturas pendientes; otros hansalido a r<strong>el</strong>ucir con <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>. Proce<strong>de</strong>mos a hacerlo en <strong>la</strong> siguiente sección.4.Retos para <strong>la</strong> Unión Europea y <strong>la</strong> zona euroA pesar <strong>de</strong> que, como hemos visto en <strong>la</strong> sección prece<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ha reforzado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, también ha puesto <strong>de</strong> manifiesto sus <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s. Son precisamenteestas <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s políticas internas <strong>la</strong>s que no permiten a <strong>la</strong> Unión aumentar su proyecciónexterna, puesto que tanto <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r como <strong>la</strong> influencia en política exterior emanan <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortalezainterna, tanto en <strong>el</strong> ámbito económico como en <strong>el</strong> político.El sí ir<strong>la</strong>ndés al Tratado <strong>de</strong> Lisboa y <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los obstáculos checos han abierto<strong>la</strong> puerta para que <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2009 entrara en vigor <strong>el</strong> Tratado, cuyo contenido,recor<strong>de</strong>mos, lleva intentando aplicarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se creó <strong>la</strong> Convención Constituyente. Comoveremos en <strong>la</strong> quinta sección, <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa, a pesar <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>ficiencias, incorporaimportantes cambios institucionales que mejoran <strong>la</strong> gobernanza <strong>europea</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro yque van a ser <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> referencia normativo para los temas que se tratan a continuación.a)Estrategias <strong>de</strong> salidaEl <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> salida, que muy probablemente será <strong>el</strong> principal foco<strong>de</strong> <strong>la</strong>s discusiones en política económica durante los próximos dos años, se centra en cómoy cuándo revertir los enormes estímulos económicos que se han activado para suavizar <strong>la</strong><strong>crisis</strong>.La estrategia <strong>de</strong> salida es un concepto <strong>de</strong> dimensión variable según <strong>el</strong> país o <strong>la</strong> instituciónque tenga <strong>el</strong> micrófono (Crespo 2009b). Para Estados Unidos, incluye <strong>la</strong> retirada d<strong>el</strong> impulsofiscal pero también <strong>el</strong> reequilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda mundial (que pasa por un mayor gasto chi-VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-931


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinbergno y revaluación d<strong>el</strong> yuan). En Europa, se enfatiza <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> retirada monetariacon <strong>la</strong> fiscal, o lo que se conoce como <strong>el</strong> policy mix correcto y los efectos externos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> política económica que se tomen en un país sobre los <strong>de</strong>más. Incluso <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>Europa hay diferencias importantes: los nórdicos ponen <strong>el</strong> acento en <strong>la</strong> retirada fiscal, porquees sabido que los incrementos <strong>de</strong> gasto que se aprueban en una época extraordinaria tien<strong>de</strong>na asentarse incluso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que pase <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> urgencia y luego son muy difíciles<strong>de</strong> revertir. Mientras, para <strong>el</strong> resto, incluida España, <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> salida <strong>de</strong>be incluir unaestrategia <strong>de</strong> crecimiento a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo para que <strong>la</strong> retirada fiscal no provoque que caigamosen un crecimiento tipo “L”. A todos <strong>el</strong>los les preocupa <strong>la</strong> forma y <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> retiradamonetaria, pero se da por sentado que los bancos centrales actuarán in<strong>de</strong>pendientemente, porlo que parece poco realista tratar <strong>de</strong> incluirlos en un p<strong>la</strong>n conjunto.Po<strong>de</strong>mos asumir que <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> salida incluyen, sin lugar a dudas, <strong>la</strong> política monetariay <strong>la</strong> política fiscal, y que en <strong>el</strong> centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión está <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> cuál será <strong>el</strong> momento<strong>de</strong> retirada <strong>de</strong> cada una y cuál <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> combinación óptima <strong>de</strong> contracción fiscal y monetaria.A<strong>de</strong>más, aspectos como <strong>la</strong> retirada d<strong>el</strong> apoyo al sistema financiero, <strong>el</strong> reequilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>manda mundial y los realineamientos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s monedas asiáticas, <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> crecimientoa <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo en Europa y <strong>la</strong>s reformas estructurales están también encima <strong>de</strong> <strong>la</strong> mesa.Hay dos cuestiones importantes en <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> salida: por una parte, cuál es <strong>el</strong> momento<strong>de</strong> retirar los estímulos y, por otra, cuál <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> contracción fiscal ymonetaria. Con respecto a <strong>la</strong> primera, se alerta contra <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> retirarse <strong>de</strong>masiado prontoy cometer “los errores <strong>de</strong> 1937”, refiriéndose al año en que <strong>la</strong> Administración Roosev<strong>el</strong>t,creyendo que <strong>la</strong> Gran Depresión estaba vencida, introdujo nuevos impuestos aplicando <strong>de</strong>hecho una contracción fiscal. El resultado fue un nuevo resbalón d<strong>el</strong> crecimiento. Por <strong>el</strong>lo,los gobiernos no <strong>de</strong>sean comenzar a reducir <strong>el</strong> gasto público (ni los bancos centrales a subirlos tipos <strong>de</strong> interés) a menos que <strong>la</strong> recuperación esté bien c<strong>la</strong>ra. Sin embargo, si los estímulospúblicos se mantienen durante <strong>de</strong>masiado tiempo, se corre <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> sobrecalentar <strong>la</strong>economía, provocar inf<strong>la</strong>ción (que a <strong>la</strong> postre obligará a subir los tipos <strong>de</strong> interés), generaruna nueva burbuja en <strong>el</strong> precio <strong>de</strong> los activos y continuar aumentando los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> déficity <strong>de</strong>uda pública hasta que haya una <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> insostenibilidad.Con respecto a <strong>la</strong> segunda, o cuál <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> contracción fiscal y monetaria,se p<strong>la</strong>ntean dilemas <strong>de</strong> difícil resolución, como vemos a continuación.Si lo primero que suce<strong>de</strong> es que se suben los tipos <strong>de</strong> interés, <strong>el</strong> coste <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda públicase disparará y será más difícil todavía que <strong>la</strong>s cuentas públicas vu<strong>el</strong>van a una senda sostenible.A<strong>de</strong>más, aumentará <strong>el</strong> coste <strong>de</strong> financiación también para <strong>la</strong>s empresas, con <strong>el</strong> consiguienteefecto <strong>de</strong> expulsión <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada, con lo que <strong>la</strong> recuperación pue<strong>de</strong> retrasarse. Laexperiencia histórica muestra que un policy mix <strong>de</strong> “fiscal expansiva-monetaria contractiva”es peor para <strong>el</strong> crecimiento económico que una situación don<strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción viene por <strong>el</strong><strong>la</strong>do fiscal, <strong>de</strong>jando margen a <strong>la</strong> política monetaria para seguir estimu<strong>la</strong>ndo los proyectos <strong>de</strong>inversión. Por <strong>el</strong>lo, lo mejor es que lo primero sea <strong>la</strong> retirada d<strong>el</strong> gasto público discrecionaly esa es <strong>la</strong> opción con <strong>la</strong> que se trabaja en los foros internacionales y, en concreto, en <strong>el</strong>G-20.Por lo tanto, como se va confirmando <strong>la</strong> recuperación (<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países recobrarántasas <strong>de</strong> crecimiento positivas, si bien bajas, durante 2010), muchos <strong>de</strong>ben po<strong>de</strong>r p<strong>la</strong>near una32VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europeaconsolidación fiscal ya para 2010, lo cual requiere <strong>el</strong>aborar presupuestos contractivos a finales<strong>de</strong> 2009. Conviene tener presente que <strong>la</strong> política fiscal tiene <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> que existe unretardo temporal difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar entre <strong>el</strong> momento en <strong>el</strong> que <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> retirar<strong>el</strong> gasto y <strong>el</strong> momento en <strong>el</strong> que <strong>la</strong> contracción surte efecto en <strong>la</strong> economía real. Por <strong>el</strong>lo,podría suce<strong>de</strong>r que, si <strong>el</strong> retardo es <strong>de</strong>masiado <strong>la</strong>rgo, aparezcan presiones inf<strong>la</strong>cionistas queobliguen al Banco Central a subir los tipos <strong>de</strong> interés antes <strong>de</strong> que <strong>el</strong> gasto público empiecea reducirse. Por lo tanto, es necesario diseñar una política <strong>de</strong> contracción fiscal creíble sinesperar a que <strong>la</strong> recuperación sea firme y aplicar<strong>la</strong> con <strong>de</strong>cisión una vez que dicha recuperaciónsea segura.Ahora bien, también <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> “contracción fiscal primero” tiene riesgos. En primerlugar, <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> que, para compensar <strong>el</strong> efecto recesivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> consolidación fiscal, losbancos centrales sigan manteniendo los tipos muy bajos durante <strong>de</strong>masiado tiempo. Comohemos aprendido con <strong>la</strong> reciente explosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> burbuja inmobiliaria y <strong>financiera</strong>, los tipos<strong>de</strong> interés <strong>de</strong>masiado bajos también suponen un riesgo importante, incluso aunque no hayainf<strong>la</strong>ción en los bienes <strong>de</strong> consumo, porque pue<strong>de</strong>n provocar una burbuja en otros activos.En segundo lugar, existe <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> que <strong>la</strong> banca no se haya recuperado d<strong>el</strong> en<strong>de</strong>udamientoy <strong>el</strong> crédito siga bajo mínimos. En ese caso, <strong>la</strong> “contracción fiscal primero” estaría<strong>de</strong>jando todo <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> impulsar a <strong>la</strong> economía a un canal, <strong>el</strong> d<strong>el</strong> crédito, que todavía nofunciona bien.Gráfico 6Previsión <strong>de</strong> incremento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda pública en algunos paísesFuentes: IMF, World Economic Outlook y IMF staff calcu<strong>la</strong>tions.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-933


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico SteinbergPero a pesar <strong>de</strong> que existan estos interrogantes, <strong>la</strong> alternativa, que es comenzar con <strong>la</strong>contracción monetaria, tiene todavía mayores problemas (como hemos visto, <strong>el</strong> incrementod<strong>el</strong> coste <strong>de</strong> financiación para <strong>el</strong> sector privado y público). En <strong>de</strong>finitiva, parece que <strong>la</strong>combinación <strong>de</strong> política fiscal contractiva con política monetaria expansiva es mejor para <strong>el</strong>crecimiento económico a medio p<strong>la</strong>zo. Así, <strong>la</strong> <strong>la</strong>xitud monetaria podrá seguir estimu<strong>la</strong>ndolos proyectos <strong>de</strong> inversión una vez que se haya materializado <strong>la</strong> retirada d<strong>el</strong> gasto públicodiscrecional, siempre que <strong>la</strong>s presiones inf<strong>la</strong>cionistas lo permitan y que <strong>el</strong> sistema financierofuncione <strong>de</strong> forma r<strong>el</strong>ativamente normal.b)Deuda pública, envejecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y potencial <strong>de</strong> crecimientoAún suponiendo que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s sean capaces <strong>de</strong> diseñar estrategias <strong>de</strong> salida fiscalefectivas y que <strong>el</strong> crecimiento se recupere, esta <strong>crisis</strong> ha generado un agujero en <strong>la</strong>s arcaspúblicas <strong>de</strong> enormes proporciones que habrá que cerrar. Como se ilustra en <strong>el</strong> gráfico 6, <strong>el</strong>salto en <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda pública va a ser <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 20 puntos porcentuales d<strong>el</strong> PIB en mediaen los países ricos. Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda se situarán muy por encima d<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> referenciaeuropeo d<strong>el</strong> 60% d<strong>el</strong> PIB en muchos países en 2010 (véase gráfico 7).Gráfico 7(*) Los datos para España provienen d<strong>el</strong> Staff Report <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas d<strong>el</strong> Artículo IV d<strong>el</strong> FMI, <strong>de</strong> abril <strong>de</strong>2009. No incluyen <strong>la</strong>s garantías concedidas a <strong>la</strong> banca asumiendo que no se utilizan.Fuente: <strong>el</strong>aboración propia con previsiones d<strong>el</strong> World Economic Outlook d<strong>el</strong> FMI, octubre <strong>de</strong>2009. Por comodidad para <strong>la</strong> representación, se excluye <strong>de</strong> <strong>la</strong> gráfica <strong>el</strong> dato <strong>de</strong> Japón,cuya <strong>de</strong>uda pública bruta se prevé que alcanzará <strong>el</strong> 226,6% d<strong>el</strong> PIB en 2010.34VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión EuropeaComo hemos visto, <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ha incrementado <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda en 20 puntos porcentuales d<strong>el</strong> PIB,lo cual es simi<strong>la</strong>r a lo sucedido en anteriores <strong>crisis</strong>. Sin embargo, hay dos <strong>el</strong>ementos especialmentepreocupantes. El primero es que <strong>el</strong> incremento <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda se ha generado en un contextoen <strong>el</strong> que <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda sobre <strong>el</strong> PIB ya era bastante <strong>el</strong>evado en términos históricos encasi todos los países (no en España ni en Ir<strong>la</strong>nda). El segundo, vincu<strong>la</strong>do al anterior, es queeste incremento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda llega cuando se anticipan nuevas (y más <strong>el</strong>evadas) emisiones <strong>de</strong><strong>de</strong>uda generadas por <strong>el</strong> efecto d<strong>el</strong> envejecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El crecimiento insostenible<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda es p<strong>el</strong>igroso en cualquier situación, pero como en los próximos años comenzará ajubi<strong>la</strong>rse <strong>la</strong> generación d<strong>el</strong> baby-boom en los países ricos, será necesario emitir gran cantidad<strong>de</strong> títulos <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda para financiar <strong>la</strong>s pensiones y <strong>el</strong> mayor gasto en sanidad, por lo que sería<strong>de</strong>seable tener <strong>de</strong> entrada unas finanzas públicas lo más saneadas posibles, algo que <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>ha hecho mucho más difícil.Se calcu<strong>la</strong> que será a partir <strong>de</strong> 2015 cuando <strong>el</strong> gasto en pensiones y en sanidad comiencea crecer rápidamente, y que lo hará más en los países que no hayan reformado sus sistemas<strong>de</strong> pensiones. En <strong>el</strong> Informe sobre Envejecimiento <strong>de</strong> 2009 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea se estimaque <strong>el</strong> aumento d<strong>el</strong> gasto asociado al envejecimiento en los próximos quince años equivaldráal 5% d<strong>el</strong> PIB en España, 3,5% en Alemania y 3,3% en <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE-27. Este problemaes algo menor para Estados Unidos porque su pob<strong>la</strong>ción se encuentra menos envejecida yporque los sistemas públicos <strong>de</strong> educación y sanidad son menos generosos que en Europa.Por otra parte, Japón se enfrenta a los mismos retos que <strong>la</strong> Unión Europea.Por <strong>el</strong>lo, será necesario actuar en dos frentes: <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas institucionales paraasegurar <strong>la</strong> consolidación fiscal a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas económicas estructuralespara aumentar <strong>el</strong> potencial <strong>de</strong> crecimiento y facilitar así una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ratio <strong>de</strong> <strong>de</strong>udasobre <strong>el</strong> PIB.En <strong>el</strong> primer apartado, serán necesarias reformas institucionales para avanzar en <strong>la</strong>consolidación fiscal y asegurar que se obtienen superávit presupuestarios <strong>el</strong>evados (y nosimplemente un saldo equilibrado) en épocas <strong>de</strong> expansión. Por <strong>el</strong>lo, es <strong>de</strong> esperar que segeneralicen reg<strong>la</strong>s fiscales como <strong>la</strong>s Leyes <strong>de</strong> Estabilidad Presupuestaria españo<strong>la</strong>s o <strong>el</strong> Pacto<strong>de</strong> Estabilidad y Crecimiento europeo, que “atan <strong>la</strong>s manos” d<strong>el</strong> gobierno corrigiendo suten<strong>de</strong>ncia al exceso <strong>de</strong> gasto y a incurrir en déficit público. También pue<strong>de</strong>n crearse ConsejosFiscales in<strong>de</strong>pendientes (instituciones diseñadas siguiendo <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> los bancos centralesin<strong>de</strong>pendientes) cuyas opiniones tengan suficiente visibilidad pública como para servir <strong>de</strong>“anc<strong>la</strong>” al gobierno para justificar <strong>la</strong> obtención <strong>de</strong> <strong>el</strong>evados superávit presupuestarios enépoca <strong>de</strong> expansión económica.En <strong>el</strong> frente <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas estructurales serán necesarias políticas que aumenten <strong>el</strong> potencial<strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, sobre todo <strong>la</strong>s <strong>europea</strong>s, porque cuanto mayorsea <strong>el</strong> crecimiento, menos insostenibles serán los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda que tendrá que afrontar<strong>la</strong> sociedad y más fácil será sanear <strong>la</strong>s cuentas públicas. Ello supone avanzar en <strong>la</strong>s reformas estructuralesen línea con <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa; es <strong>de</strong>cir, mejorar <strong>el</strong> funcionamiento d<strong>el</strong> mercado<strong>la</strong>boral para aumentar <strong>el</strong> dinamismo y <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, incrementar <strong>la</strong> inversiónen I+D y potenciar una mayor competencia en los mercados <strong>de</strong> bienes y, sobre todo, <strong>de</strong> servicios.En <strong>la</strong> siguiente sección analizaremos este tema en mayor <strong>de</strong>talle centrándonos en <strong>el</strong> pap<strong>el</strong>que <strong>la</strong> Comisión pue<strong>de</strong> jugar a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> incentivar <strong>la</strong>s reformas en los Estados miembros.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-935


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico SteinbergEn cualquier caso, aunque se lleven a cabo estas reformas, existen motivos para pensarque <strong>el</strong> crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong> a medio p<strong>la</strong>zo no podrá ser tan <strong>el</strong>evado como enlos años anteriores a 2007. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, <strong>el</strong> aumento d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo aconsecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>, que podría tener un componente estructural y permanente por <strong>el</strong>fenómeno <strong>de</strong> <strong>la</strong> histéresis, reducirá <strong>el</strong> potencial <strong>de</strong> crecimiento, tanto a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong>actividad en <strong>de</strong>terminados sectores como a causa d<strong>el</strong> paso d<strong>el</strong> tiempo, que “<strong>de</strong>precia” <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>sy conocimientos <strong>de</strong> los trabajadores que están en paro durante un <strong>la</strong>rgo periodo.A<strong>de</strong>más <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ha generado un parón generalizado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones, por lo que casitodas <strong>la</strong>s economías se enfrentarán al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> obsolescencia d<strong>el</strong> capital y, en <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong>a energía, <strong>el</strong> insuficiente crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones podría generar aumentos d<strong>el</strong> preciod<strong>el</strong> petróleo si <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda se recupera y no se han acometido los proyectos necesarios en lossectores <strong>de</strong> extracción y refino. Unos mayores precios energéticos reducirían <strong>el</strong> potencial <strong>de</strong>crecimiento a través d<strong>el</strong> aumento <strong>de</strong> los costes en todos los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, también hay motivos para pensar en que en <strong>el</strong>futuro habrá un menor crecimiento. Por una parte, cuando <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> que<strong>de</strong> superada es previsibleque los tipos <strong>de</strong> interés a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo se incrementen, tanto por <strong>el</strong> aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>udapública como porque <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s monetarias quieran evitar los riesgos inf<strong>la</strong>cionarios y <strong>la</strong>aparición <strong>de</strong> nuevas burbujas. Esto supondrá un mayor coste <strong>de</strong> financiación para <strong>el</strong> sectorprivado, que tendrá un impacto negativo sobre <strong>el</strong> crecimiento.A<strong>de</strong>más, los consumidores estadouni<strong>de</strong>nses, que llevan décadas siendo <strong>el</strong> motor <strong>de</strong> <strong>la</strong>economía mundial, reducirán su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> gasto y aumentarán su tasa <strong>de</strong> ahorro porque estánenormemente en<strong>de</strong>udados y porque <strong>la</strong> <strong>de</strong>bacle inmobiliaria ha reducido su riqueza neta.Como <strong>la</strong>s economías emergentes (sobre todo China) todavía tienen tasas <strong>de</strong> ahorro muy<strong>el</strong>evadas y Alemania y Japón no parece que vayan a incrementar su <strong>de</strong>manda interna ni susexportaciones, no habrá quien recoja <strong>el</strong> testigo d<strong>el</strong> consumidor norteamericano, por lo qu<strong>el</strong>a economía mundial tendrá que ajustarse a un menor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> gasto sin una locomotora quetire <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda 2 .Volviendo al punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, pero con una perspectiva <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo,<strong>el</strong> envejecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción va a empezar a tener un impacto sobre <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> crecimiento económico y sobre <strong>la</strong>s cuentas públicas a mitad <strong>de</strong> esta década, impactoque se profundizará entre 2020 y 2030. El envejecimiento reducirá <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción activa enEuropa, así como <strong>el</strong> dinamismo y <strong>la</strong> capacidad innovadora <strong>de</strong> trabajadores y empresas (téngaseen cuenta que los trabajadores r<strong>el</strong>ativamente jóvenes tien<strong>de</strong>n a ser más productivos,más innovadores y menos aversos al riesgo). Por tanto, <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ComisiónEuropea prevén que <strong>el</strong> crecimiento potencial <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> unos veinteaños esté alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 1,5%, casi un punto porcentual por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ten<strong>de</strong>ncia actual.Pue<strong>de</strong> parecer poco, pero una diferencia <strong>de</strong> un punto porcentual mantenida a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong>os años supone per<strong>de</strong>r varias posiciones en <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n mundial respecto a otros países, sobretodo los emergentes.2Se estima que a consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> los consumidores estadouni<strong>de</strong>nses <strong>de</strong>jarán <strong>de</strong> gastar unos 800.000 millones<strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res al año, aproximadamente <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong> PIB español.36VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión EuropeaA continuación volvemos al corto y medio p<strong>la</strong>zo para estudiar los instrumentos con losque cuenta <strong>la</strong> Unión Europea para fomentar <strong>el</strong> crecimiento potencial evitando así, en <strong>la</strong>medida <strong>de</strong> lo posible, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> posiciones r<strong>el</strong>ativas en peso económico respecto al restod<strong>el</strong> mundo.c) El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas económicas: <strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> Estabilidad yCrecimiento y <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> LisboaLos instrumentos con los que cuenta <strong>la</strong> Unión para fomentar un crecimiento equilibradoy sostenible y, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo posible, <strong>el</strong>evado, son tres: <strong>la</strong> política monetaria única d<strong>el</strong> BCE en<strong>la</strong> zona euro, que en buena medida marca <strong>la</strong> política monetaria d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países <strong>de</strong> Europacontinental (no así <strong>la</strong> d<strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra, que al ser <strong>la</strong> tercera moneda d<strong>el</strong> mundo pue<strong>de</strong>actuar <strong>de</strong> forma más in<strong>de</strong>pendiente); <strong>la</strong> política fiscal <strong>de</strong> los Estados miembros, coordinadabajo <strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> Estabilidad y Crecimiento; y <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> reformas estructurales o políticaseconómicas que afectan a <strong>la</strong> oferta, muy débilmente coordinadas bajo <strong>el</strong> paraguas d<strong>el</strong>a Estrategia <strong>de</strong> Lisboa.Como hemos visto, <strong>la</strong>s tres patas <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica han reaccionado a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong><strong>financiera</strong>, que ha causado un proceso <strong>de</strong> revisión <strong>de</strong> los instrumentos existentes en políticafiscal y <strong>de</strong> reformas estructurales, que es lo que vemos a continuación.1) El Pacto <strong>de</strong> Estabilidad y CrecimientoEl Pacto <strong>de</strong> Estabilidad se creó al objeto <strong>de</strong> corregir <strong>el</strong> sesgo <strong>de</strong>ficitario <strong>de</strong> los gobiernos<strong>de</strong> los Estados miembros y fomentar <strong>la</strong> consolidación fiscal en países que iban a compartir<strong>el</strong> mismo tipo <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> referencia. Contiene dos partes. La primera es lo que se conocecomo “brazo preventivo”, que consta <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> procedimientos en los que <strong>la</strong> Comisión y<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> Estados miembros supervisan <strong>la</strong> política fiscal <strong>de</strong> cada país para prevenir a tiempoque incurra en déficit <strong>de</strong>masiado <strong>el</strong>evados. Esta parte no prevé multas, sino que se basa en<strong>la</strong> presión que sea capaz <strong>de</strong> ejercer <strong>el</strong> sistema institucional sobre <strong>el</strong> país en cuestión. La otraparte, l<strong>la</strong>mada “brazo sancionador”, es <strong>la</strong> más ampliamente conocida. Prevé <strong>la</strong> imposición<strong>de</strong> medidas obligatorias y hasta multas si un país no hace ningún esfuerzo por corregir undéficit que se consi<strong>de</strong>re “excesivo”. Así, cuando <strong>el</strong> déficit sobrepasa <strong>el</strong> 3% d<strong>el</strong> PIB, se abre unexpediente <strong>de</strong> déficit excesivo y comienzan a contar los p<strong>la</strong>zos para corregirlo bajo una serie<strong>de</strong> condiciones, flexibilizadas en <strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong> Pacto que se hizo en 2005 (Crespo 2007a).Esta parte d<strong>el</strong> Pacto está mucho más pautada y reg<strong>la</strong>mentada que <strong>la</strong> primera, ya que en <strong>el</strong>caso <strong>de</strong> países miembros d<strong>el</strong> euro <strong>el</strong> incumplimiento reiterado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recomendaciones pued<strong>el</strong>legar a <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> multas, lo cual no suce<strong>de</strong> en <strong>el</strong> brazo preventivo d<strong>el</strong> Pacto.Ha habido un intenso <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong>s justificaciones d<strong>el</strong> acuerdo (véase, por ejemplo,Eichengreen y Wyplosz, 1998). En general, se basan en que unos déficit <strong>de</strong>masiado <strong>el</strong>evadosprovocarían aumentos en <strong>el</strong> coste <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda pública, lo que afectaríaa todos los miembros, sea cual fuere su situación fiscal. También habría riesgo <strong>de</strong> que una<strong>de</strong>uda <strong>el</strong>evada en todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión provocara presiones políticas para que <strong>el</strong> BCEmantuviera los tipos <strong>de</strong> interés bajos y, por tanto, se registrara un incremento in<strong>de</strong>seable <strong>de</strong>VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-937


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinberg<strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción. La <strong>crisis</strong> y <strong>el</strong> salto en <strong>la</strong> ratio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda pública que <strong>la</strong> ha seguido, así como<strong>la</strong>s perspectivas d<strong>el</strong> impacto d<strong>el</strong> envejecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción en <strong>la</strong>s cuentas públicas, hanvu<strong>el</strong>to a dar máxima actualidad a estas justificaciones.La otra justificación importante, que sigue hoy día en vigor, hace referencia a que lospaíses <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro han renunciado a <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio y a <strong>la</strong> políticamonetaria propia sabiendo que los ciclos económicos no están sincronizados (por ejemplo,España ha vivido un boom durante más <strong>de</strong> una década, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1995 hasta bien entrado 2008,mientras que otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro registraban tasas <strong>de</strong> crecimiento mucho más débiles,y los tipos <strong>de</strong> interés eran iguales para todos <strong>el</strong>los). Por tanto, <strong>de</strong>ben alcanzar una situaciónfiscal saneada para tener suficiente margen <strong>de</strong> maniobra ante <strong>el</strong> ciclo y los posibles efectosprocíclicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria. En <strong>de</strong>finitiva, <strong>el</strong> presupuesto <strong>de</strong>be estar libre <strong>de</strong> pesadascargas <strong>financiera</strong>s y <strong>de</strong> “<strong>de</strong>slices” no contro<strong>la</strong>dos d<strong>el</strong> gasto público para po<strong>de</strong>r permitir <strong>el</strong>funcionamiento <strong>de</strong> los estabilizadores automáticos cuando llegue <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> hacerlo(como durante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> 2008-09). Se <strong>de</strong>be po<strong>de</strong>r incurrir en déficit en situación <strong>de</strong> recesión,lo cual <strong>de</strong>be ser compensado con <strong>la</strong> obtención <strong>de</strong> un superávit en época <strong>de</strong> expansióneconómica para impedir que <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda vaya esca<strong>la</strong>ndo posiciones.Ahora bien, <strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> Estabilidad no ha conseguido este último objetivo: <strong>la</strong> obtención <strong>de</strong>superávit en época <strong>de</strong> expansión. Como mucho, ha logrado incentivar a los Estados miembrosa que mantuvieran un saldo equilibrado o ligeramente positivo. Otro problema d<strong>el</strong> Pacto hasido que se centra excesivamente en variables fiscales. Por <strong>el</strong>lo, conviene ampliarlo (al menos<strong>el</strong> brazo preventivo d<strong>el</strong> Pacto) para que sea más completo y tenga en cuenta aspectos como <strong>la</strong>inf<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong> déficit exterior o los <strong>de</strong>sequilibrios financieros. Se ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>el</strong> enfoqued<strong>el</strong> brazo preventivo d<strong>el</strong> Pacto era <strong>de</strong>masiado estrecho al no tener en cuenta estos aspectos yque, en este sentido, no contribuyó a fomentar un crecimiento equilibrado.Por otra parte, un aspecto muy positivo que está teniendo gran r<strong>el</strong>evancia durante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>fue <strong>la</strong> flexibilización d<strong>el</strong> Pacto en 2005, estableciendo límites variables para <strong>la</strong> correcciónd<strong>el</strong> déficit según <strong>la</strong>s circunstancias económicas. Esto ha permitido que, a pesar d<strong>el</strong> enormecambio que ha supuesto <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> para <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuentas públicas, <strong>el</strong> Pacto siguierasiendo <strong>el</strong> instrumento <strong>de</strong> referencia en <strong>el</strong> ámbito europeo. Es más, como hemos visto en <strong>la</strong>sección anterior, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que en <strong>el</strong> futuro cercano <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s finanzaspúblicas se va a orientar hacia <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> normas simi<strong>la</strong>res a niv<strong>el</strong> nacional (porejemplo, Alemania ha aprobado ya una reg<strong>la</strong> fiscal simi<strong>la</strong>r al Pacto y en otros países, comoEspaña, cabe esperar reformas para utilizar mejor <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s existentes).2) La Estrategia <strong>de</strong> LisboaLa Estrategia <strong>de</strong> Lisboa es <strong>el</strong> mecanismo <strong>de</strong> fomento y supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas económicasestructurales o <strong>de</strong> oferta que ponen en práctica los Estados miembros. Incluye <strong>la</strong>sr<strong>el</strong>ativas al mercado <strong>de</strong> trabajo, liberalización <strong>de</strong> mercados <strong>de</strong> bienes y servicios, calidad<strong>de</strong> <strong>la</strong>s finanzas públicas, envejecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y políticas públicas (en concreto,pensiones y sanidad) y políticas <strong>de</strong> fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> educacióny <strong>la</strong> inversión en I+D hasta <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> competencia. Es especialmenteimportante para los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro, ya que al compartir <strong>la</strong> moneda y <strong>la</strong> política38VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europeamonetaria están más integrados y cada uno experimenta un mayor impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticaseconómicas d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los socios. A<strong>de</strong>más, al haber renunciado a <strong>la</strong> política monetaria ycambiaria propias a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>europea</strong>, necesitan, más que ningún otro, mercados flexiblescapaces <strong>de</strong> adaptarse a los shocks sin po<strong>de</strong>r recurrir a dichos instrumentos. Este objetivorequiere <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>cidida <strong>de</strong> reformas estructurales (Aghion et al. 2008, De Grauwe2007, Comisión Europea 2008a, Sapir 2008).De acuerdo con <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa que ha estado en vigor durante esta década, se veníanaprobando una serie <strong>de</strong> documentos plurianuales orientativos a niv<strong>el</strong> europeo, en función<strong>de</strong> los cuales los Estados miembros redactaban unos programas que recogían sus objetivos enestas políticas y explicaban en qué medida <strong>la</strong>s reformas que los gobiernos <strong>de</strong>seaban aplicariban a fomentar <strong>el</strong> crecimiento potencial. Posteriormente, <strong>de</strong> forma paral<strong>el</strong>a a como se haceen <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal, <strong>la</strong> Comisión Europea y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> Estados miembrossupervisaban <strong>el</strong> cumplimiento <strong>de</strong> dichos compromisos. Finalmente, se emitían recomendacionestodos los años <strong>de</strong>stinadas a incentivar su cumplimiento.Se trataba <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> inspiración simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> supervisión bajo <strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> Estabilidadpero con mucho menos impacto en <strong>la</strong> práctica. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones ha sido <strong>la</strong> insuficientec<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> los objetivos; también se aduce <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> objetivos económicos y <strong>de</strong> otraíndole que entraron en <strong>el</strong> paquete <strong>de</strong> supervisión, lo cual impedía emitir un mensaje c<strong>la</strong>roque <strong>el</strong> público pudiera seguir; por último, está <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que es mucho más difícil medirlos avances en <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas estructurales que en <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> consolidaciónfiscal. Esto se <strong>de</strong>be, por una parte, a que en <strong>el</strong> primero <strong>la</strong>s reformas tienen impacto sobre <strong>el</strong>crecimiento a medio p<strong>la</strong>zo, mientras que en <strong>la</strong> política fiscal los avances se observan <strong>de</strong> unaño a otro. Y, por otra parte, a que es difícil medir qué proporción d<strong>el</strong> crecimiento económicoregistrado se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas reformas u otras, mientras que en políticafiscal los objetivos e indicadores r<strong>el</strong>evantes están más acotados.Sin embargo, <strong>la</strong> principal razón que explica que no haya tenido éxito a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> incentivara los Estados miembros a realizar <strong>la</strong>s reformas es que este mecanismo no pue<strong>de</strong> saltar porencima <strong>de</strong> los intereses nacionales que se oponen a <strong>la</strong>s reformas: dichas reformas se siguenentendiendo en c<strong>la</strong>ve exclusivamente nacional, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> que <strong>la</strong> globalizacióny <strong>la</strong> integración económica <strong>europea</strong> hayan aumentado <strong>la</strong> urgencia <strong>de</strong> realizar<strong>la</strong>s. Se trata d<strong>el</strong>talón <strong>de</strong> Aquiles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica: <strong>la</strong>srecomendaciones <strong>de</strong> realizar estas reformas son constantemente repetidas y acto seguidoignoradas. Por <strong>el</strong>lo, por poco que haya podido hacer <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa para impulsar<strong>la</strong>s reformas estructurales, <strong>la</strong> supervisión <strong>europea</strong> en este campo seguirá siendo una piezafundamental <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza económica <strong>europea</strong>.3) ¿Un nuevo sistema <strong>de</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas económicas?La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa se fijó como objetivo que <strong>el</strong> año 2010 <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong> fuera<strong>la</strong> más competitiva d<strong>el</strong> mundo basada en <strong>el</strong> conocimiento. Toca a su fin <strong>el</strong> año que viene ylos resultados no han sido los esperados. Así, durante <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UniónEuropea en <strong>el</strong> primer semestre <strong>de</strong> 2010 será necesario revisar<strong>la</strong> y aprobar un nuevo enfoqueen función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas que realice <strong>el</strong> nuevo Colegio <strong>de</strong> Comisarios europeos. CabeVIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-939


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinbergesperar que se proponga una fusión parcial entre <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal bajo <strong>el</strong>Pacto <strong>de</strong> Estabilidad y <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas estructurales.Los incentivos políticos existentes en <strong>el</strong> actual entramado institucional no son suficientespara impulsar <strong>la</strong>s reformas estructurales. En este caso, <strong>el</strong> argumento tradicional <strong>de</strong> “exigencia<strong>de</strong> Brus<strong>el</strong>as”, que en muchas ocasiones ha servido <strong>de</strong> anc<strong>la</strong> estratégica en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>política fiscal, no ha servido para impulsar toda una gama <strong>de</strong> reformas que son necesarias enEuropa. La estructura <strong>de</strong> supervisión existente ha funcionado mejor en los aspectos en losque Brus<strong>el</strong>as (Comisión y Consejo) tienen más po<strong>de</strong>r. Por <strong>el</strong>lo, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que se hanobtenido mejores resultados d<strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> Estabilidad (en primer lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte correctivay en segundo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> preventiva), que <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa.Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuentes <strong>de</strong> esta asimetría en <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r en Brus<strong>el</strong>as se va a solventar con <strong>la</strong>entrada en vigor d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa, porque éste equipara <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión en<strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> reformas estructurales al que tiene en <strong>la</strong> supervisión fiscal, permitiéndoleemitir advertencias directas y enviar al Consejo propuestas en vez <strong>de</strong> recomendaciones (<strong>la</strong>spropuestas requieren un menor número <strong>de</strong> Estados miembros para aprobar<strong>la</strong>s, mientras queen <strong>la</strong>s recomendaciones es necesario un <strong>el</strong>evado consenso para aprobar<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> forma quetien<strong>de</strong>n a ser más generales). Por otra parte, no po<strong>de</strong>mos olvidar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que jugará <strong>el</strong> nuevoConsejo Europeo <strong>de</strong> Riesgo Sistémico, dotado <strong>de</strong> una gran in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia y que podrá emitirrecomendaciones a los Estados miembros.En principio, será en <strong>el</strong> Consejo Europeo <strong>de</strong> marzo, bajo presi<strong>de</strong>ncia españo<strong>la</strong>, cuandose acuer<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s principales líneas orientativas que <strong>de</strong>finan <strong>la</strong> nueva estructura <strong>de</strong> supervisión<strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica en <strong>la</strong> Unión. Para este sistema parece ir perfilándose <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong>UE2020. Posiblemente tenga dos objetivos. El primero será profundizar en <strong>de</strong>terminadosaspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> supervisión fiscal atendiendo a temas que no estaban suficientemente tratadoshasta ahora, según hemos visto, como los <strong>de</strong>sequilibrios macroeconómicos (boom inmobiliario,<strong>de</strong>sequilibrio externo, pérdida <strong>de</strong> competitividad, crecimiento excesivo d<strong>el</strong> crédito,etc.). El segundo, será integrar ambos procesos <strong>de</strong> supervisión para intentar otorgarle másvisibilidad al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas estructurales.El riesgo <strong>de</strong> esta nueva estructura <strong>de</strong> supervisión es que los Estados miembros percibantodas <strong>la</strong>s recomendaciones <strong>europea</strong>s que se <strong>de</strong>rivan d<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticaseconómicas como i<strong>de</strong>as ajenas y no <strong>la</strong>s integren en sus objetivos <strong>de</strong> política económica(pérdida <strong>de</strong> ownership o autoría nacional), como venía sucediendo con <strong>la</strong>s recomendaciones<strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa. Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> quizá permita que se sortee este problema.Las <strong>crisis</strong> tien<strong>de</strong>n a facilitar <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones difíciles sobre reformas económicas, yaque los gobiernos obtienen <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> los votantes para cambiar <strong>la</strong> situación.La fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas comunitarias en ámbitos que son competencia <strong>de</strong> los Estadosmiembros <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> que se sustenten en un procedimiento visible y tan generalmente aceptadoque incumplirlo tenga un coste político para los gobiernos <strong>de</strong> los Estados miembros.Como no se trata más que <strong>de</strong> recomendaciones y opiniones emitidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Brus<strong>el</strong>as (ya sean<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Consejo) <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve es que los votantes perciban comoun <strong>de</strong>sacierto <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que los gobiernos no <strong>la</strong>s sigan (Crespo 2007a). Si <strong>la</strong> situación económicaes benigna, habrá menos votantes que atiendan a dichas recomendaciones <strong>europea</strong>s,pero si es una situación <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> se pue<strong>de</strong> maximizar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recomendaciones. Por40VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea<strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> coinci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> con <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa pue<strong>de</strong> dar razonespara ser optimista.Vistos los retos que supone <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> para <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro en aspectos <strong>de</strong>política económica internos po<strong>de</strong>mos pasar a estudiar varios aspectos externos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación<strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro hasta <strong>la</strong> representación exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión económica y monetariay <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> euro como moneda <strong>de</strong> reserva mundial.d)Criterios <strong>de</strong> adhesión a <strong>la</strong> zona euroLa moneda común ha proporcionado a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro una estabilidad macroeconómicay <strong>financiera</strong> sin prece<strong>de</strong>ntes y, al reducir los tipos <strong>de</strong> interés, ha sido una d<strong>el</strong>as c<strong>la</strong>ves d<strong>el</strong> fuerte crecimiento <strong>de</strong> los últimos quince años. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> euro ha sido <strong>la</strong>mejor protección contra <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong>s y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>valuaciones que golpearon al SistemaMonetario Europeo durante <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> los años noventa (Isb<strong>el</strong>l y Steinberg 2009).En época <strong>de</strong> turbulencias <strong>financiera</strong>s se han vu<strong>el</strong>to a poner <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong>s ventajas <strong>de</strong> pertenecera una zona <strong>de</strong> moneda fuerte exenta <strong>de</strong> ataques especu<strong>la</strong>tivos. Dinamarca y Sueciase rep<strong>la</strong>ntean su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> mantenerse fuera d<strong>el</strong> euro y para los países d<strong>el</strong> Este <strong>de</strong> Europaque todavía no lo han adoptado <strong>la</strong> entrada se convierte en un objetivo prioritario (sobre tododados los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> en<strong>de</strong>udamiento en euros, que son una bomba <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ojería en regímenes<strong>de</strong> tipo <strong>de</strong> cambio fijo).Pero <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> adhesión siguen siendo los criterios <strong>de</strong> convergencia nominal, fiscalesy monetarios acordados en <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Maastricht y bajo los cuales se han hecho <strong>la</strong>s sucesivasampliaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro. El Eurogrupo ha insistido en innumerables ocasiones enque para entrar en <strong>la</strong> zona euro es obligatorio cumplirlos. A<strong>de</strong>más, los países que han tenidoque plegarse a <strong>el</strong>los para entrar (los <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera oleada en 1999 y posteriormente Grecia,Chipre, Malta, Eslovenia y Eslovaquia) se resisten a que se revisen.Por <strong>de</strong>stacar algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s críticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que han sido objeto los Criterios <strong>de</strong> Maastricht o<strong>de</strong> convergencia nominal, cabe mencionar <strong>la</strong>s <strong>de</strong> arbitrariedad e irr<strong>el</strong>evancia. Fueron diseñadospara otro momento, cuando en los años 90 <strong>la</strong> prioridad era incentivar <strong>la</strong> contención fiscal yobligar a los países <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> marco alemán a adoptar un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> monedafuerte en <strong>el</strong> que tanto <strong>el</strong> banco central como <strong>el</strong> gobierno o los agentes sociales internalizaranlos condicionantes <strong>de</strong> una zona monetaria estable (con reducida inf<strong>la</strong>ción y estabilidad d<strong>el</strong>tipo <strong>de</strong> cambio): aumentos sa<strong>la</strong>riales en línea con <strong>el</strong> incremento <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, políticafiscal responsable y política monetaria in<strong>de</strong>pendiente.Los dos criterios más criticables son los monetarios, que tratan <strong>de</strong> llevar a un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong>moneda fuerte: <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción no ha <strong>de</strong> ser superior a “<strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los tres países<strong>de</strong> <strong>la</strong> UE con una tasa más baja más 1,5 puntos porcentuales”, y se ha <strong>de</strong> mantener <strong>la</strong> monedaligada al euro <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> unas bandas durante dos años en lo que se conoce como <strong>el</strong> MecanismoEuropeo <strong>de</strong> Tipos <strong>de</strong> Cambio 2 (ERM-II, en inglés). Son criterios poco r<strong>el</strong>evantes para paísesmuy pequeños y abiertos económicamente, don<strong>de</strong> so<strong>la</strong>mente parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económicatranscurre en moneda local y <strong>el</strong> resto se <strong>de</strong>nomina en euros; don<strong>de</strong>, en <strong>de</strong>finitiva, los bancoscentrales no tienen mucho control sobre <strong>la</strong>s variables económicas, ni interesa que inviertancapital político en construir credibilidad antiinf<strong>la</strong>cionista, ya que <strong>el</strong> objetivo no será nuncaVIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-941


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinbergque sus monedas floten libremente (Crespo 2009a). A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong> cambio esespecialmente difícil <strong>de</strong> cumplir en época <strong>de</strong> turbulencias <strong>financiera</strong>s.Por otra parte, los criterios <strong>de</strong> convergencia nominal no indican nada sobre <strong>la</strong> preparaciónque tiene <strong>la</strong> economía real <strong>de</strong> un país candidato para pertenecer al euro. Dicha preparaciónconsistiría, por una parte, en tener unas instituciones <strong>de</strong> gobierno y <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das(capacidad administrativa, buena política <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> competencia, un ciclo presupuestarioriguroso, transparencia en <strong>la</strong>s instituciones estadísticas, etc.), así como en tener mercadosflexibles. La flexibilidad <strong>de</strong> los mercados se refiere a mercados <strong>de</strong> trabajo no segmentados,mercados <strong>de</strong> vivienda que permitan <strong>el</strong> movimiento <strong>de</strong> los trabajadores y mercados <strong>de</strong> bienes,y sobre todo, <strong>de</strong> servicios con capacidad <strong>de</strong> adaptación.Como es habitual, <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> revisar los criterios <strong>de</strong> entrada sería cuáles establecer.Han <strong>de</strong> ser criterios con vocación <strong>de</strong> permanencia, para lo cual <strong>de</strong>berían servir para medir <strong>la</strong>salud económica <strong>de</strong> un país. Por <strong>el</strong>lo, <strong>de</strong>safortunadamente, si los nuevos Estados miembrossolicitan <strong>la</strong> entrada ahora, <strong>la</strong> mayoría tampoco conseguirían aprobar, así que no tiene sentidocambiarlos en este momento. La alternativa, que tampoco parece excesivamente factible ni<strong>de</strong>seable, sería quitar <strong>de</strong> un plumazo todo criterio <strong>de</strong> adhesión, y que simplemente <strong>el</strong> país quesolicite entrar tenga acceso. En <strong>de</strong>finitiva, <strong>el</strong> status quo parece estable aunque no resu<strong>el</strong>vealgunos <strong>de</strong> los problemas que están sobre <strong>la</strong> mesa.e)Representación externa <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euroOtra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza económica <strong>europea</strong> que se ha puesto <strong>de</strong> manifiestodurante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> representación exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro. La representaciónexterior incluye, por una parte, <strong>la</strong> comunicación sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio d<strong>el</strong> euro respecto a<strong>la</strong>s principales monedas d<strong>el</strong> mundo y, por otra, <strong>la</strong> unidad d<strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> los países miembrosd<strong>el</strong> euro en foros internacionales como <strong>el</strong> FMI, <strong>el</strong> Banco Mundial, y, sobre todo durante <strong>la</strong>actual <strong>crisis</strong>, <strong>el</strong> G-20.La comunicación sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio d<strong>el</strong> euro correspon<strong>de</strong> al Consejo ECOFIN en <strong>la</strong>medida en que es <strong>el</strong> Consejo competente para tomar <strong>de</strong>cisiones sobre <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong> euro trashaber consultado al BCE (para que dichas <strong>de</strong>cisiones no vayan en contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong>estabilidad <strong>de</strong> precios). Sin embargo, en <strong>el</strong> ECOFIN hay miembros que no forman parte d<strong>el</strong>a UEM. Por <strong>el</strong>lo, quien se encarga <strong>de</strong> dicha comunicación es <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte d<strong>el</strong> Eurogrupo,Jean C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Juncker, Primer Ministro <strong>de</strong> Luxemburgo.Esta división d<strong>el</strong> trabajo tiene <strong>de</strong>sventajas. Primero, hasta que entre en vigor <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong>Lisboa <strong>el</strong> Eurogrupo es puramente informal, e incluso cuando entre en vigor, seguirá sin seruna institución comunitaria. Segundo, y más importante, <strong>la</strong>s características que políticamentepermiten a una persona ser presi<strong>de</strong>nte d<strong>el</strong> Eurogrupo (principalmente, ser <strong>de</strong> un país pequeñopara no <strong>de</strong>spertar susceptibilida<strong>de</strong>s entre los socios más gran<strong>de</strong>s y tener un sesgo hacia <strong>el</strong>conocimiento técnico <strong>de</strong> economía) son <strong>la</strong>s mismas que le restan visibilidad internacional alprincipal comunicador d<strong>el</strong> euro. El resultado es que <strong>la</strong> comunicación sobre <strong>el</strong> euro terminaestando informalmente dividida con otra serie <strong>de</strong> personas.Por ejemplo, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras d<strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte d<strong>el</strong> BCE, actualmente Jean-C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Trichet, pue<strong>de</strong>ninterpretarse como indicaciones sobre <strong>el</strong> valor euro-dó<strong>la</strong>r <strong>de</strong>seado, y, en todo caso, sus42VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea<strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> política monetaria influirán en dicho tipo <strong>de</strong> cambio, aunque no sea su objetivolegalmente. Otra persona que podría ser <strong>el</strong> comunicador externo sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio sería <strong>el</strong>Comisario <strong>de</strong> Asuntos Económicos y Monetarios. Sin embargo, los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisiónhan <strong>de</strong> actuar <strong>de</strong> mutuo acuerdo (se trata <strong>de</strong> un órgano colegiado), y no todos los países “representados”en él (los comisarios no <strong>de</strong>ben representar a su país <strong>de</strong> origen pero en <strong>la</strong> prácticaasí se percibe) son miembros d<strong>el</strong> euro. A<strong>de</strong>más, se trata <strong>de</strong> un cargo que no tiene po<strong>de</strong>r paravariar <strong>el</strong> valor euro-dó<strong>la</strong>r más allá d<strong>el</strong> que pueda provenir <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación al público. Aúnotra opción sería que <strong>la</strong> comunicación estuviera en manos d<strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> turno, pero notodos serán miembros d<strong>el</strong> euro; con <strong>el</strong>lo se pasaría al próximo presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> turno que sí seamiembro d<strong>el</strong> euro, lo cual no ac<strong>la</strong>ra frente a terceros países quién es <strong>el</strong> interlocutor.Por todo <strong>el</strong>lo, termina consi<strong>de</strong>rándose representante d<strong>el</strong> euro en <strong>el</strong> exterior a cualquiera queemita una opinión en <strong>de</strong>terminado momento (con gran frecuencia, <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Francia),con <strong>la</strong> consiguiente confusión y explicación recurrente al público sobre quién está realmentecapacitado para hab<strong>la</strong>r en nombre <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> zona euro.Por otra parte, Europa continúa <strong>de</strong>batiendo sobre qué forma ha <strong>de</strong> adoptar su comunicaciónexterna en instituciones <strong>financiera</strong>s internacionales u otros grupos como <strong>el</strong> G-20. En <strong>el</strong>FMI, por ejemplo, se <strong>de</strong>bate <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace tiempo <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuotas, en <strong>la</strong> que los paíseseuropeos per<strong>de</strong>rán po<strong>de</strong>r respecto a los países emergentes. En este contexto, se ha p<strong>la</strong>nteado<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> fusionar <strong>la</strong>s sil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro creando una “sil<strong>la</strong> única”, que tendría unpo<strong>de</strong>r simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong> sil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Estados Unidos. El problema radica en que para <strong>el</strong>lo, los paísescon sil<strong>la</strong> permanente <strong>de</strong>berían renunciar a <strong>el</strong><strong>la</strong> y no <strong>de</strong>sean hacerlo. A<strong>de</strong>más, se p<strong>la</strong>ntea<strong>el</strong> problema <strong>de</strong> alcanzar una posición común <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro para que <strong>de</strong>fienda dicha sil<strong>la</strong>única. Vistas <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> coordinar una posición común <strong>europea</strong> en política exterior,esto no es siempre factible.f)La propuesta d<strong>el</strong> Tesoro único europeoAnte <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> han surgido voces que rec<strong>la</strong>man <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un tesoro único para <strong>la</strong> zonaeuro capaz <strong>de</strong> coordinar los rescates financieros y empresariales y eventualmente emitir <strong>de</strong>udapública para toda <strong>la</strong> zona euro (Mu<strong>la</strong>s 2009). Los problemas <strong>de</strong> dicha propuesta radican, pormencionar solo algunos, en <strong>la</strong> profundización d<strong>el</strong> problema <strong>de</strong> cómo y quién rescata a Estadoso instituciones <strong>europea</strong>s en momentos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>, en <strong>la</strong> gran pregunta, aún sin resolver, sobre<strong>el</strong> origen <strong>de</strong> los recursos para financiar dicho Tesoro único, en cómo se articu<strong>la</strong>ría un tesoro<strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro con <strong>el</strong> presupuesto d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión y, como mínimo, en <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>legitimidad <strong>de</strong> dicho tesoro en un contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigual “euroentusiasmo” entre los votantes<strong>de</strong> los Estados miembros.El caso concreto d<strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> rescate se refiere al riesgo <strong>de</strong> que algún Estado miembrolleve a cabo su política fiscal presuponiendo que, en caso <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r hacer frente a susobligaciones ante, por ejemplo, <strong>el</strong> shock presupuestario d<strong>el</strong> envejecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,otros Estados acudirán en su rescate. Como consecuencia, los mercados financieros asignaríanprimas <strong>de</strong> riesgo más altas a todos los Estados miembros, aumentando <strong>el</strong> coste <strong>de</strong> financiacióntanto d<strong>el</strong> país con política fiscal impru<strong>de</strong>nte como <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más. En principio, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>un Tesoro único profundizaría este problema.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-943


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico SteinbergEn <strong>el</strong> fondo, <strong>la</strong> razón principal por <strong>la</strong> que los europeístas proponen <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> unTesoro único europeo es para tener un emisor que colocaría en los mercados internacionalesun bono europeo, lo cual fortalecería <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> que <strong>el</strong> euro se convirtiera en unamoneda <strong>de</strong> reserva internacional capaz <strong>de</strong> rivalizar con <strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r. A continuación analizamoscon <strong>de</strong>talle este tema.g)El euro como moneda globalUna década <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su creación, <strong>el</strong> euro se ha convertido en <strong>el</strong> único rival d<strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r yen po<strong>de</strong>roso activo para <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> política exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea (Aghion et al.2008, Pisani Ferry y Posen 2009). Aunque ante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> se ha producido una “huida hacia <strong>la</strong>seguridad”, que ha apreciado <strong>la</strong> moneda estadouni<strong>de</strong>nse, <strong>el</strong> euro se está mostrando como <strong>la</strong>única alternativa al dó<strong>la</strong>r en tiempos <strong>de</strong> incertidumbre (<strong>la</strong> libra se está <strong>de</strong>preciando <strong>de</strong> formavertiginosa y <strong>el</strong> yuan chino todavía no es una moneda convertible). A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s actualesten<strong>de</strong>ncias macroeconómicas globales, que se caracterizan por <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado déficit por cuentacorriente, <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda externa estadouni<strong>de</strong>nse y por <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> economíajaponesa, sugieren que <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> euro no hará sino aumentar durante los próximos años.Esto no significa que vaya a ser capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>stronar al dó<strong>la</strong>r como única moneda <strong>de</strong> reservaglobal (Eichengreen 2009, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dehesa 2009). Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> abre <strong>la</strong> oportunidad<strong>de</strong> que poco a poco <strong>la</strong> hegemonía d<strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r sea sustituida por un sistema en <strong>el</strong> que coexistanvarias monedas internacionales.Ya son 16 los Estados miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea que han adoptado <strong>el</strong> euro comomoneda <strong>de</strong> curso legal. A excepción d<strong>el</strong> Reino Unido, que es más que probable que termineadoptando <strong>el</strong> euro en <strong>el</strong> futuro, todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más gran<strong>de</strong>s potencias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión se hanintegrado en <strong>la</strong> UEM. Ello ha creado por primera vez <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Guerra Mundial unfirme competidor al dó<strong>la</strong>r estadouni<strong>de</strong>nse, que aunque seguirá siendo <strong>la</strong> moneda hegemónicamundial irá perdiendo cuota <strong>de</strong> mercado, lo que reducirá parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> influencia políticay los privilegios monetarios con los que Estados Unidos ha contado durante <strong>la</strong> mayor parted<strong>el</strong> siglo XX. En un horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, posiblemente <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2030, <strong>el</strong> yuan chinotambién será un importante competidor d<strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r y d<strong>el</strong> euro. Pero esto no ocurrirá hastaque <strong>la</strong> economía china duplique su tamaño y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s opten por liberalizar <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong>cambio, abran su sistema financiero y comiencen a emitir activos <strong>de</strong>nominados en yuanesen los mercados internacionales.El dinero internacional cumple varias funciones, tanto para fines privados como públicos.Es un <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> valor en <strong>el</strong> que los individuos y <strong>la</strong>s empresas invierten y que sirve paraque los bancos centrales acumulen reservas. A<strong>de</strong>más es una unidad <strong>de</strong> cuenta, que sirve para<strong>de</strong>nominar <strong>el</strong> comercio internacional o para que los países (sobre todo aqu<strong>el</strong>los en vías en<strong>de</strong>sarrollo) fijen su tipo <strong>de</strong> cambio al <strong>de</strong> una moneda anc<strong>la</strong>. Por último una moneda internacionalsirve como medio <strong>de</strong> pago, tanto para transacciones comerciales privadas como paraintervenir en los mercados cambiarios, función que <strong>de</strong>sempeña <strong>el</strong> Banco Central.En <strong>el</strong> sistema monetario internacional existe una ten<strong>de</strong>ncia natural a que sólo unas pocasmonedas actúen como dinero internacional. Esta estructura oligopólica se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong>externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> red y economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>, que hacen que cuantos más actores estén utilizando44VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europeauna moneda <strong>de</strong>terminada, más aumente <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que otros utilicen esa misma monedaporque le resultará más cómodo, eficiente y barato (Cohen 2003, Eichengreen 2008). Así, históricamenteha habido una moneda hegemónica y algunas secundarias (habitualmente lí<strong>de</strong>resregionales) que permitían cierta diversificación en <strong>la</strong>s carteras <strong>de</strong> activos <strong>de</strong> individuos y bancoscentrales, por lo que se formaba una estructura piramidal <strong>de</strong> “dineros internacionales”. Durante<strong>el</strong> siglo XIX <strong>la</strong> moneda hegemónica fue <strong>la</strong> libra esterlina y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Guerra Mundial <strong>el</strong>dó<strong>la</strong>r estadouni<strong>de</strong>nse. Los cambios en <strong>la</strong> moneda hegemónica siempre han sido lentos <strong>de</strong>bido auna importante inercia que dificulta que una moneda emergente <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>ce a <strong>la</strong> lí<strong>de</strong>r. Por ejemplo,<strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r no superó a <strong>la</strong> libra esterlina hasta <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>cliveeconómico británico con respecto a Estados Unidos comenzó a principios d<strong>el</strong> siglo XX.En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> una moneda como dinero internacional <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>varias condiciones. Primero, <strong>de</strong>be estar respaldada por una economía fuerte, dinámica y <strong>de</strong>tamaño consi<strong>de</strong>rable, que a<strong>de</strong>más cuente con una cuota significativa d<strong>el</strong> comercio mundialy una buena gobernanza económica. Segundo, <strong>de</strong>be estar emitida por un banco central quecontrole <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción (para evitar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> los activos). Tercero, <strong>de</strong>be contar conamplios, profundos y líquidos mercados financieros en los que se emitan una gran variedad<strong>de</strong> instrumentos que permitan diversificar <strong>el</strong> riesgo a los inversores. Y por último (y aunquese trata <strong>de</strong> un <strong>el</strong>emento coyuntural y secundario) no <strong>de</strong>be esperarse una <strong>de</strong>preciación estructuralmente,por lo que su Estado emisor no <strong>de</strong>be tener una acumu<strong>la</strong>ción insostenible <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda,es <strong>de</strong>cir, no <strong>de</strong>be acumu<strong>la</strong>r déficit estructurales por cuenta corriente durante muchos años.A todas estas condiciones hay que añadir <strong>la</strong>s preferencias <strong>de</strong> los gobiernos y los <strong>el</strong>ementosgeoestratégicos, que pue<strong>de</strong>n dar lugar a <strong>de</strong>cisiones políticas por <strong>la</strong>s que se adopte <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>una moneda aunque no exista una justificación económica c<strong>la</strong>ra. Piénsese por ejemplo enIrán, que ven<strong>de</strong> su petróleo en euros o en Cuba, que grava <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.El cuadro 1 nos permite realizar una primera comparación <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> estos <strong>el</strong>ementosentre <strong>la</strong> zona euro, Estados Unidos y Japón. Es c<strong>la</strong>ro que <strong>el</strong> euro cumple <strong>la</strong>s condiciones necesarias(aunque no suficientes) para convertirse en moneda <strong>de</strong> reserva internacional (Posen2008). En particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> zona euro es <strong>la</strong> segunda economía d<strong>el</strong> mundo en PIB y su cuota d<strong>el</strong>as exportaciones mundiales supera a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Estados Unidos. A<strong>de</strong>más cuenta con un bancoCuadro 1Comparación internacional <strong>de</strong> indicadores c<strong>la</strong>ve (2009)Zona Euro Estados Unidos JapónPob<strong>la</strong>ción (millones) 340 304 127Porcentaje d<strong>el</strong> PIB mundial (PPA)* 16,8 20,6 6,3Porcentaje d<strong>el</strong> PIB mundial (a TC <strong>de</strong> mercado)* 23,4 22,3 8,1PIB per cápita (miles <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)* 38,8 47,6 38,2Exportaciones <strong>de</strong> bienes y servicios (% d<strong>el</strong> total mundial)17,9 9,9 6,1Ba<strong>la</strong>nza por cuenta corriente (% d<strong>el</strong> PIB) -0,9 -2,9 1,9Deuda Bruta (% sobre <strong>el</strong> PIB) 79,9 84,8 218,4Déficit Público (% d<strong>el</strong> PIB) 6,0 12,8 10,1* Dato correspondiente a 2008.Fuente: <strong>el</strong>aboración propia con datos <strong>de</strong> Eurostat y Fondo Monetario Internacional.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-945


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinbergcentral in<strong>de</strong>pendiente que se ha mostrado como un férreo <strong>de</strong>fensor <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> precios,incluso más que <strong>la</strong> Reserva Fe<strong>de</strong>ral estadouni<strong>de</strong>nse, que ante <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>udapodría sucumbir a <strong>la</strong> tentación <strong>de</strong> “inf<strong>la</strong>r” <strong>la</strong> moneda para reducir <strong>el</strong> valor real <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda. Ysi como sostiene Buiter (2009) <strong>el</strong> Reino Unido entien<strong>de</strong> que su interés a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo pasa porunirse a <strong>la</strong> moneda única, <strong>la</strong> zona euro superaría en PIB a Estados Unidos a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> tenera <strong>la</strong> City <strong>de</strong> Londres como su centro financiero, lo que aumentaría sensiblemente su uso enlos mercados privados <strong>de</strong> activos.Sin embargo, <strong>de</strong>bido al peso geopolítico y militar <strong>de</strong> Estados Unidos, al mayor crecimientopotencial <strong>de</strong> su economía y, sobre todo, a <strong>la</strong> importante inercia que dificulta <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong>una moneda hegemónica <strong>de</strong> reserva por otra, <strong>el</strong> euro todavía está lejos <strong>de</strong> alcanzar <strong>la</strong> cuota<strong>de</strong> mercado d<strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r, sobre todo en lo que respecta a <strong>la</strong>s reservas en divisas que mantienenlos bancos centrales (Posen 2009).Aún así, es importante seña<strong>la</strong>r que los datos apuntan a que su potencial <strong>de</strong> crecimientoes importante, al contrario <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> con <strong>el</strong> yen, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años noventa está perdiendocuota <strong>de</strong> mercado porque su gobierno ha optado por promover su <strong>de</strong>preciación parafomentar <strong>la</strong>s exportaciones (Eichengreen 2009). En comparación con <strong>el</strong> Banco Central <strong>de</strong>Japón, <strong>la</strong> política <strong>europea</strong> sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio d<strong>el</strong> euro-dó<strong>la</strong>r es <strong>de</strong> omisión benevolenteo “benign neglect”: se observa sin <strong>de</strong>saprobación <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda, pero no hayuna política pública sobre <strong>el</strong>lo.Des<strong>de</strong> su creación <strong>el</strong> euro logró tener un peso mayor al <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores monedasnacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro. Según <strong>la</strong>s estimaciones que realiza <strong>el</strong> FMI, <strong>el</strong> euro pasó<strong>de</strong> suponer menos d<strong>el</strong> 18% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas <strong>de</strong> los bancos centrales mundiales en 1999 a casi<strong>el</strong> 27% en 2008. Por su parte <strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r se sitúa en torno al 64% aunque lleva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2001 perdiendocuota y <strong>la</strong> libra arrebató al yen <strong>el</strong> tercer puesto, con <strong>el</strong> 4,4% 3 . A<strong>de</strong>más, según <strong>el</strong> FMI,en 2008 más <strong>de</strong> 40 países, <strong>la</strong> mayoría próximos geográfica y comercialmente a <strong>la</strong> zona euro,habían fijado <strong>de</strong> alguna forma su tipo <strong>de</strong> cambio al euro, lo que les obliga a tener reservas eneuros y aumenta <strong>la</strong> influencia política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión.A pesar <strong>de</strong> estos avances <strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r sigue dominando <strong>de</strong> forma c<strong>la</strong>ra los mercados internacionales<strong>de</strong> activos. A finales <strong>de</strong> 2008, <strong>el</strong> 45% <strong>de</strong> los títulos <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda estaban <strong>de</strong>nominadosen dó<strong>la</strong>res y sólo <strong>el</strong> 32% en euros, aunque <strong>el</strong> euro había aumentado su cuota en 12 puntos<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su creación, <strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r había perdido 5 puntos y <strong>el</strong> yen había bajado d<strong>el</strong> 18% en 1998al 8% en 2008 4 .En cualquier caso, existen dos <strong>el</strong>ementos que juegan a favor d<strong>el</strong> euro a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y quese han visto agudizados por <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global. Primero, <strong>el</strong> abultado déficit por cuentacorriente <strong>de</strong> Estados Unidos y <strong>la</strong> rápida acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública, que podría precipitaruna pérdida <strong>de</strong> confianza en <strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r que conduciría a un mayor peso d<strong>el</strong> euro en <strong>la</strong>s carteras3Como <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas <strong>de</strong> los bancos centrales no es pública no es posible saber con exactitud <strong>el</strong> porcentaje<strong>de</strong> cada moneda.4Véase <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dehesa (2009b) para una <strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> activos financieros <strong>de</strong>nominados en cadamoneda, así como para una comparación d<strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> euro y <strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r en términos <strong>de</strong> comercio, capitalización <strong>de</strong> mercadosbursátiles, peso en los mercados <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivados financieros y uso <strong>de</strong> billetes como medio <strong>de</strong> pago. El libro editadopor Pisani Ferry y Posen (2009) también compi<strong>la</strong> datos actualizados sobre estas y otras variables.46VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea<strong>de</strong> inversores y bancos centrales. Segundo, <strong>la</strong> masiva acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> reservas por parte d<strong>el</strong>os bancos centrales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías emergentes (Wolf 2008) que posiblemente llevará auna mayor diversificación <strong>de</strong> carteras y a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> inversiones más rentables que losbonos d<strong>el</strong> tesoro estadouni<strong>de</strong>nses, lo que podría favorecer al euro.Estos datos permiten a distintos analistas p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2010más d<strong>el</strong> 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas mundiales <strong>de</strong> los bancos centrales podrían estar <strong>de</strong>nominadasen euros (Becker 2007, BCE 2005), cifra a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual estaría en condiciones <strong>de</strong> comenzara competir seriamente con <strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r, sobre todo si <strong>el</strong> Reino Unido finalmente <strong>de</strong>cidieraadoptar <strong>el</strong> euro.Por lo tanto, aunque no es probable que <strong>el</strong> euro reemp<strong>la</strong>ce al dó<strong>la</strong>r en <strong>la</strong>s próximasdécadas, si parece posible que nos estemos aproximando a una bi-hegemonía monetaria.Frank<strong>el</strong> y Menzie (2008), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o econométrico, predicen que <strong>el</strong> europodría remp<strong>la</strong>zar al dó<strong>la</strong>r a partir <strong>de</strong> 2020, aunque Posen (2008), Cohen (2009) y De <strong>la</strong>Dehesa (2009) afirma que esto no suce<strong>de</strong>rá <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad militar y política <strong>de</strong> <strong>la</strong>Unión Europea y al sesgo “anticrecimiento” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas d<strong>el</strong> BCE. En cualquier caso,para fortalecer todavía más <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> euro como moneda internacional es imprescindibleprofundizar en <strong>la</strong>s reformas económicas estructurales en <strong>la</strong> UE que permitan aumentar <strong>el</strong>crecimiento potencial europeo, así como mejorar <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> gobernanza económica d<strong>el</strong>a zona euro e integrar y hacer todavía más profundos sus mercados financieros en líneacon lo expuesto arriba.Ello permitirá a <strong>la</strong> zona euro ganar flexibilidad en <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> política macroeconómica,aumentar sus ingresos por señoriaje, obtener financiación externa a menor coste y, sobretodo, tener mayor influencia política internacional, incluyendo capacidad <strong>de</strong> coerción sobreotros Estados (Cohen 2006 y Kirshner 1995 y 2003).5.Implicaciones d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa para <strong>la</strong> zona euroEl sí ir<strong>la</strong>ndés al Tratado <strong>de</strong> Lisboa y <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los obstáculos checos han abierto <strong>la</strong>puerta para que <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2009 entrara en vigor <strong>el</strong> Tratado, cuyo contenido, recor<strong>de</strong>mos,lleva intentando aplicarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se creó <strong>la</strong> Convención Constituyente. El capítulo<strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión económica y monetaria es probablemente <strong>el</strong> que menos cambiossufre con <strong>la</strong> entrada en vigor d<strong>el</strong> Tratado, aunque hay algunos aspectos, sobre todo <strong>la</strong> capacidad<strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro para actuar in<strong>de</strong>pendientemente d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, que merecencomentario 5 . Los estudiamos en este último epígrafe porque, <strong>de</strong> momento, son cambios previsiblessobre <strong>el</strong> pap<strong>el</strong>, pero <strong>la</strong> realidad dirá si en <strong>la</strong> práctica resultan ser importantes o no.5Más allá <strong>de</strong> lo que afecta a <strong>la</strong> gobernanza económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa también introduce unanovedad importante en materia <strong>de</strong> política comercial. La Comisión pasará a tener <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> negociar acuerdoscomerciales en materia <strong>de</strong> servicios, competencia que hasta ahora se había mantenido en manos <strong>de</strong> los Estados miembros,que habían cedido sólo <strong>la</strong>s competencias en materia <strong>de</strong> bienes. Este cambio hará más coherente <strong>la</strong> estrategiacomercial <strong>europea</strong> ya que <strong>la</strong>s negociaciones sobre bienes y servicios su<strong>el</strong>en realizarse <strong>de</strong> forma simultánea en los forosinternacionales como <strong>la</strong> Organización Mundial d<strong>el</strong> Comercio.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-947


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinberga)El reparto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r entre <strong>la</strong> Comisión Europea y <strong>el</strong> Consejo ECOFINA corto p<strong>la</strong>zo, los principales cambios van a afectar al reparto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. Por una parte,<strong>la</strong> Comisión va a aumentar su po<strong>de</strong>r en <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica, y lo hace enun momento c<strong>la</strong>ve, tanto en política fiscal, en este momento en <strong>el</strong> que los Estados miembrostienen que poner en práctica una política <strong>de</strong> fuerte consolidación fiscal tras <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>, comoen política <strong>de</strong> reformas estructurales, <strong>la</strong> cual se encuentra en una encrucijada tras haber tenidopoco éxito y, como hemos visto, está pendiente <strong>de</strong> revisión y reforma. Por otra parte,<strong>la</strong> zona euro va a aumentar su po<strong>de</strong>r respecto al resto <strong>de</strong> países no euro, como vemos en <strong>el</strong>siguiente epígrafe.La Comisión Europea equipara su po<strong>de</strong>r en <strong>la</strong> supervisión económica general con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>rque tenía en <strong>la</strong> supervisión fiscal (Estrategia <strong>de</strong> Lisboa o EU2020 y Pacto <strong>de</strong> Estabilidadrespectivamente). Adicionalmente, aumenta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> procedimientos en los que pue<strong>de</strong>dirigir una propuesta al Consejo en lugar <strong>de</strong> una recomendación. La diferencia tiene efectosen <strong>la</strong> práctica, ya que una propuesta <strong>la</strong> Comisión tiene más po<strong>de</strong>r que en una recomendación:para cambiar una propuesta <strong>el</strong> Consejo necesita un <strong>el</strong>evado porcentaje <strong>de</strong> votos, mientras quecambiar una recomendación es más fácil.A medio p<strong>la</strong>zo, pue<strong>de</strong> que <strong>el</strong> cambio más interesante sea <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> un nuevo artículoque da <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro una coordinación económicamás vincu<strong>la</strong>nte que <strong>la</strong> que ha existido hasta ahora. Probablemente, estaría a<strong>de</strong>más centradaen <strong>la</strong> consolidación fiscal.b)Fortalecimiento d<strong>el</strong> Eurogrupo frente al ECOFINOtro aspecto que cambia en <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r es, <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> propio Consejo <strong>de</strong> Ministros<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro frente al resto; es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los “ins”(los que han adoptado <strong>el</strong> euro) respecto al <strong>de</strong> los “outs” (los que todavía no lo han hecho).Hasta ahora, los Ministros <strong>de</strong> Economía se reunían en <strong>el</strong> ECOFIN y, <strong>el</strong> día antes, los <strong>de</strong> <strong>la</strong>zona euro, en <strong>el</strong> Eurogrupo. Éste último se creó en 1997 y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces ha ido aumentandosu peso e influencia aunque sin formar parte d<strong>el</strong> entramado institucional formalmente. ElTratado <strong>de</strong> Lisboa reconoce su existencia <strong>de</strong> forma que, aunque sigue siendo una reunióninformal <strong>de</strong> los ministros <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro, pasa a tener más po<strong>de</strong>r.En un giro <strong>de</strong> complejidad típicamente comunitaria, <strong>el</strong> Eurogrupo se reconoce en unProtocolo, pero solo como reunión informal. Por tanto, es <strong>el</strong> ECOFIN quien sigue teniendo<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión. Sin embargo, <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa <strong>el</strong>imina <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> voto <strong>de</strong> lospaíses no miembros d<strong>el</strong> euro en <strong>de</strong>terminados temas, con lo que en <strong>la</strong> práctica son los miembrosd<strong>el</strong> Eurogrupo quienes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n en esos casos. Será, por tanto, <strong>el</strong> Eurogrupo pero enformato ECOFIN quien tome <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones formalmente. La diferencia con <strong>el</strong> Eurogrupohabitual es que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> Estados miembros que no forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro están en<strong>la</strong> reunión y tienen voz.Los temas en los que los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro pue<strong>de</strong>n actuar in<strong>de</strong>pendientemente d<strong>el</strong>resto <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea son los que afectan a <strong>la</strong> unión económica y monetariaexclusivamente, por ejemplo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> permitir <strong>la</strong> adhesión al euro <strong>de</strong> un nuevo Estado48VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europeamiembro. Otro <strong>de</strong> estos temas es <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica, por ejemplo, <strong>la</strong>srecomendaciones que se dirijan a un país miembro d<strong>el</strong> euro bajo <strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> Estabilidad o <strong>la</strong>nueva Estrategia <strong>de</strong> Lisboa (EU2020). Esto llegaría a implicar que <strong>el</strong> Reino Unido no pue<strong>de</strong>votar, si llegara <strong>el</strong> caso, sobre una recomendación <strong>de</strong> realizar una reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pensionesque se dirija a España, mientras que España sí podría llegar a votar en <strong>el</strong> caso contrario. En<strong>la</strong> práctica, ya venía sucediendo una situación simi<strong>la</strong>r, ya que al reunirse los miembros d<strong>el</strong>euro <strong>el</strong> día antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión d<strong>el</strong> ECOFIN llegaban a este último con una postura comúndifícil <strong>de</strong> cambiar, mientras que <strong>el</strong> resto iban a <strong>la</strong> reunión con posiciones individuales, siempremás difíciles <strong>de</strong> mantener.c)Cambios que afectan al BCEUna novedad d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa es que incluye al BCE en <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> “Instituciones<strong>europea</strong>s”, en lugar <strong>de</strong> estar en <strong>el</strong> <strong>de</strong> “Otras instituciones”. El BCE se negaba a este cambioya que <strong>la</strong>s instituciones <strong>europea</strong>s están obligadas a perseguir todos los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> UniónEuropea, entre los cuales se incluye <strong>el</strong> empleo, por lo que se temía frente a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong>que se invocara este cambio para exigirle <strong>de</strong>terminadas políticas. Sin embargo, parece queva a ser un cambio con pocas implicaciones en <strong>la</strong> práctica, ya que los estatutos d<strong>el</strong> BCE novarían y su in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia sigue salvaguardada por <strong>el</strong> Tratado. Pero sí es cierto que <strong>el</strong> cambiorecuerda a <strong>la</strong>s aspiraciones francesas <strong>de</strong> establecer un diálogo entre gobiernos y BCE quetermine <strong>de</strong>sembocando en una coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. Pue<strong>de</strong> que a cortop<strong>la</strong>zo no tenga impacto, sobre todo ahora que <strong>el</strong> BCE ya ha construido una reputación conservadora,pero ¿y a diez años vista, cuando se hayan incorporado nuevos Estados miembrosa <strong>la</strong> zona euro, o cuando, por ejemplo, se esté emitiendo una gran cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública?,¿no recibirá <strong>el</strong> BCE más presiones para bajar los tipos <strong>de</strong> interés aunque <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción no seaestable?, y ¿no serán más efectivas por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> tener esta base jurídica?El aspecto que sí supone un cambio es que los miembros d<strong>el</strong> Comité Ejecutivo d<strong>el</strong> BCE(presi<strong>de</strong>nte, vicepresi<strong>de</strong>nte y cuatro miembros) serán nombrados por mayoría cualificadad<strong>el</strong> Consejo Europeo, y no por unanimidad, como hasta ahora. Formalmente supone unareducción d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los países pequeños para poner a «su hombre en <strong>el</strong> BCE» frente a losgran<strong>de</strong>s. En <strong>la</strong> práctica, es una formalización d<strong>el</strong> status quo: <strong>de</strong> hecho, los países gran<strong>de</strong>s,incluida España, siempre han tenido un nacional en <strong>el</strong> Comité Ejecutivo. Des<strong>de</strong> su creación<strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1998 siempre por costumbre, no por requisito legal, ha habido un alemán, unfrancés, un español y un italiano entre los seis miembros, <strong>de</strong> forma que los otros dos asientosse reparten entre países pequeños (Ho<strong>la</strong>nda, Fin<strong>la</strong>ndia, Austria o Grecia). Uno <strong>de</strong> los pequeñosha ostentado <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>nte o vicepresi<strong>de</strong>nte.En realidad, esta reflexión no <strong>de</strong>bería tener ninguna importancia, ya que los miembrosd<strong>el</strong> Comité Ejecutivo tienen prohibido <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r intereses nacionales y <strong>de</strong>ben tomar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<strong>de</strong> política monetaria en función <strong>de</strong> <strong>la</strong> información económica <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> zona euro.Y probablemente lo hagan así (aunque como <strong>la</strong>s actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s d<strong>el</strong>iberaciones no son públicas,no es completamente seguro), porque está en juego su prestigio profesional frente a sus colegas.Pero ¿qué duda cabe <strong>de</strong> que es mejor tener a un nacional en <strong>el</strong> Comité Ejecutivo queno tenerlo? Al <strong>el</strong>iminar <strong>el</strong> requisito <strong>de</strong> que se <strong>el</strong>ijan por unanimidad d<strong>el</strong> Consejo (y solo <strong>de</strong>VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-949


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinberg<strong>la</strong> zona euro) prácticamente se aseguran <strong>la</strong>s “sil<strong>la</strong>s” por país porque serán los países gran<strong>de</strong>squienes más pesen en <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión.d)Normas <strong>de</strong> votaciónComo es sabido, <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa revisa <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> Niza para <strong>la</strong>s votaciones en <strong>el</strong>Consejo. Pero <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> Niza sigue en vigor hasta 2014 y <strong>de</strong>spués hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> marzo<strong>de</strong> 2017 si algún Estado miembro lo solicita para alguna votación concreta.No vamos a <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>r <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> votación en este trabajo (para <strong>el</strong>lo, pue<strong>de</strong> verse Crespo2007b, don<strong>de</strong> se analizan <strong>la</strong>s mayorías y minorías <strong>de</strong> bloqueo factibles y cómo afecta <strong>el</strong> sistemaa España) porque es tan complicado que requeriría un espacio d<strong>el</strong> que no disponemos.Simplemente se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que ambos sistemas consisten en un mecanismo <strong>de</strong> doble mayoría(Estados miembros que representen un porcentaje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción). Las mayorías necesariaspara aprobación <strong>de</strong> una iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión cambian <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> si <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión setoma en función <strong>de</strong> una propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión o una recomendación (en esta última sepue<strong>de</strong> cambiar lo que inicialmente proponga <strong>la</strong> Comisión más fácilmente).El sistema nuevo simplifica <strong>el</strong> número <strong>de</strong> votos por país pero incluye más complicaciones:requisitos para formar minorías <strong>de</strong> bloqueo y <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> Ioanina (recurso al veto encaso <strong>de</strong> líneas rojas).Pero lo que es interesante a efectos <strong>de</strong> este trabajo es que en <strong>el</strong> nuevo sistema hay dosescenarios don<strong>de</strong> se recalcu<strong>la</strong>n todos los votos y requisitos <strong>de</strong> minorías <strong>de</strong> bloqueo: cuandovotan solo los países miembros d<strong>el</strong> euro (como si hubiera 16 Estados miembros, y los votosd<strong>el</strong> resto quedan “en suspenso”) y cuando votan todos menos un país afectado en <strong>de</strong>terminadasocasiones (por ejemplo, en procedimientos <strong>de</strong> déficit excesivo, bajo <strong>el</strong> brazo correctivo d<strong>el</strong>Pacto <strong>de</strong> Estabilidad). En este último caso, los votos necesarios para aprobar o bloquear unainiciativa se recalcu<strong>la</strong>n como si hubiera 26 Estados miembros nada más. Estos <strong>el</strong>ementosentran en vigor con <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Niza aunque <strong>el</strong> nuevo número <strong>de</strong> los votos no entre en vigorhasta 2014, lo cual complica aún más los posibles escenarios <strong>de</strong> votación. Afortunadamentepara todos, los casos en los que se llega a votar en <strong>la</strong>s reuniones d<strong>el</strong> Consejo ECOFIN sonmuy infrecuentes.e)El pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento EuropeoEn general, en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa es neutral hacia<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo. Hay algunos cambios en los procedimientos por los cuales pue<strong>de</strong>modificar <strong>la</strong> normativa, pero en conjunto <strong>el</strong> resultado no fortalece ni <strong>de</strong>bilita su pap<strong>el</strong>.Sin embargo, <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo pasa a tener más po<strong>de</strong>r en <strong>el</strong> ámbito concreto d<strong>el</strong>a regu<strong>la</strong>ción que afecta a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica. En concreto,refuerza su pap<strong>el</strong> en <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa y <strong>el</strong> brazo preventivo d<strong>el</strong> Pacto<strong>de</strong> Estabilidad pasando <strong>de</strong> un procedimiento <strong>de</strong> cooperación, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> Consejo tenía <strong>la</strong>última pa<strong>la</strong>bra, a uno <strong>de</strong> co<strong>de</strong>cisión. Esto provocará que los cambios (por ejemplo, <strong>la</strong>revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa) tiendan a ser más <strong>de</strong> presentación que cambios enlos instrumentos jurídicos utilizados, para evitar embarcarse en negociaciones intermina-50VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europeables con <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo. Es <strong>de</strong>cir, como consecuencia d<strong>el</strong> <strong>de</strong>seo d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong>evitar <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong>bates con <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo, es previsible que <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción actualen <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas económicas se mantenga bastante estable durante untiempo <strong>la</strong>rgo.6.ConclusiónAl igual que le ha sucedido al resto d<strong>el</strong> mundo, <strong>la</strong> Unión Europea no estaba preparada nipara <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> ni para <strong>la</strong> recesión económica que le ha seguido. El pánico financiero,<strong>el</strong> <strong>de</strong>splome <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> brutal contracción d<strong>el</strong> comercio internacional han <strong>el</strong>evado<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y reducido <strong>el</strong> bienestar <strong>de</strong> los europeos que, súbitamente, se han empobrecido.En este sentido, es indiscutible que <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ha sido una pésima noticia para ciudadanos,empresas y gobiernos en <strong>la</strong> Unión Europea.Sin embargo, por otra parte, <strong>la</strong> recesión económica que ha seguido a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> está siendoun revulsivo para <strong>de</strong>volver cierto li<strong>de</strong>razgo político e int<strong>el</strong>ectual a <strong>la</strong> Unión Europea en unmomento en <strong>el</strong> que su influencia en <strong>el</strong> mundo se estaba reduciendo. Por <strong>el</strong>lo, si <strong>la</strong> Uniónjuega bien sus cartas y aprovecha <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que abre <strong>la</strong> reconfiguración d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>ninternacional que <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ha precipitado podrá recuperar parte d<strong>el</strong> terreno perdido en losúltimos años. Pero para lograrlo, necesita consolidar <strong>la</strong>s instituciones y políticas que hansido efectivas para afrontar <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> y mejorar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s en <strong>la</strong>s que existían y sigue habiendo<strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>berá fortalecer su posición <strong>de</strong> cara al exterior.Será prioritario construir una mejor gobernanza económica y <strong>financiera</strong> para <strong>la</strong> zonaeuro, avanzar en <strong>la</strong>s reformas estructurales para aumentar <strong>el</strong> potencial <strong>de</strong> crecimientoy enfrentar <strong>el</strong> reto d<strong>el</strong> envejecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y dar un nuevo empujón a <strong>la</strong>Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, rebautizada como UE2020 en <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> 2010. Los países europeossólo lograrán aumentar su productividad si fomentan políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo einnovación y sus empresas logran <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo internacional en los sectores intensivosen conocimiento d<strong>el</strong> futuro. Para lograr estos objetivos, <strong>la</strong> Unión Europea podrá por finbasarse en <strong>la</strong> entrada en vigor d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa, que pone fin a varios años <strong>de</strong> incertidumbreinstitucional. Permitirá agilizar <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y <strong>el</strong>evar <strong>el</strong>perfil internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión mediante <strong>la</strong> figura d<strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte d<strong>el</strong> Consejo. A<strong>de</strong>más,se potenciará <strong>la</strong> visibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro con un mayor po<strong>de</strong>r d<strong>el</strong> Eurogrupo, a pesar<strong>de</strong> que este siga siendo un órgano informal.Pero los retos para <strong>la</strong> Unión son enormes. Incluso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación, continuaráperdiendo peso r<strong>el</strong>ativo en <strong>la</strong> economía global por <strong>el</strong> auge <strong>de</strong> <strong>la</strong>s potencias emergentes. Según<strong>la</strong>s proyecciones que en 2003 hizo Goldman Sachs y que dieron nombre al concepto BRICs(Brasil, Rusia, India y China) en 2036 estas cuatro economías emergentes (a <strong>la</strong>s que hayque añadir México) superarán en tamaño d<strong>el</strong> PIB, aunque no en renta per capita, a todos lospaíses europeos. Esto significará que ni siquiera Alemania estará entre <strong>la</strong>s seis economíasmás gran<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> mundo. Estados Unidos será <strong>la</strong> primera, seguida <strong>de</strong> China, India, Japón,Brasil y Rusia (Goldman Sachs 2003). Si a todo <strong>el</strong>lo añadimos <strong>la</strong> <strong>el</strong>evada <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong>as importaciones <strong>de</strong> gas y petróleo <strong>de</strong> casi todos los países europeos y que menos d<strong>el</strong> 6%VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-951


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico Steinberg<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial vivirá en <strong>la</strong> Unión Europea en 2050, ya antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>la</strong> UniónEuropea tenía importantes retos en <strong>el</strong> horizonte.Como <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> no hará más que ac<strong>el</strong>erar este proceso porque probablemente reducirá<strong>el</strong> crecimiento potencial más en los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos que en los emergentes, <strong>la</strong> UniónEuropea tiene que buscar fórmu<strong>la</strong>s para aumentar su po<strong>de</strong>r e influencia que vayan más allá<strong>de</strong> su menguante peso objetivo en <strong>la</strong> economía global. Y es aquí don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> presentanuevas oportunida<strong>de</strong>s. Por una parte, ha significado un punto <strong>de</strong> inflexión en <strong>la</strong> globalizacióneconómica, poniendo fin al periodo <strong>de</strong> liberalización iniciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> RonaldReagan y Margaret Thatcher en <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los ochenta. Aunque este punto <strong>de</strong> inflexiónno supondrá <strong>la</strong> <strong>de</strong>bacle d<strong>el</strong> capitalismo, <strong>el</strong> Estado recuperará legitimidad y po<strong>de</strong>r en r<strong>el</strong>aciónal mercado y <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o liberal anglosajón per<strong>de</strong>rá parte <strong>de</strong> su atractivo e influencia enfavor <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> inspiración <strong>europea</strong>, que tienen mayor regu<strong>la</strong>ción e intervenciónpública y que son admirados por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> Asia y América Latina. Estoincrementará <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r b<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y su legitimidad para p<strong>la</strong>ntear iniciativasinternacionales.Por otra parte, <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo mostrado por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>europea</strong>s en <strong>la</strong>s primeras fases<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>, <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z y efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas tomadas por <strong>el</strong> BCE (que lo han colocadoal mismo niv<strong>el</strong> que <strong>la</strong> Fed) y <strong>la</strong> predisposición <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión a li<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>transición <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> obsoleto G-7/8 al emergente G-20, han supuesto un <strong>de</strong>spertar para <strong>la</strong>Unión Europea <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> años <strong>de</strong> pasividad y posiciones <strong>de</strong>fensivas en <strong>la</strong> escena internacional.Aunque los países europeos son c<strong>la</strong>ros candidatos a per<strong>de</strong>r peso en favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>spotencias emergentes tanto en <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuotas y votos d<strong>el</strong> FMI como en <strong>la</strong> sustituciónd<strong>el</strong> G-7/8 por <strong>el</strong> G-20, por <strong>el</strong> momento se están moviendo con astucia. A Francia,Alemania, Reino Unido, Italia y <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia Europea <strong>de</strong> turno, que son miembros permanentesd<strong>el</strong> G-20, se han sumado España y Ho<strong>la</strong>nda, que han asistido a todas <strong>la</strong>s reunionesc<strong>el</strong>ebradas hasta <strong>la</strong> fecha, convirtiéndose <strong>de</strong> facto en miembros d<strong>el</strong> grupo. A<strong>de</strong>más,los países europeos han logrado forjar una posición común en estos foros, que se suma a<strong>la</strong> que ya tienen en <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> Comercio (OMC) y en <strong>la</strong> lucha contra <strong>el</strong>cambio climático y <strong>la</strong> pobreza, don<strong>de</strong> llevan años presentando iniciativas ambiciosas yejerciendo li<strong>de</strong>razgo. Todo <strong>el</strong>lo va a permitir a <strong>la</strong> Unión exportar sus valores y su forma <strong>de</strong>enten<strong>de</strong>r <strong>el</strong> mundo a <strong>la</strong>s instituciones que darán forma a <strong>la</strong>s nuevas reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalizacióneconómica que emergerán tras <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>. Por último, como se ha seña<strong>la</strong>do, aunque <strong>el</strong>euro no vaya a sustituir al dó<strong>la</strong>r como moneda <strong>de</strong> reserva global a medio p<strong>la</strong>zo, su uso tras<strong>la</strong> <strong>crisis</strong> no hará más que aumentar, lo que también contribuirá a fortalecer a <strong>la</strong> zona euro y,por tanto, a <strong>la</strong> Unión Europea.Sirva como coro<strong>la</strong>rio <strong>el</strong> siguiente ejemplo d<strong>el</strong> potencial que tiene <strong>la</strong> Unión Europeacuando logra hab<strong>la</strong>r con una voz común. En los juegos olímpicos <strong>de</strong> Pekín en 2008, <strong>la</strong>atención <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación se centró en <strong>la</strong> rivalidad entre China, <strong>la</strong> potenciaen auge, y Estados Unidos, <strong>la</strong> super-potencia d<strong>el</strong> momento. China resultó vencedoraal obtener un total <strong>de</strong> 51 medal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> oro frente a 36 <strong>de</strong> Estados Unidos. Pues bien, lospaíses <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea obtuvieron 87 medal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> oro. A<strong>de</strong>más, si se aña<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>la</strong>ta y bronce, sumaron un total <strong>de</strong> 280, frente a sólo 110 <strong>de</strong> Estados Unidos y 100 <strong>de</strong>China.52VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión EuropeaBibliografíaAghion, Philippe et al. (2008): Coming of Age: Report on the euro area. Brueg<strong>el</strong> Blueprintseries, enero 2008, Brus<strong>el</strong>as.Altman, C. Roger (2008): “The Great Crash, 2008. A Geopolitical Setback for the West”,Foreign Affairs, January/February 2009.Becker, Werner (2007): Euro riding high as an international reserve currency Deutsch BankResearch Paper. EU Monitor 46, mayo.Borio, C<strong>la</strong>udio (2009): “Implementación d<strong>el</strong> enfoque macropru<strong>de</strong>ncial en <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong>supervisión <strong>financiera</strong>s” capítulo 8 en La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura <strong>financiera</strong> internacional,Alonso, Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Lis y Steinberg (coord.), ed. Empresa Global, Madrid.Buiter, Willem H. (2008): “Why the United Kingdom should join the eurozone”. Internationalfinance, 11 (3). pp. 269-282.Cohen, Benjamin (2003): “Global Currency Rivalry: Can the Euro Ever Challenge theDol<strong>la</strong>r?” Journal of Common Market Studies. Volumen 41, número 4.Cohen, Benjamin (2006): “The Macrofoundations of Monetary Power” en InternationalMonetary Power, coordinado por David Andrews. Corn<strong>el</strong>l University Press.Cohen, Benjamin (2009): “Dol<strong>la</strong>r Dominance, Euro Aspirations: Recipe for Discord?”,Journal of Common Market Studies Vol. 47, Nº 4, pp. 741-766.Comisión Europea (2008): “EMU@10: Successes and Challenges after 10 Years of Economicand Monetary Union”, European Economy, 2. Office of Publications of the EuropeanCommunities.Comisión Europea (2008b): “A European Economic Recovery P<strong>la</strong>n”, Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comisión Europea al Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea.Comisión Europea DG ECFIN (2009): “Economic Crisis in Europe: Causes, Consequencesand Responses”, European Economy.Crespo, C<strong>la</strong>ra (2007a): “La reforma d<strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> Estabilidad: <strong>el</strong> tra<strong>de</strong>-off entre visibilidad y buendiseño en <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> fiscal <strong>europea</strong>”, Documento <strong>de</strong> Trabajo d<strong>el</strong> Real Instituto Elcano Nº 1/2007.Crespo, C<strong>la</strong>ra (2007b): “La gobernanza económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro bajo <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa”,Boletín Económico d<strong>el</strong> ICE nº 2926.Crespo, C<strong>la</strong>ra (2009a): “El gran test d<strong>el</strong> euro”, Análisis d<strong>el</strong> Real Instituto Elcano 41/2009.Crespo, C<strong>la</strong>ra (2009b): “Estrategias <strong>de</strong> salida tras <strong>la</strong> cumbre d<strong>el</strong> G-20”, Análisis d<strong>el</strong> RealInstituto Elcano 139/2009.De Grauwe, Paul (2006): “What have we learnt about Monetary Integration Since theMaastricht Treaty?, Journal of Common Market Studies, 44(4): 711-730.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-953


C<strong>la</strong>ra Crespo y Fe<strong>de</strong>rico SteinbergDe <strong>la</strong> Dehesa, Guillermo (2009a): La primera gran <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> d<strong>el</strong> siglo XXI. AlianzaEditorial, Madrid.De <strong>la</strong> Dehesa, Guillermo (2009b): “Will the Euro ever rep<strong>la</strong>ce the Dol<strong>la</strong>r as the dominantglobal currency?” Documento <strong>de</strong> Trabajo d<strong>el</strong> Real Instituto Elcano Nº 54/2009.Eichengreen, Barry, y Charles Wyplosz (1998), “The Stability Pact: More than a MinorNuisance?”, Economic Policy, 26, pp. 65-104.Eichengreen, Barry and K. O’Rourke (2009). “A Tale of Two Depressions,” VoxEU.org.Eichengreen, Barry (2009): “The Dol<strong>la</strong>r Dilema” Foreign Affairs, September/October pp.53-68.FMI (2009): World Economic Outlook, octubre <strong>de</strong> 2009.Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Lis, Santiago et al. (2009): Rescates y reestructuración bancaria. El casoespañol. Documento <strong>de</strong> trabajo 152/2009. Fundación Alternativas.Frank<strong>el</strong>, Jeffrey y Menzie Chinn (2008): “Why the Euro Will Rival the Dol<strong>la</strong>r” InternationalFinance 11:1, 2008: pp. 49–73-Goldman Sachs (2003): Dreaming with BRICs: The Path to 2050 Global Economics PaperNo. 99. Octubre.Goodhart, Cae (2006): “The ECB and the Conduct of Monetary Policy”, Journal of CommonMarket Studies, 44(4): 757-778.Leiner-Killinger et al. (2007): “Structural Reforms in EMU and the Role for Monetary Policy”,ECB Occasional Papers, No. 66 (July).Isb<strong>el</strong>l, Paul y Steinberg, Fe<strong>de</strong>rico (2009): “Mejor <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> euro que fuera”, 5 <strong>de</strong> febrero.El PaísKirshner, Jonathan (1995): Currency and Coercion: The Political Economy of InternationalMonetary Power. Princeton, NJ: Princeton University Press.Kirshner, Jonathan (2003) “Money is politics” Review of International Political Economy,Volume 10, Issue 4, pp. 645 – 660.Krugman, Paul (2009): The Return of Depression Economics and the Crisis of 2008. WWNorton. (Primera edición <strong>de</strong> 1999).Mu<strong>la</strong>s, Carlos (2009): “Improving Economic Governance in the EU” Análisis d<strong>el</strong> RealInstituto Elcano 12/2009.Pisani-Ferry, Jean, Andre Sapir y Jakob von Weizsäcker (2008): “A European recovery programme”.Brueg<strong>el</strong> Policy Brief 2008/9.Pisani Ferry, Jean y Posen, Adam (2009): The Euro at Ten: The Next Global Currency, PetersenInstitute for International Economics, Washington DC.54VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global como oportunidad para <strong>el</strong> fortalecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión EuropeaPosen, Adam, coordinador (2005): The Euro at Five: Ready for a Global Role? Institute forInternational Economics, Washington DC.Posen, Adam (2008) “Why the euro will not rival <strong>de</strong> dol<strong>la</strong>r” International Finance 11:1,2008: pp. 75–100Steinberg, Fe<strong>de</strong>rico (2008): “La <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global. Causas y respuesta política” Revista<strong>de</strong> Análisis d<strong>el</strong> Real Instituto Elcano, número 58, noviembre <strong>de</strong> 2008, pp. 9-14.Vegara, David y Gonzalo García Andrés (2009): “La regu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> supervisión <strong>financiera</strong>en <strong>la</strong> UE” capítulo 9 en La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura <strong>financiera</strong> internacional, Alonso,Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Lis y Steinberg (coord.), ed. Empresa Global, Madrid.Von Hagen, Jürgen (2009): “The monetary mechanics of the <strong>crisis</strong>”, Brueg<strong>el</strong> PolicyContribution 2009/08. Brueg<strong>el</strong>.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-955


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaCrisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaIgone Altz<strong>el</strong>aiProfesora Agregada <strong>de</strong> Derecho Mercantil.Departamento <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa. UPV/EHURosa Otxoa-ErrarteProfesora Asociada <strong>de</strong> Derecho Mercantil.Departamento <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa. UPV/EHUyJuan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezProfesor Asociado <strong>de</strong> Derecho Internacional.Departamento <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa. UPV/EHUResumen: El presente trabajo tiene como objetivo <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas comunitarias dirigidasa <strong>la</strong>s PYME y que resultan <strong>de</strong> especial interés en un contexto <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong> como<strong>la</strong> actual. A tal fin, hemos centrado nuestra atención en <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Societas Privata Europaea,<strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME y <strong>la</strong>s alternativas al crédito bancario, <strong>la</strong>s ayudas estatales y <strong>la</strong>s últimasten<strong>de</strong>ncias en <strong>la</strong> normativa comunitaria para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad en los casos <strong>de</strong> litigiosinternacionales con PYME.Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: PYME, Societas Privata Europaea, business ang<strong>el</strong>s, capital riesgo, híbridos financieros,ayudas estatales, competencia, morosidad, Small Business Act, Directiva 2000/35.Índice: Introducción. 1. La Sociedad Privada Europea: una propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea para<strong>la</strong>s PYME. 1.1. Pr<strong>el</strong>iminar. 1.2. Fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Privada Europea. 1.3. El capital y <strong>la</strong> protección<strong>de</strong> los acreedores. 1.4. Organización interna. 1.5. Posición <strong>de</strong> los socios. 1.6. Participación <strong>de</strong> lostrabajadores. 2. Financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME. Alternativas al crédito bancario. 2.1. Pr<strong>el</strong>iminar. 2.2. Laparticipación <strong>de</strong> los trabajadores en <strong>el</strong> capital como instrumento <strong>de</strong> financiación. 2.3. Los <strong>de</strong>nominadosBussiness Ang<strong>el</strong>s. 2.4. Capital riesgo como instrumento <strong>de</strong> financiación. 2.5. Los híbridos financieros.2.6. Los préstamos <strong>de</strong> los socios. 3. Ayudas estatales y PYME. 3.1. Pr<strong>el</strong>iminar. 3.2. Definición <strong>de</strong> ayudaestatal. 3.3. Marco normativo. 3.4. Tipos <strong>de</strong> control y seguimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas estatales. 3.5. Ayudasestatales para <strong>la</strong>s PYME y <strong>crisis</strong> económica. 4. Últimas ten<strong>de</strong>ncias en <strong>la</strong> normativa comunitaria para <strong>la</strong>reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad en casos <strong>de</strong> litigios internacionales con PYME. 4.1. Pr<strong>el</strong>iminar. 4.2. SmallBusiness Act for Europe, un instrumento programático para <strong>la</strong>s PYME. 4.3. Mecanismos específicospara luchar contra <strong>la</strong> morosidad: La Directiva 2000/35 y su refundición. 5. Conclusiones.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-957


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezIntroducciónAl abordar este trabajo r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas (PYME) <strong>de</strong> <strong>la</strong> UniónEuropea (UE) y <strong>la</strong> normativa comunitaria <strong>de</strong> que disponen para afrontar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>económica y <strong>financiera</strong> actual, es importante ac<strong>la</strong>rar <strong>de</strong> forma pr<strong>el</strong>iminar qué enten<strong>de</strong>mospor PYME. Al respecto, conviene indicar que ya existe una noción utilizada por <strong>la</strong> Comisión<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas (Comisión) y formu<strong>la</strong>da en su Recomendación, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> mayo<strong>de</strong> 2003, sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> microempresas, pequeñas y medianas empresas 1 . Se trata así<strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> múltiples <strong>de</strong>finiciones en <strong>el</strong> ámbito comunitario y aplicar unaúnica en toda <strong>la</strong> UE (también en <strong>el</strong> Espacio Económico Europeo, EEE), así como en todotipo <strong>de</strong> políticas orientadas hacia <strong>la</strong>s PYME. A tal fin, se <strong>el</strong>aboró este documento básico <strong>de</strong>referencia y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones contenidas en él siguen estando en vigor.Ahora bien, para <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> PYME, hay que comenzar por concretar qué es unaempresa. La noción <strong>de</strong> empresa está contenida en los artículos 48, 81 y 82 d<strong>el</strong> Tratado d<strong>el</strong>a Comunidad Europea (Tratado CE) y ha sido objeto <strong>de</strong> interpretación por <strong>el</strong> Tribunal <strong>de</strong>Justicia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas (TJCE). A<strong>de</strong>más, esta noción se recoge en <strong>el</strong> Anexo<strong>de</strong> <strong>la</strong> citada Recomendación y su artículo 1 dice así: Se consi<strong>de</strong>rará empresa toda entidad,in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> su forma jurídica, que ejerza una actividad económica. En particu<strong>la</strong>r,se consi<strong>de</strong>rarán empresas <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s que ejerzan una actividad artesanal u otrasactivida<strong>de</strong>s a título individual o familiar, <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> personas y <strong>la</strong>s asociaciones queejerzan una actividad económica <strong>de</strong> forma regu<strong>la</strong>r.Una vez <strong>de</strong>finida <strong>la</strong> noción básica <strong>de</strong> empresa, correspon<strong>de</strong> fijar los requisitos que habrá<strong>de</strong> reunir para que sea calificada como PYME. De <strong>el</strong>lo se ocupa <strong>la</strong> citada Recomendación, encuyo Anexo <strong>el</strong> artículo 2 establece una serie <strong>de</strong> umbrales que <strong>de</strong>finen <strong>la</strong>s diversas categorías<strong>de</strong> empresas.Se consi<strong>de</strong>ran medianas empresas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que:–– Ocupan menos <strong>de</strong> 250 personas.–– Y tienen un volumen <strong>de</strong> negocios anual que no exce<strong>de</strong> <strong>de</strong> 50 millones <strong>de</strong> euros y/oun ba<strong>la</strong>nce general anual que no exce<strong>de</strong> <strong>de</strong> 43 millones <strong>de</strong> euros.Se consi<strong>de</strong>ran pequeñas empresas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que:–– Ocupan menos <strong>de</strong> 50 personas.–– Y tienen un volumen <strong>de</strong> negocios anual y/o un ba<strong>la</strong>nce general anual que no superalos 10 millones <strong>de</strong> euros.Se consi<strong>de</strong>ran microempresas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que:–– Ocupan menos <strong>de</strong> 10 personas.–– Y tienen un volumen <strong>de</strong> negocios anual y/o un ba<strong>la</strong>nce general anual que no superalos 2 millones <strong>de</strong> euros.1Recomendación 2003/361/CE <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2003, sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> microempresas, pequeñasy medianas empresas, DO L 124 <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2003.58VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaA <strong>el</strong>lo hay que añadir otro requisito importante y es que una PYME ha <strong>de</strong> ser una empresain<strong>de</strong>pendiente. Éste es un dato esencial ya que estos requisitos no se aplican, por ejemplo, auna empresa si ésta es subsidiaria <strong>de</strong> otra empresa más gran<strong>de</strong>. Los datos mencionados han<strong>de</strong> aplicarse a <strong>la</strong> empresa en todo su conjunto, lo cual incluye a <strong>la</strong>s filiales situadas en otrosEstados miembros y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> evaluar <strong>la</strong> posición económica real <strong>de</strong> <strong>la</strong>empresa y calificar<strong>la</strong> como PYME se <strong>de</strong>finen los conceptos <strong>de</strong> empresa autónoma, empresaasociada y empresa vincu<strong>la</strong>da, (art. 3 d<strong>el</strong> Anexo).Realizadas estas precisiones, nos resta indicar que nuestro trabajo se va a ocupar <strong>de</strong>aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s cuestiones r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong>s PYME que resultan <strong>de</strong> especial interés en un contexto <strong>de</strong><strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong>. A tal fin, hemos centrado nuestra atención en <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>normativa comunitaria acerca <strong>de</strong> los siguientes temas: (I) <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Societas PrivataEuropaea, (II) <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME y <strong>la</strong>s alternativas al crédito bancario, (III) <strong>la</strong>sayudas estatales y (IV) <strong>la</strong>s últimas ten<strong>de</strong>ncias en <strong>la</strong> normativa comunitaria para <strong>la</strong> reducción<strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad en casos <strong>de</strong> litigios internacionales con <strong>la</strong>s PYME.1.La Sociedad Privada Europea: una propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea para <strong>la</strong>sPYME1.1. Pr<strong>el</strong>iminarSegún los datos ofrecidos por <strong>el</strong> Portal europeo para <strong>la</strong>s PYME <strong>el</strong> 99,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresasradicadas en <strong>la</strong> UE son pequeñas y medianas empresas y son <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong>s que ofrecen en 67,1% d<strong>el</strong>os puestos <strong>de</strong> trabajo en <strong>el</strong> sector privado <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> mercado interior europeo. Pocomás hay que añadir para subrayar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que <strong>la</strong>s mismas juegan en <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económicoeuropeo. Sin embargo su acceso a ese mismo mercado es complicado <strong>de</strong>bido, entre otras razones,a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os societarios que ofrecen <strong>la</strong>s distintas legis<strong>la</strong>ciones nacionales yal esfuerzo en asesoramiento y en gestión administrativa que supone operar a través <strong>de</strong> filialescon distinto régimen jurídico. Este obstáculo es <strong>el</strong> principal que <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor comunitarioquiere solventar con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un nuevo tipo <strong>de</strong> sociedad mercantil, <strong>la</strong> Societas PrivataEuropaea, con imp<strong>la</strong>ntación en toda <strong>la</strong> Unión. Al <strong>de</strong>recho nacional <strong>de</strong> cada Estado sólo <strong>de</strong>berárecurrirse en aqu<strong>el</strong>los aspectos no regu<strong>la</strong>dos por <strong>el</strong> futuro Reg<strong>la</strong>mento y no contemp<strong>la</strong>dos en losEstatutos <strong>el</strong>aborados por los socios 2 . Las materias que quedan fuera d<strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho societarioquedan también regu<strong>la</strong>das por <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho nacional d<strong>el</strong> estado en que <strong>la</strong> Societas PrivataEuropaea tenga su domicilio: hab<strong>la</strong>mos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho fiscal, concursal, <strong>la</strong>boral o contable.La Comisión presentó con fecha 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008 un Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>mento (PR)que recoge <strong>la</strong> normativa que regu<strong>la</strong>rá esta nueva forma social 3 . El 10 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2009 <strong>el</strong>2Vid. Artículo 4.II d<strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>mento (PR). El texto pue<strong>de</strong> consultarse en Un ejemplo es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> impugnación <strong>de</strong> los acuerdos sociales.3La propuesta se enmarca <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong>nominada Small Business Act, un p<strong>la</strong>n para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME, impulsar su crecimiento y aprovechar así <strong>el</strong> potencial económico que <strong>la</strong>s mismas representanen <strong>el</strong> seno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión. La Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comisión lleva por título Pensar primero a pequeña esca<strong>la</strong> - SmallBusiness Act para Europa: iniciativa a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas empresas. La Resolución d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo sobr<strong>el</strong>a misma pue<strong>de</strong> consultarse en VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-959


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezPar<strong>la</strong>mento aprobó <strong>el</strong> texto pero introduciendo propuestas <strong>de</strong> modificación que afectan a <strong>el</strong>ementosesenciales d<strong>el</strong> proyecto. Se prevé que <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento pueda entrar en vigor <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> julio<strong>de</strong> 2010. Antes <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong>berá aprobar <strong>el</strong> texto <strong>de</strong>finitivo, previa resolución <strong>de</strong> cuestiones tanimportantes como <strong>la</strong> necesidad o no <strong>de</strong> un capital mínimo para su constitución, <strong>la</strong> exigencia <strong>de</strong>un <strong>el</strong>emento <strong>de</strong> transnacionalidad para <strong>la</strong> misma o <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los trabajadoresen <strong>la</strong> gestión social, que han merecido respuestas diferentes <strong>de</strong> ambas instituciones.La Societas Privata Europaea es, en principio, una alternativa para aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s PYME queactúen en un ámbito transnacional. Con un esquema básico muy semejante al <strong>de</strong> nuestra sociedad<strong>de</strong> responsabilidad limitada (SL). Es una sociedad con personalidad jurídica propia,responsabilidad limitada <strong>de</strong> sus socios y un régimen flexible en cuanto a <strong>la</strong> transmisión d<strong>el</strong>as participaciones. Permitirá <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> filiales o sucursales en países <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE distintosal <strong>de</strong> constitución, sin necesidad <strong>de</strong> observar <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada legis<strong>la</strong>ción nacional,rebajando así <strong>de</strong> forma notoria los costes <strong>de</strong> constitución y funcionamiento. Ese <strong>el</strong>emento <strong>de</strong>transnacionalidad, sin embargo, no está todavía c<strong>la</strong>ramente <strong>de</strong>terminado. Así, mientras <strong>el</strong> textopropuesto por <strong>la</strong> Comisión no exige actividad transnacional para <strong>la</strong> constitución y permiteque socieda<strong>de</strong>s que operan en un solo Estado puedan constituirse como Societas PrivataEuropaea, <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento sí requiere esa imp<strong>la</strong>ntación en más <strong>de</strong> un Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión 4 .El mod<strong>el</strong>o propuesto por <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE es un mod<strong>el</strong>o muy flexible. Si bien <strong>la</strong>sr<strong>el</strong>aciones externas, para salvaguardar <strong>la</strong> seguridad jurídica, están regu<strong>la</strong>das por <strong>de</strong>recho necesario,<strong>el</strong> ámbito interno queda a disposición <strong>de</strong> los socios, a quienes se encomienda <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong>complementar <strong>el</strong> régimen legal a través <strong>de</strong> unos Estatutos que tienen un amplio contenido obligatorio5 . Son <strong>el</strong>los los que habrán <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> cuantía d<strong>el</strong> capital, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s participaciones,los requisitos para <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> acuerdos o <strong>la</strong> estructura d<strong>el</strong> órgano <strong>de</strong> administración.1.2. Fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Privada EuropeaLa Societas Privata Europaea pue<strong>de</strong> ser fundada por una o varias personas físicas o jurídicas6 . A<strong>de</strong>más, junto con <strong>la</strong> constitución originaria, <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>mento prevé suconstitución por transformación, fusión o escisión <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s ya existentes. Un aspecto a4Esa dimensión supranacional habrá <strong>de</strong> probarse a través <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los siguientes <strong>el</strong>ementos: <strong>la</strong> intención <strong>de</strong> ejerceruna actividad empresarial transnacional o <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> un objeto <strong>de</strong> carácter transfronterizo; <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> teneruna presencia activa en más <strong>de</strong> un Estado miembro; <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> establecimientos en diferentes Estados miembroso una sociedad matriz inscrita en otro Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. Vid. , enmienda 70 al Proyecto <strong>de</strong>Reg<strong>la</strong>mento. Como <strong>el</strong> lector podrá advertir, se trata <strong>de</strong> criterios que pue<strong>de</strong>n ser fácilmente sos<strong>la</strong>yados.5La Societas Privata Europaea ofrece un mayor juego a <strong>la</strong> autonomía privada que <strong>el</strong> ofertado por <strong>la</strong>s formas societariasnacionales equiparables. Esa mayor libertad en <strong>la</strong> configuración estatutaria ofrece innegables ventajas en especial para<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> grupos internacionales. Pero al mismo tiempo pue<strong>de</strong> ser un factor negativo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista d<strong>el</strong>a protección <strong>de</strong> los acreedores sociales o los socios minoritarios. El Anexo I <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>mento recoge <strong>el</strong>contenido mínimo que han <strong>de</strong> tener los Estatutos. La exigente función <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción a través <strong>de</strong> los Estatutos hace d<strong>el</strong>a Societas Privata Europaea una forma interesante para su utilización por los grupos <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s, pero pue<strong>de</strong> serun obstáculo para <strong>la</strong>s pequeñas empresas in<strong>de</strong>pendientes, pues implicará un incremento <strong>de</strong> los costes que supone <strong>el</strong>necesario asesoramiento. Salvo que <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor ofrezca un contrato tipo al que puedan recurrir estas empresas.6Las personas jurídicas han <strong>de</strong> tener su domicilio registral, su centro <strong>de</strong> administración o su principal establecimientoen un Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión, vid. artículo 3.1 en r<strong>el</strong>ación con artículo 3.3 PR. No se exige, sin embargo, que <strong>la</strong>s personasfísicas estén domiciliadas en <strong>la</strong> UE para po<strong>de</strong>r ser socios <strong>de</strong> una Societas Privata Europaea.60VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeatener en cuenta en <strong>el</strong> texto propuesto es <strong>el</strong> <strong>de</strong> que <strong>el</strong> domicilio estatutario no ha <strong>de</strong> coincidirnecesariamente con aquél en <strong>el</strong> que radique su principal establecimiento o explotación o sucentro <strong>de</strong> administración. Ambos domicilios pue<strong>de</strong>n correspon<strong>de</strong>r a Estados diferentes 7 . Eltras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> domicilio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE se prevé asimismo posible sin especiales dificulta<strong>de</strong>s 8 .Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formalida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Societas Privata Europaea requierese advierten diferencias <strong>de</strong>stacables entre <strong>el</strong> texto propuesto por <strong>la</strong> Comisión y <strong>el</strong> aprobado por<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento. La inscripción en <strong>el</strong> Registro nacional correspondiente al domicilio estatutarioes requisito constitutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, pero ya aquí comienzan <strong>la</strong>s diferenciasseña<strong>la</strong>das. Mientras en <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> Proyecto presentado por <strong>la</strong> Comisión se requiere uncontrol único que pue<strong>de</strong> quedar en manos, bien d<strong>el</strong> correspondiente órgano administrativoo judicial nacional, bien d<strong>el</strong> notario autorizante <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura 9 , en <strong>el</strong> texto aprobado por <strong>el</strong>Par<strong>la</strong>mento han <strong>de</strong> tener lugar los dos cumu<strong>la</strong>tivamente, salvo que los socios utilicen <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>ooficial <strong>de</strong> Estatutos, en cuyo caso no sería necesaria <strong>la</strong> intervención notarial 10 . El Par<strong>la</strong>mentoconsi<strong>de</strong>ra, por otro <strong>la</strong>do, que un Registro Central Europeo <strong>de</strong>bería recoger un listado <strong>de</strong> todas<strong>la</strong>s Societas Privata Europaea inscritas en los distintos registros nacionales.1.3. El capital y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los acreedoresDes<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los acreedores, <strong>el</strong> régimendiseñado por <strong>la</strong> Comisión se orienta según <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o anglosajón <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> solvencia,por lo que no prevé <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> un capital mínimo fijado legis<strong>la</strong>tivamente.La Comisión parece hacer suya <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que un capital <strong>el</strong>evado no supone realmente unamayor garantía para los acreedores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, quienes preferirían frente al mismo garantíasindividuales, bien personales, bien reales, que aseguraran <strong>el</strong> cobro <strong>de</strong> sus créditos 11 . Laconstitución <strong>de</strong> una Societas Privata Europaea sería posible, según <strong>el</strong> texto presentado por <strong>la</strong>Comisión, con un capital <strong>de</strong> 1€ 12 , siendo a<strong>de</strong>más totalmente libre <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> reservas,que podrían crearse (o no) a través <strong>de</strong> los estatutos. El Par<strong>la</strong>mento, sin embargo, no comparte7Vid. artículo 7 PR. Discutible es si ambos han <strong>de</strong> situarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión o si es posible que <strong>el</strong> principal establecimientoesté fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, como entien<strong>de</strong> <strong>el</strong> Arbeitskreis Europäisches Unternehmensrecht (Grupo <strong>de</strong> TrabajoDerecho Empresarial Europeo) en su informe publicado en Neue Zeitschrift für Ges<strong>el</strong>lschaftsrecht (NZG) 2008, p.899. El establecimiento <strong>de</strong> un domicilio estatutario distinto d<strong>el</strong> que correspon<strong>de</strong>ría a su principal centro <strong>de</strong> explotaciónpermite a los socios <strong>el</strong>egir <strong>el</strong> régimen jurídico que se va a aplicar a <strong>la</strong> sociedad, más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mentoy <strong>de</strong> los Estatutos aprobados por los mismos. Así, una Societas Privata Europaea inscrita en Gran Bretaña perocon su centro <strong>de</strong> explotación en España estaría sometida al or<strong>de</strong>namiento británico en aqu<strong>el</strong>los aspectos no regu<strong>la</strong>dospor <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento, y también al <strong>de</strong>recho <strong>la</strong>boral, fiscal, contable o concursal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s.8Vid. Artículo 35.1 PR.9Artículo 10.4 PR.10El Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión no contiene ese o esos mod<strong>el</strong>os que podrían simplificar <strong>el</strong> quehacer <strong>de</strong> los socios fundadores.Quizá en lo que resta <strong>de</strong> proceso legis<strong>la</strong>tivo hasta <strong>la</strong> aprobación d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento podamos contar con <strong>el</strong>los. D<strong>el</strong>o contrario habrá que <strong>de</strong>jar en manos <strong>de</strong> los expertos societarios <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> los mismos.11Así lo pone <strong>de</strong> manifiesto en <strong>la</strong> fundamentación d<strong>el</strong> Proyecto correspondiente al capítulo cuarto, vid. pág.8.12Vid. Artículo 19.4 PR. La nueva forma social iría en <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas reformas nacionales llevadas a cabo enalgunos Estados como Francia, con <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2003, y que siguen <strong>la</strong> marcada por <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>cionesanglosajonas; y como Alemania con <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2008 que crea <strong>la</strong> Unternehmerges<strong>el</strong>lschaft comoespecialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> limitada que no requiere <strong>de</strong> capital mínimo.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-961


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezesta perspectiva. Según su propuesta sólo sería posible una constitución con ese mínimo<strong>de</strong> 1€ cuando los estatutos prevean <strong>la</strong> firma, por parte d<strong>el</strong> órgano <strong>de</strong> administración, <strong>de</strong> uncertificado <strong>de</strong> solvencia. En ese caso sólo podrá proce<strong>de</strong>rse a <strong>la</strong> distribución entre los socioscuando los administradores, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> a <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce, estén obligados a realizarun test <strong>de</strong> solvencia que indique que tras <strong>el</strong> reparto <strong>la</strong> sociedad no va a tener problemas pararespon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> sus obligaciones. En otro caso, si los Estatutos no hacen una previsión en estesentido, se habría <strong>de</strong> requerir un capital mínimo <strong>de</strong> 8.000€. Así pues, los socios fundadorestendrían en sus manos <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> optar por uno <strong>de</strong> ambos sistemas.En esa misma línea <strong>de</strong> liberalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación, y teniendo en cuenta que <strong>el</strong> capital<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> cumplir <strong>la</strong>s funciones que tradicionalmente se le han asignado, <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> Proyectodiverge d<strong>el</strong> régimen aplicable a nuestra SL. No se prevé que <strong>el</strong> capital haya <strong>de</strong> estar <strong>de</strong>sembolsadoen <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución o no se establecen medidas <strong>de</strong> control para <strong>la</strong>fundación por medio <strong>de</strong> aportaciones no dinerarias. Se recoge simplemente <strong>el</strong> principio <strong>de</strong>que <strong>el</strong> socio está obligado a realizar su aportación y no pue<strong>de</strong> ser liberado <strong>de</strong> dicha obligación13 . Las consecuencias d<strong>el</strong> incumplimiento no están regu<strong>la</strong>das en <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento, por loque habrá <strong>de</strong> acudirse al régimen d<strong>el</strong> Estado en que <strong>la</strong> Societas Privata Europaea esté inscritay en concreto al <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma social correspondiente (en nuestro caso a <strong>la</strong> Ley 2/1995, <strong>de</strong> 23<strong>de</strong> marzo, que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> responsabilidad limitada) 14 .Sí recoge en cambio <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> Proyecto medidas <strong>de</strong> protección d<strong>el</strong> patrimonio social antesu distribución entre los socios 15 , <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> sus propias participaciones 16 o <strong>la</strong> reducciónd<strong>el</strong> capital social 17 , todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s inspiradas en <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Directiva, r<strong>el</strong>ativa al capital.En cuanto al primero <strong>de</strong> los aspectos, como ya hemos seña<strong>la</strong>do, <strong>el</strong> Proyecto abandona <strong>la</strong>concepción d<strong>el</strong> capital como dique <strong>de</strong> contención d<strong>el</strong> patrimonio que <strong>de</strong>be quedar en manos<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad sin ser repartido entre los socios. Esto significa que podrá repartirse patrimoniosiempre que <strong>el</strong> activo restante sea suficiente para cubrir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas sociales 18 . Los estatutospue<strong>de</strong>n exigir, para po<strong>de</strong>r proce<strong>de</strong>r al reparto, <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración (certificado <strong>de</strong> solvencia) porparte d<strong>el</strong> órgano <strong>de</strong> administración <strong>de</strong> que tras <strong>el</strong> mismo, y durante todo <strong>el</strong> año siguiente asu realización, <strong>la</strong> Societas Privata Europaea estará en condiciones <strong>de</strong> pagar sus <strong>de</strong>udas alvencimiento 19 . El sistema se garantiza estableciendo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los socios por <strong>la</strong>13Habrán <strong>de</strong> ser los socios quienes en los Estatutos <strong>de</strong>terminen <strong>el</strong> momento en que <strong>de</strong>berán realizarse <strong>la</strong>s aportaciones,<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> valorar <strong>la</strong>s aportaciones no dinerarias o <strong>la</strong> susceptibilidad <strong>de</strong> ser objeto <strong>de</strong> aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones<strong>de</strong> prestaciones <strong>de</strong> servicios, entre otros aspectos. Vid. Anexo I, PR.14Vid. artículo 20.3 PR.15No se contemp<strong>la</strong>n, por <strong>el</strong> contrario, los eventuales pagos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad a los miembros <strong>de</strong> sus órganos, en particu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> órgano<strong>de</strong> administración. En este aspecto serán <strong>de</strong> aplicación <strong>la</strong>s normas d<strong>el</strong> Estado en que esté inscrita <strong>la</strong> Societas Privata Europaea.16Según <strong>el</strong> artículo 23.2 PR <strong>la</strong> Societas Privata Europaea sólo pue<strong>de</strong> adquirir sus propias participaciones cuando esténtotalmente <strong>de</strong>sembolsadas y con medios susceptibles <strong>de</strong> distribución entre los socios según <strong>el</strong> artículo 21 PR.17El artículo 24.2 PR reconoce a los acreedores <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a exigir judicialmente <strong>el</strong> establecimiento por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>Societas Privata Europaea <strong>de</strong> garantías que aseguren <strong>el</strong> cobro <strong>de</strong> sus créditos. Eso sí siempre que prueben que <strong>la</strong>reducción pone en p<strong>el</strong>igro ese cobro (art. 24.3 PR).18Vid. artículo 21.1 PR, que <strong>de</strong>ja a salvo <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> reservas indisponibles establecidas en los estatutos sociales, quesí cumplen una función <strong>de</strong> retención patrimonial. El Par<strong>la</strong>mento enmienda esta norma recuperando <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a d<strong>el</strong> capitalcon función <strong>de</strong> garantía <strong>de</strong> los acreedores, vid. enmienda 35 al artículo 21.19Vid. artículo 21.2 PR. El certificado <strong>de</strong> solvencia <strong>de</strong>berá estar en po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los socios antes <strong>de</strong> que éstos adopten <strong>el</strong>acuerdo <strong>de</strong> distribución correspondiente.62VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeadistribución in<strong>de</strong>bida, en <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad percibida, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> los administradores por<strong>el</strong> daño irrogado al patrimonio social 20 . Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> estas responsabilida<strong>de</strong>s<strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión establece un requisito que <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento, enten<strong>de</strong>mos que conacierto, rechaza. La restitución proce<strong>de</strong>ría, según <strong>el</strong> primero, siempre que <strong>la</strong> Societas PrivataEuropaea <strong>de</strong>muestre que <strong>el</strong> socio conocía <strong>la</strong> irregu<strong>la</strong>ridad o que, habida cuenta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circunstancias,no podía ignorar<strong>la</strong>.Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los miembros d<strong>el</strong> órgano <strong>de</strong> administración, si bien seestablece en <strong>el</strong> artículo 31.4 PR una responsabilidad por los daños irrogados por un comportamientocontrario al Reg<strong>la</strong>mento, a los Estatutos o a alguna resolución <strong>de</strong> los socios, se remiteen <strong>el</strong> artículo 31.5 PR a <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones nacionales <strong>de</strong> los Estados miembros para regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>responsabilidad en situación <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Societas Privata Europaea. La Comisión parece nohaberse atrevido a buscar un consenso entre <strong>la</strong>s variadas fórmu<strong>la</strong>s que nos ofrecen esas legis<strong>la</strong>ciones,<strong>de</strong>saprovechando una buena ocasión para articu<strong>la</strong>r un régimen unitario <strong>de</strong> protección<strong>de</strong> los acreedores que, si no bascu<strong>la</strong> sobre <strong>el</strong> capital, <strong>de</strong>berá hacerlo sobre <strong>la</strong> responsabilidad<strong>de</strong> los órganos <strong>de</strong> gestión. El tema tiene una trascen<strong>de</strong>ncia indudable para <strong>el</strong> funcionamiento<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>de</strong> sus órganos. Así, por ejemplo, <strong>el</strong> órgano <strong>de</strong> administración <strong>de</strong> una SocietasPrivata Europaea inscrita en España estará sometido a <strong>la</strong> responsabilidad d<strong>el</strong> Artículo 105.5<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Responsabilidad Limitada por <strong>la</strong> tardía disolución; si <strong>la</strong> SocietasPrivata Europaea está inscrita en Francia <strong>de</strong>berá respon<strong>de</strong>r por una action en comblementdu passif 21 en caso incluso <strong>de</strong> una leve falta <strong>de</strong> gestión, cuando no haya patrimonio suficientepara saldar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad en <strong>el</strong> seno <strong>de</strong> un procedimiento <strong>de</strong> insolvencia; si estáinscrita en Gran Bretaña respon<strong>de</strong>rá por wrongful trading 22 , si ha continuado con <strong>la</strong> actividadcuando <strong>de</strong>biera haber previsto <strong>la</strong> entrada en situación <strong>de</strong> insolvencia; si lo está en Alemania,podrá exigírs<strong>el</strong>e responsabilidad por <strong>la</strong> apertura tardía d<strong>el</strong> procedimiento <strong>de</strong> insolvencia 23 .Los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> responsabilidad en los Estados miembros presentan importantes diferencias,<strong>de</strong> forma que éste será uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>ementos a tener en cuenta por los fundadores a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><strong>de</strong>cidir en cuál <strong>de</strong> <strong>el</strong>los inscriben su sociedad. Es también <strong>de</strong> gran interés para los acreedores,puesto que, como hemos seña<strong>la</strong>do, <strong>el</strong> centro <strong>de</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> sus interesesse tras<strong>la</strong>da <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina d<strong>el</strong> capital y lo hace precisamente hacia <strong>la</strong> responsabilidad d<strong>el</strong>os órganos encargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión social.1.4. Organización internaLa Comisión ha querido dotar a esta nueva forma social d<strong>el</strong> máximo <strong>de</strong> flexibilidad en<strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> su organización interna. La estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección, órganos y funciones qu<strong>el</strong>os mismos han <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñar, queda en gran medida en manos <strong>de</strong> los socios. El Proyecto20Vid. artículo 31.4 PR.21Artículo 651-2 Co<strong>de</strong> Commerce.22Section 214, Insolvency Act 1986.23§ 823. II, Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) y § 64.1 Gesetz betreffend die Ges<strong>el</strong>lschaften mit Beschränkter Haftung(GmbHG).VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-963


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezprevé como obligatorio un órgano <strong>de</strong> administración que podrá ejercer todas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>sfaculta<strong>de</strong>s que no hayan <strong>de</strong> ser ejercidas por los socios en virtud d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento o <strong>de</strong> <strong>la</strong>escritura <strong>de</strong> constitución 24 . Serán los estatutos los que habrán <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> estructura y<strong>la</strong> composición d<strong>el</strong> mismo. Es posible optar por un mod<strong>el</strong>o monista o por uno dualista queincorpore un consejo <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia. En cualquier caso será también en los estatutos don<strong>de</strong>hayan <strong>de</strong> establecerse los criterios para <strong>el</strong> nombramiento y <strong>de</strong>stitución <strong>de</strong> los administradores;don<strong>de</strong> conste qué administradores tienen <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> representar a <strong>la</strong> sociedad, así como surégimen <strong>de</strong> actuación; o don<strong>de</strong> se establezcan <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s para <strong>la</strong> d<strong>el</strong>egación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>sd<strong>el</strong> órgano <strong>de</strong> administración en otra persona. Lo que sí establece <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> Proyecto es <strong>el</strong>régimen <strong>de</strong> responsabilidad que les es exigible a los administradores. Éstos <strong>de</strong>ben actuar entodo momento en <strong>de</strong>fensa d<strong>el</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad 25 , con <strong>la</strong> diligencia y <strong>el</strong> conocimientoque es razonablemente exigible para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que constituya <strong>el</strong> objetosocial. Respon<strong>de</strong>n ante <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas o daños que hayan ocasionado con sucomportamiento contrario a <strong>la</strong>s disposiciones d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento, <strong>de</strong> los estatutos o a los acuerdosadoptados por los socios 26 . No establece <strong>el</strong> Proyecto ninguna responsabilidad ante los socioso los terceros acreedores, que <strong>de</strong>berá regirse por <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho nacional d<strong>el</strong> Estado en que estéinscrita <strong>la</strong> Societas Privata Europaea 27 .La Junta General no aparece como órgano necesario en <strong>el</strong> sentido en que <strong>la</strong> conocemosen <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones nacionales. Es cierto que los acuerdos que afectan a <strong>la</strong> financiación<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, a su estructura, al nombramiento <strong>de</strong> los administradores o auditores, etc.los adoptan los socios, pero <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> Proyecto no consi<strong>de</strong>ra necesario que los socios sereúnan físicamente en una asamblea 28 . Los administradores están obligados únicamentea remitir a los socios <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> acuerdo y <strong>la</strong> información necesaria para que éstospuedan adoptar una <strong>de</strong>cisión fundada. Los p<strong>la</strong>zos y <strong>la</strong> forma en que se haga esa remisión,así como <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> adoptar los acuerdos y <strong>la</strong>s mayorías precisas <strong>de</strong>ben ser regu<strong>la</strong>das enlos estatutos. El Proyecto tampoco regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> impugnación <strong>de</strong> los acuerdos sociales que se<strong>de</strong>ja en manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional correspondiente al domicilio registral <strong>de</strong> <strong>la</strong> SocietasPrivata Europaea 29 .24Vid. artículo 26.1 PR. El Par<strong>la</strong>mento introduce un inciso según <strong>el</strong> cual Las resoluciones <strong>de</strong> los socios serán internamentevincu<strong>la</strong>ntes para <strong>el</strong> órgano rector, que necesita <strong>de</strong> interpretación. Creemos que <strong>la</strong> modificación sugeridasólo tiene sentido si se interpreta como una competencia <strong>de</strong> los socios para tomar acuerdos o dictar instrucciones enaspectos que no están expresamente contemp<strong>la</strong>dos en <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento o en los Estatutos, pero que no son por <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>exclusiva competencia <strong>de</strong> los administradores como parecería sugerir <strong>el</strong> texto presentado por <strong>la</strong> Comisión. Sería <strong>la</strong>interpretación más acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> una sociedad con una estructura personalizada.25El artículo 31.3 PR establece <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> abstenerse <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones cuando los intereses personales d<strong>el</strong>administrador estén en situación <strong>de</strong> conflicto con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. También en este punto <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be sercompletada por los estatutos.26El Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión establece <strong>la</strong> responsabilidad solidaria <strong>de</strong> los administradores que hayan intervenido en <strong>el</strong>acto, <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento modifica <strong>la</strong> norma invirtiendo <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba en <strong>el</strong> mismo sentido que lo hace <strong>la</strong> Ley españo<strong>la</strong><strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s anónimas, seña<strong>la</strong>ndo que <strong>la</strong> responsabilidad no será extensiva a los administradores que puedan<strong>de</strong>mostrar que están exentos <strong>de</strong> culpa y que hayan dado a conocer su <strong>de</strong>sacuerdo con <strong>la</strong> inobservancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones,vid. art 31.4 PR y enmienda 51 d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento.27Vid. artículo 31.5 PR.28Vid. artículo 27.3 PR.29Vid. artículo 27.4 II PR.64VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europea1.5. Posición <strong>de</strong> los sociosDe <strong>la</strong> misma forma que <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación d<strong>el</strong> capital con <strong>el</strong> que se funda <strong>la</strong> sociedad es <strong>de</strong>cisiónlibre <strong>de</strong> sus socios, lo es también <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos que lescorrespon<strong>de</strong>n en cuanto a tales. En <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> Proyecto se recogen <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> información 30 ,<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> voto 31 , y entre los <strong>de</strong>nominados <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> minoría, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> solicitar d<strong>el</strong>os administradores <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nteamiento <strong>de</strong> una propuesta <strong>de</strong> acuerdo o <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a solicitar judicialmente<strong>el</strong> nombramiento <strong>de</strong> un experto in<strong>de</strong>pendiente que informe sobre <strong>la</strong> posible vulneración <strong>de</strong>preceptos legales o <strong>de</strong> los estatutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Societas Privata Europaea 32 , se entien<strong>de</strong> que por parte d<strong>el</strong>órgano <strong>de</strong> administración aunque <strong>la</strong> norma no lo dice expresamente. Entre <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> lossocios, <strong>el</strong> Proyecto únicamente menciona <strong>la</strong> <strong>de</strong> aportar 33 , <strong>de</strong>jando <strong>la</strong>s consecuencias <strong>de</strong> su incumplimientoal <strong>de</strong>recho nacional d<strong>el</strong> Estado en que se haya inscrito <strong>la</strong> Societas Privata Europaea.Las participaciones no han <strong>de</strong> ser iguales, es posible crear participaciones <strong>de</strong> diferentes c<strong>la</strong>ses,por ejemplo, participaciones sin <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> voto 34 . Un aspecto novedoso, si comparamos<strong>el</strong> Proyecto con nuestra Ley <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Responsabilidad Limitada, es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberta<strong>de</strong>n <strong>el</strong> régimen <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s participaciones. Sólo existen limitaciones a <strong>la</strong> misma sise han contemp<strong>la</strong>do en los estatutos, que pue<strong>de</strong>n incluso excluir esa transmisibilidad 35 .Sí contemp<strong>la</strong> <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> excluir a los socios, asícomo <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> separación, para hacer frente a los conflictos p<strong>la</strong>nteados entre los mismosy que puedan afectar al funcionamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. El artículo 17 d<strong>el</strong> Proyecto establececomo causas <strong>de</strong> exclusión <strong>el</strong> daño grave a los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad o <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>permanencia d<strong>el</strong> socio en <strong>la</strong> misma sea perjudicial para <strong>el</strong> <strong>de</strong>senvolvimiento d<strong>el</strong> negocio. Esnecesario un acuerdo <strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong> los socios y, a<strong>de</strong>más, una <strong>de</strong>cisión judicial en <strong>el</strong> mismosentido. Será así mismo <strong>el</strong> juez quien, en caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>cretar <strong>la</strong> exclusión, <strong>de</strong>termine si son lossocios restantes o <strong>la</strong> sociedad quienes adquieren <strong>la</strong>s participaciones d<strong>el</strong> socio excluido y <strong>el</strong>precio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. El artículo 18, por su parte, recoge <strong>la</strong>s causas que permiten al socio ejercitarun <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> separación: pérdida <strong>de</strong> una parte r<strong>el</strong>evante d<strong>el</strong> patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad,tras<strong>la</strong>do d<strong>el</strong> domicilio social inscrito a otro Estado miembro, modificación significativa d<strong>el</strong>a actividad objeto <strong>de</strong> sociedad y transcurso <strong>de</strong> tres años sin reparto <strong>de</strong> divi<strong>de</strong>ndos, siempreque <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad lo hubiera permitido.1.6. Participación <strong>de</strong> los trabajadoresEn este aspecto hay que volver a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> reseñables diferencias entre ambas propuestas. LaComisión establece que <strong>la</strong> Societas Privata Europaea estará sujeta a <strong>la</strong>s normas sobre participa-30Vid. artículo 28 PR.31Se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> acuerdos por mayoría, lo que presupone ese <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> voto.32Vid. artículo 29.1 y 2 PR.33Vid. artículo 20 PR. Sería esta una ocasión para recoger <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> fid<strong>el</strong>idad por parte <strong>de</strong> los socios que pudieraservir <strong>de</strong> cláusu<strong>la</strong> general en <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos entre los mismos y con <strong>la</strong> sociedad. No lo ha estimado así, sinembargo, <strong>la</strong> Comisión, cuyo texto no recoge manifestaciones expresas d<strong>el</strong> mismo.34Vid. exposición <strong>de</strong> motivos, ac<strong>la</strong>raciones al capítulo III d<strong>el</strong> PR. Anexo I, con <strong>el</strong> contenido obligatorio <strong>de</strong> los estatutos.35Vid. Anexo I en r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> artículo 16 PR.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-965


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezción que sean <strong>de</strong> aplicación en <strong>el</strong> Estado miembro en que tenga su domicilio social. Sin embargo<strong>el</strong> texto aprobado por <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento establece importantes salveda<strong>de</strong>s a ese principio, que noserá aplicable en <strong>de</strong>terminados supuestos. Así, si <strong>la</strong> Societas Privata Europaea emplea a más <strong>de</strong>1000 trabajadores y más <strong>de</strong> una cuarta parte d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> los empleados trabaja habitualmente enun Estado miembro (o en varios) don<strong>de</strong> se prevé un mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> participación, se aplicará <strong>la</strong>Directiva 2001/86/CE por <strong>la</strong> que se completa <strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Anónima Europea en loque respecta a <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los trabajadores. La misma norma será <strong>de</strong> aplicación cuando <strong>la</strong>Societas Privata Europaea emplee en total entre 500 y 1000 trabajadores y más <strong>de</strong> un tercio d<strong>el</strong>total trabaje habitualmente en uno o varios Estados don<strong>de</strong> se prevé un mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> participaciónque en <strong>el</strong> Estado miembro en que tiene su domicilio social <strong>la</strong> Societas Privata Europaea.2. Financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME. Alternativas al crédito bancario2.1. Pr<strong>el</strong>iminarLos problemas <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME han merecido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace décadas <strong>la</strong> atención<strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura especializada y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones tanto nacionales como <strong>europea</strong>s. No sonlos únicos a los que se enfrentan; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad para encontrar clientes hasta <strong>la</strong> escasadisponibilidad <strong>de</strong> personal directivo con experiencia, pasando por los obstáculos r<strong>el</strong>acionadoscon <strong>la</strong> competencia o con <strong>la</strong> carga administrativa a <strong>la</strong>s que se ven sometidas, hay unamplio abanico <strong>de</strong> problemas con los que tienen que enfrentarse para hacerse un lugar en <strong>el</strong>mercado y mantenerlo. Con todo, <strong>la</strong> dificultad para acce<strong>de</strong>r a una financiación a<strong>de</strong>cuada asus posibilida<strong>de</strong>s ha sido uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>stres que tradicionalmente han limitado su capacidad<strong>de</strong> crecimiento. Así lo pone <strong>de</strong> manifiesto una vez más <strong>la</strong> última encuesta realizada por <strong>el</strong>Banco Central Europeo 36 , don<strong>de</strong> son precisamente <strong>la</strong>s PYME españo<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s que aparecen enprimer lugar en <strong>el</strong> ranking <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que tienen dificulta<strong>de</strong>s para obtener crédito. La situación,pues, es especialmente grave en este momento para nuestras PYME.Los problemas financieros <strong>de</strong> nuestras empresas han sido en primer lugar <strong>el</strong> predominio<strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación bancaria como fuente <strong>de</strong> fondos ajenos, que justo en <strong>el</strong> presente momentose hace más difícil <strong>de</strong> conseguir. A <strong>el</strong>lo hay que añadir que cuando <strong>la</strong>s empresas acce<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>misma lo hacen en peores condiciones 37 . En segundo lugar encontramos también una limitaciónen cuanto a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> fondos propios que se hace básicamente a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>autofinanciación, a lo que contribuye <strong>la</strong> dificultad en <strong>el</strong> acceso al Mercado <strong>de</strong> Valores 38 .36Los datos pue<strong>de</strong>n consultarse en: 37Así se indica también en <strong>la</strong> referida encuesta d<strong>el</strong> Banco Central Europeo (BCE) realizada entre junio y julio <strong>de</strong> 2009.38La forma social más utilizada por <strong>la</strong>s PYME es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Responsabilidad Limitada (SL), cuya normativano permite <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> obligaciones u otros valores negociables agrupados en emisiones. Como odiosa norma restrictivahab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma FERNANDEZ DEL POZO, L., en ‘La sociedad <strong>de</strong> capital <strong>de</strong> base personalista en <strong>el</strong> marco<strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong> Derecho <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> responsabilidad limitada’, RGD 596,1994, p. 5443. Esta limitación en <strong>el</strong>acceso a <strong>la</strong> financiación, que según ROJO, fue uno <strong>de</strong> los temas más polémicos en <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> DerechoMercantil <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión General <strong>de</strong> Codificación, ha sido ampliamente criticada en nuestra doctrina. ROJO, A., ‘Lasociedad <strong>de</strong> responsabilidad limitada. Problemas <strong>de</strong> política y técnica legis<strong>la</strong>tiva’, en BONARDELL/ MEJÍAS/ NIE-TO (coord.), La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> responsabilidad limitada, Madrid, 1994, p. 71.66VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaLos momentos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> han <strong>de</strong> ser aprovechados para introducir cambios en <strong>el</strong> comportamientoque permitan combatir <strong>la</strong>s causas que han llevado a esa <strong>crisis</strong> y sentar los cimientos<strong>de</strong> un futuro distinto. Las PYME han <strong>de</strong> aprovechar <strong>la</strong> actual <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> para modificar<strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> que ha sido su estrategia <strong>financiera</strong> en <strong>el</strong> pasado. Las pequeñas y medianasempresas españo<strong>la</strong>s han basado su financiación, en buena medida, en fondos ajenos obtenidos<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones crediticias; fondos que, para mayor dificultad en términos <strong>de</strong> coste,se han obtenido a corto p<strong>la</strong>zo. Esta estructura <strong>financiera</strong>, como repetidamente ha puesto <strong>de</strong>manifiesto <strong>la</strong> Comisión 39 , implica un incremento <strong>de</strong> los costes y una mayor vulnerabilidadante los cambios que se producen en <strong>el</strong> mercado, como dolorosamente hemos podido comprobara lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los dos últimos años. Las PYME necesitan financiación ajena a <strong>la</strong>rgop<strong>la</strong>zo, pero también necesitan fortalecer sus recursos propios índice <strong>de</strong> solvencia, garantía<strong>de</strong> estabilidad y permanencia, <strong>el</strong> más seguro baluarte <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa 40 .La configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>financiera</strong> <strong>de</strong> una empresa, <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> losmedios <strong>de</strong> financiación constituye <strong>el</strong> problema más complejo, y, a <strong>la</strong> vez, uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong> mayortrascen<strong>de</strong>ncia con vistas a garantizar <strong>el</strong> mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma en <strong>el</strong> mercado.Hemos mencionado <strong>la</strong> financiación ajena y los recursos propios; en <strong>la</strong>s páginas que siguenharemos a<strong>de</strong>más referencia a algunos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>nominados híbridos financieros, instrumentoscuyas características se aproximan más a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>finen <strong>el</strong> capital propio unas veces, más a<strong>la</strong>s que <strong>de</strong>finen <strong>el</strong> capital ajeno otras. Hab<strong>la</strong>mos, por ejemplo, <strong>de</strong> préstamos participativos,créditos subordinados, o préstamos <strong>de</strong> los socios que integran <strong>la</strong> estructura <strong>financiera</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>sociedad.2.2. La participación <strong>de</strong> los trabajadores en <strong>el</strong> capital como instrumento <strong>de</strong> financiaciónDe <strong>la</strong>s distintas formas <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> los trabajadores en <strong>la</strong> empresa <strong>la</strong> participación<strong>financiera</strong> es <strong>la</strong> que menos atención ha merecido entre nosotros tanto a niv<strong>el</strong> legis<strong>la</strong>tivo comoen <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s. Y <strong>el</strong>lo a pesar <strong>de</strong> que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> UE se ha instado a losEstados miembros a articu<strong>la</strong>r un marco normativo <strong>de</strong> fomento <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> participaciónen <strong>el</strong> capital, en especial, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> incentivos fiscales o minimizando losriesgos que <strong>la</strong> misma pue<strong>de</strong> suponer para los trabajadores 41 .Durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 90 <strong>la</strong> participación <strong>financiera</strong> ganó terreno en <strong>la</strong>s empresas<strong>europea</strong>s. Pero han sido básicamente <strong>la</strong>s empresas cotizadas <strong>la</strong>s que han utilizado distintas39Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión sobre los problemas financieros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME, <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong>1993.40FERNÁNDEZ DEL POZO, L., El fortalecimiento <strong>de</strong> los recursos propios, Madrid, 1992, p. 5.41Ya en 1991 <strong>el</strong> conocido como Informe PEPPER (Promotion of Employee Participation in Profits and Enterprise Results)analizó <strong>la</strong> participación en los distintos miembros y originó una Recomendación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión con <strong>el</strong> objetivo<strong>de</strong> impulsar <strong>la</strong> misma. En 1996 <strong>el</strong> Informe PEPPER II apuntaba <strong>la</strong> escasa actividad en ese sentido, si bien ponía <strong>de</strong>manifiesto <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> algunos Estados mediante incentivos fiscales y otras medidas legis<strong>la</strong>tivas. En un esfuerzo porfomentar esa política en más Estados, <strong>la</strong> Comisión publicó en 2003 una nueva Comunicación r<strong>el</strong>ativa a un marco para<strong>la</strong> participación <strong>financiera</strong> <strong>de</strong> los trabajadores.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-967


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezfórmu<strong>la</strong>s, como <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> acciones o <strong>de</strong> opciones sobre acciones. Y lo han hecho sobretodo en los Estados en los que se ha aprobado un marco normativo <strong>de</strong> fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas,caso <strong>de</strong> Francia o Ing<strong>la</strong>terra 42 .La participación <strong>de</strong> los trabajadores en <strong>el</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME no ha tenido, sinembargo, <strong>la</strong> misma evolución. Las pequeñas y medianas empresas se enfrentan a problemasespecíficos a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> introducir p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> incentivación <strong>de</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong>participaciones por sus trabajadores. A sus costes y a <strong>la</strong> fuerte carga <strong>de</strong> trabajo administrativoque conllevan estos p<strong>la</strong>nes tal y como están contemp<strong>la</strong>dos en <strong>la</strong> normativaque les es aplicable, hay que añadir <strong>la</strong> reticencia que en <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter máspersonalizado pue<strong>de</strong>n tener los socios fundadores a <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> los trabajadores ensu proyecto empresarial.A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>europea</strong>s se insiste 43 en los beneficios que a lostrabajadores, a <strong>la</strong>s empresas y a <strong>la</strong>s economías nacionales pue<strong>de</strong> reportar <strong>el</strong> incremento <strong>de</strong>este tipo <strong>de</strong> participación. Para los trabajadores supone un incremento <strong>de</strong> sus ingresos através d<strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> beneficios (si bien es cierto que entraña también una asunción <strong>de</strong> parted<strong>el</strong> riesgo que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad empresarial conlleva). Para los empresarios unmayor compromiso <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los con <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa 44 , a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un incrementoen su dotación <strong>de</strong> fondos propios, que otorga a <strong>la</strong> empresa una mayor estabilidad, liqui<strong>de</strong>zy supone una reducción <strong>de</strong> los gastos que <strong>la</strong> financiación alternativa por medio <strong>de</strong> fondosajenos supondría.Y se insta a los legis<strong>la</strong>dores nacionales a establecer medidas para que este tipo <strong>de</strong> participaciónse convierta en una característica estructural <strong>de</strong> los sistemas económicos europeos 45 .Se reconoce, eso sí, que habrán <strong>de</strong> tenerse en cuenta <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME, quepresentan como primera necesidad <strong>la</strong> <strong>de</strong> garantizar una a<strong>de</strong>cuada transparencia <strong>de</strong> los resultadosy <strong>de</strong> <strong>la</strong>s perspectivas <strong>financiera</strong>s y <strong>de</strong> beneficio.El legis<strong>la</strong>tivo español no se ha caracterizado precisamente por su c<strong>el</strong>eridad en aten<strong>de</strong>restos requerimientos <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE y apenas se han tomado medidas para avanzar en <strong>el</strong> sentidopropuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Brus<strong>el</strong>as.En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> nuestra comunidad autónoma, <strong>el</strong> gobierno vasco participa algo más activamenteen esta política <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los trabajadores en <strong>el</strong> capital d<strong>el</strong>as socieda<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s que prestan sus servicios, subvencionando, por ejemplo, tanto los gastosgenerados a <strong>la</strong> sociedad como consecuencia directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> suscripción <strong>de</strong> acciones o partici-42Una visión <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho comparado pue<strong>de</strong> consultarse en LANDA J.P. (coord.), Nuevas formas <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> lostrabajadores y gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, Bomarzo, 2004. En España contamos a estos efectos con <strong>el</strong> artículo 81.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong>Ley <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Anónimas (LSA) sobre asistencia <strong>financiera</strong> y poco más. (Real Decreto Legis<strong>la</strong>tivo 1564/1989, <strong>de</strong>22 <strong>de</strong> diciembre, por <strong>el</strong> que se aprueba <strong>el</strong> texto refundido <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Anónimas, BOE 28 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> febrero<strong>de</strong> 1990).43Vid. <strong>la</strong> reciente Resolución d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2009, sobre <strong>la</strong> Agenda Social Renovada.44Se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una mejora en <strong>la</strong> productividad y <strong>de</strong> una mayor fid<strong>el</strong>ización <strong>de</strong> los trabajadores que cuentan con accioneso participaciones <strong>de</strong> su empresa.45Vid. Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión al Consejo, al Par<strong>la</strong>mento Europeo, al Comité Económico y Social y al Comité d<strong>el</strong>as regiones r<strong>el</strong>ativa a un marco para <strong>la</strong> participación <strong>financiera</strong> <strong>de</strong> los trabajadores, COM (2002) 364 final, <strong>de</strong> 26<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2003.68VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeapaciones por sus personas trabajadoras, como <strong>la</strong> suscripción <strong>de</strong> acciones o participacionespor sus personas trabajadoras 46 .2.3. Los <strong>de</strong>nominados Bussiness Ang<strong>el</strong>sLa figura <strong>de</strong> los áng<strong>el</strong>es <strong>de</strong> los negocios nace en los EEUU en los años 20 d<strong>el</strong> siglo pasado<strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> inversores particu<strong>la</strong>res que comenzaron a aportar su propio dinero para salvarlos espectáculos <strong>de</strong> Broadway que <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ponía en p<strong>el</strong>igro. Su<strong>el</strong>e también mencionarse comouno <strong>de</strong> los ejemplos d<strong>el</strong> origen <strong>de</strong> esta forma <strong>de</strong> financiación <strong>el</strong> que dio nacimiento a una d<strong>el</strong>as empresas que hoy son referencia absoluta <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>el</strong>ectrónica: Hewlett Packard.Fre<strong>de</strong>rick Terman, <strong>de</strong>cano d<strong>el</strong> Departamento <strong>de</strong> Ingeniería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Standford<strong>de</strong>jó 500 dó<strong>la</strong>res Hill Hewlett y Fred Packard, licenciados que le habían r<strong>el</strong>atado su proyectoempresarial. Terman no sólo les <strong>de</strong>jó <strong>el</strong> dinero, a<strong>de</strong>más les asesoró en <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sunegocio y puso a su disposición <strong>la</strong> red <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones que les permitió iniciar <strong>el</strong> mismo. Estaes <strong>la</strong> esencia <strong>de</strong> un business ang<strong>el</strong>. Hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> un inversor privado, solvente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto<strong>de</strong> vista financiero, que aporta a<strong>de</strong>más sus conocimientos y su red <strong>de</strong> contactos personales.Esta i<strong>de</strong>a inicial ha ido evolucionando y los Business Ang<strong>el</strong>s se han profesionalizado, <strong>de</strong>forma que hoy se agrupan en re<strong>de</strong>s (Business Ang<strong>el</strong>s Network, BAN) que están creando unnuevo mercado <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> capitales. En Europa son Reino Unido, Alemania yFrancia los Estados miembros don<strong>de</strong> más activas son estas re<strong>de</strong>s. El mercado español, por<strong>el</strong> contrario, es uno <strong>de</strong> los menos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos en <strong>la</strong> UE 47 . El carácter discreto que ha tenidoeste tipo <strong>de</strong> inversión informal, que lo hace poco conocido, ha hecho que los empren<strong>de</strong>doresno hayan buscado <strong>el</strong> acceso a estos inversores.Los áng<strong>el</strong>es su<strong>el</strong>en invertir en empresas que se encuentran al inicio <strong>de</strong> su andadura o enuna fase <strong>de</strong> expansión. Las cuantías aportadas están entre los 25.000 y 250.000 € y su salida<strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa su<strong>el</strong>e hacerse a medio p<strong>la</strong>zo (entre tres y cinco años) 48 . Las re<strong>de</strong>s operanpreferentemente a esca<strong>la</strong> regional, cubren una pob<strong>la</strong>ción media <strong>de</strong> cuatro a cinco millones<strong>de</strong> habitantes, y sus <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> inversión pue<strong>de</strong>n verse afectadas por motivaciones noestrictamente <strong>financiera</strong>s y <strong>de</strong> carácter muy diverso: vincu<strong>la</strong>ción familiar, satisfacción pro-46Vid. Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2009, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejera <strong>de</strong> Empleo y Asuntos Sociales, por <strong>la</strong> que se establecen <strong>la</strong>s ayudas para<strong>la</strong> participación <strong>de</strong> personas trabajadoras en empresas, BOPV 9 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2009. Estas ayudas se condicionan a <strong>la</strong> previa<strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> participación institucional <strong>de</strong> personas trabajadoras, siendo beneficiarias <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s queotorguen acciones o participaciones a sus trabajadores o los propios trabajadores, quienes podrán participar en <strong>el</strong> capital<strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa directamente o por medio <strong>de</strong> una sociedad instrumental creada al efecto. La norma requiere en este últimosupuesto que los trabajadores adquieran, como mínimo, <strong>el</strong> 10% d<strong>el</strong> capital social <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>la</strong>boral.47Eso no quiere <strong>de</strong>cir que no contemos con esta alternativa <strong>de</strong> financiación. La Red Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Business Ang<strong>el</strong>s (ES-BAN) cuenta con re<strong>de</strong>s adheridas en Barc<strong>el</strong>ona, Madrid, Valencia, Castil<strong>la</strong> <strong>la</strong> Mancha, Galicia, Baleares y Canarias.Pue<strong>de</strong> consultarse en Por otro <strong>la</strong>do, cinco re<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s BNAC y XIP en Cataluña, BANM enMadrid y BANG y UNIBAN en Galicia están adheridas a <strong>la</strong> red <strong>europea</strong> EBAN (European Business Ang<strong>el</strong>s Network).Entre nosotros contamos con EBAN Euskadi que es una red promovida por tres asociaciones empresariales vascas:ADEGI, CEBEK y SEA. Un interesante y reciente estudio sobre <strong>el</strong> tema pue<strong>de</strong> consultarse en , LosBusiness Ang<strong>el</strong>s, innovando <strong>la</strong> cultura <strong>financiera</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.48Vid. Boletín Económico <strong>de</strong> Información Comercial Españo<strong>la</strong> (ICE) n. 2876, <strong>de</strong> 2006, p. 12.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-969


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezfesional, <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> su zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, etc. Por esto mismo su<strong>el</strong>en estardispuestas a aceptar condiciones menos rigurosas en cuanto a <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> su inversión:están dispuestas a entrar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio en <strong>el</strong> capital social, no realizan análisis tan <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>doscomo los que efectúan, por ejemplo, <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capital riesgo, aceptan rentabilida<strong>de</strong>sinferiores o son más pacientes con <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinversión.Queremos subrayar que <strong>la</strong>s inversiones realizadas por los Business Ang<strong>el</strong>s incrementan <strong>el</strong>volumen <strong>de</strong> fondos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa que cuenta con su aportación, lo que tiene efectodirecto en <strong>el</strong> incremento <strong>de</strong> su capacidad para obtener financiación adicional en forma <strong>de</strong>fondos ajenos.2.4. Capital riesgo como instrumento <strong>de</strong> financiaciónNuevamente hemos <strong>de</strong> hacer referencia a un instrumento ampliamente asentado en <strong>el</strong>mundo anglosajón, pero que en nuestro país está todavía a una gran distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> media<strong>europea</strong>. Se introduce a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los setenta pero hasta <strong>el</strong> año 2000 noalcanza un volumen significativo. En sus inicios <strong>la</strong> actividad estuvo ligada a <strong>la</strong>s administracionespúblicas, pero hoy en día <strong>el</strong> sector privado es <strong>el</strong> más dinámico en <strong>el</strong> ofrecimiento <strong>de</strong>esta forma <strong>de</strong> financiación 49 . Precisamente con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> impulsar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> estafórmu<strong>la</strong> se aprueba <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2005 <strong>la</strong> nueva Ley regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>capital riesgo y sus socieda<strong>de</strong>s gestoras 50 .La Ley <strong>de</strong>fine <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capital riesgo en su artículo 2 como aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s cuyo objetoprincipal consiste en <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> participaciones temporales en <strong>el</strong> capital <strong>de</strong> empresas no<strong>financiera</strong>s y <strong>de</strong> naturaleza no inmobiliaria que, en <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> participación,no coticen en <strong>el</strong> primer mercado <strong>de</strong> Bolsa <strong>de</strong> valores o en cualquier otro mercado regu<strong>la</strong>doequivalente <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea o d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE.La participación <strong>de</strong> los inversores en <strong>el</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad su<strong>el</strong>e ser, <strong>de</strong> ordinario,minoritaria. Su objetivo no es contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> sociedad en <strong>la</strong> que invierten, sino conseguir beneficiocon <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinversión. Pue<strong>de</strong> ser pasiva, pero es habitual que haya una co<strong>la</strong>boración49En 2005 sólo <strong>el</strong> 18% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y gestoras <strong>de</strong> fondos <strong>de</strong> capital riesgo son <strong>de</strong> capital público, vid. BoletínEconómico d<strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> España, abril 2007, p. 103. Entre estas entida<strong>de</strong>s -<strong>la</strong> página web <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional d<strong>el</strong>Mercado <strong>de</strong> Valores (CNMV) incluye un listado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas- a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s promovidas por municipios o comunida<strong>de</strong>sautónomas, nos encontramos con otras impulsadas por <strong>el</strong> sector financiero a través <strong>de</strong> los bancos y cajas y, cadavez con más presencia, con <strong>la</strong>s pertenecientes a familias <strong>de</strong> tradición empresarial con un importante patrimonio queinvierten en proyectos ajenos. En Euskadi <strong>la</strong>s principales entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capital riesgo son EZTEN participada por SPRIy <strong>el</strong> Gobierno Vasco; SEED Capital por <strong>la</strong> Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia y varios bancos y cajas; HAZIBIDE, impulsadapor <strong>la</strong> Diputación Foral <strong>de</strong> Á<strong>la</strong>va, <strong>el</strong> Ayuntamiento <strong>de</strong> Vitoria-Gasteiz y Caja Vital; y TALDE, fondo formado porsocios industriales y financieros como Iberdro<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s cajas <strong>de</strong> ahorro vascas, Elkarki<strong>de</strong>tza, etc.50En nuestra Comunidad y en <strong>la</strong> Comunidad Foral <strong>de</strong> Navarra, al amparo <strong>de</strong> <strong>la</strong> potestad legis<strong>la</strong>tiva propia en materiatributaria se han regu<strong>la</strong>do, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> Empresas con un marco jurídicoparcialmente diferente al aplicable al resto d<strong>el</strong> Estado. Sin embargo buena parte <strong>de</strong> estas entida<strong>de</strong>s más que a <strong>la</strong> promocióno <strong>el</strong> fomento en empresas mediante <strong>la</strong> participación temporal en su capital, parecen haberse utilizado para que losinversores se beneficiaran <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ventajas fiscales que <strong>el</strong> sistema aporta en su propio proceso <strong>de</strong> crecimiento. En estesentido, RECONDO, R. ‘El Capital Riesgo Foral, en <strong>el</strong> País Vasco y Navarra’, Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Capital Riesgo 2(2009), p .60 ss.70VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeaextra<strong>financiera</strong>, una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> asesoramiento por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> entidad <strong>de</strong> capital riesgo, que nosignifica sustitución en <strong>la</strong> gestión. La inversión es a<strong>de</strong>más temporal 51 , aunque <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo medio<strong>de</strong> mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas se está di<strong>la</strong>tando en estos momentos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> que <strong>de</strong>saconsejan<strong>la</strong> <strong>de</strong>sinversión, y pue<strong>de</strong> instrumentarse utilizando distintas figuras <strong>de</strong> financiación. Sinos limitamos a <strong>la</strong> inversión en socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> responsabilidad limitada -por ser <strong>la</strong> forma máspresente en <strong>la</strong>s PYME- <strong>la</strong>s principales serán <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> participaciones sociales (quepodrán ser privilegiadas) 52 y <strong>el</strong> otorgamiento <strong>de</strong> préstamos participativos.Por último queremos subrayar que, si bien tradicionalmente <strong>el</strong> capital riesgo se ha centradoen <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> empresas en fase <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzamiento o <strong>de</strong> expansión 53 , los últimos años seha producido un incremento significativo <strong>de</strong> operaciones dirigidas a socieda<strong>de</strong>s maduras, enocasiones en proceso <strong>de</strong> reestructuración 54 .2.5. Los híbridos financierosEn los epígrafes anteriores hemos expuesto fuentes <strong>de</strong> financiación a <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong>nacudir <strong>la</strong>s PYME más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s más tradicionales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong>nobtener fondos propios, básicamente capital. Los mismos sujetos arriba indicados pue<strong>de</strong>nofrecer también fondos a través <strong>de</strong> instrumentos que igualmente refuerzan <strong>la</strong> estructura<strong>financiera</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s que los reciben, pero cuyas características se aproximan más a<strong>la</strong>s que <strong>de</strong>finen <strong>el</strong> capital propio unas veces, más a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>finen <strong>el</strong> capital ajeno otras 55 .Queremos <strong>de</strong>stacar entre <strong>el</strong>los los siguientes:2.5.1. Los préstamos participativosEsta figura <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, conforme 56 a su regu<strong>la</strong>ción legal, tiene <strong>la</strong>ssiguientes características distintivas:- La retribución d<strong>el</strong> capital invertido se liga con <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresaque recibe <strong>el</strong> préstamo.51De un entorno medio entre tres y diez años hab<strong>la</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Capital <strong>de</strong> Inversión (ASCRI), vid. 52La <strong>de</strong>sinversión en <strong>la</strong> Sociedad Limitada cuenta con <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> su carácter <strong>de</strong> sociedad cerrada,será algo que habrá <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>rse en los Estatutos y que quizá pueda compensarse por medio d<strong>el</strong> otorgamiento <strong>de</strong>privilegios <strong>de</strong> contenido económico, que <strong>la</strong> ley no impi<strong>de</strong>.53La doctrina especializada utiliza <strong>la</strong> terminología anglosajona y hab<strong>la</strong> en este caso <strong>de</strong> seed financing y start-up financing.54Se hab<strong>la</strong> entonces <strong>de</strong> expansion Financing (en <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> crecimiento), bridge Financing (cuando se utiliza comopuente hacia <strong>la</strong> financiación bursátil), buy out/buy in Financing (principalmente cuando son equipos directivos con<strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capital riesgo los que adquieren <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa) y turnaround (en supuestos <strong>de</strong>reestructuración o reorientación <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa participada con dificulta<strong>de</strong>s). Vid. GARCIA MANDALONIZ, M., Lafinanciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME, 2003, p. 360 ss.55De financiación <strong>de</strong> entresu<strong>el</strong>o, mezzanine financing hab<strong>la</strong> <strong>la</strong> doctrina anglosajona.56Decreto-Ley 7/1996, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> junio, <strong>de</strong> medidas urgentes <strong>de</strong> carácter fiscal y <strong>de</strong> fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>actividad económica y <strong>la</strong> posterior Ley 10/1996 <strong>de</strong> medidas fiscales urgentes sobre corrección <strong>de</strong> <strong>la</strong> doble imposicióninterna intersocietaria y sobre incentivos a <strong>la</strong> internacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-971


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquez- Es <strong>de</strong>uda subordinada, es <strong>de</strong>cir, que <strong>el</strong> prestamista participativo se sitúa <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong>os acreedores comunes en or<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> pr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> créditos.- Se consi<strong>de</strong>ran patrimonio contable a los efectos <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> capital y liquidación<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad previstas en <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción mercantil.- Los intereses pagados son <strong>de</strong>ducibles d<strong>el</strong> impuesto <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s;- Y, por último, y para mantener <strong>la</strong>s garantías frente a terceros, <strong>el</strong> préstamo sólo podráamortizarse anticipadamente si se compensa con una ampliación <strong>de</strong> igual cuantía <strong>de</strong>sus fondos propios.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos préstamos participativos específicamente regu<strong>la</strong>dos es posible <strong>el</strong> otorgamiento<strong>de</strong> créditos subordinados que no se retribuyan con <strong>la</strong> participación en beneficios 57 .2.5.2. Las cuentas en participaciónFigura <strong>de</strong> naturaleza jurídica controvertida 58 , es un contrato entre dos sujetos en virtudd<strong>el</strong> cual uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los (cuentapartícipe) aporta bienes, dinero o <strong>de</strong>rechos a otro (gestor),obligándose éste a aplicar dicha aportación a una <strong>de</strong>terminada actividad empresarial, que<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá in<strong>de</strong>pendientemente y en nombre propio, y a informar, rendir cuentas y darparticipación al cuentapartícipe en <strong>la</strong>s ganancias y también en <strong>la</strong>s pérdidas que resulten d<strong>el</strong>negocio. Regu<strong>la</strong>do por <strong>el</strong> Código <strong>de</strong> Comercio en los artículos 239 a 243, es un instrumentoque permite al gestor (en nuestro caso sería <strong>la</strong> PYME) obtener fondos o recursos propios since<strong>de</strong>r <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión ni modificar <strong>la</strong> estructura <strong>financiera</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa al no contraeruna <strong>de</strong>uda por <strong>el</strong> importe <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación.Lo hemos situado entre los instrumentos híbridos porque no hay un consenso sobre sucalificación como fondos propios. El P<strong>la</strong>n General <strong>de</strong> Contabilidad parece situar los fondosaportados por <strong>el</strong> cuentapartícipe entre los fondos ajenos. Se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>udas que figuran en<strong>el</strong> pasivo corriente d<strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce. También <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Contabilidad y Auditoría <strong>de</strong> Cuentas(ICAC) ha seña<strong>la</strong>do que <strong>el</strong> contrato <strong>de</strong> cuentas en participación participa <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza<strong>de</strong> un contrato por <strong>el</strong> que se ce<strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> un capital mediante remuneración, por loque <strong>la</strong> renta que obtiene <strong>el</strong> partícipe no gestor es <strong>la</strong> contraprestación <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesión aun tercero <strong>de</strong> capitales propios… para su registro contable se han <strong>de</strong> emplear <strong>la</strong>s cuentas <strong>de</strong>acreedores por operaciones en común. No consi<strong>de</strong>ramos, sin embargo, que sea <strong>la</strong> calificacióncorrecta. Creemos que <strong>el</strong> cuentapartícipe no es un acreedor, sino un socio y su aportación<strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse como parte d<strong>el</strong> capital propio d<strong>el</strong> receptor d<strong>el</strong> mismo. Según <strong>el</strong> Código <strong>de</strong>Comercio <strong>la</strong>s aportaciones en cuentas en participación soportan íntegramente <strong>la</strong>s pérdidas, <strong>de</strong>modo que no es razonable asignar<strong>la</strong>s a una partida <strong>de</strong> acreedores por operaciones en común.57La subordinación es una figura d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho privado que se asienta en <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad recogidoen <strong>el</strong> artículo 1255 d<strong>el</strong> Código Civil y cuyo contenido y alcance pue<strong>de</strong> ser, en principio, libremente acordado por <strong>la</strong>spartes.58Mientras para un sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina mercantilista constituye un tipo <strong>de</strong> sociedad, interna, sin personalidad jurídicapropia, para otro se trata <strong>de</strong> una figura contractual ajena al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s, sería un contrato <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración oun contrato <strong>de</strong> financiación. Para <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posturas vid. EIZAGUIRRE, J.M., Derecho <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s, 2001,p. 221, para <strong>la</strong> segunda, VICENT, F., Introducción al Derecho Mercantil, 2008, p. 957.72VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europea2.6. Los préstamos <strong>de</strong> los sociosPor último una, también breve, referencia a <strong>la</strong> financiación que los propios socios pue<strong>de</strong>nofrecer a <strong>la</strong> sociedad más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación en forma <strong>de</strong> capital. La concesión <strong>de</strong> créditopor parte <strong>de</strong> los socios (en cualquiera <strong>de</strong> sus formas, incluidas <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> garantíao <strong>la</strong> cesión <strong>de</strong> bienes) ofrece <strong>la</strong>s ventajas básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> flexibilidad por una parte, y <strong>de</strong> untratamiento fiscal más favorable, por otra. La financiación a través <strong>de</strong> fondos ajenos es másrápida y más simple <strong>de</strong> formalizar que un aumento <strong>de</strong> capital; y no está sujeta a exigencias <strong>de</strong>publicidad. Más sencil<strong>la</strong> es también <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> esos fondos si <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> ser necesarios.Los socios pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong> este modo respon<strong>de</strong>r más ágilmente a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiaciónque varían en función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> mercado. A<strong>de</strong>más <strong>el</strong> préstamo es una <strong>de</strong>uda d<strong>el</strong>a sociedad y su restitución constituye un gasto, al igual que <strong>la</strong>s ganancias que se repartencomo intereses.Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> costes y <strong>de</strong> <strong>la</strong> flexibilidad, <strong>la</strong> financiación por parte <strong>de</strong> los sociosotorga estabilidad e in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> sociedad. Estabilidad, pues no altera <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong>po<strong>de</strong>r establecidas en <strong>el</strong> contrato <strong>de</strong> sociedad, e in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, porque evita que los tercerosotorgantes eventuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación impongan condiciones que constriñan <strong>la</strong> capacidad<strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa para fijar <strong>la</strong> política que consi<strong>de</strong>re oportuna. Por último ofrece <strong>la</strong> ventaja d<strong>el</strong>incremento <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z. La dotación <strong>de</strong> fondos pue<strong>de</strong> hacerse por un tiempo in<strong>de</strong>terminadoy con renuncia a <strong>la</strong> rescisión uni<strong>la</strong>teral, lo que libera a <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adoptarmedidas en or<strong>de</strong>n al mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z necesaria para su <strong>de</strong>volución. Mientras<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> hacer frente al pago <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuotas establecidas y los interesesvencidos pue<strong>de</strong>n actuar como señal <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma y llevar a los terceros a poner término lo antesposible a su r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> sociedad, los socios estarán, <strong>de</strong> ordinario, dispuestos a soportarproblemas <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z y renunciar a una inmediata rescisión <strong>de</strong> contrato con <strong>la</strong> perspectiva<strong>de</strong> obtener en forma <strong>de</strong> beneficios futuros <strong>la</strong> recompensa por su sacrificio.Hemos dicho más arriba que los préstamos <strong>de</strong> los socios son fondos ajenos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.Tenemos que finalizar, sin embargo, seña<strong>la</strong>ndo que <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor los recalifica como fondospropios en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que se abra un procedimiento concursal. La Ley 22/2003, <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> julio,concursal (Ley concursal) en su artículo 92 califica como subordinados los créditos <strong>de</strong> <strong>la</strong>spersonas especialmente r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> <strong>de</strong>udor, entre <strong>la</strong>s que están, según <strong>el</strong> artículo 93los socios titu<strong>la</strong>res d<strong>el</strong> 10% d<strong>el</strong> capital (si <strong>la</strong> empresa no cotiza en bolsa). El pago <strong>de</strong> estoscréditos sólo se hará tras <strong>la</strong> satisfacción íntegra <strong>de</strong> los créditos ordinarios, lo que supondráen <strong>la</strong> práctica que los socios raramente van a recuperar <strong>la</strong> inversión realizada en esta forma.Es <strong>de</strong>cir, todas <strong>la</strong>s entregas <strong>de</strong> fondos que hagan los socios, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> <strong>la</strong> formaen que se hagan, van a estar sometidas al riesgo empresarial, van a constituir materialmentecapital propio una vez que se manifieste <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> empresarial (podrán ejercitarse a<strong>de</strong>más acciones<strong>de</strong> reintegración si los socios han recuperado los fondos prestados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los dos añosanteriores a <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración d<strong>el</strong> concurso, artículo 71.3.1º <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley concursal).No es infrecuente que los socios en <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir qué cantidad <strong>de</strong> fondos aportana <strong>la</strong> sociedad y en qué forma jurídica lo hacen opten por conjugar <strong>la</strong> aportación a capital y<strong>el</strong> otorgamiento <strong>de</strong> préstamos (u otras fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> análogo significado económico para <strong>la</strong>sociedad receptora). Pue<strong>de</strong> tratarse <strong>de</strong> préstamos que se otorgan en cumplimiento <strong>de</strong> pres-VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-973


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázqueztaciones accesorias 59 (<strong>de</strong> forma que integran <strong>el</strong> contrato <strong>de</strong> sociedad), o en cumplimiento <strong>de</strong>obligaciones establecidas fuera <strong>de</strong> los estatutos, en pactos parasociales fundamentalmente 60 .Son aportaciones, en amplio sentido, que integran <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n financiero <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong>inicio; fondos otorgados a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que complementan un capital escriturado insuficientepara acometer todas <strong>la</strong>s inversiones proyectadas y que son resultado <strong>de</strong> un acuerdo entre lossocios en respuesta a <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> con cuánto capital financian <strong>la</strong> actividad que promueveny en qué forma jurídica lo aportan. Las razones <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir esta vía pue<strong>de</strong>n ser, como hemosseña<strong>la</strong>do, muy legítimas y no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que sustituyan siempre al capital propio, por esono nos convence <strong>la</strong> recalificación automática que establece <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción concursal. Creemosque sería más coherente con nuestro sistema proce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> misma sólo en aqu<strong>el</strong>los casos enlos que los préstamos sustituyan al capital propio necesario para afrontar con un mínimo <strong>de</strong>garantía <strong>de</strong> éxito <strong>la</strong> actividad económica impulsada por los socios.3. Ayudas estatales y PYME3.1. Pr<strong>el</strong>iminarLas PYME <strong>de</strong>sempeñan una función fundamental en <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong>, sin embargo,estas empresas presentan unos problemas <strong>de</strong> competitividad que preocupan a <strong>la</strong>s propiasPYME, a los Estados y a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. Esos problemas están en buena medida<strong>de</strong>tectados y <strong>la</strong>s instituciones comunitarias trabajan continuamente en su estudio y en <strong>la</strong>smedidas a adoptar. Entre <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s a que se enfrentan <strong>la</strong>s PYME y que obstaculizan su<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> <strong>de</strong>sproporcionada carga administrativa y normativa, <strong>el</strong> difícil accesoa <strong>la</strong> financiación, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> adaptación a losrequerimientos medioambientales. A estas dificulta<strong>de</strong>s hay que sumar otros ámbitos en losque <strong>la</strong>s PYME se encuentran en <strong>de</strong>sventaja, como pue<strong>de</strong>n ser <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiscalidad, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong>competencias o capacida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso a los contratos públicos, los actoscontrarios a <strong>la</strong> competencia y a <strong>la</strong> competencia <strong>de</strong>sleal, <strong>la</strong>s rigi<strong>de</strong>ces <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa <strong>la</strong>boral, <strong>el</strong>acceso al mercado único, <strong>el</strong> acceso a programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, <strong>la</strong> morosidad, <strong>el</strong> acceso a mercadosinternacionales, <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> información y <strong>el</strong> asesoramiento, <strong>la</strong> inestabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> economíamundial, <strong>el</strong> coste <strong>de</strong> <strong>la</strong> energía o <strong>la</strong> propia <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> PYME 61 . Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> paliar estosproblemas, son numerosas <strong>la</strong>s políticas comunitarias <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s PYME.En <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no estatal, <strong>la</strong>s PYME (y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más empresas) también reciben ayudas por parte<strong>de</strong> <strong>la</strong>s diferentes autorida<strong>de</strong>s y entida<strong>de</strong>s públicas. Pero estas medidas <strong>de</strong> apoyo pue<strong>de</strong>n llegara afectar a dos pi<strong>la</strong>res básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE como son: <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> mercado y <strong>la</strong> libre compe-59GALLEGO SANCHEZ, E., manifiesta sus dudas respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> conveniencia <strong>de</strong> admitir <strong>la</strong>s prestaciones accesoriascomo instrumento para reforzar <strong>la</strong>s bases económicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, vid. Las participaciones sociales en <strong>la</strong> sociedad<strong>de</strong> responsabilidad limitada, 1996, p. 120.60Vid. al respecto SACRISTÁN, M., ‘Prestaciones accesorias’, RdS, nº extr., 1994, p. 319 ss.; PEÑAS MOYANO, Lasprestaciones accesorias en <strong>la</strong> sociedad anónima, 1996, p. 209 ss.61Comisión, Informe <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta pública sobre <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña empresa para Europa, abril2008.74VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeatencia. En este sentido, son numerosos los casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, d<strong>el</strong> Tribunal<strong>de</strong> Primera Instancia (TPI) y d<strong>el</strong> Tribunal <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas (TJCE)sobre incompatibilidad con <strong>el</strong> mercado común <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas ayudas públicas 62 .En particu<strong>la</strong>r, por lo que respecta a <strong>la</strong> Comunidad Autónoma d<strong>el</strong> País Vasco, hay querecalcar que <strong>la</strong> conflictividad se agudiza, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s competencias tributarias <strong>de</strong> que disponensus Territorios Históricos 63 . Tenemos amplia experiencia en casos que han tenido uneco importante y que tienen su origen en medidas <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> impuestos adoptadas porlos Territorios Históricos, precisamente en <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> sus competencias normativas <strong>de</strong>carácter tributario. Entre <strong>el</strong>los <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s popu<strong>la</strong>rmente l<strong>la</strong>madas vacaciones fiscales.Las vacaciones fiscales son medidas adoptadas por <strong>la</strong>s Diputaciones Forales <strong>de</strong> losTerritorios Históricos d<strong>el</strong> País Vasco en <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> sus competencias tributarias y tienenpor objeto conce<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminados beneficios fiscales a <strong>la</strong>s empresas. Se centran fundamentalmenteen los ámbitos d<strong>el</strong> Impuesto <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s, con tipos más reducidos, y d<strong>el</strong> Impuestosobre <strong>la</strong> Renta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas Físicas (IRPF), con bonificaciones en <strong>la</strong> cuota por <strong>la</strong> creación<strong>de</strong> nuevas empresas, por inversiones en activos fijos materiales, I+D, exportación, contratacióno formación <strong>de</strong> personal, ahorro energético, mejora d<strong>el</strong> medio ambiente, etc. Lasnormas forales que prevén este tipo <strong>de</strong> beneficios son especialmente polémicas <strong>de</strong>bido a quepodrían concebirse como ayudas públicas a <strong>la</strong>s empresas d<strong>el</strong> territorio en cuestión y, en sucaso, ser ilegales, por afectar a <strong>la</strong> competencia y a los intercambios comerciales, es <strong>de</strong>cir, serincompatibles con <strong>el</strong> mercado común. Por eso han sido frecuentes los recursos interpuestospor otras comunida<strong>de</strong>s autónomas limítrofes, fe<strong>de</strong>raciones o confe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> empresarios,sindicatos o por <strong>el</strong> propio Estado español 64 .Sin embargo, en este ámbito pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que hay un antes y un <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentenciad<strong>el</strong> TJCE <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2006 en <strong>el</strong> asunto Azores 65 . En esta sentencia <strong>el</strong> TJCEse pronuncia acerca <strong>de</strong> si <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> gravamen menor se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarayuda <strong>de</strong> Estado o, dicho <strong>de</strong> otro modo, sobre los requisitos que <strong>de</strong>be tener una normativa<strong>de</strong> carácter regional para no ser consi<strong>de</strong>rada como ayuda <strong>de</strong> Estado.En nuestro entorno, con anterioridad a <strong>la</strong> sentencia Azores, cabe seña<strong>la</strong>r los casos Daewooy Ramondín. En <strong>el</strong>los, mediante dos Decisiones <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> febrero y 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999, <strong>la</strong>Comisión <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró que ciertas medidas fiscales adoptadas por <strong>la</strong> Diputación Foral <strong>de</strong> Á<strong>la</strong>va, enconcreto, <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> un crédito fiscal d<strong>el</strong> 45% en favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa Daewoo y <strong>la</strong> concesión<strong>de</strong> este mismo tipo <strong>de</strong> crédito así como <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> base imponible d<strong>el</strong> impuesto so-62Ver <strong>la</strong> web <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, Dirección General <strong>de</strong> <strong>la</strong> Competencia, sobre ayudas <strong>de</strong> Estado: 63CRUCELEGUI, J.L., Repercusiones d<strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas públicas en <strong>el</strong> País Vasco, Ekonomiaz 61 (2006), p.232-253; DÍEZ ESTELLA, F. y DÍEZ MORENO, F., Las ayudas <strong>de</strong> Estado en <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas ‘vacaciones fiscales’,La Ley 9 (Nueva época) May-Jun. 2009, p. 61-73; ORENA, A., Ayudas <strong>de</strong> Estado y cuestión prejudicial, La Ley 9(Nueva época) May-Jun. 2009, p. 107-117.64DÍEZ ESTELLA, F. y DÍEZ MORENO, F., Las ayudas <strong>de</strong> Estado en <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas ‘vacaciones fiscales’, La Ley 9(Nueva época) May-Jun. 2009, p. 61-73, afirman que ante <strong>el</strong> TJCE se han p<strong>la</strong>nteado más <strong>de</strong> 40 asuntos, que han dadolugar, por <strong>el</strong> momento a 7 sentencias (d<strong>el</strong> TJCE y d<strong>el</strong> TPI) pero que también son numerosos los recursos interpuestosante <strong>la</strong>s instancias estatales, ya sea <strong>el</strong> Tribunal Superior <strong>de</strong> Justicia d<strong>el</strong> País Vasco, <strong>la</strong> Audiencia Nacional, <strong>el</strong> TribunalSupremo y <strong>el</strong> Tribunal Constitucional.65Sentencia d<strong>el</strong> TJCE <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2006, Portugal c. Comisión (as. C-88/03 ‘Azores’).VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-975


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezbre socieda<strong>de</strong>s en favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa Ramondín constituían ayudas <strong>de</strong> Estado ilegales e incompatiblescon <strong>el</strong> mercado común. Las Decisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión fueron impugnadas ante <strong>el</strong> TPI,que <strong>de</strong>sestimó los recursos interpuestos por <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong>mandantes mediante <strong>la</strong>s sentencias <strong>de</strong> 6<strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2002. Estas sentencias fueron confirmadas en casación por <strong>el</strong> TJCE 66 .En cambio, con posterioridad al caso Azores, <strong>la</strong> sentencia d<strong>el</strong> TJCE <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> septiembre<strong>de</strong> 2008 introduce nuevos criterios <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas fiscales aplicando <strong>la</strong> nuevadoctrina. Esta sentencia resu<strong>el</strong>ve siete cuestiones prejudiciales p<strong>la</strong>nteadas por <strong>el</strong> TribunalSuperior <strong>de</strong> Justicia d<strong>el</strong> País Vasco originadas por los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s autónomas<strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> y León, <strong>la</strong> Rioja y <strong>el</strong> sindicato UGT contra <strong>la</strong>s vacaciones fiscales aprobadas en2005 en los tres Territorios Históricos d<strong>el</strong> País Vasco. Según <strong>la</strong> doctrina Azores, para po<strong>de</strong>rcontar con un sistema impositivo propio, éste ha <strong>de</strong> tener encaje en <strong>la</strong> Constitución d<strong>el</strong> Estado(autonomía institucional); <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r regional que apruebe <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong>be tener autonomíapara dictar<strong>la</strong>s, es <strong>de</strong>cir, no <strong>de</strong>ben requerir autorización d<strong>el</strong> Estado (autonomía procedimental)y <strong>la</strong> merma recaudatoria que generen no <strong>de</strong>be ser compensada por <strong>la</strong> Administración central(autonomía económica). Pues bien, <strong>el</strong> TJCE entien<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s normas adoptadas por dichasentida<strong>de</strong>s infraestatales cumplen estos requisitos y, por tanto, no constituyen ayudas <strong>de</strong> Estadoincompatibles con <strong>el</strong> mercado común.Como consecuencia <strong>de</strong> todas estas <strong>de</strong>cisiones provenientes sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, perotambién <strong>de</strong> instancias judiciales nacionales, po<strong>de</strong>mos afirmar que se ha generado un clima<strong>de</strong> cierta pru<strong>de</strong>ncia o <strong>de</strong> respeto hacia <strong>la</strong>s ayudas públicas. Ha servido para sensibilizar yconcienciar en parte a <strong>la</strong> sociedad y a los po<strong>de</strong>res públicos <strong>de</strong> que no se pue<strong>de</strong> hacer uso d<strong>el</strong>as medidas <strong>de</strong> ayuda <strong>de</strong> cualquier manera, sino que es preciso respetar <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> TratadoCE. Luego, eso mismo ha provocado rec<strong>el</strong>o, <strong>de</strong>sconfianza e inseguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas hacia<strong>la</strong>s ayudas que convocan <strong>la</strong>s diferentes autorida<strong>de</strong>s públicas, muchas veces con <strong>el</strong> ánimo <strong>de</strong>atraer a posibles inversores. Recibir una ayuda estatal está muy bien pero ¿y si <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> untiempo se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra ilegal y hay que <strong>de</strong>volver<strong>la</strong>? A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, lo cierto es que continuamentese siguen convocando y otorgando ayudas públicas.Éste es grosso modo <strong>el</strong> contexto en <strong>el</strong> que nos situamos y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> partida vamosa tratar <strong>de</strong> precisar otras cuestiones más concretas como qué es (y qué no es) una ayuda estatal,cuál es <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas estatales en general, cuáles son <strong>la</strong>s normas aplicablesa <strong>la</strong>s PYME en particu<strong>la</strong>r y cuál es <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo que se está produciendo en <strong>la</strong> UE en torno a<strong>la</strong>s ayudas estatales, especialmente en <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> y económica actual.3.2. Definición <strong>de</strong> ayuda estatalEl Tratado CE regu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s ayudas estatales en los artículos 87 a 89 pero no contiene una<strong>de</strong>finición legal <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Por otra parte, <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong>rivadas d<strong>el</strong> Tratado tampoco ofrecen66Sentencias d<strong>el</strong> TJCE, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2004, Ramondín, S.A., Ramondín Cápsu<strong>la</strong>s, S.A. y Territorio Histórico<strong>de</strong> Á<strong>la</strong>va - Diputación Foral <strong>de</strong> Á<strong>la</strong>va c. Comisión (as. ac. C-186/02 P y C-188/02 P) y Daewoo Electronics ManufacturingEspaña, S.A. y Territorio Histórico <strong>de</strong> Á<strong>la</strong>va - Diputación Foral <strong>de</strong> Á<strong>la</strong>va c. Comisión (as. ac. C-183/02 P yC- 187/02 P).76VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeauna noción jurídica expresa, por lo que es preciso extraer<strong>la</strong> <strong>de</strong> su interpretación. El artículo87 d<strong>el</strong> Tratado CE, en su apartado 1, se limita a <strong>de</strong>cir que serán incompatibles con <strong>el</strong> mercadocomún, en <strong>la</strong> medida en que afecten a los intercambios comerciales entre Estados miembros,<strong>la</strong>s ayudas otorgadas por los Estados o mediante fondos estatales, bajo cualquier forma,que falseen o amenacen falsear <strong>la</strong> competencia, favoreciendo a <strong>de</strong>terminadas empresas oproducciones.Seguidamente <strong>el</strong> artículo 88 d<strong>el</strong> Tratado CE encomienda a <strong>la</strong> Comisión <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong>contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s ayudas estatales e impone a los Estados miembros <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> informar a<strong>la</strong> Comisión con ant<strong>el</strong>ación suficiente cualquier proyecto dirigido a conce<strong>de</strong>r o modificaruna ayuda estatal (requisito <strong>de</strong> notificación). Sin embargo, <strong>el</strong> Tratado CE no preten<strong>de</strong> qu<strong>el</strong>a Comisión realice <strong>el</strong> control y seguimiento <strong>de</strong> todos los tipos <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> ayuda a<strong>la</strong>s empresas, su ámbito <strong>de</strong> aplicación se centra sólo en aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s medidas que reúnan losrequisitos d<strong>el</strong> artículo 87, apartado 1. Dichos requisitos serían, en concreto, los siguientes:(1) una ventaja económica; (2) imputable al Estado; (3) <strong>de</strong> carácter s<strong>el</strong>ectivo y (4) conrepercusiones sobre <strong>la</strong> competencia y <strong>el</strong> comercio entre los Estados miembros 67 . Veamoscada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.3.2.1. Ventaja económicaLa ayuda <strong>de</strong>be suponer una ventaja o inyección económica que <strong>la</strong> empresa no habríaobtenido en <strong>el</strong> ejercicio normal <strong>de</strong> su actividad. Se trata <strong>de</strong> un aporte económico que encircunstancias normales no realizaría un inversor privado 68 , es <strong>de</strong>cir, que no respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>lógica d<strong>el</strong> mercado. Ahora bien, esta aportación económica, esta transferencia <strong>de</strong> recursospúblicos a <strong>la</strong> empresa, no equivale necesariamente a una subvención. Pue<strong>de</strong> realizarse bajocualquier forma (Art. 87.1 Tratado CE).Hay numerosos ejemplos <strong>de</strong> ayuda que no son subvenciones. Pue<strong>de</strong> tratarse <strong>de</strong> exencionesfiscales, reducción en cargas o cotizaciones sociales, arrendamientos o compra<strong>de</strong> terrenos propiedad d<strong>el</strong> Estado por parte <strong>de</strong> una empresa a un precio inferior al <strong>de</strong>mercado, ventas <strong>de</strong> terrenos al Estado por parte <strong>de</strong> una empresa a un precio superior al<strong>de</strong> mercado, acceso privilegiado <strong>de</strong> una empresa a ciertas infraestructuras sin necesidad<strong>de</strong> pagar cánones, obtención por parte <strong>de</strong> una empresa <strong>de</strong> fondos <strong>de</strong> capital riesgo <strong>de</strong>origen público en condiciones más ventajosas que <strong>la</strong>s que hubiese impuesto un inversorprivado, exoneración <strong>de</strong> pagos <strong>de</strong> multas, aportaciones <strong>de</strong> capital, adquisiciones masivas<strong>de</strong> productos o servicios <strong>de</strong> una empresa, reducciones <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> interés, garantías<strong>de</strong> crédito, etc.67Comisión (Dirección General <strong>de</strong> Competencia), Va<strong>de</strong>mécum: Legis<strong>la</strong>ción comunitaria en materia <strong>de</strong> ayudas estatales,<strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2008, p. 5-6. Pue<strong>de</strong> consultarse en .En ad<strong>el</strong>ante, Va<strong>de</strong>mécum 2008.68El TJCE ha establecido <strong>el</strong> criterio d<strong>el</strong> inversor privado y se acoge a él también para calificar <strong>la</strong> licitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversionesrealizadas en <strong>la</strong>s empresas públicas. Vid. <strong>la</strong> sentencia d<strong>el</strong> TJCE, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1990, Bélgica c. Comisión(as. C-142/87), Rec. p. I-1005 y <strong>la</strong> sentencia d<strong>el</strong> TPI, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong>1998, Cityflyer Express Ltd c. Comisión, (as.T-16/96), Rec. p. II-760.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-977


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquez3.2.2. Imputable al EstadoEl término <strong>de</strong> ayuda estatal hace referencia a todo <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> ayudas públicas quepue<strong>de</strong>n ser otorgadas a <strong>la</strong>s empresas por cualquiera <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res o entes públicos reconocidosen <strong>el</strong> ámbito jurídico <strong>de</strong> cada Estado miembro, in<strong>de</strong>pendientemente d<strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>su proce<strong>de</strong>ncia, ya sea estatal, regional, local o corporativo. Para <strong>la</strong> UE todas estas ayudaspúblicas son ayudas estatales, ya que se sitúan bajo <strong>la</strong> responsabilidad d<strong>el</strong> Estado al quepertenecen. Éste es <strong>el</strong> criterio fijado por <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> TJCE y d<strong>el</strong> TPI 69 .Las normas comunitarias sobre ayudas estatales exigen que <strong>la</strong>s medidas que implican unaventaja económica procedan <strong>de</strong> fondos públicos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s estatales, regionales olocales, o <strong>de</strong> bancos, fundaciones u otros entes públicos. Por tanto, <strong>la</strong>s ayudas no necesariamente<strong>de</strong>ben ser concedidas por <strong>la</strong> administración d<strong>el</strong> Estado stricto sensu. Pue<strong>de</strong>n provenirtambién <strong>de</strong> otros organismos <strong>de</strong> Derecho público o privado <strong>de</strong>signados por <strong>el</strong> Estado o <strong>la</strong>sautorida<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong> un Estado. Imaginemos, por ejemplo, <strong>el</strong> caso en que se encomiendaa un banco privado <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> un régimen estatal <strong>de</strong> ayudas a <strong>la</strong>s PYME.3.2.3. Carácter s<strong>el</strong>ectivoA<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s ayudas estatales <strong>de</strong>ben tener carácter s<strong>el</strong>ectivo, han <strong>de</strong> estar <strong>de</strong>stinadas aempresas <strong>de</strong>terminadas. Esto es lo que les va a diferenciar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas medidas generales<strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s empresas. Estas medidas <strong>de</strong> apoyo se conce<strong>de</strong>n automáticamente, <strong>de</strong>forma generalizada, sin hacer uso <strong>de</strong> ningún po<strong>de</strong>r discrecional. Es <strong>el</strong> caso, por ejemplo, d<strong>el</strong>a mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas fiscales <strong>de</strong> alcance estatal o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas concedidas a todas <strong>la</strong>sempresas <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado sector económico. Sin embargo, una medida se consi<strong>de</strong>ra s<strong>el</strong>ectivasi <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s o entes que <strong>la</strong> administran hacen uso <strong>de</strong> cierto po<strong>de</strong>r discrecional.También pue<strong>de</strong> cumplirse <strong>el</strong> requisito <strong>de</strong> carácter s<strong>el</strong>ectivo cuando <strong>la</strong> medida se aplicaexclusivamente a una parte d<strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> los Estados miembros. Éste es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> todoslos regímenes <strong>de</strong> ayudas sectoriales y regionales 70 .3.2.4. Repercusiones sobre <strong>la</strong> competencia y <strong>el</strong> comercioFinalmente, <strong>la</strong>s ayudas que reúnen los requisitos anteriores <strong>de</strong>ben tener un efecto potencialsobre <strong>la</strong> competencia y <strong>el</strong> comercio entre los Estados miembros. Serán ilícitas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>sque puedan afectar negativamente a los intercambios comerciales entre Estados miembros yfalseen o amenacen falsear <strong>la</strong> competencia.No se consi<strong>de</strong>ran ayudas estatales, en <strong>el</strong> sentido d<strong>el</strong> artículo 87.1 d<strong>el</strong> Tratado CE, <strong>la</strong>s concedidasa empresas que operan en un mercado exclusivamente local, regional o circunscrito a unEstado. Es preciso que <strong>el</strong> (los) beneficiario(s) <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong>sarrolle(n) su actividad en un merca-69Sentencia d<strong>el</strong> TJCE, Italia c. Comisión, <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1974; Sentencia d<strong>el</strong> TJCE Steinike & Weinlig, <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> marzo<strong>de</strong> 1977; Sentencia d<strong>el</strong> TPI Friuli-Venezia Giulia c. Comisión, <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>1999; Sentencia d<strong>el</strong> TPI G<strong>la</strong>swerkeIlmenau c. Comisión, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2004.70Ibid.78VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeado en <strong>el</strong> que existen intercambios comerciales entre Estados miembros. Ello no implica que estasempresas beneficiarias hayan <strong>de</strong> ser necesariamente exportadoras. Dada <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nciaentre los mercados en que actúan <strong>la</strong>s empresas comunitarias, pue<strong>de</strong> ocurrir que un Estado concedauna ayuda a una empresa no exportadora pero que sus productos compitan con los productosproce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> otros Estados miembros. En este caso, <strong>la</strong> ayuda pue<strong>de</strong> hacer que <strong>la</strong> produccióninterior se mantenga o aumente y en consecuencia otras empresas <strong>europea</strong>s no beneficiadas con<strong>la</strong> ayuda vean disminuidas <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> exportar sus productos al Estado en cuestión 71 .Todo esto parece indicar que para que <strong>la</strong> ayuda pueda producir efectos en un mercadointerestatal, habrá <strong>de</strong> tener cierta envergadura. Por <strong>el</strong>lo <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong> escaso importe noentran en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> aplicación d<strong>el</strong> artículo 87.1 d<strong>el</strong> Tratado CE. El Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº1998/2006 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, <strong>de</strong> 15.12.2006, r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los artículos 87 y 88d<strong>el</strong> Tratado CE a <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong> minimis (Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong> minimis) 72 <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fine como aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>sque no superan un <strong>de</strong>terminado umbral económico (art. 2.2):- 200.000 euros por empresa, durante cualquier período <strong>de</strong> tres ejercicios fiscales.- 100.000 euros, si <strong>la</strong> empresa beneficiaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda se <strong>de</strong>dica al transporte <strong>de</strong> mercancíasy <strong>de</strong> pasajeros por carretera.Cabe indicar que este Reg<strong>la</strong>mento se aplica exclusivamente a <strong>la</strong>s ayudas transparentes, es<strong>de</strong>cir, a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s en <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar previamente <strong>el</strong> equivalente bruto <strong>de</strong> subvenciónsin necesidad <strong>de</strong> efectuar una evaluación <strong>de</strong> riesgo (art. 2.4 Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong> minimis). Su aplicaciónse extien<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s ayudas concedidas a <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> casi todos los sectores económicos,con excepción <strong>de</strong> algunos como <strong>la</strong> pesca y <strong>la</strong> acuicultura 73 , <strong>la</strong> agricultura (en <strong>de</strong>terminadoscasos) 74 , <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> exportación e importación 75 , <strong>el</strong> sector d<strong>el</strong> carbón 76 . En cambio, nose aplica a <strong>la</strong>s ayudas concedidas a empresas en <strong>crisis</strong> (art. 1 Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong> minimis).3.3. Marco normativoEl Tratado CE en sus artículos 87 a 89 contiene <strong>la</strong>s bases d<strong>el</strong> régimen jurídico r<strong>el</strong>ativoa <strong>la</strong>s ayudas estatales. No obstante, éste es un tema complejo y <strong>de</strong> gran trascen<strong>de</strong>ncia por71Sentencias d<strong>el</strong> TJCE <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1988, Francia c. Comisión, (as.102/87), Rec. p. 4082; y <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1990,Bélgica c. Comisión, (as. C-142/87), Rec. p. 1005.72DO L 379 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006, p. 5. Este Reg<strong>la</strong>mento, que será <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2007 hasta <strong>el</strong> 31<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2013, ha sustituido al anterior Reg<strong>la</strong>mento (CE) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión n. 69/2001, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2001. A<strong>de</strong>más<strong>de</strong> revisar los umbrales, ha supuesto <strong>la</strong> novedad <strong>de</strong> incluir al sector d<strong>el</strong> transporte por carretera en su ámbito <strong>de</strong> aplicación,eso sí, con un umbral específico adaptado al tamaño medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que operan en ese sector (consi<strong>de</strong>rando n. 3).73Reg<strong>la</strong>mento (CE) n. 104/2000 d<strong>el</strong> Consejo.74Las ayudas concedidas a <strong>la</strong>s empresas que operan en <strong>la</strong> producción primaria, transformación y comercialización d<strong>el</strong>os productos agríco<strong>la</strong>s que figuran en <strong>la</strong> lista d<strong>el</strong> anexo I d<strong>el</strong> Tratado CE en los casos previstos en <strong>el</strong> artículo 1 d<strong>el</strong>Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong> minimis.75Las ayudas vincu<strong>la</strong>das directamente a <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s exportadas a terceros países o a Estados miembros, a <strong>la</strong> creación yfuncionamiento <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> distribución o a otros gastos <strong>de</strong> explotación vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> exportación. Tambiénse excluyen <strong>la</strong>s ayudas subordinadas a un uso <strong>de</strong> bienes nacionales con preferencia sobre los bienes importados.76Según se <strong>de</strong>fine en <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento (CE) n. 1407/2002.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-979


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezlo que cuenta también con normas importantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>rivado, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> numerosascomunicaciones y directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión 77 y <strong>de</strong>cisiones d<strong>el</strong> TJCE y <strong>el</strong> TPI que con su<strong>la</strong>bor interpretativa han ido dando respuesta a <strong>la</strong>s <strong>la</strong>gunas que se han p<strong>la</strong>nteado en torno a<strong>la</strong> materia.En principio, <strong>la</strong>s ayudas que reúnen los requisitos d<strong>el</strong> artículo 87.1 d<strong>el</strong> Tratado CE sonincompatibles con <strong>el</strong> mercado común. Pero <strong>la</strong> incompatibilidad no equivale a prohibición.De hecho, en los apartados 2 y 3 d<strong>el</strong> artículo 87 se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n casos <strong>de</strong> excepciones en los queayudas estatales en principio incompatibles pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse compatibles 78 .Como reg<strong>la</strong> general, los Estados miembros tienen <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> notificar a <strong>la</strong> Comisióncualquier proyecto <strong>de</strong> ayuda estatal antes <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r a su aplicación. Luego correspon<strong>de</strong>a <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong>cidir si <strong>la</strong> medida propuesta pue<strong>de</strong> acogerse a una excepción y, por tanto,consi<strong>de</strong>rarse compatible con <strong>el</strong> mercado común, o si <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ra incompatible y or<strong>de</strong>na susupresión o modificación (art. 88 d<strong>el</strong> Tratado CE).Por su parte, <strong>la</strong> Comisión, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección General <strong>de</strong> <strong>la</strong> Competencia y sobre <strong>la</strong>base <strong>de</strong> <strong>la</strong> experiencia adquirida con <strong>el</strong> tiempo en <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> sus po<strong>de</strong>res, ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>docriterios específicos para <strong>de</strong>terminar si una medida <strong>de</strong> ayuda notificada reún<strong>el</strong>os requisitos para acogerse a una excepción. A fin <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> transparencia y <strong>la</strong>seguridad jurídica estos criterios se hacen públicos, si bien a través <strong>de</strong> instrumentos muydiversos: reg<strong>la</strong>mentos, comunicaciones, marcos comunitarios, directrices o cartas a losEstados miembros. Como veremos, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> general <strong>de</strong> incompatibilidad contenida en <strong>el</strong>artículo 87 apartado 1 d<strong>el</strong> Tratado CE cuenta con numerosas salveda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> mayoría d<strong>el</strong>as cuales tiene su base en <strong>el</strong> apartado 3, letras a) y c). A continuación vamos a proce<strong>de</strong>ra c<strong>la</strong>sificar y sistematizar estas excepciones y criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión distinguiendovarios bloques.77Todos los reg<strong>la</strong>mentos, comunicaciones, marcos comunitarios y directrices están disponibles en <strong>la</strong> página web <strong>de</strong> <strong>la</strong>DG Competencia: 78Vid. Los apartados 2 y 3 d<strong>el</strong> artículo 87 d<strong>el</strong> Tratado CE.2. Serán compatibles con <strong>el</strong> mercado común:a) <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong> carácter social concedidas a los consumidores individuales, siempre que se otorguen sin discriminacionesbasadas en <strong>el</strong> origen <strong>de</strong> los productos;b) <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong>stinadas a reparar los perjuicios causados por <strong>de</strong>sastres naturales o por otros acontecimientos <strong>de</strong>carácter excepcional;c) <strong>la</strong>s ayudas concedidas con objeto <strong>de</strong> favorecer <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas regiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Fe<strong>de</strong>ral<strong>de</strong> Alemania, afectadas por <strong>la</strong> división <strong>de</strong> Alemania, en <strong>la</strong> medida en que sean necesarias para compensar <strong>la</strong>s<strong>de</strong>sventajas económicas que resultan <strong>de</strong> tal división.3. Podrán consi<strong>de</strong>rarse compatibles con <strong>el</strong> mercado común:a) <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong>stinadas a favorecer <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> regiones en <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida sea anormalmentebajo o en <strong>la</strong>s que exista una grave situación <strong>de</strong> subempleo;b) <strong>la</strong>s ayudas para fomentar <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un proyecto importante <strong>de</strong> interés común europeo o <strong>de</strong>stinadas aponer remedio a una grave perturbación en <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> un Estado miembro;c) <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong>stinadas a facilitar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas activida<strong>de</strong>s o <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas regiones económicas,siempre que no alteren <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> los intercambios en forma contraria al interés común;d) <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong>stinadas a promover <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> conservación d<strong>el</strong> patrimonio, cuando no alteren <strong>la</strong>s condiciones<strong>de</strong> los intercambios y <strong>de</strong> <strong>la</strong> competencia en <strong>la</strong> Comunidad en contra d<strong>el</strong> interés común;e) <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más categorías <strong>de</strong> ayudas que <strong>de</strong>termine <strong>el</strong> Consejo por <strong>de</strong>cisión, tomada por mayoría cualificada, apropuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión.80VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europea3.3.1. Las ayudas regionalesLa Comisión ha publicado los criterios utilizados para evaluar y autorizar <strong>la</strong>s ayudasestatales concebidas para resolver problemas regionales a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Directrices sobre <strong>la</strong>sayudas <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> finalidad regional para <strong>el</strong> período 2007-2013 79 .3.3.2. Normas horizontalesLa Comisión también ha <strong>de</strong>finido criterios y normas <strong>de</strong> tipo horizontal, aplicables a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>sayudas <strong>de</strong>stinadas a resolver problemas específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y que no se refierena ningún sector económico en concreto. Algunas <strong>de</strong> estas normas han quedado <strong>de</strong>rogadasen virtud d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento General <strong>de</strong> Exenciones por Categoría aprobado en 2008 80 . Noobstante, siguen siendo <strong>de</strong> aplicación <strong>la</strong>s orientaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión sobre <strong>la</strong>s siguientescategorías <strong>de</strong> ayudas:81- Directrices comunitarias sobre ayudas estatales a favor d<strong>el</strong> medio ambiente .- Marco comunitario sobre ayudas estatales <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo e innovación82 .- Directrices comunitarias sobre ayudas estatales <strong>de</strong> salvamento y <strong>de</strong> reestructuración<strong>de</strong> empresas en <strong>crisis</strong> 83 .- Directrices comunitarias sobre ayudas estatales y capital riesgo para pequeñas y medianasempresas 84 .- Decisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2005, r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>sdisposiciones d<strong>el</strong> artículo 86, apartado 2, d<strong>el</strong> Tratado CE a <strong>la</strong>s ayudas estatales en forma<strong>de</strong> compensación por servicio público concedidas a algunas empresas encargadas d<strong>el</strong>a gestión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> interés económico general (2005/842/CE) 85 .86- Marco comunitario sobre ayudas estatales en forma <strong>de</strong> compensación por servicio público .- Directiva 2006/111/CE <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2006, r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong>transparencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>financiera</strong>s entre los Estados miembros y <strong>la</strong>s empresaspúblicas, así como a <strong>la</strong> transparencia <strong>financiera</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas empresas 87 .79DO C 54, <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006, p.13.80Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 68/2001 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2001, r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los artículos 87 y 88d<strong>el</strong> Tratado CE a <strong>la</strong>s ayudas a <strong>la</strong> formación (DO L 10, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2002, p. 20.); Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 70/2001 d<strong>el</strong>a Comisión, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2001, r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los artículos 87 y 88 d<strong>el</strong> Tratado CE a <strong>la</strong>s ayudas estatalesa <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas (DO L 10, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2002, p. 33); Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 2204/2002<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> diciembre 2002, r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los artículos 87 y 88 d<strong>el</strong> Tratado CE a <strong>la</strong>s ayudasestatales para <strong>el</strong> empleo (DO L 337, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2002, p. 20. Este Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong>bía haber expirado <strong>el</strong> 31<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006, pero fue prorrogado hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007, por <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 1040/2006,y posteriormente hasta <strong>el</strong> 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008, por <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 1976/2006).81DO C 82 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008, p. 1.82DO C 323 <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006, p. 1.83DO C 244 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2004, p. 2.84DO C 194 <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2006, p. 2.85DO L 312 <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2005, p. 67.86DO C 297 <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2005, p. 4.87DO L 318 <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2006, p. 17.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-981


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europea- Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión r<strong>el</strong>ativa a los <strong>el</strong>ementos <strong>de</strong> ayuda en <strong>la</strong>s ventas <strong>de</strong>terrenos y construcciones por parte <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos94.- Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión a los Estados miembros con arreglo al apartado 1 d<strong>el</strong>artículo 93 d<strong>el</strong> Tratado CE por <strong>la</strong> que se aplican los artículos 92 y 93 d<strong>el</strong> Tratado alseguro <strong>de</strong> crédito a <strong>la</strong> exportación a corto p<strong>la</strong>zo 95 .- Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas sobre ayudasestatales a <strong>la</strong>s medidas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> fiscalidad directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas 96 .3.3.5. Reg<strong>la</strong>mento General <strong>de</strong> Exención por CategoríasEn los últimos años <strong>la</strong> Comisión ha llevado a cabo un proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización y simplificación<strong>de</strong> los procedimientos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong>s ayudas estatales con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> reducir los trámitesadministrativos y contribuir a que los Estados miembros orienten mejor sus inversiones hacialos objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa (2000-2010) para <strong>el</strong> crecimiento, <strong>el</strong> empleo y <strong>la</strong> competitividad.En este contexto se sitúa <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 800/2008 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, <strong>de</strong> 6<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2008, por <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran <strong>de</strong>terminadas categorías <strong>de</strong> ayuda compatibles con<strong>el</strong> mercado común en aplicación <strong>de</strong> los artículos 87 y 88 d<strong>el</strong> Tratado CE (RGEC) 97 . El RGEC<strong>de</strong>roga varios reg<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> exención por categorías anteriores y unifica <strong>el</strong> marco jurídicoestableciendo un listado en <strong>el</strong> que incluye nuevas categorías <strong>de</strong> ayudas estatales (26 categoríasen total) exentas d<strong>el</strong> requisito <strong>de</strong> notificación previa y autorización por <strong>la</strong> Comisión:Cuadro 1C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> ayuda d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 800/2008 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión,<strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2008, por <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran <strong>de</strong>terminadas categorías <strong>de</strong> ayuda compatiblescon <strong>el</strong> mercado común en aplicación <strong>de</strong> los artículos 87 y 88 d<strong>el</strong> Tratado CE (RGEC).Ayudas regionales(Cap. II, Secc. 1)Ayudas a <strong>la</strong> inversión y al empleo enfavor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME(Cap. II, Secc. 2)Ayudas a iniciativas empresariales <strong>de</strong>mujeres(Cap. II, Secc. 3)- Ayudas regionales a <strong>la</strong> inversión y al empleo (art. 13).- Ayudas a pequeñas empresas creadas recientemente (art.14).- Ayudas a <strong>la</strong> inversión y al empleo a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME (art.15).- Ayudas a pequeñas empresas recientes creadas por empresarias(art. 16).94DO C 209 <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1997, p. 3.95DO C 281 <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1997, p. 4. Esta Comunicación <strong>de</strong>bía aplicarse hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2002,pero en 2001, <strong>la</strong> Comisión adoptó una modificación (DO C 217 <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2001, p. 2) y prorrogó asimismo suvali<strong>de</strong>z hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004. Este año fue prorrogada <strong>de</strong> nuevo hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2005 (DO C307 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004, p. 12) y en 2005 ha vu<strong>el</strong>to a modificarse y prorrogarse hasta 2010 (DO C 325 <strong>de</strong> 22<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2005, p. 22).96DO C 384 <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1998, p. 3.97DO L 214 <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2008, p. 3. Entró en vigor a los 20 días <strong>de</strong> su publicación, <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2008 y seráaplicable hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2013 (art. 45 RGEC).VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-983


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezAyudas para <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medioambiente(Cap. II, Secc. 4)Ayudas a <strong>la</strong>s PYME para servicios <strong>de</strong>consultoría y para su participación enferias comerciales(Cap. II, Secc. 5)Ayudas en forma <strong>de</strong> capital riesgo(Cap. II, Secc. 6)Ayudas <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo einnovación (Cap. II, Secc. 7)Ayudas a <strong>la</strong> formación(Cap. II, Secc. 8)- Ayudas a <strong>la</strong> inversión para <strong>la</strong>s empresas que puedan superar<strong>la</strong>s normas comunitarias para <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambienteo aumentar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambienteen ausencia <strong>de</strong> normas comunitarias (art. 18).- Ayudas para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> nuevos vehículos <strong>de</strong> transporteque superen <strong>la</strong>s normas comunitarias o que incrementen <strong>el</strong>niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambiente a falta <strong>de</strong> normascomunitarias (art. 19).- Ayudas para <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambiente concedidaspara <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME a <strong>la</strong>s futuras normas comunitarias(art. 20).- Ayudas para <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambiente concedidas a<strong>la</strong> inversión en medidas <strong>de</strong> ahorro energético (art. 21).- Ayudas a <strong>la</strong> inversión para <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambiente<strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> cogeneración <strong>de</strong> alta eficiencia (art. 22).- Ayudas a <strong>la</strong> inversión para <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambiente<strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> energía proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> fuentes<strong>de</strong> energía renovables (art. 23).- Ayudas para estudios medioambientales (art. 24).- Ayudas en forma <strong>de</strong> reducciones fiscales <strong>de</strong> los impuestosmedioambientales (art. 25).- Ayudas a <strong>la</strong>s PYME para servicios <strong>de</strong> consultoría (art. 26).- Ayudas a <strong>la</strong>s PYME para su participación en ferias comerciales(art. 27).- Ayudas en forma <strong>de</strong> capital riesgo (art. 29).- Ayudas a proyectos <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo (art. 31).- Ayudas a estudios <strong>de</strong> viabilidad técnica (art. 32).- Ayudas a <strong>la</strong>s PYME para financiar los costes <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>propiedad industrial (art. 33).- Ayudas <strong>de</strong> investigación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sectores agríco<strong>la</strong>y pesquero (art. 34).- Ayudas a empresas jóvenes e innovadoras (art. 35).- Ayudas para servicios <strong>de</strong> asesoramiento en innovación y <strong>de</strong>apoyo a <strong>la</strong> innovación (art. 36).- Ayudas para <strong>la</strong> cesión <strong>de</strong> personal altamente cualificado (art.37).- Ayudas a <strong>la</strong> formación (art. 39).Ayudas a favor <strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong>sfavorecidosy discapacitados(Cap. II, Secc. 2)- Ayudas para <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong>sfavorecidosen forma <strong>de</strong> subvenciones sa<strong>la</strong>riales (art. 40).- Ayudas en favor <strong>de</strong> los trabajadores discapacitados en forma<strong>de</strong> subvenciones sa<strong>la</strong>riales (art. 41).- Ayudas para compensar los costes adicionales <strong>de</strong> contratación<strong>de</strong> trabajadores discapacitados (art. 42).84VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaEn los casos previstos por <strong>el</strong> RGEC los Estados miembros pue<strong>de</strong>n conce<strong>de</strong>r <strong>la</strong>s ayudas<strong>de</strong> forma inmediata, sin necesidad <strong>de</strong> notificar<strong>la</strong>s previamente, ya que se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran compatiblescon <strong>el</strong> mercado común <strong>de</strong> acuerdo con lo dispuesto en <strong>el</strong> artículo 87.1 d<strong>el</strong> TratadoCE. Los Estados se limitan a informar posteriormente a <strong>la</strong> Comisión acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda, <strong>de</strong>forma resumida, mediante un formu<strong>la</strong>rio. Para acogerse al régimen <strong>de</strong> exención, <strong>la</strong>s medidas<strong>de</strong> ayuda <strong>de</strong>ben cumplir <strong>la</strong>s condiciones fijadas en <strong>el</strong> RGEC entre <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>staca,por su importancia, <strong>el</strong> requisito <strong>de</strong> transparencia 98 . Las ayudas han <strong>de</strong> ser transparentes, es<strong>de</strong>cir, su equivalente en subvención bruta ha <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r calcu<strong>la</strong>rse previamente con exactitudsin necesidad <strong>de</strong> efectuar una evaluación d<strong>el</strong> riesgo (arts. 2.6 y 5 RGEC) y <strong>la</strong> informaciónresumida que <strong>de</strong>be remitirse a <strong>la</strong> Comisión tras <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda también ha <strong>de</strong> sertransparente (art. 9 RGEC).El RGEC permite acumu<strong>la</strong>r diferentes ayudas previstas en él, siempre que se refieran acostes subvencionables i<strong>de</strong>ntificables diferentes. En cambio, no permite acumu<strong>la</strong>r ayudas quecorrespondan (total o parcialmente) a los mismos costes subvencionables, si tal acumu<strong>la</strong>ciónsupera <strong>la</strong> intensidad más <strong>el</strong>evada o <strong>el</strong> importe máximo <strong>de</strong> ayuda previsto para cada una d<strong>el</strong>as categorías (art. 7 RGEC).Este régimen <strong>de</strong> exenciones se aplica a casi todos los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía (art. 1RGEC), pero <strong>de</strong>bemos recordar que hay sectores total o parcialmente excluidos tal y comose ha explicado anteriormente (apartado III.3).3.4. Tipos <strong>de</strong> control y seguimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas estatalesComo consecuencia d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización y, sobre todo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> aprobación d<strong>el</strong>RGEC, es preciso distinguir dos modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas: <strong>el</strong> control ex postpara <strong>la</strong>s ayudas exentas d<strong>el</strong> requisito <strong>de</strong> notificación previa y <strong>el</strong> control ex ante, cuando <strong>la</strong>sayudas estatales están sujetas a <strong>la</strong> notificación previa.3.4.1. Control ex postPor lo que respecta a <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> ayuda exentas <strong>de</strong> notificación previa por <strong>el</strong> RGEC,son ayudas per se autorizadas. Son los propios Estados miembros los que <strong>de</strong>ben autoevaluarsey <strong>de</strong>cidir si sus medidas <strong>de</strong> ayuda se ajustan a <strong>la</strong> normativa, teniendo presente que a posteriori<strong>la</strong> Comisión podría examinar <strong>el</strong> caso. La Comisión realiza un control ex post <strong>de</strong> estetipo <strong>de</strong> medidas que le han sido comunicadas una vez concedidas (art. 10). Por su parte, losEstados miembros tienen <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> publicar en Internet <strong>el</strong> texto íntegro <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediday mantenerlo expuesto mientras <strong>la</strong> medida siga vigente. Asimismo, <strong>de</strong>ben llevar registrospormenorizados <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s que contengan <strong>la</strong> información necesaria para <strong>de</strong>mostrar que cumplenlos requisitos establecidos y <strong>de</strong>ben <strong>el</strong>aborar un informe anual, en formato <strong>el</strong>ectrónico, sobr<strong>el</strong>a aplicación d<strong>el</strong> RGEC (art. 11).98Se reitera <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> transparencia previsto en <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong> minimis. Op. Cit.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-985


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezEl RGEC no se aplica a <strong>la</strong>s ayudas individuales concedidas en aplicación <strong>de</strong> un régimen<strong>de</strong> ayudas o como ayudas ad hoc, cuyo equivalente en subvención bruta supere unos <strong>de</strong>terminadosumbrales. Éstas están sujetas a notificación individual (art. 6).3.4.2 Control ex anteEl procedimiento <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas sujetas a <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> notificación previase rige básicamente por <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento (CE) 659/1999 <strong>de</strong> Consejo, <strong>de</strong> 22.03.1999, por <strong>el</strong> quese establecen disposiciones <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> los artículos 92 y 93 d<strong>el</strong> Tratado CE 99 (ahoraarts. 87 y 88). Posteriormente se aprobó <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión (CE) 794/2004, <strong>de</strong>21.04.2004, por <strong>el</strong> que se establecen disposiciones <strong>de</strong> aplicación d<strong>el</strong> citado Reg<strong>la</strong>mento (CE)No 659/1999 d<strong>el</strong> Consejo 100 .Los Estados miembros y sus autorida<strong>de</strong>s, a través <strong>de</strong> su Representación Permanente, tienen<strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> notificar a <strong>la</strong> Comisión los proyectos <strong>de</strong> ayuda que no están exentas <strong>de</strong> esterequisito. Las modificaciones <strong>de</strong> ayudas ya existentes también han <strong>de</strong> ser notificadas 101 . A fin<strong>de</strong> simplificar y ac<strong>el</strong>erar los trámites, existen unos impresos <strong>de</strong> notificación normalizados para<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> ayuda y un programa informático específico (SANI). Si<strong>la</strong> notificación está incompleta, <strong>la</strong> Comisión solicita información adicional y normalmente,<strong>el</strong> Estado miembro tiene un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> veinte días para facilitar<strong>la</strong>.Ciertas modificaciones menores <strong>de</strong> ayudas existentes y <strong>de</strong>terminados tipos <strong>de</strong> ayuda quesólo requieren verificar que <strong>la</strong> medida es conforme con <strong>la</strong>s normas y prácticas existentes,pue<strong>de</strong>n notificarse según un sistema <strong>de</strong> notificación simplificado y siguen un procedimiento<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión más rápido 102 .La Comisión cuenta con un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> dos meses para examinar <strong>la</strong> ayuda prevista. Dichop<strong>la</strong>zo empieza a computarse a partir d<strong>el</strong> momento en que <strong>la</strong> Comisión dispone <strong>de</strong> toda <strong>la</strong>información necesaria para evaluar <strong>el</strong> asunto y <strong>la</strong> notificación pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse completa.Este examen previo pue<strong>de</strong> concluir con <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> no formu<strong>la</strong>r objeciones. En ese casose pue<strong>de</strong> ejecutar <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> ayuda.Si, tras <strong>el</strong> examen previo, <strong>la</strong> Comisión tiene dudas sobre <strong>la</strong> compatibilidad con <strong>el</strong>mercado común <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda notificada, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir incoar <strong>el</strong> procedimiento previstoen <strong>el</strong> artículo 88.2 d<strong>el</strong> Tratado CE. En estos casos, se abre una investigación formal, con<strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda en <strong>el</strong> Diario Oficial (también en <strong>la</strong> web d<strong>el</strong>a Comisión), para que <strong>el</strong> Estado miembro y los interesados puedan formu<strong>la</strong>r sus observaciones.Al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong> Comisión adopta una <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>finitiva, quepue<strong>de</strong> ser positiva, que permite conce<strong>de</strong>r <strong>la</strong> ayuda, negativa o positiva pero con ciertascondiciones. El p<strong>la</strong>zo para este tipo <strong>de</strong> investigación es <strong>de</strong> 18 meses. Luego, en virtud99DO L 83 <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1999, p. 1.100Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión (CE) 794/2004, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004, por <strong>el</strong> que se establecen disposiciones <strong>de</strong> aplicaciónd<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento (CE) No 659/1999 d<strong>el</strong> Consejo por <strong>el</strong> que se establecen disposiciones <strong>de</strong> aplicación d<strong>el</strong> artículo93 d<strong>el</strong> Tratado CE, DO L 140, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004, p.1.101Artículo 1.c) d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento 659/1999.102Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión sobre <strong>el</strong> procedimiento simplificado para tramitar <strong>de</strong>terminadas ayudas estatales, DOC 136 <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2009, p. 3.86VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europead<strong>el</strong> artículo 230 d<strong>el</strong> Tratado CE, todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones pue<strong>de</strong>n ser objeto <strong>de</strong> recurso ante<strong>el</strong> TJCE.3.4.3. Ayudas ilegalesSegún <strong>el</strong> artículo 88.3 d<strong>el</strong> Tratado CE es ilegal cualquier ayuda que se lleve a efecto sin<strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión. Por tanto, si ésta recibe alguna información acerca <strong>de</strong> unapresunta ayuda ilegal proce<strong>de</strong>rá a investigar<strong>la</strong>. Solicitará información al Estado en cuestióny adoptará una <strong>de</strong>cisión. Al efecto, <strong>la</strong> Comisión pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir requerir al Estado para quesuspenda <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda hasta que <strong>el</strong><strong>la</strong> se pronuncie e incluso pue<strong>de</strong> or<strong>de</strong>narle querecupere provisionalmente <strong>la</strong> ayuda. Si <strong>el</strong> Estado no cumple con lo que se le ha requerido,<strong>la</strong> Comisión pue<strong>de</strong> someter <strong>el</strong> asunto ante los tribunales comunitarios por vio<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong>Tratado CE 103 .Si, finalmente, <strong>la</strong> Comisión estima que <strong>la</strong> ayuda es ilegal pue<strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar su recuperación.Exigirá al Estado en cuestión que adopte <strong>la</strong>s medidas necesarias y podrá recabar <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<strong>de</strong> los tribunales nacionales. El Estado que no adopte <strong>la</strong>s medidas oportunas podrá sersometido ante los tribunales comunitarios por esta inobservancia.En cualquier caso, conviene recordar que tanto los preceptos d<strong>el</strong> Tratado CE, <strong>la</strong>s normasestablecidas en los reg<strong>la</strong>mentos comunitarios (por su efecto directo) como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comisión y d<strong>el</strong> Consejo son obligatorias en todos sus <strong>el</strong>ementos para los Estados miembrosy, por tanto, son exigibles ante sus tribunales por parte <strong>de</strong> cualquier sujeto interesado, públicoo privado, nacional o extranjero comunitario.Por su parte, los beneficiarios <strong>de</strong> una ayuda <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada ilegal pue<strong>de</strong>n probar que han sufridouna pérdida económica por su puesta en marcha y posterior recuperación. En ese caso, podríanpresentar una rec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> daños y perjuicios ante los tribunales nacionales 104 .3.5. Ayudas estatales para <strong>la</strong>s PYME y <strong>crisis</strong> económicaUna vez expuesto <strong>el</strong> marco normativo y <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> control y seguimiento previstospara <strong>la</strong>s ayudas estatales con carácter general, vamos a centrar nuestra atención en <strong>la</strong>s ayudas<strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong>s PYME. Al respecto, conviene recordar inicialmente que, al igual que otrasempresas, <strong>la</strong>s PYME pue<strong>de</strong>n beneficiarse <strong>de</strong> medidas generales <strong>de</strong> apoyo (como pue<strong>de</strong>n ser,por ejemplo, <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> impulso a <strong>la</strong> educación y formación o una reducción general d<strong>el</strong>a fiscalidad sobre los costes sociales) y que estas medidas generales no constituyen ayudaestatal (vid. apartado II.3). Asimismo, pue<strong>de</strong>n beneficiarse <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> escasa cuantía oayudas <strong>de</strong> minimis que tampoco tienen consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> ayuda (vid. apartado II.4).103Ver <strong>la</strong> Sentencia d<strong>el</strong> TJCE, <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2007, Comisión c. España (as. C-177/06).104Sentencia d<strong>el</strong> TJCE, <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1973, Carmine Capodongo c. Azienda Agríco<strong>la</strong> Maya (as. C-77/72), Rec. 1973p. 611 y <strong>la</strong> Sentencia d<strong>el</strong> TJCE <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong>1996, Syndicat français <strong>de</strong> l’Express international (SFEI) y otros c.La Poste y otros (as. C-39/94), Rec. 1996 p. I-03547.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-987


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquez3.5.1. Ayudas estatales para <strong>la</strong>s PYMELas PYME son <strong>de</strong>stinatarias <strong>de</strong> muchas medidas <strong>de</strong> apoyo que constituyen ayuda estatalen <strong>el</strong> sentido d<strong>el</strong> artículo 87.1 d<strong>el</strong> Tratado CE y que, lógicamente, tienen que respetar <strong>el</strong> marconormativo general y los procedimientos aplicables a <strong>la</strong>s ayudas estatales que acabamos <strong>de</strong>exponer. No obstante, po<strong>de</strong>mos afirmar que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas sobreayudas estatales ha resultado especialmente beneficioso para <strong>la</strong>s PYME. En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>Estrategia <strong>de</strong> Lisboa para <strong>el</strong> crecimiento, <strong>el</strong> empleo y <strong>la</strong> competitividad, <strong>la</strong> Comisión inicióeste proceso mo<strong>de</strong>rnizador, en ejecución d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Ayudas Estatales (PAAE) 105 ,para incitar a los Estados miembros a que orientaran sus inversiones hacia los objetivos d<strong>el</strong>a citada Estrategia y ha dado sus frutos en <strong>el</strong> sentido indicado 106 .El primer efecto beneficioso que <strong>de</strong>stacamos <strong>de</strong> este proceso es que han aumentado <strong>la</strong>sposibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conce<strong>de</strong>r ayudas estatales a <strong>la</strong>s PYME. Para percatarse <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo no hay másque <strong>la</strong>nzar una mirada al RGEC (cuadro 1). D<strong>el</strong> listado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 26 categorías <strong>de</strong> ayudas exentas<strong>de</strong> notificación previa, más <strong>de</strong> un tercio son ayudas <strong>de</strong>stinadas a pequeñas empresas o aPYME 107 . El RGEC contiene normas especiales para <strong>la</strong>s ayudas a <strong>la</strong> inversión y <strong>el</strong> empleoexclusivamente dirigidas a este tipo <strong>de</strong> empresas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> incluir <strong>la</strong> ayuda al capital <strong>de</strong>riesgo. Asimismo, <strong>el</strong> RGEC ha ampliado <strong>el</strong> <strong>el</strong>enco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exenciones <strong>de</strong> notificación a cinconuevos tipos <strong>de</strong> ayuda que antes no estaban dispensados (ayudas al medio ambiente, ayudas<strong>de</strong> innovación, ayudas <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo para gran<strong>de</strong>s empresas, ayudas <strong>de</strong>capital riesgo y ayudas a empresas recientes creadas por empresarias) y <strong>la</strong>s PYME pue<strong>de</strong>nacogerse a todas <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> ayuda permitidas por <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento 108 : tanto a <strong>la</strong>s ayudasestatales <strong>de</strong>stinadas específicamente a <strong>el</strong><strong>la</strong>s, como a <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> ayuda <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong>sgran<strong>de</strong>s empresas.Esta posibilidad no es una mera hipótesis o una oportunidad difícil <strong>de</strong> aprovechar, alcontrario, <strong>la</strong>s PYME cuentan con facilida<strong>de</strong>s para <strong>el</strong>lo. Como ya se ha indicado (apartadoIII.5), <strong>el</strong> RGEC fija distintas intensida<strong>de</strong>s para cada categoría <strong>de</strong> ayuda, es <strong>de</strong>cir, estableceunos porcentajes máximos <strong>de</strong> los costes que <strong>la</strong> ayuda pue<strong>de</strong> subvencionar (art. 2). Tambiénpermite <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas exentas <strong>de</strong> notificación, siempre que dichas medidas<strong>de</strong> ayuda se refieran a costes subvencionables diferentes (art. 7). Pues bien, habida cuenta d<strong>el</strong>as <strong>de</strong>ficiencias <strong>de</strong> mercado y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sventajas competitivas que sufren <strong>la</strong> PYME, <strong>el</strong> RGEC lespermite beneficiarse <strong>de</strong> intensida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda más <strong>el</strong>evadas y <strong>el</strong>lo les facilita <strong>la</strong> posibilidad<strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>r los diversos tipos <strong>de</strong> ayuda. Aunque tengan que respetar unos límites máximos,estos límites son más <strong>el</strong>evados 109 . Así, por ejemplo, una PYME pue<strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>r una ayudapara un proyecto <strong>de</strong> formación (ayuda <strong>de</strong> formación, art. 39), otra para comprar una máquina(ayuda a <strong>la</strong> inversión para PYME, art. 15) y otra para participar en ferias (para PYME, art.105Comisión, P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> ayudas estatales - Menos ayudas estatales con unos objetivos mejor <strong>de</strong>finidos: programa<strong>de</strong> trabajo para <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas estatales 2005-2009, COM (2005) 107 final, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2005.106RGEC, Exposición <strong>de</strong> motivos, n. 4, 15, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 62.107RGEC, artículos 14, 15, 16, 20, 26, 27, 33, 35.108Comisión, DG Competencia, Handbook on State aid rules for SMEs, 25.02,09, p.5, en: 109Las intensida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda permitidas por <strong>el</strong> RGEC también varían en función d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> región.88VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europea27), sin tener que pasar por <strong>el</strong> procedimiento <strong>de</strong> notificación, puesto que correspon<strong>de</strong>n aactivida<strong>de</strong>s diferentes o costes subvencionables diferentes.En segundo lugar, hay que añadir que <strong>el</strong> RGEC ha contribuido enormemente a simplificar<strong>la</strong>s normas sobre ayudas, ya que <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> ayuda que contemp<strong>la</strong> están exentas d<strong>el</strong>requisito <strong>de</strong> notificación previa. Los Estados miembros realizan su autoevaluación y pue<strong>de</strong>n<strong>de</strong>cidir <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> esos tipos <strong>de</strong> ayudas inmediatamente, limitándose a informar luego a<strong>la</strong> Comisión. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> RGEC representa una medida especial a este respecto ya que consolidaen único texto <strong>la</strong>s normas existentes sobre <strong>la</strong>s exenciones por categorías en los diversosinstrumentos y sectores, lo que contribuye a una mayor armonización y simplificación.En tercer lugar es preciso reconocer al RGEC su contribución en favor <strong>de</strong> una mayorseguridad jurídica para <strong>la</strong>s empresas beneficiarias, puesto que asegura <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comisión y disipa <strong>el</strong> temor a que <strong>la</strong>s ayudas sean <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas ilegales y <strong>la</strong>s empresas comp<strong>el</strong>idasa su <strong>de</strong>volución.Finalmente, por lo que respecta a los sectores <strong>de</strong> excepción, cabe añadir que <strong>la</strong>s ayudas a<strong>la</strong>s PYME también se han consolidado y simplificado. Las excepciones afectan esencialmentea <strong>la</strong>s ayudas estatales en los sectores <strong>de</strong>: pesca y acuicultura, agricultura, carbón, construcciónnaval, acero y fibras sintéticas.3.5.2 Ayudas estatales y <strong>crisis</strong> económicaEn los últimos años <strong>la</strong> Comisión ha estado centrada en <strong>la</strong> ejecución d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción<strong>de</strong> ayudas estatales. Menos ayudas estatales con unos objetivos mejor <strong>de</strong>finidos: programa<strong>de</strong> trabajo para <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas estatales 2005 – 2009 (PAAE) 110 . Sin embargo,en 2008, <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong> acaparó su atención y <strong>el</strong>aboró variasComunicaciones r<strong>el</strong>ativas al pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas estatales en <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> y <strong>el</strong>proceso <strong>de</strong> recuperación. Dos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s están dirigidas a <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s 111 y unatercera es <strong>de</strong> carácter general, <strong>de</strong>nominada “Marco temporal aplicable a <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong>ayuda estatal para facilitar <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> financiación en <strong>el</strong> actual contexto <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> económicay <strong>financiera</strong>” (Marco temporal) 112 . También <strong>el</strong>aboró <strong>la</strong> Comunicación r<strong>el</strong>ativa al P<strong>la</strong>neuropeo <strong>de</strong> recuperación económica 113 . En este contexto, <strong>la</strong> Comisión trata <strong>de</strong> evitar qu<strong>el</strong>as intervenciones públicas menoscaben <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> conseguir reducir y dirigir mejor <strong>la</strong>sayudas estatales. Sin embargo, es consciente <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva situación y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s quepresenta por lo que entien<strong>de</strong> que es necesario tomar medidas, aunque sea temporalmente.110COM (2005) 107 final, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2005.111Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, “La aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas sobre ayudas estatales a <strong>la</strong>s medidas adoptadas enr<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s en <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> mundial”, DO C 270 <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong>octubre <strong>de</strong> 2008, p. 2 y Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión “La recapitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s en <strong>la</strong> <strong>crisis</strong><strong>financiera</strong> actual: limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas al mínimo necesario y salvaguardias contra los falseamientos in<strong>de</strong>bidos d<strong>el</strong>a competencia”, DO C 10 <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2009, p. 3.112DO C 16, <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2009, p. 1. Posteriormente se introdujeron algunos ajustes técnicos y <strong>la</strong> Comunicación fuepublicada en DO C 83 <strong>de</strong> 07 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009, p.1.113Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión al Consejo Europeo, Un P<strong>la</strong>n Europeo <strong>de</strong> Recuperación Económica, COM (2008) 800final, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2008.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-989


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezAsí, a través d<strong>el</strong> Marco temporal ofrece a los Estados una serie <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s adicionalespara hacer frente a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s restricciones crediticias d<strong>el</strong> momento. En estesentido, introduce varias medidas que pue<strong>de</strong>n aplicarse hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010,con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> paliar <strong>la</strong>s excepcionales dificulta<strong>de</strong>s que tienen <strong>la</strong>s empresas, y especialment<strong>el</strong>as PYME, para acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> financiación.La situación <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> económica no sólo pue<strong>de</strong> afectar a empresas débiles con problemas<strong>de</strong> solvencia, sino también a empresas solventes que habrán <strong>de</strong> enfrentarse a los nuevosproblemas como <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> crédito. Las PYME, que <strong>de</strong> ordinario yatienen más dificulta<strong>de</strong>s para acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> financiación que <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas, pue<strong>de</strong>n verseespecialmente afectadas. Por todo <strong>el</strong>lo, con apoyo en <strong>el</strong> artículo 87.3 d<strong>el</strong> Tratado CE (ponerremedio a una grave perturbación en <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> un Estado miembro) se prevén nuevasmedidas y algunas modificaciones temporales <strong>de</strong> los instrumentos existentes en r<strong>el</strong>ación conlos siguientes extremos:- Se fija un techo <strong>de</strong> ayuda compatible <strong>de</strong> hasta 500.000 € en metálico por empresa, para<strong>el</strong> período comprendido entre <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2008 y <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010 114 .- Las garantías d<strong>el</strong> Estado para préstamos en forma <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> prima que <strong>de</strong>bepagarse por un período limitado se consi<strong>de</strong>ran ayudas estatales compatibles con <strong>el</strong>mercado común. Las PYME pue<strong>de</strong>n beneficiarse <strong>de</strong> una reducción <strong>de</strong> hasta un 25 % d<strong>el</strong>a prima anual que <strong>de</strong>be pagarse por nuevas garantías durante los dos años siguientesa <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> garantía. Las garantías <strong>de</strong>ben conce<strong>de</strong>rse hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre<strong>de</strong> 2010 y no pue<strong>de</strong>n superar <strong>el</strong> 90% d<strong>el</strong> préstamo 115 .- Las ayudas en forma <strong>de</strong> bonificación <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> interés aplicables a todos los tipos <strong>de</strong>préstamos se consi<strong>de</strong>ran compatibles con <strong>el</strong> mercado común. Se aplica a los contratosconcluidos antes d<strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010, incluye préstamos <strong>de</strong> cualquier duración,aunque los tipos <strong>de</strong> interés reducidos pue<strong>de</strong>n aplicarse a los pagos <strong>de</strong> intereses hasta<strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2012 116 .- Las ayudas en forma <strong>de</strong> reducción d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> interés para préstamos <strong>de</strong> inversiónr<strong>el</strong>ativos a productos que mejoren <strong>de</strong> forma significativa <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambientetambién se consi<strong>de</strong>ran compatibles con <strong>el</strong> mercado común. Las PYME pue<strong>de</strong>nbeneficiarse <strong>de</strong> una reducción d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> interés d<strong>el</strong> 50 % (25 % para <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>sempresas) y <strong>la</strong> bonificación d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> interés se aplicará durante un periodo máximo<strong>de</strong> dos años a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> concesión d<strong>el</strong> préstamo 117 .- Se <strong>de</strong>rogan temporalmente <strong>la</strong>s Directrices sobre capital riesgo <strong>de</strong> 2006. Por lo querespecta a <strong>la</strong>s PYME, se incrementa <strong>el</strong> tramo <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> 1,5 millones <strong>de</strong> eurosa 2,5 millones <strong>de</strong> euros y se reduce <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> mínimo <strong>de</strong> participación privada d<strong>el</strong> 50% al 30 % 118 .114Marco temporal, n. 4.2.2.a) y g) y 4.7.115Marco temporal, n. 4.3.2.a).116Marco temporal, n. 4.4.117Marco temporal, n. 4.5.118Marco temporal, n. 4.6.290VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaNo obstante, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> estas medidas está sujeta a <strong>de</strong>terminadas condiciones queresumimos como sigue:- Las medidas son aplicables hasta <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010.- Estas medidas se aplican exclusivamente a <strong>la</strong>s empresas que no estaban en <strong>crisis</strong> <strong>el</strong>1 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2008, aunque se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raran en <strong>crisis</strong> <strong>de</strong>spués, como consecuencia d<strong>el</strong>contexto <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong>.- Estas medidas no pue<strong>de</strong>n acumu<strong>la</strong>rse con <strong>la</strong>s ayudas mínimas para los mismos costessubvencionables. El importe <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> minimis recibida <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> enero<strong>de</strong> 2008 <strong>de</strong>be <strong>de</strong>ducirse d<strong>el</strong> importe <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda compatible concedida para <strong>el</strong> mismopropósito al amparo d<strong>el</strong> Marco temporal. Pue<strong>de</strong>n acumu<strong>la</strong>rse con otras ayudas compatibleso con otras formas <strong>de</strong> financiación comunitaria, siempre que se respeten <strong>la</strong>sintensida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda máxima indicadas en <strong>la</strong>s Directrices o en <strong>el</strong> RGEC.Finalmente, es preciso añadir que los Estados miembros tienen que notificar los regímenes<strong>de</strong> ayudas que contienen esta medidas y que, una vez aprobado dicho régimen, pue<strong>de</strong>nconce<strong>de</strong>r <strong>la</strong>s correspondientes ayudas individuales sin necesidad <strong>de</strong> notificar.4. Últimas ten<strong>de</strong>ncias en <strong>la</strong> normativa comunitaria para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> morosida<strong>de</strong>n casos <strong>de</strong> litigios internacionales con PYME4.1. Pr<strong>el</strong>iminarNos proponemos analizar los principios que <strong>de</strong>ben materializarse en una nueva coberturajurídica a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME, en <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, para luchar contra <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong>os retrasos en <strong>el</strong> cumplimiento <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones contractuales. En concreto, nos referimos a <strong>la</strong>snuevas directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE don<strong>de</strong> se transmite <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que resulta vital <strong>la</strong>reducción <strong>de</strong> los retrasos en los pagos, especialmente, cuando <strong>la</strong>s perjudicadas son <strong>la</strong>s PYME.Proce<strong>de</strong> a continuación realizar unas acotaciones generales previas sobre <strong>la</strong> materia a analizar.En primer lugar, cabe <strong>de</strong>cir que nos ocuparemos d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Small Business Actfor Europe (SBA) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Propuesta <strong>de</strong> Refundición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 2000/35, por tratarse<strong>de</strong> los dos documentos <strong>de</strong> carácter más reciente y dadas <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> extensión d<strong>el</strong>trabajo. Descartamos así d<strong>el</strong> estudio <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> resolución ante <strong>la</strong> jurisdicción ordinaria asícomo <strong>la</strong>s vías alternativas <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> controversias 119 . Esto es, <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento 44/2001;<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento 1346/2000 sobre procedimientos <strong>de</strong> insolvencia 120 y fundamentalmente119Sobre <strong>la</strong> pujanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas privadas <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> controversias en <strong>el</strong> comercio internacional ver, entre otros,<strong>el</strong> reciente trabajo <strong>de</strong> KERBER, W., ‘Institutional Change in Globalisation: Transnational Commercial Law from anEvolutionary Economics Perspective’, German Law Journal, vol. 9, n. 4, pp. 411-436 y en concreto p. 422, refiriéndoseal arbitraje privado. Un ejemplo más d<strong>el</strong> interés d<strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dor por <strong>la</strong> cuestión es <strong>la</strong> Directiva 2008/52/CE d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mentoEuropeo y d<strong>el</strong> Consejo, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008, sobre ciertos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediación en asuntos civiles y mercantiles,DO L 136 <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008, p. 3. Ver <strong>el</strong> magnífico análisis <strong>de</strong> ORDÓÑEZ SOLÍS, D., ‘La Directiva sobre mediacióny sus efectos en <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho español: fuera <strong>de</strong> los tribunales también hay justicia’, La Ley 7165, 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.120Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 1346/2000 d<strong>el</strong> Consejo sobre procedimientos <strong>de</strong> insolvencia, DO L 160, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>2000.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-991


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquez<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento 805/2004 por <strong>el</strong> que se crea un título ejecutivo europeo 121 ; <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento1896/2006 por <strong>el</strong> que se establece un proceso monitorio europeo 122 y <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento 861/2007por <strong>el</strong> que se establece un proceso europeo <strong>de</strong> escasa cuantía 123 .4.2. Small Business Act for Europe, un instrumento programático para <strong>la</strong>s PYME4.2.1. Características generalesLa SBA 124 es <strong>el</strong> ejemplo paradigmático <strong>de</strong> una iniciativa global <strong>de</strong> toma en consi<strong>de</strong>ración d<strong>el</strong>as PYME como agente económico merecedor <strong>de</strong> una atención especial y que encuentra continuida<strong>de</strong>n <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 2000/35 125 y en <strong>la</strong> Resolución d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento<strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009 126 . La SBA, no obstante, es un documento sin fuerza vincu<strong>la</strong>nte 127 don<strong>de</strong>se materializa <strong>la</strong> importancia que para <strong>el</strong> crecimiento económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE tiene <strong>la</strong> mejora d<strong>el</strong>as condiciones <strong>de</strong> funcionamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas empresas. En esta convicción se estimafundamental <strong>el</strong> estímulo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor y <strong>el</strong> espíritu empresarialy <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ativa asunción <strong>de</strong> riesgos. El pensamiento pensar primero a pequeña esca<strong>la</strong> comosubtítulo <strong>de</strong> este documento encierra esta i<strong>de</strong>a dirigida fundamentalmente a los gobiernos eintenta fijar en <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> política legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los Estados <strong>la</strong> toma en consi<strong>de</strong>ración d<strong>el</strong>as PYME y sus intereses y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> su crecimiento y consolidación.De los diez principios programáticos enumerados en <strong>la</strong> SBA sólo <strong>el</strong> VI expresa algunamedida en <strong>la</strong> dirección que nos ocupa: La UE y los Estados miembros <strong>de</strong>ben facilitar <strong>el</strong>acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME a <strong>la</strong> financiación,… y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un marco jurídico y empresarial quepropicie <strong>la</strong> puntualidad <strong>de</strong> los pagos en <strong>la</strong>s transacciones comerciales 128 . Entre <strong>la</strong>s acciones121Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 805/2004 d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004, por <strong>el</strong> que se crea untítulo ejecutivo europeo para créditos no impugnados, DO L 143 <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004.122Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 1896/2006 d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006, por <strong>el</strong> que seestablece un proceso monitorio europeo, DO L 399, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006.123Reg<strong>la</strong>mento (CE) nº 861/2007 d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2007, por <strong>el</strong> que se estableceun proceso europeo <strong>de</strong> escasa cuantía, DO L 199/1, <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2007.124Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión al Consejo, al Par<strong>la</strong>mento Europeo, al Comité Económico y Social Europeo y al Comité<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Regiones, “Pensar primero a pequeña esca<strong>la</strong>. Small Business Act para Europa: iniciativa en favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñasempresas”, COM (2008) 394 final, <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008.125Ver <strong>la</strong> Propuesta <strong>de</strong> Directiva d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo por <strong>la</strong> que se establecen medidas <strong>de</strong> lucha contra<strong>la</strong> morosidad en <strong>la</strong>s operaciones comerciales (Refundición), COM (2009) 126 final, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.126Resolución d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo, <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009, sobre eficacia en <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s resoluciones judicialesen <strong>la</strong> Unión Europea: transparencia <strong>de</strong> los activos patrimoniales <strong>de</strong> los <strong>de</strong>udores, 2008/2233 (INI).127Ver p. 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> SBA: La <strong>de</strong>nominación simbólica <strong>de</strong> ‘Act’ <strong>de</strong> esta iniciativa subraya <strong>la</strong> voluntad política <strong>de</strong> reconocer <strong>el</strong>pap<strong>el</strong> central <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME en <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE y <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r por primera vez un marco político completo para <strong>la</strong>UE y sus Estados miembros mediante: una serie <strong>de</strong> diez principios que guíen <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y ejecución <strong>de</strong> políticas,tanto a esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> UE como <strong>de</strong> los Estados miembros; tales principios, … son esenciales para aportar valor añadidoa esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, crear condiciones equitativas para <strong>la</strong>s PYME y mejorar <strong>el</strong> marco jurídico y administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>UE.128Ver p. 14 <strong>de</strong> <strong>la</strong> SBA: A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s PYME tienen a menudo una insuficiente dotación <strong>de</strong> capital propio, agravada por<strong>la</strong> cultura <strong>europea</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mora en <strong>el</strong> pago. Dependiendo d<strong>el</strong> país, <strong>la</strong>s PYME tienen que esperar por término medioentre veinte y más <strong>de</strong> cien días para cobrar sus facturas. Una <strong>de</strong> cada cuatro insolvencias se <strong>de</strong>be a <strong>de</strong>moras en lospagos. Esto provoca cada año <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> 450.000 puestos <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> 25.000 millones <strong>de</strong> euros.92VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeaestablecidas en dicho punto VI no <strong>de</strong>staca ninguna concreta en términos <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong>morosidad, sino que más bien están <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> mejora en <strong>la</strong>s condiciones y <strong>el</strong> acceso a<strong>la</strong> financiación.Des<strong>de</strong> esta apreciación no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que -al contrario <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> con otrosfines allí seña<strong>la</strong>dos <strong>la</strong> SBA- vaya a contribuir a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los mecanismos procesales <strong>de</strong>simplificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones para <strong>la</strong>s PYME. Es cierto que, a continuación <strong>de</strong> losprincipios generales 129 , en <strong>la</strong> SBA figuran una serie <strong>de</strong> nuevas propuestas legis<strong>la</strong>tivas guiadaspor <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> pensar primero a pequeña esca<strong>la</strong> entre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacaríamos <strong>la</strong> modificación<strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 2000/35 para garantizar que se pague puntualmente a <strong>la</strong>s PYME entoda operación comercial. Es quizás, <strong>la</strong> única medida concreta allí mencionada en <strong>la</strong> luchacontra <strong>la</strong> morosidad.4.2.2. La eficacia d<strong>el</strong> soft <strong>la</strong>w para mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYMELa última reflexión realizada nos sitúa ante <strong>el</strong> tema genérico <strong>de</strong> <strong>la</strong> virtualidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas<strong>de</strong> reg<strong>la</strong>mentación <strong>de</strong> soft <strong>la</strong>w para actuar y modificar situaciones concretas en <strong>el</strong> ámbitointernacional incluso en un espacio <strong>de</strong> integración como <strong>la</strong> UE don<strong>de</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> compromisoentre los Estados miembros <strong>de</strong>be ser notable para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> fines comunes. Cabríap<strong>la</strong>ntearse, en <strong>de</strong>finitiva, si una iniciativa <strong>de</strong> estas características, como <strong>la</strong> SBA en su conjunto,y que no pue<strong>de</strong> ser catalogada ni siquiera como ley mod<strong>el</strong>o, tratándose más bien <strong>de</strong> una guíalegis<strong>la</strong>tiva, pue<strong>de</strong> servir siquiera al resto <strong>de</strong> fines, tan ambiciosos, como los que enumera.No nos referimos a <strong>la</strong>s actuaciones legis<strong>la</strong>tivas concretas que en <strong>la</strong> SBA se proponenen forma <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>mentos o directivas, especialmente en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los primeros, porque enesos casos sí se p<strong>la</strong>ntean normas vincu<strong>la</strong>ntes para los Estados miembros, aunque no hayaprevisto ningún reg<strong>la</strong>mento específico para <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> puntualidad en lospagos. En cambio, sí surgen dudas en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los principios que <strong>la</strong> SBA p<strong>la</strong>ntea transformaren actuación política concreta cuya consecución se tras<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> Comisión y a los Estadosmiembros respectivamente (se invita a los Estados miembros a) y, en concreto, sobre <strong>el</strong>VI r<strong>el</strong>ativo a propiciar los pagos en <strong>la</strong>s transacciones comerciales, especialmente en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>carácter transfronterizo.Si partimos <strong>de</strong> cuatro funciones esenciales que <strong>de</strong>sempeña con carácter general cualquiermanifestación <strong>de</strong> soft <strong>la</strong>w comunitario 130 po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>terminar que <strong>la</strong> SBA <strong>la</strong>s cumple y quesu utilidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista, estaría justificada. Sin embargo, todo va a <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r d<strong>el</strong>a existencia <strong>de</strong> normas <strong>de</strong> carácter vincu<strong>la</strong>nte que <strong>de</strong>sarrollen los fines allí recogidos.Sobre <strong>la</strong> posición d<strong>el</strong> TJCE en esta materia cabe <strong>de</strong>stacar dos cuestiones. En primer lugar,si <strong>el</strong> eventual incumplimiento por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones que en <strong>la</strong> SBA se le impo-129Ver p. 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> SBA.130Estas serían: función <strong>de</strong> avance d<strong>el</strong> hard <strong>la</strong>w, son<strong>de</strong>ando <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> posteriores normas <strong>de</strong> carácter vincu<strong>la</strong>nteen <strong>la</strong> materia; como alternativa al hard <strong>la</strong>w en aqu<strong>el</strong>los ámbitos en los que no quepa una normativa <strong>de</strong> carácter vincu<strong>la</strong>nte;como complemento al hard <strong>la</strong>w en aqu<strong>el</strong>los casos en que no sea posible una regu<strong>la</strong>ción completa <strong>de</strong> caráctervincu<strong>la</strong>nte y como parámetro <strong>de</strong> interpretación d<strong>el</strong> hard <strong>la</strong>w que sirva como marco <strong>de</strong> referencia. Seguimos en estepunto a Ricardo Alonso García, ver ALONSO GARCÍA, R., Sistema jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, Cizur Menor,Thomson-Civitas, 2007, pp. 120-128.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-993


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázqueznen es susceptible <strong>de</strong> dar lugar al correspondiente recurso <strong>de</strong> anu<strong>la</strong>ción. En segundo lugar,si sería admisible un recurso prejudicial solicitando al TJCE pronunciarse acerca <strong>de</strong> si una<strong>de</strong>terminada normativa estatal incumple los términos que <strong>la</strong> SBA hace a los Estados miembrospara que se adopten <strong>de</strong>terminadas medidas legis<strong>la</strong>tivas a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME.En <strong>la</strong> sentencia Grimaldi 131 se establece <strong>la</strong> diferencia entre efectos vincu<strong>la</strong>ntes y efectosjurídicos y se <strong>de</strong>ja fuera <strong>de</strong> toda duda <strong>la</strong> competencia d<strong>el</strong> Tribunal para pronunciarse concarácter prejudicial, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z y <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los actos adoptados por <strong>la</strong>sinstituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad sin excepción alguna. No obstante <strong>la</strong> sentencia se refiere arecomendaciones y dictámenes 132 .Resulta <strong>de</strong> interés también <strong>la</strong> sentencia Fries<strong>la</strong>nd Coberco Dairy Foods BV contraInspecteur van <strong>de</strong> B<strong>el</strong>astingdienst/Douane Noord/cantor Groningen 133 . Allí, citando <strong>el</strong>asunto Grimaldi, a propósito <strong>de</strong> que en dicha <strong>de</strong>cisión se atribuye al Tribunal competenciapara pronunciarse sobre <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> cualquier acto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones d<strong>el</strong>a Comunidad, se afirma que <strong>el</strong> acto en cuestión -conclusiones d<strong>el</strong> Comité d<strong>el</strong> CódigoAduanero- no cumple con ese requisito. Hay que recordar que <strong>el</strong> artículo 267 d<strong>el</strong> tratado<strong>de</strong> Lisboa modifica <strong>el</strong> artículo 234 d<strong>el</strong> Tratado CE dando cabida como actos <strong>de</strong> institucionescomunitarias no sólo a los adoptados por <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, sino también porsus órganos y organismos.Esta sentencia p<strong>la</strong>ntea a<strong>de</strong>más un supuesto <strong>de</strong> hecho que reviste un interés añadido en <strong>el</strong>caso que nos ocupa como es <strong>el</strong> eventual conflicto entre normas <strong>de</strong> soft <strong>la</strong>w. Éste es un casomás que posible, ya que <strong>la</strong> SBA contiene múltiples medidas <strong>de</strong> estímulo a <strong>la</strong> actividad empresarial(vg. fomentar los esfuerzos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME para internacionalizarse) que pue<strong>de</strong>n chocarcon otras emitidas, por ejemplo, por <strong>el</strong> Comité d<strong>el</strong> Código Aduanero (vg. interpretación d<strong>el</strong>a normativa sobre régimen <strong>de</strong> transformaciones con control aduanero) sin ir más lejos.Por último, <strong>de</strong>stacaríamos <strong>la</strong>s conclusiones d<strong>el</strong> Abogado General en <strong>el</strong> asunto LodatoGennaro & C. SpA contra Istituto nazionale d<strong>el</strong><strong>la</strong> previ<strong>de</strong>nza sociale (INPS) contra SCCI 134 .Sigue en sus razonamientos <strong>la</strong> doctrina Grimaldi aplicada al caso <strong>de</strong> unas directrices sobreayudas al empleo hechas públicas en sendas comunicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión. Nuevamente,se nos brinda un escenario don<strong>de</strong> podrían surgir contradicciones entre lo previsto en <strong>la</strong> SBAy una medida <strong>de</strong> estas características y <strong>el</strong>lo obligaría al TJCE a posicionarse en un caso <strong>de</strong>conflicto entre dos normas <strong>de</strong> soft <strong>la</strong>w.En <strong>de</strong>finitiva, se quiere <strong>de</strong>jar patente que <strong>el</strong>egir una técnica <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estas característicaspara incorporar medidas importantes <strong>de</strong> fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME, como suce<strong>de</strong> con131Sentencia d<strong>el</strong> TJCE (Sa<strong>la</strong> segunda) <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1989, Salvatore Grimaldi c. Fonds <strong>de</strong>s ma<strong>la</strong>dies professionn<strong>el</strong>les(as. 322/88), Rec. 1989, p. 04407.132Incluso para algún autor, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> artículo 230 d<strong>el</strong> Tratado CE excluya <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> recurrir en anu<strong>la</strong>ciónlos actos legis<strong>la</strong>tivos que no sean recomendaciones y dictámenes abre una eventual vía <strong>de</strong> recurso directo <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>losotros actos que tengan efectos jurídicos aunque no vincu<strong>la</strong>ntes. Ver ALONSO GARCÍA, R., ‘El soft <strong>la</strong>w comunitario’,Revista <strong>de</strong> Administración Pública 154, enero-abril 20001, pp. 63-94, en concreto pp. 87-88 (nota 44).133Asunto C-11/05, Rec. 2006, I-04285.134Asunto C-415/07, Rec. 20009. También porque en <strong>la</strong> ulterior sentencia se siguieron los razonamientos d<strong>el</strong> abogado generalsobre <strong>la</strong> cuestión sin ni siquiera reproducirlos, admitiendo sin lugar a dudas <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> recurso prejudicialsobre dichas directivas. Ver <strong>la</strong> sentencia d<strong>el</strong> TJCE, <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009 (Sa<strong>la</strong> segunda), Rec. 2009.94VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europea<strong>la</strong> SBA, pue<strong>de</strong> acarrear con frecuencia problemas interpretativos que aún no han encontradosolución en <strong>el</strong> marco comunitario.En <strong>el</strong> sentido <strong>de</strong> reforzar <strong>el</strong> cumplimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones recogidas en <strong>la</strong> SBA sedirige <strong>la</strong> sugerencia d<strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Regiones 135 <strong>de</strong> fijar un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s entre <strong>la</strong>sacciones recogidas en dicho texto y <strong>de</strong> evaluar anualmente <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da los progresos<strong>de</strong> <strong>la</strong> política llevada a cabo en los Estados a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME en r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s pautasallí fijadas.4.3. Mecanismos específicos para luchar contra <strong>la</strong> morosidad: La Directiva 2000/35 ysu refundición4.3.1. Contexto general <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva propuestaTal y como se establece en <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Directiva (punto 3) 136 en <strong>la</strong>s operacionescomerciales entre agentes económicos o entre agentes económicos y los po<strong>de</strong>respúblicos muchos pagos se efectúan <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo acordado en <strong>el</strong> contrato o establecidoen <strong>la</strong>s condiciones comerciales generales. Aunque ya se hayan suministrado <strong>la</strong>s mercancíaso se hayan prestado los servicios, <strong>la</strong>s facturas correspondientes se pagan con mucho retrasorespecto d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo previsto. Esta morosidad influye negativamente en <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas,complica su gestión <strong>financiera</strong> y afecta a su competitividad y rentabilidad cuando seven obligadas a solicitar financiación exterior. Como es evi<strong>de</strong>nte <strong>el</strong>lo entraña un riesgo aúnmayor en periodos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> económica, al hacerse más difícil <strong>la</strong> obtención <strong>de</strong> financiación.En este contexto, ya clásico, <strong>el</strong> intento <strong>de</strong> puesta a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME <strong>de</strong> herramientaslegales eficaces llegó, en <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, con <strong>la</strong> Directiva 2000/35 <strong>de</strong> luchacontra <strong>la</strong> morosidad en <strong>la</strong>s operaciones comerciales que es <strong>el</strong> ejemplo más explícito <strong>de</strong> estapreocupación, aunque <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección d<strong>el</strong> mismo date <strong>de</strong> tiempo atrás 137 .En <strong>el</strong> momento actual se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> dicho texto ante <strong>la</strong> constatación<strong>de</strong> que <strong>el</strong> problema sigue existiendo en <strong>la</strong> misma dimensión y que <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> losEstados miembros presentan divergencias en cuestiones <strong>de</strong>cisivas para <strong>la</strong>s PYME como <strong>el</strong>p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago (<strong>de</strong>masiado <strong>la</strong>rgo muchas veces) en <strong>la</strong>s transacciones comerciales con administracionespúblicas.Las causas <strong>de</strong> que <strong>la</strong> morosidad en <strong>la</strong>s operaciones comerciales siga aumentando sonvariadas. Vienen enumeradas en <strong>el</strong> preámbulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Propuesta, directamente extraídas d<strong>el</strong>estudio <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto (impact assessment 138 ) y a <strong>el</strong><strong>la</strong>s habría que añadir <strong>la</strong> gran135Ver Dictamen d<strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Regiones sobre <strong>el</strong> tema Pensar primero a pequeña esca<strong>la</strong> -Small Business Act paraEuropa: iniciativa en favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas empresas, DO C 120 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2009, pp. 17-22.136Cit.137Ver antece<strong>de</strong>ntes en consi<strong>de</strong>rando 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia Directiva 2000/35. Quizás <strong>el</strong> más inmediato fuera <strong>la</strong> Recomendación<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1995 (DO L 127 <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1995) que <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo instó a <strong>la</strong> Comisióna estudiar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> convertir<strong>la</strong> en una propuesta <strong>de</strong> Directiva d<strong>el</strong> Consejo en <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo más breve posible(DO L 211 <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1996).138COM (2009) 126 final, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-995


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezmagnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> recesión económica que cuando se redactó <strong>el</strong> texto no se conocía más que ensus primeras manifestaciones. Estas serían, sin entrar en <strong>de</strong>talles: <strong>la</strong> estructura d<strong>el</strong> mercado(gran competencia y miedo a dañar <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones comerciales con los clientes), <strong>la</strong>s condicionesmacroeconómicas cambiantes (aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad y dificultad <strong>de</strong> encontrarfinanciación alternativa), acceso a <strong>la</strong> financiación y dificulta<strong>de</strong>s presupuestarias (<strong>la</strong>s empresas<strong>de</strong>udoras ven en <strong>la</strong> morosidad una forma eficaz y barata <strong>de</strong> financiar sus propios negociosy los po<strong>de</strong>res públicos un cauce <strong>de</strong> salvar <strong>la</strong>s restricciones presupuestarias), <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>gestión <strong>financiera</strong> y <strong>de</strong> gestión d<strong>el</strong> crédito (no favorecen <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones <strong>de</strong> pago cuandose producen retrasos) y <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> soluciones eficaces (que genera falta <strong>de</strong> motivación alpago en los <strong>de</strong>udores predispuestos a <strong>el</strong>lo y <strong>de</strong> <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mación en los acreedores ant<strong>el</strong>a perspectiva <strong>de</strong> incurrir en costes).En cuanto al contexto legis<strong>la</strong>tivo, <strong>la</strong> Propuesta va en coherencia con lo expuesto en<strong>la</strong> SBA, en <strong>la</strong>s Comunicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión sobre un P<strong>la</strong>n Europeo <strong>de</strong> RecuperaciónEconómica 139 , Trabajando juntos por <strong>el</strong> crecimiento y <strong>el</strong> empleo. R<strong>el</strong>anzamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>Estrategia <strong>de</strong> Lisboa 140 y Un mercado único para <strong>la</strong> Europa d<strong>el</strong> siglo XXI 141 y complementaotras medidas <strong>de</strong> actuación. Algunas diseñadas para actuar a priori, como<strong>la</strong> Directiva 2006/123 r<strong>el</strong>ativa a los servicios en <strong>el</strong> mercado interior 142 y <strong>la</strong> Directiva2007/64 sobre servicios <strong>de</strong> pago en <strong>el</strong> mercado interior 143 . Otras a posteriori, como <strong>la</strong>Directiva 2002/8 <strong>de</strong>stinada a mejorar <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia en los litigios transfronterizosmediante <strong>el</strong> establecimiento <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s mínimas comunes r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> justicia gratuitapara dichos litigios 144 ; <strong>la</strong> Directiva 2008/52 sobre ciertos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediaciónen asuntos civiles y mercantiles 145 o los Reg<strong>la</strong>mentos 805/2004, 1896/2006, 861/2007 y1346/2000.4.3.2. Proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración y objetivosEn <strong>el</strong> trabajo se marcan una serie <strong>de</strong> objetivos divididos en generales, específicos y operativosque cualquier iniciativa comunitaria contra <strong>la</strong> morosidad <strong>de</strong>bería tener en cuenta.Los objetivos generales fueron dirigidos a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> otros gran<strong>de</strong>s objetivos globalesestablecidos en <strong>la</strong> Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión “Trabajando juntos por <strong>el</strong> crecimientoy <strong>el</strong> empleo. R<strong>el</strong>anzamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa” 146 ; a coadyuvar a <strong>la</strong> consecución d<strong>el</strong>as metas establecidas en <strong>la</strong> SBA 147 ; a facilitar <strong>el</strong> buen funcionamiento y realización efectivad<strong>el</strong> mercado interior mediante <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s barreras a <strong>la</strong>s operaciones comerciales139De 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009, SEC (2009) 477 final.140COM (2005) 24, <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2005.141COM (2007) 724 final, <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2007.142De 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006 d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo, DO L 376 <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006.143De 13 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2007 d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo, DO L 319 <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007.144De 27 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2003 d<strong>el</strong> Consejo, DO L 26 <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2003.145De 21 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008 d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo, DO L 316 <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2008.146COM (2005) 24 final, <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2005.147Concretamente a reducir significativamente <strong>la</strong> carga administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, mejorar su tesorería y ayudar amás personas a convertirse en empresarios.96VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeatransfronterizas 148 y, finalmente, a que <strong>la</strong>s medidas que se adopten supongan un impulsopara superar <strong>la</strong> actual <strong>crisis</strong> económica y contribuyan a <strong>la</strong> aplicación d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Europeo <strong>de</strong>Recuperación Económica 149 .En cuanto a los objetivos específicos, una iniciativa <strong>de</strong> estas características <strong>de</strong>be dotara los operadores económicos <strong>de</strong> un entorno <strong>de</strong> negocio don<strong>de</strong> se promueve <strong>el</strong> pago puntual<strong>de</strong> los créditos comerciales. Para <strong>el</strong>lo hay que tener en cuenta, en primer lugar, que <strong>la</strong>competitividad comercial en Europa, en particu<strong>la</strong>r en r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s PYME, mejorará con<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad y con un acortamiento <strong>de</strong> los excesivamente <strong>la</strong>rgos p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong>pago, especialmente en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones públicas. En segundo lugar, hay qu<strong>el</strong>ograr que <strong>el</strong> efecto disuasorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad en <strong>la</strong>s transacciones comerciales internacionalesse vea reducido.Por lo que hace a los objetivos operativos, se toman dos en consi<strong>de</strong>ración. En primer lugar,se consi<strong>de</strong>ra importante oponer a los <strong>de</strong>udores medidas que los disuadan efectivamente <strong>de</strong>incurrir en morosidad o <strong>de</strong> di<strong>la</strong>tar en exceso los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> pago. En segundo lugar, se opta porofrecer a los acreedores medidas que les permitan ejercer plena y eficazmente sus <strong>de</strong>rechoscuando se produzca <strong>de</strong>mora en <strong>el</strong> pago.4.3.3. Medidas <strong>de</strong>scartadas previamente y medidas no legis<strong>la</strong>tivas estudiadas y <strong>de</strong>scartadasen una fase posteriorLas medidas <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> estos objetivos estudiadas por <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong>trabajo y sometidas al criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas consultadas se dividieron en legis<strong>la</strong>tivas y nolegis<strong>la</strong>tivas.Entre <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>scartaron <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s siguientes: <strong>de</strong>rogación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 200/35;creación <strong>de</strong> un Fondo Europeo que financiara a <strong>la</strong>s PYME sin coste alguno; creación <strong>de</strong> unnuevo programa que aumente <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME en evaluación <strong>de</strong> clientes, cobro<strong>de</strong> créditos pendientes, seguros <strong>de</strong> crédito y factoring; exención <strong>de</strong> IVA para los ingresos enconcepto <strong>de</strong> intereses por morosidad; promocionar <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> diferentes sistemas <strong>de</strong> garantía<strong>de</strong> pago o <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> crédito y financiación.4.3.4. El caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los ficheros públicos <strong>de</strong> morosos. Referencia al caso españolEntre <strong>la</strong>s medidas no legis<strong>la</strong>tivas nos <strong>de</strong>tendremos en <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> listas <strong>de</strong> morososy, con carácter previo, haremos una referencia a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión en España.No existe legis<strong>la</strong>ción específica comunitaria sobre <strong>la</strong> cuestión más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> genéricaDirectiva 95/46/ r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas físicas en lo que respecta altratamiento <strong>de</strong> datos personales y a <strong>la</strong> libre circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos datos 150 . Este texto esta-148La Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión que recoge <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong> mercado único (“Un mercado único para <strong>la</strong>Europa d<strong>el</strong> siglo XXI”, COM (2007) 724 final, <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2007) establece que <strong>la</strong> Comisión examinará iniciativaspara fomentar <strong>la</strong>s buenas condiciones para <strong>la</strong>s PYME y para mejorar <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo.149COM (2008) 800 final, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2008.150Directiva d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1995, DO L 281, <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1995.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-997


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezblece como condición para <strong>el</strong> tratamiento <strong>de</strong> datos personales <strong>el</strong> consentimiento inequívocod<strong>el</strong> interesado (art. 7a). Esta Directiva fue adaptada en España por <strong>la</strong> Ley Orgánica15/1999, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre, <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> carácter personal (LOPD) 151 queen su artículo 29.2 se refiere a <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> información <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>carácter personal r<strong>el</strong>ativos al cumplimiento o incumplimiento <strong>de</strong> obligaciones dinerariasfacilitados por <strong>el</strong> acreedor o por quien actúe por su cuenta o interés. La norma puntualizaen su apartado 4 que sólo se podrán registrar y ce<strong>de</strong>r los datos <strong>de</strong> carácter personalque sean <strong>de</strong>terminantes para enjuiciar <strong>la</strong> solvencia económica <strong>de</strong> los interesados y queno se refieran, cuando sean adversos, a más <strong>de</strong> seis años, siempre que respondan converacidad a <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong> aquéllos. Este artículo excepciona <strong>el</strong> principio <strong>de</strong>consentimiento en <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> datos personales en beneficio d<strong>el</strong> interés público<strong>de</strong> transparencia necesaria para prestar estos servicios 152 , al igual que se propone en<strong>la</strong> iniciativa comunitaria examinada y que se apartaría <strong>de</strong> lo expresado en <strong>la</strong> Directiva95/46.En <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta ley orgánica se dictó <strong>el</strong> correspondiente Reg<strong>la</strong>mento (Real Decreto1720/2007, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> diciembre 153 ) cuya sección 2ª (arts. 38 a 44) se centra en <strong>el</strong> tratamiento<strong>de</strong> datos r<strong>el</strong>ativos al cumplimiento o incumplimiento <strong>de</strong> obligaciones dinerarias. Por su paral<strong>el</strong>ismocon <strong>la</strong> iniciativa estudiada en <strong>el</strong> Impact assessment que venimos analizando resultainteresante trazar <strong>la</strong>s líneas por <strong>la</strong>s que discurre esta normativa reg<strong>la</strong>mentaria.El fichero <strong>de</strong> datos funciona con información que suministran los acreedores quienes, asu vez, <strong>la</strong> solicitan llegado <strong>el</strong> momento. Los requisitos <strong>de</strong> esta información, según artículo38, <strong>de</strong>ben ser <strong>de</strong>terminantes para enjuiciar <strong>la</strong> solvencia económica d<strong>el</strong> afectado y consisten,en primer lugar, en que exista una <strong>de</strong>uda previa, vencida, exigible e impagada y respecto d<strong>el</strong>a cual no se haya producido rec<strong>la</strong>mación judicial o administrativa. Esta última apreciaciónparece que va encaminada a evitar incluir datos sobre <strong>de</strong>udas que aún están pendientes <strong>de</strong>una <strong>de</strong>cisión por parte d<strong>el</strong> órgano ante <strong>el</strong> que se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación y no a exigirque se produzca dicha rec<strong>la</strong>mación para que se incluyan los datos en <strong>el</strong> fichero. Esta interpretacióntambién se <strong>de</strong>duce d<strong>el</strong> tercer requisito (art. 38.1 c) que exige <strong>el</strong> requerimientoprevio <strong>de</strong> pago.En segundo lugar, sólo se permite <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>de</strong>udas con una antigüedad máxima <strong>de</strong>seis años.Se incluye en <strong>el</strong> reg<strong>la</strong>mento <strong>la</strong> obligación d<strong>el</strong> acreedor <strong>de</strong> informar previamente al <strong>de</strong>udoren <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> c<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong> contrato y, en todo caso, al requerirle <strong>de</strong> pago que los datosd<strong>el</strong> impago podrán ser transferidos al fichero correspondiente (art. 39).Se establece, a su vez, <strong>la</strong> obligación d<strong>el</strong> encargado d<strong>el</strong> fichero <strong>de</strong> notificar (art. 40) al<strong>de</strong>udor, <strong>de</strong> quien se reciba información <strong>de</strong> carácter personal, por cada <strong>de</strong>uda, por mediosfiables. Este requisito <strong>de</strong> <strong>la</strong> notificación por medios fiables ha dado lugar a discrepancias quehan obligado a un posicionamiento <strong>de</strong> los Tribunales españoles sobre <strong>la</strong> cuestión.151BOE nº 298 <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999.152Ver sobre <strong>la</strong> cuestión MESA MARRERO, C., ‘La regu<strong>la</strong>ción reg<strong>la</strong>mentaria <strong>de</strong> los ficheros <strong>de</strong> información sobre solvenciapatrimonial y crédito’, Actualidad Civil 19, noviembre 2008, pp. 2057-2076 y en concreto p. 2059.153BOE nº 17 <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2008.98VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaEn concreto, resulta interesante <strong>el</strong> criterio expresado por <strong>la</strong> Sentencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audiencia Nacional(Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> lo contencioso-administrativo, Sección 1ª), <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2006, en un recurso presentadocontra Resolución dictada por <strong>la</strong> Agencia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Datos 154 . Un particu<strong>la</strong>rfue incluido como moroso en <strong>el</strong> fichero ASNEF (Asociación Nacional <strong>de</strong> EstablecimientosFinancieros <strong>de</strong> Crédito) 155 tras no cumplir con los pagos <strong>de</strong> un crédito por él solicitado y esole impidió <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> posteriores operaciones <strong>financiera</strong>s. Según dicha organización <strong>la</strong>inclusión d<strong>el</strong> particu<strong>la</strong>r en sus ficheros le fue notificada efectivamente a lo que éste alega que nohubo recepción alguna en ese sentido e interpuso <strong>la</strong> correspondiente <strong>de</strong>nuncia ante <strong>la</strong> Agencia<strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Datos que dictó resolución sancionadora contra ASNEF, acto que dicha organizaciónrecurrió ante <strong>la</strong> Audiencia Nacional. La sentencia cita a otra sentencia anterior <strong>de</strong>22 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2003 156 , pero para llegar a un resultado diferente, consi<strong>de</strong>rando que <strong>el</strong> fichero<strong>de</strong> notificaciones siempre ha sido prueba <strong>de</strong> que ha existido una notificación real, siendo éste <strong>el</strong>criterio que <strong>de</strong>be ser tenido en cuenta por <strong>la</strong> Agencia <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Datos al margen <strong>de</strong> que <strong>el</strong>interesado alegue que no recibió dicha notificación. Éste último argumento se consi<strong>de</strong>ra rebatiblecon <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> propio interesado conocía que sus datos estaban en <strong>el</strong> fichero <strong>de</strong> ASNEF ya esa entidad <strong>de</strong>bía dirigirse en sus quejas. La sentencia <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2006 finalmente estima<strong>el</strong> recurso contencioso-administrativo por consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> propia Agencia ha consi<strong>de</strong>rado estaforma <strong>de</strong> notificación a través <strong>de</strong> ficheros como válida en otras ocasiones y cambiar ese criteriopue<strong>de</strong> <strong>de</strong>teriorar <strong>la</strong> necesaria seguridad jurídica 157 . Se trata <strong>de</strong> una apreciación que podría ser exportadaa una iniciativa simi<strong>la</strong>r en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE si finalmente se pusiera en marcha.Un principio a respetar en este tipo <strong>de</strong> informaciones públicas es <strong>el</strong> <strong>de</strong> calidad (art. 4LOPD y art. 28 d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento) que lleva tanto a verificar <strong>la</strong> veracidad <strong>de</strong> los datos en <strong>el</strong>momento <strong>de</strong> su inclusión como a canc<strong>el</strong>ar <strong>el</strong> fichero una vez saldada <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda. Al hilo <strong>de</strong>este principio cabría preguntarse sobre a quién es atribuible <strong>la</strong> responsabilidad por <strong>la</strong> falta<strong>de</strong> veracidad y actualización <strong>de</strong> los datos: al titu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> fichero o al acreedor que proporcionalos datos. Parece razonable un reparto <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad según los casos 158 . No obstante,154RJCA/2006/365.155 Dicho fichero se nutre <strong>de</strong> datos aportados por más <strong>de</strong> 300 entida<strong>de</strong>s. En España hay más <strong>de</strong> cienempresas simi<strong>la</strong>res a ASNEF.156Ningún precepto legal ni reg<strong>la</strong>mentario exige, ciertamente, que <strong>la</strong> comunicación dirigida a los interesados sobr<strong>el</strong>a inclusión <strong>de</strong> sus datos personales en <strong>el</strong> fichero <strong>de</strong>ba cursarse por correo certificado con acuse <strong>de</strong> recibo o porcualquier otro medio que <strong>de</strong>je constancia documental <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción. Sin embargo, existiendo preceptos legales queimponen como obligatoria esta comunicación (artículos 5.4 y 29.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica 15/1999 [RCL 1999, 3058] yque tipifican como infracción grave <strong>el</strong> incumplimiento <strong>de</strong> este <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> información (artículo 44.3.I <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia LeyOrgánica) <strong>de</strong>be concluirse que cuando <strong>el</strong> <strong>de</strong>stinatario niega <strong>la</strong> recepción recae sobre <strong>el</strong> responsable d<strong>el</strong> fichero <strong>la</strong> carga<strong>de</strong> acreditar <strong>la</strong> comunicación. De otro modo, si para consi<strong>de</strong>rar cumplida <strong>la</strong> obligación bastase con <strong>la</strong> afirmación<strong>de</strong> tal cumplimiento por parte d<strong>el</strong> obligado, resultaría en <strong>la</strong> práctica ilusoria y privada <strong>de</strong> toda efectividad aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>obligación legal <strong>de</strong> informar a los interesados.157La Agencia <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Datos tiene un contacto frecuente y estrecho con <strong>la</strong>s empresas responsables <strong>de</strong> ficheros<strong>de</strong> solvencia patrimonial y crédito, y muy particu<strong>la</strong>rmente con ASNEF… Quiere esto <strong>de</strong>cir, y nos movemos ahora en<strong>el</strong> terreno <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad jurídica, que si esta empresa, u otras d<strong>el</strong> sector, ajustan sus actuaciones a los criterios quese <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s resoluciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agencia <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Datos… no pue<strong>de</strong>n verse ‘sorprendidas’ por uncambio <strong>de</strong> criterio en <strong>el</strong> seno <strong>de</strong> un procedimiento sancionador…158Esta es <strong>la</strong> opinión mantenida por MESA MARRERO, C., cit., p. 2067 y CASADO OLIVA, C., ‘Régimen especialpara <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> solvencia patrimonial y crédito’, en: MAZO PORTERA, A. /RAMOS SUÁREZ, F. (Dir.), Laprotección <strong>de</strong> datos en <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> empresas, Navarra, Aranzadi, 2004, p. 204.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-999


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquez<strong>la</strong> LOPD sólo establece (art. 43) <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los responsables <strong>de</strong> los ficheros. Encambio, <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento (art. 43) inci<strong>de</strong> en <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber d<strong>el</strong> acreedor <strong>de</strong> suministrar datos exactosy veraces remitiéndose al régimen sancionador <strong>de</strong> <strong>la</strong> LOPD. Es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong><strong>de</strong>sarrollo exce<strong>de</strong> su ámbito competencial atribuyendo responsabilidad a los acreedores,medida a todas luces razonable pero no prevista en <strong>la</strong> LOPD que sólo prevé sanción para losresponsables <strong>de</strong> los ficheros 159 .Sin embargo, y a modo <strong>de</strong> ejemplo reciente (pero remitiéndose a unos hechos anterioresa <strong>la</strong> entrada en vigor d<strong>el</strong> reg<strong>la</strong>mento), <strong>la</strong> sentencia d<strong>el</strong> TS <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008 160 confirma<strong>la</strong> recurrida en casación y con<strong>de</strong>na al acreedor (Banco <strong>de</strong> Bilbao Vizcaya Argentaria) porintromisión ilegítima en <strong>el</strong> honor en aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> LO 1/1982 (art. 7.7) 161 , al haber proporcionadouna información errónea <strong>de</strong> datos personales <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus clientes a dos empresas quegestionan registros <strong>de</strong> solvencia patrimonial a <strong>la</strong> retirada d<strong>el</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> morososque finalmente los incluyeron en sus ficheros informáticos. Dicha sentencia <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> suargumentación en una interesante distinción entre <strong>de</strong>recho al honor y <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> intimidad(art. 18 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Españo<strong>la</strong>, 7.4 y 7.7 respectivamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> LO 1/1982).El recurso <strong>de</strong> casación <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa acreedora, con<strong>de</strong>nada en instancia y en ap<strong>el</strong>ación,se centra en que <strong>la</strong> petición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda es que se consi<strong>de</strong>re una intromisión ilegítima en<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho al honor y lo que se ha producido realmente es una conculcación d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a<strong>la</strong> intimidad 162 . El Tribunal, aún reconociendo <strong>la</strong> confusión 163 entre ambos conceptos en <strong>la</strong>ssentencias recurridas, establece -en referencia a criterios <strong>de</strong> doctrina jurispru<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> dichaSa<strong>la</strong> d<strong>el</strong> TS- que <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> una persona en <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado registro <strong>de</strong> morosos, erróneamentesin que concurra veracidad, es una intromisión ilegítima en <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho al honor, por cuantoes una imputación, <strong>la</strong> <strong>de</strong> ser moroso, que lesiona <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona y menoscaba sufama y atenta a su propia estimación. Por tanto, nada parece impedir que <strong>la</strong> sanción contralos acreedores que no transmitan información veraz venga vía artículo 18 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ConstituciónEspaño<strong>la</strong> y LO 1/1982 (arts. 7.4 o 7.7) al margen <strong>de</strong> lo que establezca <strong>la</strong> LO 15/1999 y <strong>el</strong>propio RD 1720/2007.Por último, otro aspecto interesante son <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> acceso a dichos ficheros. E<strong>la</strong>rtículo 42 d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento establece <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> que los ficheros sólo podrán ser consultadospor terceros cuando precisen enjuiciar <strong>la</strong> solvencia económica d<strong>el</strong> afectado y fija tressituaciones don<strong>de</strong> operaría una presunción iuris tantum <strong>de</strong> que esa necesidad se consi<strong>de</strong>raprobada.159Ver MESA MARRERO, C., cit., p. 2070.160Rec. 2221/2002; Sa<strong>la</strong> 1ª.161Ley Orgánica 1/1982, <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> mayo, <strong>de</strong> protección civil d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho al honor, a <strong>la</strong> intimidad personal y familiar, y a <strong>la</strong>propia imagen, BOE nº 115 <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1982.162Consi<strong>de</strong>rando 1: El recurso… sigue resaltando… que <strong>la</strong> ‘rev<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> datos’ a que se refiere <strong>el</strong> artículo 7.4 <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>ley, tampoco se da en <strong>la</strong> inclusión en un fichero durante breves días en los que nadie lo ha consultado; insiste en <strong>la</strong>distinción entre honor e intimidad y en que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mandante no invoca ninguna vulneración al <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> intimidad ysupone quebrantar <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> congruencia <strong>el</strong> contenido <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentencia recurrida.163Consi<strong>de</strong>rando 4: La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración y con<strong>de</strong>na en <strong>la</strong>s sentencias <strong>de</strong> instancia son en protección al <strong>de</strong>recho al honor, aunqueen <strong>la</strong> argumentación lo r<strong>el</strong>aciona y confun<strong>de</strong> con <strong>la</strong> intimidad, pero <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> un recurso es <strong>el</strong> fallo, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>incorrecta aplicación d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>namiento al caso p<strong>la</strong>nteado, pero no <strong>la</strong> argumentación que conduce, como en este caso,a un fallo correcto.100VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaSon sólo algunas consi<strong>de</strong>raciones, tomando como referencia <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o español, que sirvenpara hacer énfasis en <strong>la</strong> problemática concreta que pue<strong>de</strong> surgir en torno a <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>medidas <strong>de</strong> publicación <strong>de</strong> datos sobre los morosos aunque sea sólo un ejemplo no idénticoal analizado en este estudio <strong>de</strong> impacto.La inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida fue finalmente rechazada tras <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> impacto, aún valorandosus múltiples ventajas, por <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> puesta en marcha <strong>de</strong> una medida <strong>de</strong>estas características podría suponer para <strong>la</strong>s PYME.En primer lugar, parece factible que sean reacias a individualizar y exponer públicamentea <strong>de</strong>terminados <strong>de</strong>udores por razones comerciales y también por temor a ser <strong>de</strong>mandadaspor suministrar información no exacta a un <strong>de</strong>terminado fichero. De <strong>la</strong> misma manera, engeneral, <strong>la</strong>s bonda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> informar y utilizar <strong>la</strong> información sobre morosos es un peso qu<strong>el</strong>astra más a <strong>la</strong>s PYME que, en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, son <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> dichos retrasosy no los culpables.En segundo lugar, se arguyeron <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que entraña <strong>de</strong>sv<strong>el</strong>ar <strong>la</strong> información útiloculta entre miles <strong>de</strong> ba<strong>la</strong>nces anuales para lo que es necesario intermediarios (credit ratingagencies) que <strong>la</strong> presenten <strong>de</strong> una manera práctica y eficaz. La otra alternativa sería que losEstados miembros regu<strong>la</strong>ran <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> esta información a través <strong>de</strong> ficheros o registrospúblicos con <strong>el</strong> coste, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambios legis<strong>la</strong>tivos y <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> diferencias en <strong>la</strong>implementación <strong>de</strong> estas medidas que para <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones comerciales supondría. No obstante,este argumento es rebatible ya que en muchos países existen ficheros privados supervisadospor entes públicos como <strong>la</strong> Agencia Nacional <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Datos en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> España.Sería una medida mixta sobre <strong>la</strong> que se podría haber profundizado en <strong>la</strong> Directiva en unintento <strong>de</strong> unificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones nacionales en <strong>la</strong> materia.Por último, y dada <strong>la</strong> imprescindible co<strong>la</strong>boración que se requeriría <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s empresas,los costes administrativos serían muy altos e inasumibles para <strong>la</strong>s PYME. La necesidad <strong>de</strong>gestionar información <strong>de</strong> diferentes clientes y r<strong>el</strong>aciones comerciales que se verifican a lo<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo un año es una tarea <strong>de</strong>masiado pesada para los operadores económicos obligadosa guardar todos esos datos para ofrecer una imagen real <strong>de</strong> cuales son en realidad los clientesmorosos. Resulta muy significativo, en todo caso, que sean <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas así como<strong>la</strong>s administraciones públicas <strong>la</strong>s principales morosas.4.3.5 Reformas concretas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n legis<strong>la</strong>tivo incorporadas en <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> reforma d<strong>el</strong>a Directiva 2000/35 y opciones <strong>de</strong> reforma legis<strong>la</strong>tiva finalmente <strong>de</strong>scartadasA. Pagos entre empresasSe sometió a estudio en <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> impacto <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> armonizar los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong>pago entre <strong>la</strong>s empresas. Este es uno <strong>de</strong> los puntos c<strong>la</strong>ve en <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> morosidad juntocon <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora, su <strong>de</strong>vengo automático y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho d<strong>el</strong>acreedor a resarcirse por los costes que le supone <strong>el</strong> cobro retardado, entre otros. De hecho es<strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> pago, lógicamente, <strong>la</strong> que <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> morosidad tal y como viene<strong>de</strong>finido en <strong>el</strong> artículo 2.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva y artículo 2.4 d<strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> reforma. Aunque <strong>la</strong>regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos preceptos difiere en unos términos que pue<strong>de</strong>n tener su r<strong>el</strong>evancia.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9101


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezPrimero, se mantiene <strong>la</strong> permisión <strong>de</strong> conce<strong>de</strong>r un amplio margen a <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes en <strong>la</strong> fijación d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago tanto en <strong>la</strong>s operaciones entre empresascomo entre éstas y <strong>la</strong>s administraciones públicas. Sobre esta cuestión y los riesgos <strong>de</strong> que <strong>la</strong>capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME sea reducida a <strong>la</strong> mínima expresión, sobre todo cuandocontratan con empresas <strong>de</strong> mayor volumen económico o con administraciones públicas, nosocuparemos más ad<strong>el</strong>ante al hacer una valoración general <strong>de</strong> <strong>la</strong> Propuesta <strong>de</strong> reforma.Segundo, <strong>la</strong> nueva redacción (art. 2.4 d<strong>el</strong> Proyecto) remite a los p<strong>la</strong>zos recogidos en losartículos 3.2 y 5.4 para <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>udor ha incurrido en morosidad cuando<strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción actual (art. 2.2. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva) sólo se refería al incumplimiento <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>zoslegales o contractuales <strong>de</strong> pago. En cuanto a los p<strong>la</strong>zos generales, <strong>la</strong> propuesta ofrece unaregu<strong>la</strong>ción más tajante y c<strong>la</strong>ra, estableciendo <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago no pactado en treinta días 164 .Dicho p<strong>la</strong>zo límite para <strong>la</strong> morosidad queda garantizado por <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción específica que <strong>el</strong>Proyecto establece sobre cláusu<strong>la</strong>s abusivas en r<strong>el</strong>ación a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que no lo respeten 165 .No obstante, sí hay algunas cuestiones r<strong>el</strong>ativas a esta regu<strong>la</strong>ción, tanto en <strong>la</strong> Directivacomo en <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> reforma, que <strong>de</strong>ben ser puestas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve porque ofrecen una redacciónun tanto confusa. Nos referimos a <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> abusiva <strong>de</strong> una cláusu<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ativaal p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago, sus consecuencias con base legal o judicial 166 .En primer lugar, <strong>la</strong> Directiva establece que <strong>el</strong> juez a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> carácterabusivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cláusu<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ativa al p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago tendrá en cuenta, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturalezad<strong>el</strong> producto, los usos habituales d<strong>el</strong> comercio. Teniendo en cuenta que hay cláusu<strong>la</strong>s querecogen prácticas comúnmente extendidas y arraigadas, parece una contradicción intentaracabar con <strong>el</strong><strong>la</strong>s tomando como referencia, precisamente, los usos. En este sentido <strong>la</strong> Ley3/2004 españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva establece en su artículo 9.1 in fine, que nopodrán consi<strong>de</strong>rarse uso habitual d<strong>el</strong> comercio <strong>la</strong> práctica repetida <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zos abusivos. Aúnmejor es <strong>la</strong> solución recogida en <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> reforma (art. 6.1) que obliga a tener en cuentatodas <strong>la</strong>s circunstancias d<strong>el</strong> caso, incluidas <strong>la</strong>s buenas prácticas comerciales.En segundo término, <strong>la</strong> Directiva establece que en caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminarse que <strong>el</strong> acuerdo esmanifiestamente abusivo se aplicarán <strong>la</strong>s disposiciones legales, a no ser que los tribunalesnacionales <strong>de</strong>terminen otras condiciones que sean justas. Es una redacción <strong>de</strong>safortunadaque parece <strong>de</strong>jar abierta <strong>la</strong> puerta a que <strong>la</strong>s instancias judiciales apliquen medidas distintas d<strong>el</strong>as legales en caso <strong>de</strong> que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes obligue a <strong>la</strong> otra a aceptar unos p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> pago, ocualquier otra cláusu<strong>la</strong>, onerosa en exceso para sus intereses y contraria a <strong>la</strong> buena práctica164A contar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> factura, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> los bienes o prestación <strong>de</strong> los servicios o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha<strong>de</strong> aceptación o verificación d<strong>el</strong> bien o d<strong>el</strong> servicio.165La actual Directiva no contiene un artículo concreto sobre cláusu<strong>la</strong>s abusivas al margen <strong>de</strong> <strong>la</strong> mención <strong>de</strong> los apartados3, 4 y 5 d<strong>el</strong> artículo 3 que permiten un amplio margen en <strong>la</strong> adaptación a los Estados. Sin embargo, <strong>la</strong> Ley 3/2004 (<strong>de</strong>29 <strong>de</strong> diciembre, por <strong>la</strong> que se establecen medidas <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> morosidad en <strong>la</strong>s operaciones comerciales, BOEnº 314 <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004) sí incluye un precepto específico sobre cláusu<strong>la</strong>s abusivas (art. 9).166Véase CUARTERO RUBIO, M.V., ‘La lucha contra <strong>la</strong> morosidad en <strong>la</strong>s operaciones comerciales’, La Ley. UniónEuropea 6581, <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2006, pp 1-18 y en concreto pp. 4-5 y 9. A<strong>de</strong>más, tal y como indica esta autora, <strong>el</strong>tenor literal d<strong>el</strong> art. 3.1 a) no <strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ro hasta qué punto <strong>la</strong> Directiva proyecta alguna protección frente a cláusu<strong>la</strong>scontractuales que establecen p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> pago abusivos, en perjuicio d<strong>el</strong> potencial acreedor. En puridad <strong>la</strong> Directivaregu<strong>la</strong> los intereses <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora y trata los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> pago instrumentalmente, en cuanto seña<strong>la</strong>n <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> <strong>de</strong>vengo<strong>de</strong> intereses, a pesar <strong>de</strong> convenir finalmente que <strong>el</strong> contenido <strong>de</strong> ambos conceptos es sustancial.102VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeacomercial. El Proyecto <strong>de</strong> reforma <strong>el</strong>imina, en su artículo 6, esta incierta posibilidad <strong>de</strong>jando,eso sí, a los tribunales <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir -se entien<strong>de</strong> que en base a criterios legales- si una<strong>de</strong>terminada cláusu<strong>la</strong> es abusiva y los medios para evitar que se siga utilizando (art. 6.3).Así, en <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> prosperar <strong>la</strong> propuesta, podríamos pensar que <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago qu<strong>el</strong>os Estados <strong>de</strong>berían incorporar a sus legis<strong>la</strong>ciones nacionales, sin perjuicio d<strong>el</strong> ejercicio<strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes basada en razones objetivas, sería <strong>el</strong> <strong>de</strong> treintadías, con lo que una cierta unificación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>zos vendría a imp<strong>la</strong>ntarse entre los Estados<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea.Sin embargo, <strong>el</strong> TJCE en <strong>el</strong> asunto Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas c. Reino <strong>de</strong>España, (as. C-380/06) 167 <strong>de</strong>jó que España ampliara los p<strong>la</strong>zos hasta 90 días en <strong>de</strong>terminadasocasiones, a pesar d<strong>el</strong> recurso por incumplimiento interpuesto por <strong>la</strong> Comisión. Este posicionamientonos pue<strong>de</strong> llevar a prever que con <strong>la</strong> nueva propuesta podría suce<strong>de</strong>r algo parecido,si eventualmente se convierte en <strong>la</strong> nueva Directiva contra <strong>la</strong> morosidad.Las razones <strong>de</strong> dicho recurso se fundamentaban en que <strong>el</strong> artículo 3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 2000/35establece que <strong>la</strong>s partes, salvo razón objetiva, no pue<strong>de</strong>n ampliar <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> treinta díaspara <strong>el</strong> pago (a contar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> factura, <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mercancías oprestación <strong>de</strong> servicios o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación o verificación <strong>de</strong> los bienes o servicios, segúnlos casos) bajo riesgo <strong>de</strong> inaplicación <strong>de</strong> dicha disposición contractual por ser consi<strong>de</strong>radaabusiva. Por su parte, <strong>la</strong> Ley 3/2004 que adapta dicha Directiva modifica también (en virtud <strong>de</strong>su Disposición Final 2ª, apdo. 1) <strong>la</strong> Ley 17/1996 <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación d<strong>el</strong> ComercioMinorista 168 añadiéndole una Disposición Transitoria 2ª que permite a<strong>la</strong>rgar hasta noventadías <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong> alimentación que no sean frescos ni perece<strong>de</strong>ros ylos productos <strong>de</strong> gran consumo.España alegó que <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> noventa días sólo pue<strong>de</strong> aplicarse si se prevén condicioneseconómicas equivalentes al mayor ap<strong>la</strong>zamiento (según <strong>la</strong> reforma que <strong>la</strong> ley 3/2004 introduceen <strong>el</strong> art. 17.3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 7/1996) <strong>de</strong> manera que <strong>el</strong> Tribunal entendió que se respeta <strong>la</strong>exigencia d<strong>el</strong> artículo 3, apartado 2, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 2000/35 r<strong>el</strong>ativa al pago <strong>de</strong> un interés<strong>de</strong> <strong>de</strong>mora a un tipo sustancialmente superior al tipo legal. Por este motivo y porque dichaampliación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zo está siempre subordinada a <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> un pacto expreso entre <strong>la</strong>spartes, según <strong>la</strong> sentencia, <strong>la</strong> Ley 3/2004 no se aparta en esta medida concreta <strong>de</strong> lo previstoen <strong>el</strong> artículo 3.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 169 .En todo caso, los motivos parecen poco sólidos ya que lo que se discute es <strong>la</strong> existenciao no <strong>de</strong> cláusu<strong>la</strong> abusiva y este tipo <strong>de</strong> cláusu<strong>la</strong>s por <strong>de</strong>finición son acuerdos expresos que167Sentencia d<strong>el</strong> TJCE (Sa<strong>la</strong> Primera) <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2008, Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas c. Reino <strong>de</strong>España, (as. asunto C-380-06), Rec. 2008.168BOE nº 15 <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1996.169Consi<strong>de</strong>rando 24: … únicamente están comprendidos en <strong>el</strong> artículo 3, apartado 2, <strong>de</strong> <strong>la</strong> mencionada Directiva loscasos en que <strong>la</strong>s partes guar<strong>de</strong>n silencio sobre <strong>la</strong> materia.Consi<strong>de</strong>rando 25: … para que <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago pueda ap<strong>la</strong>zarse hasta un máximo <strong>de</strong> noventa días, <strong>el</strong> artículo 17,apartado 3, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley nº 7/1996, … exige precisamente <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> un ‘pacto expreso’ en ese sentido. Por consiguiente,en contra <strong>de</strong> cuanto afirma <strong>la</strong> Comisión, no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse que <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> dicho p<strong>la</strong>zo, acordadocontractualmente entre <strong>la</strong>s partes, esté sometida a los requisitos establecidos en <strong>el</strong> artículo 3, apartado 2, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva2000/35.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9103


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezconstan en <strong>el</strong> contrato o en documentos anexos. Es <strong>de</strong>cir, resulta sabido que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sequilibrioeconómico entre <strong>la</strong>s partes su<strong>el</strong>e traer aparejada <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>s generales <strong>de</strong>contratación o <strong>de</strong> mera adhesión. Sin embargo aunque <strong>la</strong> adhesión significa ausencia real d<strong>el</strong>a autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad sí existe una expresión, aunque sea formal, <strong>de</strong> dicha autonomía.Las cláusu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> adhesión no son contrarias a <strong>de</strong>recho por <strong>el</strong> mero hecho <strong>de</strong> serlo pero sísospechosas ya que implican ausencia <strong>de</strong> negociación real 170 y, así, cuando una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parteses consi<strong>de</strong>rada, por <strong>de</strong>finición, como más débil que <strong>la</strong> otra cabe establecer mecanismos limitadores<strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> dichas cláusu<strong>la</strong>s 171 . Si es eso lo que se pretendía con <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>que dichas cláusu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zo fueran pactadas <strong>de</strong> manera expresa no se optópor una fórmu<strong>la</strong> c<strong>la</strong>ra que no <strong>de</strong>jara lugar a dudas. Se entien<strong>de</strong> que lo que se buscaba era queconstase <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> manera cierta pero no parece que se haya conseguido.Tampoco está <strong>de</strong> más recordar que uno <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 2000/35 era acabarcon los <strong>de</strong>sequilibrios <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r entre <strong>la</strong>s partes y así se introduce un control <strong>de</strong> contenidos<strong>de</strong> los pactos negociados individualmente y no sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> adhesión 172 .En cuanto a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> compensación económica, <strong>el</strong> artículo 3.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva estableceque se fije un tipo <strong>de</strong> interés obligatorio sustancialmente superior al tipo legal, tenordiferente d<strong>el</strong> que supone <strong>la</strong> expresión compensaciones económicas equivalentes al mayorap<strong>la</strong>zamiento tal y como recoge <strong>el</strong> nuevo artículo 17.3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 7/1996.Una cuestión interesante, ajena a <strong>la</strong> que se p<strong>la</strong>ntea en <strong>la</strong> sentencia es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación entre <strong>la</strong>Directiva 2000/35 y <strong>la</strong> CNUCCIM 173 para los Estados miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE que sean parte d<strong>el</strong>mismo. Hay que tener en cuenta que para estos Estados ratificantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención, dichotexto, por su carácter uniforme internacional, prevalece sobre <strong>la</strong>s normas nacionales no uniformes,incluidas <strong>la</strong>s <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> Directivas 174 . En concreto, <strong>el</strong> artículo 58 CNUCCIMestablece <strong>el</strong> principio general <strong>de</strong> <strong>la</strong> simultaneidad d<strong>el</strong> cumplimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligacionesrecíprocas <strong>de</strong> ambas partes con lo que, a falta <strong>de</strong> pacto expreso, sería <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo que habría querespetar en <strong>de</strong>fecto <strong>de</strong> lo que se recoge en <strong>el</strong> artículo 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 2/2004 y en <strong>el</strong> artículo 17<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación d<strong>el</strong> Comercio Minorista.170Véase DURÁN RIVACOBA, R., ‘Condiciones generales puras o simples en <strong>la</strong> contratación’, en: AZPARREN, A.(Dir.), Hacia un código d<strong>el</strong> consumidor, Madrid, Consejo General d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Judicial, pp. 161-295 y en concreto pp.230-231.171Es <strong>el</strong> caso, en materia <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> consumidores, d<strong>el</strong> artículo 17 d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento (CE) 44/2001 d<strong>el</strong> Consejo, <strong>de</strong> 22<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000, r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> competencia judicial. El reconocimiento y <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> resoluciones judicialesen materia civil y mercantil, DO L 012 <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2001; o en materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho aplicable en <strong>el</strong> artículo 6 d<strong>el</strong>Reg<strong>la</strong>mento (CE) 593/2008 d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008 sobre ley aplicable a <strong>la</strong>sobligaciones contractuales (Roma I), DO L 177/6 <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2008.172Véase PERALES VISCASILLAS, M.P., La morosidad en <strong>la</strong>s operaciones comerciales entre empresas. Ley 3/2004 yDirectiva 2000/35, Cizur Menor, Thomson-Civitas, 2006, pp. 262-265 y MIRANDA SERRANO, L.M., Ap<strong>la</strong>zamientos<strong>de</strong> pago y morosidad entre empresas, Madrid-Bac<strong>el</strong>ona-Buenos Aires, Marcial Pons, 2008, pp. 383-384.173Convención <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre los contratos <strong>de</strong> compraventa internacional <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías, hecho en Viena<strong>el</strong> 11 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1980, BOE nº 26, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1991; corr. <strong>de</strong> errores, BOE nº 282, <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong>1996.174Véase PERALES VISCASILLAS, M.P., cit., pp 137-138 y, manteniendo una posición distinta, FERNÁNDEZ DELPOZO, L. ‘Artículo 17. Régimen Jurídico General d<strong>el</strong> Comercio Minorista’ en: ALONSO ESPINOSA, F.J. /LÓPEZPELLICER, J.A. /MASSAGUER FUENTES, J. /REVERTE NAVARRO, A. (Coord.), Comentarios a <strong>la</strong> Ley 7/1996,<strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> enero, <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación d<strong>el</strong> Comercio Minorista, Madrid, McGraw Hill, 1999, pp. 261-285.104VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaDe aprobarse una nueva Directiva en los términos previstos en <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> reformacabría que una situación simi<strong>la</strong>r volviese a ser p<strong>la</strong>nteada con un idéntico resultado final. Estoes así porque, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> propuesta <strong>el</strong>imina <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> artículo 3.2, en su artículo6.2 <strong>de</strong>dicado a <strong>de</strong>finir lo que se consi<strong>de</strong>ra cláusu<strong>la</strong> abusiva y a establecer <strong>la</strong>s consecuencias,vu<strong>el</strong>ve a recoger como circunstancia a tener en cuenta para apartarse <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> pagolegalmente establecidos <strong>la</strong> naturaleza d<strong>el</strong> producto. De esta manera <strong>la</strong> normativa españo<strong>la</strong>r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación d<strong>el</strong> comercio minorista pue<strong>de</strong> seguir manteniendo <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> hastanoventa días para <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> gran consumo y aqu<strong>el</strong>los que no sean calificados<strong>de</strong> frescos o perece<strong>de</strong>ros.En todo caso, <strong>la</strong> propuesta analizada en <strong>el</strong> impact assessment pretendía algo más ambicioso:que se limitara <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> una manera más radicalllegando a una unificación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> pago sin posibilidad <strong>de</strong> modificación pactada, almenos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> unos límites.Las ventajas <strong>de</strong> una medida <strong>de</strong> este tipo son evi<strong>de</strong>ntes -y así se hizo constar en <strong>el</strong> documento-si se tiene en cuenta <strong>la</strong> práctica habitual <strong>de</strong> los contratos <strong>de</strong> adhesión a <strong>la</strong> que se vensometidas <strong>la</strong>s pequeñas empresas por <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor potencial económico. Uno <strong>de</strong> los puntosque pue<strong>de</strong> hacer jugar a su favor <strong>el</strong> <strong>de</strong>udor es, sin lugar a dudas, intentar forzar un p<strong>la</strong>zo<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> cumplimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> obligación, teniendo en cuenta a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> experienciay conocimientos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME, en muchas ocasiones. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> establecimiento <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zosunificados podría servir para promover contratos entre operadores <strong>de</strong> diferentes Estados y aanimar a <strong>la</strong>s PYME a participar en licitaciones ante administraciones públicas. El coste <strong>de</strong> <strong>la</strong>pérdida <strong>de</strong> libertad negocial vendría compensado por <strong>la</strong> reducción en costes administrativos(consulta a expertos legales, duplicación <strong>de</strong> documentos según los países, etc…) al aplicarlos mismos p<strong>la</strong>zos en toda Europa.Sin embargo en <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> impacto se <strong>de</strong>cidió finalmente <strong>de</strong>scartar una reforma en estesentido argumentando diferentes razones.La primera <strong>de</strong>sventaja aludida se centró en <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que, especialmente, <strong>la</strong>s PYMEtienen ten<strong>de</strong>ncia a no <strong>de</strong>nunciar los retrasos en <strong>el</strong> pago por miedo a dañar <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>acionescomerciales con <strong>de</strong>terminados clientes o también a <strong>la</strong>s cargas administrativas, los insuficientesrecursos y <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> conocimientos necesarios que implica una rec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong>intereses <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora. Es evi<strong>de</strong>nte, tal y como se argumenta en <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> impacto, qu<strong>el</strong>a <strong>de</strong>terminación judicial <strong>de</strong> que se ha producido ruptura <strong>de</strong> contrato no conlleva siempr<strong>el</strong>a recuperación <strong>de</strong> los gastos generados en <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. Sin embargo, <strong>la</strong> asunción <strong>de</strong> estas<strong>de</strong>sventajas <strong>de</strong> manera incontestable conduciría a no <strong>de</strong>nunciar ningún incumplimientocontractual o a recomendarlo sólo a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas a quienes dichos inconvenientesno les afecten. Es cierto, que toda ruptura <strong>de</strong> contrato, por mucho que implique unacompensación <strong>de</strong> daños y perjuicios implica riesgos y contrarieda<strong>de</strong>s que no siempre sonasumibles por <strong>la</strong>s PYME.En segundo término, <strong>el</strong> ap<strong>la</strong>zamiento voluntario d<strong>el</strong> pago es una forma <strong>de</strong> créditocomercial (tra<strong>de</strong> credit) que <strong>la</strong>s empresas conce<strong>de</strong>n para captar clientes y abrirse pasoen <strong>el</strong> mercado. Des<strong>de</strong> este enfoque, limitar esta posibilidad pue<strong>de</strong> suponer limitar <strong>la</strong>sposibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> negocio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME que <strong>de</strong> forma más agresiva que <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresasutilizan estas fórmu<strong>la</strong>s comerciales. Sin embargo, tal y como se ha <strong>de</strong>mostradoVIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9105


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezen periodos <strong>de</strong> recesión económica, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> estas políticas comerciales pue<strong>de</strong> llegar aprivar <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z a <strong>la</strong>s PYME que se ven envu<strong>el</strong>tas en una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> morosidad consecutiva.Finalmente, se <strong>de</strong>terminó que a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> coste en <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong>contratos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> sus previsiones sobre los recursos (cashflow) previstos para periodos <strong>de</strong> pago más <strong>la</strong>rgos, supondría privarles, especialmente a <strong>la</strong>sPYME, <strong>de</strong> un valioso <strong>el</strong>emento <strong>de</strong> negociación comercial. Esta circunstancia beneficiaría a<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas que tienen capacidad <strong>de</strong> jugar con otras variables como es <strong>el</strong> precio,posibilidad que no está al alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME. Nuestros argumentos sobre los periodos<strong>de</strong> <strong>crisis</strong> citados arriba son aplicables para mo<strong>de</strong>rar esta supuesta ventaja <strong>de</strong> permitir <strong>la</strong>libertad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zos.Pero, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zos, por mucho que se incluyan medidas contra <strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>sabusivas, nos sitúa ante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> capacidad negociadora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME y <strong>la</strong> posicióndominante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas que imponen p<strong>la</strong>zos <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> pago y son <strong>la</strong>s que se benefician<strong>de</strong> esta fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> crédito comercial. De ahí que, quizás, <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> perfecta fuera<strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección con <strong>el</strong> límite bien <strong>de</strong>finido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>s abusivas y <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> general,en <strong>de</strong>fecto <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección, d<strong>el</strong> cumplimiento simultáneo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones recíprocas en <strong>el</strong>sentido que lo recoge <strong>el</strong> artículo 58 CNUCCIM.B. Armonización <strong>de</strong> los periodos <strong>de</strong> pago <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos a <strong>la</strong>s PYMEEl problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administraciones públicas en sus r<strong>el</strong>aciones con<strong>la</strong>s PYME es una realidad que se agudiza en época <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> 175 . El retraso en <strong>el</strong> pago d<strong>el</strong>as facturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administraciones públicas pone en una situación insostenible a muchasPYME 176 .La Directiva 2000/35 no contemp<strong>la</strong> ninguna medida específica al respecto. Habría queinterpretar que <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>finido en su artículo 1 da cabida a los po<strong>de</strong>respúblicos que resultan <strong>de</strong>finidos autónomamente en artículo 2.1. En todo caso, parece que175Un ejemplo lo constituye <strong>el</strong> Real Decreto-ley 5/2009, <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> abril, <strong>de</strong> medidas extraordinarias y urgentes para facilitara <strong>la</strong>s Entida<strong>de</strong>s Locales <strong>el</strong> saneamiento <strong>de</strong> <strong>de</strong>udas pendientes <strong>de</strong> pago con empresas y autónomos, BOE 101, <strong>de</strong>25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.176Véase La Comisión combate <strong>la</strong> morosidad, Comunicado <strong>de</strong> prensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, don<strong>de</strong> se recog<strong>el</strong>a opinión <strong>de</strong> G. Verheugen, Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión: No <strong>de</strong>bemos seguir tolerando <strong>la</strong> morosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administracionespúblicas. La propuesta <strong>de</strong> hoy supone una importante contribución para superar <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económica,ayudando a evitar nuevas quiebras y favoreciendo <strong>la</strong> tesorería <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>europea</strong>s para reforzar su competitividada <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Ver también EL PAÍS, 9 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009, p. 19, Según los cálculos <strong>de</strong> diversas patronales, <strong>la</strong>Administración [españo<strong>la</strong>] <strong>de</strong>be a <strong>la</strong>s empresas unos 40.000 millones <strong>de</strong> euros y <strong>el</strong> Real Decreto-ley 5/2009, <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong>abril, <strong>de</strong> medidas extraordinarias y urgentes para facilitar a <strong>la</strong>s Entida<strong>de</strong>s Locales <strong>el</strong> saneamiento <strong>de</strong> <strong>de</strong>udas pendientes<strong>de</strong> pago con empresas y autónomos, BOE <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009. Su exposición <strong>de</strong> motivos es muy c<strong>la</strong>ra sobre <strong>la</strong> situacióny <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma: La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación económica y su impacto en <strong>la</strong> economía españo<strong>la</strong> estánocasionando retrasos en <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones contraídas por <strong>la</strong>s Entida<strong>de</strong>s Locales, con <strong>el</strong> consiguiente efectonegativo sobre <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, en especial <strong>la</strong>s pequeñas y medianas y los autónomos… Ello aconseja <strong>la</strong>adopción <strong>de</strong> medidas urgentes, <strong>de</strong> carácter extraordinario, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s Entida<strong>de</strong>s Locales y <strong>la</strong>s empresas yautónomos que contratan con aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s puedan recuperar <strong>el</strong> equilibrio financiero y presupuestario.106VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeano hay dudas en incluir este tipo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones contractuales por <strong>el</strong> tenor <strong>de</strong> los textos preparatorios177 .Sin embargo <strong>la</strong> norma <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva al or<strong>de</strong>namiento español, Ley3/2004, si contiene en su Disposición Final 1ª modificaciones a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Contratos <strong>de</strong> <strong>la</strong>sAdministraciones Públicas que conducen a otorgar -en <strong>de</strong>fecto <strong>de</strong> pacto- p<strong>la</strong>zos excepcionales<strong>de</strong> hasta sesenta días para <strong>el</strong> <strong>de</strong>vengo <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora, en aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>facultad abierta -aunque <strong>de</strong> manera genérica- en <strong>el</strong> artículo 3.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 178 . En todocaso <strong>la</strong> adaptación que <strong>la</strong> ley hace <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva es más tímida en <strong>la</strong>s prerrogativas sobre <strong>el</strong>p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago que <strong>la</strong>s Administraciones públicas españo<strong>la</strong>s hubieran podido gozar (en vezd<strong>el</strong> pago en un máximo <strong>de</strong> 60 días, <strong>la</strong> ley recoge <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> abonar <strong>el</strong> precio <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong>os sesenta días).La propuesta <strong>de</strong> reforma modifica esta cuestión <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> manera positivaen <strong>el</strong> impact assessment. Según dicho estudio, <strong>el</strong> temor a ver perjudicadas <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>acionescomerciales con <strong>el</strong> cliente no tiene base en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> contratos c<strong>el</strong>ebrados con po<strong>de</strong>res públicos.La razón es que los contratos c<strong>el</strong>ebrados entre particu<strong>la</strong>res y po<strong>de</strong>res públicos estánsometidos fundamentalmente a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva 2004/18 179 (adaptada enEspaña por <strong>la</strong> Ley 30/2007 180 ) y allí se establecen principios <strong>de</strong> transparencia y no discriminaciónpor razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> nacionalidad y otros que impedirían represalias en los casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciapor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas a <strong>la</strong>s administraciones públicas morosas. Suponiendo que estofuera así, no hay que olvidar que muchas PYME quedarían fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura que dichanormativa procura <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s límite establecidas para tener <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>contrato sujeto a regu<strong>la</strong>ción armonizada.También se <strong>de</strong>scartó otra <strong>de</strong>sventaja <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> unificación como es <strong>la</strong> merma d<strong>el</strong>a capacidad negocial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas al unificar los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> pago impidiéndoles ofrecercrédito comercial a través <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rgar dichos p<strong>la</strong>zos. Se consi<strong>de</strong>ró que sólo en casos excepcionales<strong>la</strong>s empresas negocian (o pue<strong>de</strong>n hacerlo) los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> pago en sus contratos con<strong>la</strong>s administraciones públicas.Tampoco se consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> una medida <strong>de</strong> estas características se traduciríaen un gran impacto en los presupuestos d<strong>el</strong> sector público en comparación con <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>zadicional que para <strong>la</strong>s empresas supondría una medida <strong>de</strong> estas características (se calculó queesta opción se vería reflejada en un coste <strong>de</strong> 7,25 mil millones <strong>de</strong> euros para <strong>el</strong> sector públicoy en una liqui<strong>de</strong>z adicional para <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> 179,11 mil millones).En todo caso, se consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> una medida <strong>de</strong> estas características <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá<strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> hacer efectivo sus <strong>de</strong>rechos en instancias judiciales177Véase, por ejemplo, <strong>la</strong> Propuesta <strong>de</strong> Directiva d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo por <strong>la</strong> que se establecen medidas<strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> morosidad en <strong>la</strong>s transacciones comerciales, COM (1998) 126 final, DO C 168 <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> junio<strong>de</strong> 1998. En concreto sus arts. 7 y 8 <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> transparencia en los contratos públicos, <strong>el</strong> pronto pago, fecha <strong>de</strong>vencimiento y <strong>de</strong>vengo automático <strong>de</strong> intereses en los contratos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administraciones públicas.178Sobre <strong>la</strong>s motivaciones y <strong>la</strong>s críticas en r<strong>el</strong>ación a esta regu<strong>la</strong>ción véase, CUARTERO RUBIO, M.V., cit. p. 11.179Directiva 2004/18/CE d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo, <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004, sobre coordinación <strong>de</strong> losprocedimientos <strong>de</strong> adjudicación <strong>de</strong> los contratos públicos <strong>de</strong> obras, suministro y servicios, DO L 134 <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong>2004, pp. 114-240.180Ley 30/2007, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> octubre, <strong>de</strong> Contratos d<strong>el</strong> Sector Público, BOE 261, <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> octubre.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9107


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezy en <strong>el</strong> establecimiento <strong>de</strong> sanciones lo suficientemente severas en caso <strong>de</strong> morosidad d<strong>el</strong>sector público.Finalmente <strong>la</strong>s modificaciones en <strong>el</strong> tema d<strong>el</strong> pago por <strong>la</strong>s administraciones públicasquedaron <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente forma recogidas en <strong>el</strong> artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta: libertad <strong>de</strong> pacto<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites establecidos por <strong>el</strong> precepto correspondiente a <strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>s abusivas;establecimiento <strong>de</strong> un límite legal <strong>de</strong> 30 días en <strong>de</strong>fecto <strong>de</strong> pacto y <strong>de</strong>recho a compensacióna tanto alzado <strong>de</strong> un 5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad a<strong>de</strong>udada para <strong>el</strong> acreedor a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los intereses<strong>de</strong> <strong>de</strong>mora.C. Aumento d<strong>el</strong> margen d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> interés legalLa Directiva 2000/35, artículo 3.1.d), contemp<strong>la</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora (tipo legal)como <strong>el</strong> resultante <strong>de</strong> aumentar en un mínimo <strong>de</strong> 7 puntos porcentuales (margen) <strong>el</strong>tipo <strong>de</strong> interés d<strong>el</strong> Banco Central Europeo. En <strong>el</strong> impact assessment se estudió aumentardicho margen apreciándose ventajas evi<strong>de</strong>ntes y, también, inconvenientes <strong>de</strong> peso en dichaopción.Obviamente supondría un teórico acicate más para <strong>el</strong> pago puntual aunque sin <strong>de</strong>preciar,<strong>de</strong> nuevo, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas que podrían imponer cláusu<strong>la</strong>scontractuales con p<strong>la</strong>zos <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> pago para evitar estos intereses, aunque esta posibilidad<strong>de</strong>crecería eventualmente con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección y sanción <strong>de</strong> cláusu<strong>la</strong>sabusivas tal y como se recoge en <strong>la</strong> propuesta. En <strong>la</strong> misma línea se consi<strong>de</strong>ró que los tipos<strong>de</strong> interés altos beneficiarían a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas más que a <strong>la</strong>s pequeñas, acostumbradas<strong>la</strong>s primeras a cerrar operaciones por gran<strong>de</strong>s importes <strong>de</strong> dinero.Como razones que <strong>de</strong>saconsejarían <strong>de</strong>finitivamente <strong>la</strong> reforma se citaban que los operadoreseconómicos -tal y como se <strong>de</strong>mostró en <strong>la</strong>s encuestas realizadas- estaban en generalsatisfechos con <strong>el</strong> margen <strong>de</strong> interés establecido. Y que, en todo caso, <strong>la</strong>s empresas siemprepue<strong>de</strong>n negociar márgenes mayores sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora o que, incluso, losEstados pue<strong>de</strong>n, a su vez, establecer un margen mínimo superior al <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva en suslegis<strong>la</strong>ciones nacionales.Finalmente <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> reforma (arts. 2.6, 3.3 y 5.6) <strong>de</strong>jó <strong>el</strong> margen sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong>referencia en un mínimo <strong>de</strong> siete puntos.D. Eliminación d<strong>el</strong> límite <strong>de</strong> 5 euros para po<strong>de</strong>r excluir <strong>de</strong>terminadas rec<strong>la</strong>maciones <strong>de</strong>intereses d<strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> DirectivaLa Directiva 2000/35 daba <strong>la</strong> posibilidad a los Estados parte <strong>de</strong> excluir d<strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>aplicación <strong>de</strong> dicha norma a <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones <strong>de</strong> intereses inferiores a 5 euros, posibilidadque en algunos Estados como España no se materializó en <strong>la</strong> normativa <strong>de</strong> adaptación.En atención a <strong>la</strong>s conclusiones d<strong>el</strong> impact assessment no parece que sea una medida quevaya a procurar una mejora en <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> morosidad tan evi<strong>de</strong>nte como en <strong>el</strong> caso<strong>de</strong> otras opciones contemp<strong>la</strong>das e incorporadas finalmente a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> reforma. Así,<strong>el</strong> beneficio <strong>de</strong> los acreedores no es ni siquiera notable y tampoco <strong>la</strong> capacidad disuasoria<strong>de</strong> <strong>la</strong> medida hacia los <strong>de</strong>udores parece muy eficiente, en ambos casos <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>sta108VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeasuma sobre <strong>la</strong> que se discute. En todo caso, <strong>la</strong> propuesta <strong>el</strong>imina este umbral a pesar <strong>de</strong> qu<strong>el</strong>a medida no suponga una gran repercusión en <strong>el</strong> fin perseguido.E. Introducción <strong>de</strong> una tasa por <strong>de</strong>mora en <strong>el</strong> pago y <strong>de</strong> una compensación por <strong>de</strong>mora en<strong>el</strong> pagoLa actual Directiva 2000/35 establece (en su art. 3.1.e) <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho d<strong>el</strong> acreedor a rec<strong>la</strong>maruna compensación razonable por todos los costes <strong>de</strong> cobro que haya sufrido a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong>morosidad <strong>de</strong> éste. La ley 3/2004 <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> este precepto estableciendo una in<strong>de</strong>mnizaciónlímite d<strong>el</strong> 15% <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda para <strong>de</strong>udas superiores a 30.000 euros y d<strong>el</strong> importe<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma para <strong>de</strong>udas inferiores a dicha cifra.El estudio <strong>de</strong> impacto contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong>s dos posibilida<strong>de</strong>s con carácter alternativo: unacompensación fijada en <strong>el</strong> 1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda o una tasa in<strong>de</strong>terminada. En <strong>el</strong> documento sediferencian dos funciones en ambas medidas. Por un <strong>la</strong>do, estaría <strong>el</strong> <strong>el</strong>emento disuasoriopara <strong>el</strong> <strong>de</strong>udor que ve que a <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s por intereses <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora se le suman otras y, porotro, <strong>el</strong> acreedor obtiene compensación por los gastos generados en gestionar <strong>el</strong> cobro <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>uda (l<strong>la</strong>madas, cartas, visitas, costes administrativos <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> intereses <strong>de</strong><strong>de</strong>mora, etc.).La propuesta <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva combina ambas i<strong>de</strong>as. Establece unas tasas variablesen función d<strong>el</strong> importe <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda y, a<strong>de</strong>más, una compensación adicional para <strong>el</strong>caso <strong>de</strong> que por esta primera vía no que<strong>de</strong>n cubiertos todos los costes d<strong>el</strong> cobro <strong>de</strong>rivados<strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad.Lo positivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida es que mientras <strong>la</strong> Directiva actual recoge <strong>la</strong> expresión <strong>el</strong> acreedortendrá <strong>de</strong>recho a rec<strong>la</strong>mar al <strong>de</strong>udor una compensación (art. 3.1.e), <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta(en su art. 4 Compensación por los costes <strong>de</strong> cobro) establece que los Estados miembros seasegurarán <strong>de</strong> que <strong>el</strong> acreedor tenga <strong>de</strong>recho a cobrar al <strong>de</strong>udor (apartado 1) y que <strong>el</strong> acreedortendrá <strong>de</strong>recho a obtener… una compensación razonable (apartado 2).Por último, resulta interesante para <strong>de</strong>terminar algunos <strong>de</strong> los costes <strong>de</strong> cobro que sonsusceptibles <strong>de</strong> compensación <strong>la</strong> Sentencia d<strong>el</strong> TJCE <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2005 181 . La <strong>de</strong>cisiónviene dada como consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente petición <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión prejudicial <strong>de</strong> untribunal <strong>de</strong> instancia <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona: Si en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> protección al acreedor <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong>Directiva 2000/35/CE […] sería posible consi<strong>de</strong>rar coste <strong>de</strong> cobro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda los gastos<strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> abogado y procurador en <strong>el</strong> proceso monitorio instado para <strong>el</strong> cobro<strong>de</strong> dicha <strong>de</strong>uda.Según <strong>el</strong> artículo 32 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Enjuiciamiento Civil españo<strong>la</strong> (LEC) 182 cuando <strong>la</strong>intervención <strong>de</strong> abogado y procurador no sea preceptiva, no se incluirán dichos <strong>de</strong>rechos yhonorarios en <strong>la</strong> eventual con<strong>de</strong>na y costas salvo que haya conducta temeraria d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>nadoo que <strong>el</strong> domicilio <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte representada y <strong>de</strong>fendida esté en lugar distinto <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> en que181Sentencia d<strong>el</strong> TJCE (Sa<strong>la</strong> Sexta) <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2005, QDQ Media SA c. Alejandro Omedas Lecha (as. C-235-03),Rec. 2005 p. I-1937.182Ley 1/2000, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> enero, <strong>de</strong> enjuiciamiento civil, BOE 7, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> enero, corrección <strong>de</strong> errores, BOE 90, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong>abril.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9109


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezse tramita <strong>el</strong> juicio. El artículo 814.2 LEC precisa que para <strong>la</strong> presentación <strong>de</strong> <strong>la</strong> peticióninicial <strong>de</strong> procedimiento monitorio no es necesario abogado ni procurador.La sentencia recuerda que, según reiterada jurispru<strong>de</strong>ncia, existe <strong>la</strong> obligación por parte d<strong>el</strong>os órganos judiciales nacionales al interpretar su <strong>de</strong>recho nacional <strong>de</strong> hacer todo lo posible,a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> letra y <strong>de</strong> <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> directiva, para, al efectuar dicha interpretación,alcanzar <strong>el</strong> resultado a que se refiere <strong>la</strong> directiva y <strong>de</strong> esta forma atenerse al artículo 249,párrafo tercero, d<strong>el</strong> Tratado CE.Como esto resulta imposible ya que según <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho español no hay posibilidad <strong>de</strong> incluirdichos gastos en <strong>la</strong>s costas cuando no sean obligatorios para <strong>el</strong> ejercicio d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho en unproceso concreto y, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s Directivas no pue<strong>de</strong>n por sí so<strong>la</strong>s crear obligaciones a cargo<strong>de</strong> un particu<strong>la</strong>r ni ser invocadas, en su calidad <strong>de</strong> tal, contra dicha persona, no pudiendoservir <strong>la</strong> Directiva 2000/35, por sí so<strong>la</strong>, <strong>de</strong> fundamento a esta posibilidad, dichos gastos nopue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>rados costes <strong>de</strong> cobro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda.Don<strong>de</strong> sí podría haber realizado <strong>el</strong> juez nacional una interpretación más acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong>Directiva 2000/35 es a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos excepciones d<strong>el</strong> artículo 32 LECcomo aplicables al caso y que establece <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> incluir en <strong>la</strong> con<strong>de</strong>na a costas loshonorarios <strong>de</strong> abogado y procurador, en todo caso, cuando <strong>el</strong> domicilio <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>fendidaesté en lugar distinto a aquél en que se ha tramitado <strong>el</strong> juicio. La parte acreedora tenía su domicilioen Madrid y <strong>el</strong> juicio tuvo lugar en Barc<strong>el</strong>ona pero <strong>el</strong> tribunal consi<strong>de</strong>ró que lo ciertoes que este tipo <strong>de</strong> empresas disponen <strong>de</strong> establecimientos y agentes en toda España.En todo caso, <strong>el</strong> asunto mantiene su vigencia tras <strong>la</strong> entrada en vigor d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mentosobre proceso monitorio europeo 183 ya que, por un <strong>la</strong>do, es este un proceso voluntario comoalternativa paral<strong>el</strong>a a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los procedimientos monitorios nacionales y, por otro, no impon<strong>el</strong>a obligación <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> abogado para <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> petición <strong>de</strong> requerimiento <strong>de</strong> pagoeuropeo.F. Extensión d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones representativasNo parece que <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> empresarios puedan suplir <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los abogados,al menos en <strong>la</strong> faceta <strong>de</strong> representación y <strong>de</strong>fensa en un procedimiento judicial. Es ciertoque pue<strong>de</strong>n seguir <strong>de</strong>sempeñando funciones <strong>de</strong> asesoramiento, llevadas a cabo, en últimainstancia, en muchas ocasiones por los abogados <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.Las razones son que una modificación <strong>de</strong> estas características <strong>de</strong> lo establecido en <strong>la</strong>Directiva 77/249 184 supondría que <strong>de</strong>terminadas organizaciones se unirían a los abogadosen <strong>la</strong>s funciones reconocidas <strong>de</strong> representación y <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res ante autorida<strong>de</strong>sjudiciales. De tal manera que dichas funciones se ejercerían en cada Estado miembro en <strong>la</strong>scondiciones previstas para los abogados establecidos en ese Estado (art. 4.1), respetando <strong>la</strong>organización <strong>la</strong>s normas profesionales d<strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> acogida, sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligacionesque le incumban en <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia (art. 4.2).183Cit.184Directiva 77/249/CEE d<strong>el</strong> Consejo, <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1977, dirigida a facilitar <strong>el</strong> ejercicio efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> libre prestación<strong>de</strong> servicios por los abogados, DO L 78 <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> marzo, p.17-18.110VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión EuropeaAl margen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una modificación <strong>de</strong> tal ca<strong>la</strong>do, no hay que olvidar quedichas entida<strong>de</strong>s sólo se encargarían <strong>de</strong> <strong>la</strong> representación y <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> sus miembros y no <strong>de</strong>cualquier otra empresa. Eso pue<strong>de</strong> conducir a conflictos <strong>de</strong> intereses cuando <strong>el</strong> litigio involucrea dos empresas miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización o cuando, ante, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos económicosdicha organización <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> priorizar sus acciones. Sin olvidar que cualquier acción <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mación<strong>de</strong> pago llevada a cabo por una organización, aunque reduce los costes <strong>de</strong> sus asociadosno por <strong>el</strong>lo los <strong>el</strong>imina con lo que <strong>la</strong> medida va muy r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> implementación d<strong>el</strong>as anteriores (<strong>el</strong>iminación d<strong>el</strong> umbral <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> intereses <strong>de</strong> 5 euros, introducción<strong>de</strong> una tasa y <strong>de</strong> una compensación adicional por <strong>de</strong>mora en <strong>el</strong> pago).Aunque <strong>la</strong> medida no afectará a todos los supuestos, <strong>la</strong> entrada en vigor d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mentosobre <strong>el</strong> proceso europeo <strong>de</strong> escasa cuantía 185 , don<strong>de</strong> se <strong>el</strong>imina <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> abogadopara <strong>la</strong> representación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes en <strong>el</strong> proceso (art. 10) y d<strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>mento sobre procesomonitorio europeo 186 (art. 7) pue<strong>de</strong>n suplir en cierta medida esta necesidad <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong>sposibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción procesal.Finalmente, <strong>la</strong> medida no fue incluida en <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> reforma.5. ConclusionesEn primer lugar, comenzaremos por seña<strong>la</strong>r que si bien <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>mento <strong>de</strong> <strong>la</strong>SPE supone un importante avance en <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho societario europeo y contiene muchos puntospositivos, necesita también <strong>de</strong> algunas correcciones.El gran esfuerzo <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción que se exige a los socios, que han <strong>de</strong> recoger enlos Estatutos numerosas disposiciones que <strong>la</strong> ley obvia, hace que <strong>el</strong> trabajo y los costes <strong>de</strong>constitución aumenten, siendo contrario al objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura. La Comisión<strong>de</strong>bería pensar en ofrecer mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> estatutos que aligeren esa carga.El hecho <strong>de</strong> que se prescinda <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina d<strong>el</strong> capital como instrumento <strong>de</strong> protección<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los acreedores sociales exige <strong>el</strong> establecimiento <strong>de</strong> una alternativa que noestá configurada en <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> Proyecto. No enten<strong>de</strong>mos que mientras <strong>la</strong> propia Comisiónen r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Directiva referida a <strong>la</strong> sociedad anónima ha consi<strong>de</strong>radoque es preferible mantener <strong>el</strong> tradicional sistema continental <strong>de</strong> protección a travésd<strong>el</strong> capital y no aventurar cambios cuyo éxito no está en absoluto garantizado, consi<strong>de</strong>re aquíque esa aventura es viable.Por otra parte, también <strong>de</strong>bería hacerse un esfuerzo en unificar respuestas ante problemasque han quedado simplemente remitidos a <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones nacionales, por ejemplo, <strong>el</strong>régimen <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los administradores en situación <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, o <strong>la</strong>participación <strong>de</strong> los trabajadores en <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones que afectan a <strong>la</strong> empresa.Por lo que respecta a <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> PYME, <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> que seguimos atravesando, susconsecuencias sobre <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada economía real, han puesto <strong>de</strong> manifiesto que <strong>la</strong>s empresas185Cit.186Cit.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9111


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquez<strong>de</strong>berían reducir su <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>financiera</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones crediticias. El recurso a losfondos ajenos, en muchas ocasiones a corto p<strong>la</strong>zo, es un inmenso <strong>la</strong>stre con <strong>el</strong> que tienen qu<strong>el</strong>uchar a diario <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas. Hay, sin embargo, alternativas que no hansido quizá suficientemente valoradas hasta <strong>el</strong> momento por nuestras PYMES. El reforzamiento<strong>de</strong> los recursos propios pue<strong>de</strong> hacerse con <strong>el</strong> recurso a financiadores externos que no ponenen cuestión <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los socios fundadores en <strong>la</strong> sociedad. Des<strong>de</strong> los propios trabajadoreshasta <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capital riesgo, pasando por los inversores privados no institucionalizadoshay fuentes <strong>de</strong> financiación que pue<strong>de</strong>n otorgar estabilidad a un coste razonable. Suparticipación en <strong>la</strong> sociedad, por otra parte, no ha <strong>de</strong> hacerse necesariamente por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>adquisición <strong>de</strong> participaciones, igualmente valioso es <strong>el</strong> recurso a los <strong>de</strong>nominados híbridosfinancieros. Los mismos pue<strong>de</strong>n ser también utilizados por los propios socios, que son librespara aportar los medios que <strong>la</strong> sociedad necesita <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>finitiva (aportación a capital) opara hacer una cesión temporal <strong>de</strong> los mismos (préstamo u otras operaciones económicamenteequivalentes) en tanto <strong>la</strong> sociedad no sea capaz <strong>de</strong> autofinanciarse.En torno a <strong>la</strong>s ayudas estatales, <strong>el</strong> reto para <strong>la</strong> UE ha sido y sigue siendo <strong>el</strong> <strong>de</strong> evitar qu<strong>el</strong>as intervenciones <strong>de</strong> los Estados afecten a dos <strong>de</strong> sus aspectos básicos como son <strong>la</strong> unidad<strong>de</strong> mercado y <strong>la</strong> libre competencia. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s comunitarias (especialment<strong>el</strong>a Comisión y <strong>el</strong> TJCE) siempre se han mostrado alerta y vigi<strong>la</strong>ntes en esta materia. Noobstante, en los últimos años se ha rebajado <strong>la</strong> presión sobre <strong>la</strong>s ayudas estatales <strong>de</strong>stinadasa <strong>la</strong>s PYME.Habida cuenta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ficiencias <strong>de</strong> mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sventajas competitivas que sufren,en <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s comunitarias han realizado una c<strong>la</strong>raapuesta a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME y <strong>el</strong>lo ha tenido su inci<strong>de</strong>ncia sobre <strong>la</strong>s normas r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong>sayudas públicas que han sufrido un proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización. Así, sobre todo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>publicación d<strong>el</strong> RGEC, <strong>la</strong>s PYME pue<strong>de</strong>n disfrutar <strong>de</strong> más tipos <strong>de</strong> ayudas estatales, con másfacilidad (mediante procedimientos más simples) y con una mayor seguridad jurídica.A <strong>el</strong>lo hay que añadir que, en <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong>, <strong>la</strong>s medidastemporales adoptadas para <strong>la</strong>s ayudas estatales también han continuado en <strong>la</strong> misma línea.En este sentido, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong>stinadas a <strong>de</strong>sbloquear <strong>el</strong> crédito bancario ya garantizar su acceso a <strong>la</strong> financiación. Dada <strong>la</strong> función fundamental que <strong>de</strong>sempeñan <strong>la</strong>sPYME en <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong>, se entien<strong>de</strong> que <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> su situación <strong>financiera</strong> redundarátambién en beneficio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas y d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.Finalmente, en r<strong>el</strong>ación con los problemas <strong>de</strong> morosidad que afectan especialmente a<strong>la</strong>s PYME, pue<strong>de</strong> afirmarse que tanto <strong>la</strong> SBA como <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva2000/35 constituyen un intento real por solucionar este tipo <strong>de</strong> problemas.No obstante, cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> SBA p<strong>la</strong>ntea <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas<strong>de</strong> soft <strong>la</strong>w, aún no resu<strong>el</strong>to <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>finitiva por <strong>el</strong> TJCE y con visos <strong>de</strong> volver ap<strong>la</strong>ntearse a menudo.Por su parte, <strong>la</strong> futura Directiva <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> morosidad -caso <strong>de</strong> prosperar <strong>la</strong> propuesta<strong>de</strong> reforma- <strong>de</strong>ja algunos cabos su<strong>el</strong>tos como <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntadcontractual don<strong>de</strong>, en <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>ra capacidad <strong>de</strong> negociación <strong>de</strong> <strong>la</strong>sPYME es evi<strong>de</strong>nte, con <strong>la</strong>s consecuencias que eso acarrea. Por lo <strong>de</strong>más, <strong>la</strong> técnica <strong>el</strong>egidacumple los requisitos <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> subsidiariedad y proporcionalidad comunitarios,112VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y PYME en <strong>la</strong> Unión Europeaaunque siempre habrá que estar atentos a que <strong>la</strong>s respectivas adaptaciones nacionales seaspuntuales y fi<strong>el</strong>es a los objetivos perseguidos en <strong>el</strong> texto.BibliografíaALONSO GARCÍA, R., Sistema jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, Thomson-Civitas, 2007.- ‘El soft <strong>la</strong>w comunitario’, Revista <strong>de</strong> Administración Pública 154, enero-abril 2001.Arbeitskreis Europäisches Unternehmensrecht (Grupo <strong>de</strong> Trabajo Derecho EmpresarialEuropeo), “Thesen zum Vorsch<strong>la</strong>g einer Europäischen Privatges<strong>el</strong>lschaft”, Neue Zeitschriftfür Ges<strong>el</strong>lschaftsrecht (NZG) 2008, p. 899.CASADO OLIVA, C., ‘Régimen especial para <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> solvencia patrimonial y crédito’,en: MAZO PORTERA, A. /RAMOS SUÁREZ, F. (Dir.), La protección <strong>de</strong> datos en <strong>la</strong> gestión<strong>de</strong> empresas, Aranzadi, 2004.CUARTERO RUBIO, M.V., ‘La lucha contra <strong>la</strong> morosidad en <strong>la</strong>s operaciones comerciales’, LaLey. Unión Europea 6581, <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2006, pp 1-18.CRUCELEGUI, J.L., Repercusiones d<strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas públicas en <strong>el</strong> País Vasco, Ekonomiaz61 (2006), p. 232-253.DÍEZ ESTELLA, F. y DÍEZ MORENO, F., Las ayudas <strong>de</strong> Estado en <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas ‘vacacionesfiscales’, La Ley 9 (Nueva época) May-Jun. 2009, p. 61-73.DURÁN RIVACOBA, R., ‘Condiciones generales puras o simples en <strong>la</strong> contratación’, en:AZPARREN, A. (Dir.), Hacia un código d<strong>el</strong> consumidor, Madrid, Consejo General d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>rJudicial, pp. 161-295.EIZAGUIRRE, J.M., Derecho <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s, 2001.FERNANDEZ DEL POZO, L., en ‘La sociedad <strong>de</strong> capital <strong>de</strong> base personalista en <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>reforma d<strong>el</strong> Derecho <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> responsabilidad limitada’, RGD 596,1994.- ‘Artículo 17. Régimen Jurídico General d<strong>el</strong> Comercio Minorista’ en: ALONSO ESPINOSA,F.J. /LÓPEZ PELLICER, J.A. /MASSAGUER FUENTES, J. /REVERTE NAVARRO, A.(Coord.), Comentarios a <strong>la</strong> Ley 7/1996, <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> enero, <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación d<strong>el</strong> Comercio Minorista,Madrid, McGraw Hill, 1999.GALLEGO SANCHEZ, E., Las participaciones sociales en <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> responsabilidadlimitada, 1996.GARCIA MANDALONIZ, M., La financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PYME, 2003.KERBER, W., ‘Institutional Change in Globalisation: Transnational Commercial Law from anEvolutionary Economics Perspective’, German Law Journal, vol. 9, n. 4, pp. 411-436.LANDA J.P. (coord.), Nuevas formas <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> los trabajadores y gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>empresa, 2004.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9113


Igone Altz<strong>el</strong>ai, Rosa Otxoa-Errarte y Juan Manu<strong>el</strong> V<strong>el</strong>ázquezMESA MARRERO, C., ‘La regu<strong>la</strong>ción reg<strong>la</strong>mentaria <strong>de</strong> los ficheros <strong>de</strong> información sobre solvenciapatrimonial y crédito’, Actualidad Civil 19, noviembre 2008, pp. 2057-2076.MIRANDA SERRANO, L.M., Ap<strong>la</strong>zamientos <strong>de</strong> pago y morosidad entre empresas, MarcialPons, 2008ORDÓÑEZ SOLÍS, D., ‘La Directiva sobre mediación y sus efectos en <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho español: fuera<strong>de</strong> los tribunales también hay justicia’, La Ley 7165, 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.ORENA, A., Ayudas <strong>de</strong> Estado y cuestión prejudicial, La Ley 9 (Nueva época) May-Jun. 2009,p. 107-117.PEÑAS MOYANO, Las prestaciones accesorias en <strong>la</strong> sociedad anónima, 1996.PERALES VISCASILLAS, M.P., La morosidad en <strong>la</strong>s operaciones comerciales entre empresas.Ley 3/2004 y Directiva 2000/35, Thomson-Civitas, 2006.RECONDO, R. ‘El Capital Riesgo Foral, en <strong>el</strong> País Vasco y Navarra’, Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> CapitalRiesgo 2 (2009), p .60 ss.ROJO, A., ‘La sociedad <strong>de</strong> responsabilidad limitada. Problemas <strong>de</strong> política y técnica legis<strong>la</strong>tiva’,en BONARDELL/ MEJÍAS/ NIETO (coord.), La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> responsabilidadlimitada, Madrid, 1994.SACRISTÁN, M., ‘Prestaciones accesorias’, RdS, nº extr., 1994.VICENT, F., Introducción al Derecho Mercantil, 2008.114VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>:una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> LisboaJavier Uncetabarrenechea Larrabe *Doctor en Ciencias Políticas y Sociología. Especialidad Ciencias Políticas.Profesor <strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Internacionales. UPV/EHUResumen: La presente investigación nos ofrece una mirada crítica al creciente peso que <strong>la</strong>s recetasbasadas en <strong>el</strong> mercado han adquirido en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> construcción <strong>europea</strong> en los últimos 25 años.Nuestro análisis tendrá en cuenta dos variables fundamentales: i) <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> neoliberalismo en<strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>europea</strong>s; partiendo <strong>de</strong> una visión d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración como uncompromiso dinámico entre tres proyectos rivales (neoliberal, neomercantilismo y social<strong>de</strong>mócrata)y ii) <strong>la</strong> participación ciudadana en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración. La forma tradicional <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>Europa, como proyecto <strong>de</strong> élites, entró en <strong>crisis</strong> tras <strong>la</strong> tormentosa ratificación d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Maastricht.Frente a <strong>el</strong>lo analizaremos cómo <strong>la</strong> UE articuló, a comienzos <strong>de</strong> siglo, una doble respuesta: más mercadoy una mayor, aunque limitada, participación ciudadana. La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa encaja plenamentecon dicha respuesta al reflejar, por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> prepon<strong>de</strong>rancia d<strong>el</strong> neoliberalismo frente a los otrosproyectos rivales y, por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> apuesta básica por un método más flexible y (supuestamente) másparticipativo en <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones (<strong>el</strong> Método Abierto <strong>de</strong> Coordinación) aunque sin excluir d<strong>el</strong>todo <strong>el</strong> hard-<strong>la</strong>w. Tras <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa y una referencia concreta a los riesgos quep<strong>la</strong>ntea en un área tan sensible para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>mocrática como <strong>la</strong> educación, estudiaremos <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong> <strong>la</strong> doble <strong>crisis</strong> (<strong>financiera</strong> y d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración) en <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE.Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: Unión Europea, Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, Método Abierto <strong>de</strong> Coordinación, flexibilidad,participación, hard-<strong>la</strong>w, <strong>crisis</strong>, neoliberalismo, educación, Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Bolonia.Índice: 1. Introducción. 2. Logros históricos y una consecuencia in<strong>de</strong>seable: <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integracióncomo proyecto construido <strong>de</strong> espaldas a <strong>la</strong> ciudadanía. 3. Plenitud y <strong>crisis</strong> d<strong>el</strong> método tecnocrático:d<strong>el</strong> Acta Única Europea a <strong>la</strong> difícil ratificación d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Maastricht. 4. El fomento <strong>de</strong> unaparticipación ciudadana (limitada) vía Convención Europea y Tratado Constitucional. 5. La Estrategia<strong>de</strong> Lisboa y <strong>el</strong> predominio d<strong>el</strong> proyecto neoliberal: <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación y <strong>la</strong> eterna reforma. 6.Flexibilidad para aplicar una agenda controvertida: <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa o <strong>el</strong> ascenso d<strong>el</strong> MétodoAbierto <strong>de</strong> Coordinación. 7. Los riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica d<strong>el</strong> mercado: <strong>de</strong> <strong>la</strong> dimensióneducativa <strong>de</strong> Lisboa al proceso <strong>de</strong> Bolonia. 8. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> doble <strong>crisis</strong>: <strong>la</strong> vu<strong>el</strong>ta d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong>integración a los cuart<strong>el</strong>es <strong>de</strong> invierno. 9. Conclusión: recuperar <strong>la</strong> audacia o <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> abordarun verda<strong>de</strong>ro proceso constituyente.*E-mail: bcpun<strong>la</strong>j@ehu.esVIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9115


Javier Uncetabarrenechea Larrabe1.IntroducciónLa Estrategia <strong>de</strong> Lisboa se ha convertido en estos últimos años en una dimensión c<strong>la</strong>veen <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea (UE). Su objetivo estratégico es convertir a Europa en“<strong>la</strong> economía basada en <strong>el</strong> conocimiento más competitiva y dinámica d<strong>el</strong> mundo, capaz<strong>de</strong> crecer económicamente <strong>de</strong> manera sostenible con más y mejores empleos y con mayorcohesión social para 2010”. La música suena bien, <strong>la</strong> letra (sobre todo <strong>la</strong> letra pequeña),como veremos más ad<strong>el</strong>ante, es otra historia. Esta investigación no se limitará al estudiosin más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas incluidas en <strong>la</strong> agenda oficial <strong>de</strong> Lisboa, sino que busca su a<strong>de</strong>cuadacomprensión y contextualización en <strong>la</strong> actual dinámica d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración<strong>europea</strong>.El proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong> siempre ha supuesto un <strong>de</strong>safío a <strong>la</strong>s visiones comúnmenteaceptadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas disciplinas en ciencias sociales y, por consiguiente, hafavorecido una mejor comprensión <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad 1 . El estatocentrismo no es una limitaciónexclusiva d<strong>el</strong> mainstream <strong>de</strong> <strong>la</strong>s R<strong>el</strong>aciones Internacionales. Así, en <strong>la</strong>s visiones dominantes<strong>de</strong> <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias sociales también nos encontramos con<strong>la</strong> enorme influencia d<strong>el</strong> i<strong>de</strong>al d<strong>el</strong> Estado-nación soberano. Distinciones tradicionales o bienestán siendo <strong>de</strong>safiadas o bien -como por ejemplo <strong>la</strong> diferenciación entre <strong>de</strong>recho nacional einternacional- tienen un carácter cada vez más difuso. En <strong>el</strong> presente trabajo hab<strong>la</strong>remos <strong>de</strong> <strong>la</strong>constitucionalización <strong>de</strong> los Tratados, término que supone un <strong>de</strong>safío en toda reg<strong>la</strong> a visionesque consi<strong>de</strong>ran que sólo pue<strong>de</strong>n existir Constituciones en <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> Estado-nación.El estudio <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong> no pue<strong>de</strong> basarse en una serie <strong>de</strong> eslóganes facilones,como “<strong>la</strong> Europa <strong>de</strong> los Merca<strong>de</strong>res”, que reducen hasta <strong>la</strong> caricatura <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia y complejidad<strong>de</strong> esa fascinante construcción l<strong>la</strong>mada UE. Des<strong>de</strong> luego, tampoco ayuda <strong>el</strong> que no faltegente que consi<strong>de</strong>re que <strong>la</strong> forma correcta (y única) <strong>de</strong> construir Europa es <strong>la</strong> <strong>de</strong>cidida por <strong>la</strong>s“cabezas pensantes” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>europea</strong>s. En no pocos casos, <strong>la</strong> crítica contra esaforma <strong>de</strong> construir Europa se ha asimi<strong>la</strong>do casi sin matices con <strong>el</strong> antieuropeísmo. Hay unapluralidad <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> concebir <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración, algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s profundamentedistópicas 2 , y por <strong>el</strong>lo un verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>bate sobre Europa resulta más necesario que nunca.Mi postura es crítica, que no contraria, con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> construcción <strong>europea</strong>.El análisis d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> construcción <strong>europea</strong> en esta investigación tendrá en cuenta dosvariables fundamentales. La primera es <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> neoliberalismo en <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>sinstituciones <strong>europea</strong>s. En este sentido, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración pue<strong>de</strong> ser visto como uncompromiso dinámico -esto es, que evoluciona con <strong>el</strong> tiempo- entre distintos p<strong>la</strong>nteamientosi<strong>de</strong>ológicos. En <strong>la</strong>s primeras etapas d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración era más habitual hacer referenciaa <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un acuerdo básico entre partidos social<strong>de</strong>mócratas y <strong>de</strong>mócratas cristianos(con <strong>el</strong> añadido <strong>de</strong> algunos partidos liberales). En <strong>la</strong> época d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> Estado-social,<strong>la</strong>s nuevas instituciones que se estaban gestando respondían a unos parámetros políticos1Uncetabarrenechea, Javier: “¿Oasis o espejismo? La travesía en <strong>el</strong> <strong>de</strong>sierto <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s R<strong>el</strong>aciones Internacionalesen <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> integración”, Agenda Internacional, Año X, nº 20, 2004, pp. 173-194.2En este punto resulta muy interesante <strong>la</strong> lectura d<strong>el</strong> libro <strong>de</strong> Edgar Morin “Pensar Europa” y en concreto su prólogotitu<strong>la</strong>do “Recuerdos <strong>de</strong> un antieuropeo”, Morin, Edgar: Pensar Europa, Barc<strong>el</strong>ona, Gedisa, 1998, pp. 11-26.116VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboasimi<strong>la</strong>res. Esta aproximación, r<strong>el</strong>evante para <strong>la</strong>s primeras décadas d<strong>el</strong> proceso, resulta cadavez menos satisfactoria para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong>. Bastiaan Van App<strong>el</strong>doorn,en un muy interesante artículo, interpretaba a <strong>la</strong> UE como un compromiso, resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>lucha <strong>de</strong> tres proyectos rivales para construir Europa: <strong>el</strong> neoliberal, <strong>el</strong> neomercantilista y <strong>el</strong>social<strong>de</strong>mócrata 3 . Como veremos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> presente investigación, <strong>el</strong> proyecto neoliberalse ha convertido en <strong>el</strong> dominante, aunque esto no quiere <strong>de</strong>cir que los otros dos seanirr<strong>el</strong>evantes.La segunda variable fundamental en nuestro análisis se refiere a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>ciudadanía en <strong>el</strong> proceso. Por razones a <strong>la</strong>s que nos referiremos más ad<strong>el</strong>ante, <strong>la</strong> integración<strong>europea</strong> ha sido básicamente una construcción <strong>de</strong> élites realizada <strong>de</strong> espaldas a <strong>la</strong> ciudadanía.Probablemente al comienzo d<strong>el</strong> proceso era <strong>la</strong> única opción <strong>de</strong> avanzar en un proyecto vitalpara <strong>la</strong> supervivencia <strong>de</strong> Europa. Hoy en día resulta tan injustificable como insostenible. Elno danés en <strong>el</strong> primer referéndum sobre <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Maastricht ha abierto una saludable<strong>crisis</strong>, aún no cerrada, sobre <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los ciudadanos en <strong>la</strong> UE.En <strong>el</strong> presente trabajo, en primer lugar analizaremos, tras hacer referencia a los logroshistóricos d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración, cómo <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas se han construidobásicamente <strong>de</strong> espaldas a <strong>la</strong> ciudadanía. Posteriormente veremos cómo dicho mod<strong>el</strong>o entraen <strong>crisis</strong> tras los problemas en <strong>la</strong> ratificación d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Maastricht y <strong>la</strong> Unión inicia unperíodo <strong>de</strong> incertidumbre a <strong>la</strong> que intenta respon<strong>de</strong>r con una doble receta: más mercado yofreciendo una mayor, aunque limitada, participación a <strong>la</strong> ciudadanía. Así, en tercer lugaranalizaremos <strong>la</strong> Convención para <strong>la</strong> redacción d<strong>el</strong> Tratado Constitucional como un exc<strong>el</strong>enteejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> apuesta por un aumento (limitado) <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación ciudadana en <strong>el</strong> proceso.Posteriormente, veremos cómo <strong>la</strong> UE entra en una época <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidido apoyo a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong>mercado y nos ocuparemos d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa como un c<strong>la</strong>ro reflejo d<strong>el</strong>predominio d<strong>el</strong> neoliberalismo. En quinto lugar, nos centraremos en <strong>el</strong> estudio d<strong>el</strong> MétodoAbierto <strong>de</strong> Coordinación (MAC) como instrumento c<strong>la</strong>ve en <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agenda <strong>de</strong>Lisboa. En sexto lugar, analizaremos <strong>la</strong> dimensión educativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa paramostrar los riesgos d<strong>el</strong> predominio <strong>de</strong> una lógica <strong>de</strong> mercado en áreas políticas tan sensiblescomo <strong>la</strong> enseñanza y estudiaremos <strong>la</strong> conexión <strong>de</strong> Lisboa con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> Bolonia. Porúltimo, evaluaremos <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> doble <strong>crisis</strong> (d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración y <strong>la</strong> económica)en <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea.2.Logros históricos y una consecuencia in<strong>de</strong>seable: <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración comoproyecto construido <strong>de</strong> espaldas a <strong>la</strong> ciudadaníaLas críticas a <strong>la</strong> actuación presente <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE no supone negar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia histórica d<strong>el</strong>a integración y <strong>de</strong> su gran logro histórico: <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra en Europa. En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong>3En este punto, Van App<strong>el</strong>doorn muestra una visión escéptica d<strong>el</strong> potencial “contrahegemónico” (en c<strong>la</strong>ve gramsciana)d<strong>el</strong> proyecto social<strong>de</strong>mócrata. Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: “Transnationalization and the Restructuring of Europe´sSocioeconomic Or<strong>de</strong>r: Social Forces in the Construction of ‘Embed<strong>de</strong>d Neoliberalism’”, International Journal ofPolitical Economy, Vol. 28, No. 1, Spring, 1998, pp. 12-53.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9117


Javier Uncetabarrenechea Larrabei<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un conflicto a gran esca<strong>la</strong> en nuestro Continente tan sólo parece tener cabida en <strong>el</strong>terreno <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciencia ficción. En efecto, casi nadie concibe <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que los principalespaíses europeos vu<strong>el</strong>van a enfrentarse entre sí en un campo <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historiahan surgido una serie <strong>de</strong> autores y <strong>de</strong> proyectos que querían <strong>de</strong>sterrar <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong> nuestroContinente. Ahora bien, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una Europa unida resultaba sumamente difíciltras un conflicto como <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial; que <strong>de</strong>jó no sólo una enorme <strong>de</strong>strucciónmaterial, sino que también nos legó una pesada herencia <strong>de</strong> odio entre los pueblos europeosque dificultaba cualquier posibilidad <strong>de</strong> trabajo en común. Bajo estas premisas, se podríapensar que <strong>el</strong> surgimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas instituciones comunitarias en los años posteriores a <strong>la</strong>Segunda Guerra Mundial -vista <strong>la</strong> triste experiencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Naciones- no era sinootro proyecto utópico más <strong>de</strong>stinado a fracasar. Y sin embargo, esta vez se logró un objetivoperseguido durante siglos. ¿Cuáles fueron <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> su éxito?El diagnóstico fue c<strong>la</strong>ro: una visión absoluta <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía estatal, junto con un nacionalismoexacerbado cuidadosamente impulsado durante algo más <strong>de</strong> un siglo, llevó a Europa al<strong>de</strong>sastre. Establecida ya <strong>la</strong> causa principal, había que buscar una solución ya que <strong>la</strong> Historia<strong>de</strong>mostraba que no bastaba con <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones voluntaristas para evitar <strong>la</strong> guerra.La solución propuesta fue tremendamente audaz y ambiciosa: compartir soberanía en <strong>el</strong>marco <strong>de</strong> una organización supranacional. La aprobación en primer lugar d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comunidad Europea d<strong>el</strong> Carbón y d<strong>el</strong> Acero (TCECA) no fue casual. La creación <strong>de</strong> una AltaAutoridad supranacional en un sector tan íntimamente ligado a <strong>la</strong> producción armamentísticacontribuyó a hacer realidad esa afirmación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Schuman por <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> guerraentre Francia y Alemania sería “no ya impensable, sino materialmente imposible” 4 .El éxito d<strong>el</strong> TCECA impulsó <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> un proyecto mucho más ambicioso: <strong>la</strong> creación<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Europea <strong>de</strong> Defensa (CED). Su fracaso en 1954 <strong>de</strong>bido al rechazo<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional Francesa p<strong>la</strong>nteó una cuestión c<strong>la</strong>ve para <strong>el</strong> futuro d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong>integración. Sin cumplirse una década <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> finalización d<strong>el</strong> conflicto más sangriento y<strong>de</strong>structivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia, <strong>la</strong> cesión <strong>de</strong> soberanía en <strong>el</strong> terreno d<strong>el</strong> carbón y <strong>el</strong> acero era un malmenor aceptable para muchos políticos y ciudadanos. Sin embargo, <strong>el</strong> ambicioso avance en<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración propuesto por <strong>la</strong> CED no lo era bajo ningún concepto. La respuestapara superar esta oposición fue, como es bien sabido, <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> un enfoque funcionalistaque se p<strong>la</strong>smó en <strong>la</strong> aprobación d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Económica Europea (TCEE).En un momento crítico en <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Europa una pequeña élite p<strong>la</strong>nteó una solución-compartir soberanía en <strong>el</strong> seno <strong>de</strong> una organización supranacional- que difícilmente podríaser aceptada por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía. En <strong>la</strong> actualidad, cuando <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> compartirsoberanía no es concebida como una contradicción en términos, es <strong>de</strong> justicia reconocer <strong>la</strong>audacia y valentía <strong>de</strong> unos pocos visionarios:A comienzos <strong>de</strong> los años cincuenta, pocos indicios <strong>de</strong>jaban presagiaruna creación rápida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas. La <strong>de</strong>cepción provocada4El texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Schuman está incluida en, Truyol, Antonio: La integración <strong>europea</strong>. Análisis históricoinstitucionalcon textos y documentos. Vol. I. Génesis y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Europea (1951-1979), Madrid,Tecnos, 1999, p. 175.118VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboapor <strong>la</strong> incapacidad d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Europa para materializar <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong>unión <strong>europea</strong> coinci<strong>de</strong> con una <strong>crisis</strong> económica caracterizada por <strong>la</strong> penuriaenergética y <strong>la</strong> sobreproducción <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nada d<strong>el</strong> acero. Sólo una voluntadpolítica fuerte en <strong>la</strong> que basar una propuesta que respondiera a necesida<strong>de</strong>sreales estaba capacitada para volver a entr<strong>el</strong>azar los dispersos hilos <strong>de</strong> losintereses nacionales, a menudo contradictorios, <strong>de</strong> los países europeos.La chispa surgió d<strong>el</strong> encuentro entre un visionario político pragmático,Robert Schuman, y un creador <strong>de</strong> sinergias dotado <strong>de</strong> una imaginacióntecnofuncional 5 , Jean Monnet. Gracias a su co<strong>la</strong>boración, <strong>la</strong> intención políticatomará <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una propuesta concreta que llevará a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>primera Comunidad Europea 6 .La audacia y ambición <strong>de</strong> estos visionarios contribuyeron a que en <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong> guerraentre los principales países europeos sea no sólo impensable, sino materialmente imposible 7 .Sin embargo, los avances en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración en estos años críticos tuvieron unaconsecuencia profundamente in<strong>de</strong>seable: <strong>la</strong> élite que impulsó <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración seacostumbró a huir <strong>de</strong> toda forma <strong>de</strong> participación activa y consciente <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, quese juzgaba p<strong>el</strong>igrosa para <strong>la</strong> supervivencia <strong>de</strong> un proyecto vital para Europa. Lo que podíaser una medida coyuntural justificada por <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> dar una respuesta a una situacióncrítica <strong>de</strong>generó en un método tecnocrático <strong>de</strong> construcción <strong>europea</strong>. El ejemplo más notabl<strong>el</strong>o encontramos en <strong>el</strong> proceso que llevó a <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitucionalización <strong>de</strong> losTratados.El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración a través d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho nos permite compren<strong>de</strong>r uno <strong>de</strong> losaspectos más interesantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> construcción <strong>europea</strong>: <strong>la</strong> constitucionalización<strong>de</strong> los Tratados. El Tribunal <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas (TJCE)estableció, mediante una serie <strong>de</strong> sentencias dictadas en <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los sesenta y <strong>de</strong> lossetenta, una serie <strong>de</strong> doctrinas, principalmente <strong>la</strong> d<strong>el</strong> efecto directo y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> supremacía,que fijaron <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación entre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho comunitario y <strong>el</strong> <strong>de</strong> los Estados miembros. El últimopaso lo dio <strong>el</strong> TJCE cuando en una sentencia <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1986 afirmó que “<strong>la</strong> ComunidadEconómica Europea es una comunidad <strong>de</strong> Derecho, en <strong>la</strong> medida en que ni sus Estadosmiembros ni sus instituciones pue<strong>de</strong>n sustraerse al control <strong>de</strong> <strong>la</strong> conformidad <strong>de</strong> sus actoscon <strong>la</strong> carta constitucional fundamental que constituye <strong>el</strong> Tratado” 8 .La aceptación <strong>de</strong> una jurispru<strong>de</strong>ncia comunitaria que consagraba <strong>la</strong> constitucionalización<strong>de</strong> los Tratados no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un hecho sorpren<strong>de</strong>nte, sobre todo si tenemos en cuenta que <strong>la</strong>s5La cursiva es mía. Con <strong>el</strong>lo quiero recalcar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones más curiosas que he leído sobre <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> JeanMonnet.6Sidjanski, Dusan: El futuro fe<strong>de</strong>ralista <strong>de</strong> Europa. De los orígenes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Europea a <strong>la</strong> Unión Europea,Barc<strong>el</strong>ona, Ari<strong>el</strong>, 1998, p. 57.7Para un exhaustivo e interesante análisis d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong> en <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictosetnonacionales en Europa, ver Filibi, Igor: La Unión política como marco <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos etnonacionaleseuropeos: un enfoque comparado, Leioa, Servicio Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad d<strong>el</strong> País Vasco, 2007.8La cursiva es mía. “Partí écologiste ‘Les Verts’ contra Par<strong>la</strong>mento Europeo” (Asunto 294/83), Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>Jurispru<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> Tribunal, 1986, p. 1365 (sentencia <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1986).VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9119


Javier Uncetabarrenechea Larrabedoctrinas que <strong>la</strong> hicieron posible, <strong>la</strong> supremacía y <strong>el</strong> efecto directo d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho comunitario,no se afirmaban explícitamente en los Tratados y fueron establecidas por <strong>el</strong> mismo TJCE enuna serie <strong>de</strong> sentencias. Ahora bien, cabe preguntarse si surgió <strong>de</strong> forma causal o si, en mayoro menor medida, se trató <strong>de</strong> un proceso p<strong>la</strong>nificado.La segunda hipótesis resulta, a mi juicio, <strong>la</strong> más p<strong>la</strong>usible. Un indicio interesante enesta dirección lo aporta Walter Hallstein, ex presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea durantecasi una década (1958-1967), en su un libro “La Europa inacabada. Experiencia y conocimiento<strong>de</strong> Europa” escrito en 1969; unos pocos años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> tener que <strong>de</strong>jar al cargocomo consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tormenta causada por <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sil<strong>la</strong> Vacía. El libro en sítiene <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong>s reflexiones sobre Europa <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los principales arquitectosd<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración, pero resultan especialmente interesantes sus i<strong>de</strong>as sobre <strong>el</strong>pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho en un libro escrito, recordémoslo, en un momento en que <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>nciaque constitucionalizaría los Tratados estaba dando sus primeros pasos. Así, afirmó conrotundidad que <strong>la</strong> Comunidad “es una creación d<strong>el</strong> Derecho. He aquí <strong>la</strong> innovación querepresenta, comparada con antiguos intentos para unificar Europa. No se emplea, comorecurso, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r ni <strong>la</strong> subyugación, sino una fuerza cultural e int<strong>el</strong>ectual: <strong>el</strong> Derecho. Lamajestuosidad d<strong>el</strong> Derecho <strong>de</strong>be crear lo que no pudieron hacer durante siglos <strong>la</strong> sangre ni<strong>el</strong> hierro” 9 .El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración a través d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho nos muestra cómo, en <strong>la</strong> mayoría d<strong>el</strong>os casos, <strong>la</strong> Comisión Europea y <strong>el</strong> TJCE han ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> facilitar <strong>el</strong>proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>. En 1969 Walter Hallstein tenía c<strong>la</strong>ro <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>stacado qu<strong>el</strong>a integración a través d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho en general, y <strong>el</strong> Tribunal <strong>de</strong> Justicia en particu<strong>la</strong>r, iba ajugar en <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> Europa:Cuando creamos <strong>el</strong> Tribunal Europeo nos animó una ambiciosa intención:coronar <strong>la</strong> estructura constitucional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad con un Tribunal Supremoque fuera órgano constitucional en <strong>el</strong> sentido más puro <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, un tribunalsemejante a <strong>la</strong> Supreme Court americana en su época floreciente, cuando <strong>la</strong>presidía <strong>el</strong> chief justice John Marshall, bajo cuya dirección <strong>la</strong> Constituciónestadouni<strong>de</strong>nse, apenas esbozada documentalmente, ganó contenido y firmezaen <strong>la</strong> práctica forense. Nosotros no nos l<strong>la</strong>mamos a engaño. El <strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong> nuestra Comunidad es inconcebible sin lo objetivo y lo esc<strong>la</strong>recedor, sinlo conciso y lo prec<strong>la</strong>ro; en suma, sin <strong>la</strong>s funciones orientadoras <strong>de</strong> nuestroTribunal 10 .El consi<strong>de</strong>rable obstáculo que suponía <strong>la</strong> no inclusión <strong>de</strong> referencias a <strong>la</strong> supremacía y <strong>el</strong>efecto directo en los Tratados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas fue superado gracias a un ingeniosoy original mecanismo que aparecía en <strong>el</strong> artículo 177 d<strong>el</strong> TCEE. En efecto, <strong>la</strong> cuestiónprejudicial permite al juez nacional <strong>la</strong> posibilidad, siempre que se p<strong>la</strong>ntee una cuestión r<strong>el</strong>ativa9Hallstein, Walter: La Europa inacabada. Experiencia y conocimiento <strong>de</strong> Europa, Barc<strong>el</strong>ona, P<strong>la</strong>za & Janés, 1971, p.39.10Ibid., p. 44.120VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboaa <strong>la</strong> interpretación d<strong>el</strong> Tratado o a <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones comunitarias, <strong>de</strong>suspen<strong>de</strong>r <strong>el</strong> procedimiento y solicitar una <strong>de</strong>cisión pr<strong>el</strong>iminar al Tribunal <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong> <strong>la</strong>sComunida<strong>de</strong>s Europeas sobre <strong>la</strong> interpretación a<strong>de</strong>cuada d<strong>el</strong> Tratado. Una vez que <strong>el</strong> TJCEse ha pronunciado, <strong>el</strong> juez nacional dictará <strong>la</strong> sentencia. Si <strong>el</strong> tribunal en cuestión es <strong>el</strong> <strong>de</strong>última instancia, <strong>el</strong> artículo 177 establecía que “dicho órgano estaría obligado a someter <strong>la</strong>cuestión al Tribunal <strong>de</strong> Justicia”.En teoría, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> los individuos al Tribunal <strong>de</strong> Justicia secircunscribían a los estrechos límites seña<strong>la</strong>dos en <strong>el</strong> párrafo cuarto d<strong>el</strong> artículo 173d<strong>el</strong> TCEE, según <strong>el</strong> cual “toda persona física o jurídica podrá interponer, en <strong>la</strong>s mismascondiciones, recurso contra <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que sea <strong>de</strong>stinataria y contra <strong>la</strong>s<strong>de</strong>cisiones que, aunque revistan <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un reg<strong>la</strong>mento o <strong>de</strong> una <strong>de</strong>cisión dirigidaa otra persona, le afecten directa o individualmente”. En <strong>la</strong> práctica, <strong>el</strong> mismo Tribunal<strong>de</strong> Justicia mostró una interpretación restrictiva a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> utilizar <strong>el</strong> artículo 173, quetenía <strong>el</strong> potencial <strong>de</strong> consolidarse como un instrumento capaz <strong>de</strong> frenar <strong>la</strong> acción d<strong>el</strong>a Comunidad, y <strong>la</strong> cuestión prejudicial fue <strong>la</strong> principal vía <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> los litigantesindividuales al TJCE.La aplicación <strong>de</strong> este ingenioso mecanismo dificultó consi<strong>de</strong>rablemente <strong>el</strong> incumplimiento,por parte <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos <strong>de</strong> un Estado miembro, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong>rivadas<strong>de</strong> su pertenencia a <strong>la</strong> Comunidad Europea 11 . La cuestión prejudicial permite que litigantesindividuales (ya sean ciudadanos, empresas o grupos <strong>de</strong> interés) presenten sus recursos entribunales nacionales en los que solicitan <strong>la</strong> aplicación en su beneficio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligacionescomunitarias en contra <strong>de</strong> alguna autoridad pública <strong>de</strong> su país. Al final d<strong>el</strong> proceso, dictasentencia un tribunal nacional y resulta difícil que un gobierno pague <strong>el</strong> tremendo costepolítico <strong>de</strong>rivado d<strong>el</strong> incumplimiento <strong>de</strong> dicha sentencia. En este sentido, <strong>el</strong> alto grado <strong>de</strong>co<strong>la</strong>boración d<strong>el</strong> TJCE con los tribunales nacionales, sobre todo con los inferiores, fue un<strong>el</strong>emento c<strong>la</strong>ve en <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión prejudicial 12 .La aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitucionalización <strong>de</strong> los Tratados, por muy int<strong>el</strong>igente que fuera <strong>la</strong>p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> proceso, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un hecho sorpren<strong>de</strong>nte en <strong>el</strong> que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>estrecha co<strong>la</strong>boración d<strong>el</strong> Tribunal y <strong>la</strong> Comisión Europea, al menos dos factores jugaron unpap<strong>el</strong> c<strong>la</strong>ve. El primero fue <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> una visión i<strong>de</strong>alizada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho consi<strong>de</strong>rado comoun ámbito situado fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> política y en <strong>el</strong> que los tribunales <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n <strong>de</strong> forma neutra yracional 13 . El <strong>de</strong>recho actuó en este caso como una máscara y un escudo <strong>de</strong> una postura políticac<strong>la</strong>ramente favorable al proceso <strong>de</strong> integración, protegido por dicha visión i<strong>de</strong>alizada 14 .En este sentido, <strong>la</strong> comunidad legal <strong>europea</strong> (abogados, jueces y profesores) jugó un pap<strong>el</strong>muy r<strong>el</strong>evante al justificar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor d<strong>el</strong> Tribunal, negar su impulso político a favor d<strong>el</strong> proceso11Alter, Karen J.: “Who Are the ‘Masters of the Treaty’?: European Governments and the European Court of Justice”,International Organization, Vol. 52, No. 1, Winter, 1998, pp. 126-135; Weiler, Joseph H.H.: “A Quiet Revolution:The European Court of Justice and Its Interlocutors”, Comparative Political Studies, Vol. 26, No. 4, January, 1994, p.515.12Burley, Anne-Marie & Mattli, Walter: “Europe Before the Court: A Political Theory of Legal Integration”, InternationalOrganization, Vol. 47, No. 1, Winter, 1993, pp. 62-67; Weyler, Joseph H.H.: Op. cit., pp. 518-523.13Weyler, Joseph H.H.: Op. cit., p. 525.14Burley, Anne-Marie & Mattli, Walter: Op. cit., pp. 72-73.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9121


Javier Uncetabarrenechea Larrabe<strong>de</strong> integración o seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> efecto directo y <strong>la</strong> supremacía d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho comunitario erandoctrinas lógicamente necesarias 15 .El segundo factor fue <strong>la</strong> hábil utilización <strong>de</strong> los distintos horizontes temporales que habitualmentesu<strong>el</strong>en manejar los jueces (y en este caso los altos funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ComisiónEuropea) y los políticos. Tal y como ha seña<strong>la</strong>do Karen Alter, los jueces, con una perspectivatemporal mucho más amplia, piensan a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y su objetivo es conseguir <strong>la</strong> construccióny consolidación <strong>de</strong> doctrinas legales. El Tribunal pue<strong>de</strong> establecer en una sentenciauna doctrina polémica como principio general en un caso <strong>de</strong> gran sensibilidad política, peroen no pocas ocasiones tiene <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong> encontrar, a veces <strong>de</strong> forma muy discutible,un motivo por <strong>el</strong> cual esa doctrina no es aplicable en ese caso concreto. Con <strong>el</strong>lo, ofreceal político medio, más pendiente d<strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, un triunfo y así se reduce o incluso seevitan hipotéticas reacciones muy negativas a dicha jurispru<strong>de</strong>ncia. El Tribunal <strong>de</strong> Justicia,casi siempre con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, consigue su objetivo al afirmar dicho principiogeneral. Si no hay <strong>de</strong>masiadas protestas, <strong>el</strong> Tribunal aplicará plenamente dicha doctrina ensentencias posteriores 16 . En <strong>de</strong>finitiva, en este proceso <strong>la</strong> Comisión y <strong>el</strong> Tribunal, unidospor una postura favorable d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración, co<strong>la</strong>boran estrechamente en muchasocasiones 17 .La cuestión prejudicial ha otorgado un pap<strong>el</strong> a <strong>la</strong> ciudadanía en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> constitucionalización.Sin embargo, se trata <strong>de</strong> una participación limitada, en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> loscasos orientada a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> un beneficio económico y que ha servido, en <strong>la</strong> medida enque se ha consolidado <strong>la</strong> constitucionalización <strong>de</strong> los Tratados, para crear una constitucióneconómica para Europa. Este proceso ha ayudado a crear una estructura institucional queprima <strong>la</strong> integración negativa y un enfoque liberalizador, y dificulta <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> acciones<strong>de</strong> integración positiva 18 . La acción liberalizadora fomentada por <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> TJCEtiene un carácter obligatorio mientras que, durante mucho tiempo, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> adoptarmedidas correctoras era casi imposible por <strong>la</strong> exigencia <strong>de</strong> unanimidad d<strong>el</strong> Consejo. Inclusoahora, con <strong>la</strong> extensión <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría cualificada, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un proceso difícil y siguesiendo necesario un amplio consenso 19 .El proceso <strong>de</strong> constitucionalización <strong>de</strong> los Tratados pasó, durante mucho tiempo, <strong>de</strong>sapercibidono sólo para prácticamente toda <strong>la</strong> ciudadanía <strong>europea</strong>, sino que amplios sectores<strong>de</strong> <strong>la</strong> política y d<strong>el</strong> mundo académico (incluso especialistas en <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong> <strong>de</strong>disciplinas no jurídicas) ignoraron <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia d<strong>el</strong> proceso. Una importante parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadaníaempezó a ser consciente <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación cuando una única sentencia, <strong>el</strong> archifamosocaso Bosman, revolucionó <strong>el</strong> <strong>de</strong>porte profesional en Europa.En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> constitucionalización <strong>de</strong> los Tratados y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ativamente escasa oposiciónque <strong>de</strong>spertó en los círculos políticos, académicos e int<strong>el</strong>ectuales europeos, nosmuestra con c<strong>la</strong>ridad hasta dón<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> llegar a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> construir un proyecto po-15Burley, Anne-Marie & Mattli, Walter: Op. cit., pp. 60-70 ; Weyler, Joseph H.H.: Op. cit., pp. 528-531.16Alter, Karen: Op. cit., pp. 130-133.17Alter, Karen: Op. cit., p. 131; Burley, Anne-Marie & Mattli, Walter: Op. cit., p. 71.18Scharpf, Fritz: Gobernar en Europa. ¿Eficaz y <strong>de</strong>mocráticamente?, Madrid, Alianza, 2000, pp. 64-96.19Ibid., p. 86.122VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboalítico <strong>de</strong> espaldas a <strong>la</strong> ciudadanía en socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas. A mi juicio, dicho procesonos muestra con c<strong>la</strong>ridad los p<strong>el</strong>igros en c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>mocrática <strong>de</strong> una integración <strong>europea</strong>construida por élites, y en <strong>el</strong> que <strong>la</strong> ciudadanía no juega prácticamente ningún pap<strong>el</strong>r<strong>el</strong>evante.3.Plenitud y <strong>crisis</strong> d<strong>el</strong> método tecnocrático: d<strong>el</strong> Acta Única Europea a <strong>la</strong> difícil ratificaciónd<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> MaastrichtLas Comunida<strong>de</strong>s Europeas entraron en una fase <strong>de</strong> estancamiento <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>Sil<strong>la</strong> Vacía en 1966 y, para superar está situación, se apostó por avanzar en <strong>la</strong> integracióneconómica. En un momento <strong>de</strong> recesión general y altas tasas <strong>de</strong> paro en todo <strong>el</strong> Continente,<strong>la</strong> consecución d<strong>el</strong> Mercado Interior se p<strong>la</strong>nteó como <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> superar los problemas <strong>de</strong>competitividad <strong>de</strong> Europa. El Acta Única Europea (AUE), aprobada en febrero <strong>de</strong> 1986, fueuna reforma <strong>de</strong> los Tratados cuyo objetivo principal era <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un Mercado Único,antes d<strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1993, que garantizaría <strong>la</strong> libre circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> personas, servicios,mercancías y capitales. En <strong>el</strong> Acta Única Europea se rompió <strong>la</strong> norma casi general <strong>de</strong> toma<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones por unanimidad en <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Ministros con <strong>la</strong> introducción d<strong>el</strong> procedimiento<strong>de</strong> cooperación. L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> atención que <strong>el</strong> AUE fuera aceptada en una Europa en <strong>la</strong> queexistían importantes gobiernos y lí<strong>de</strong>res políticos extremadamente críticos (con <strong>el</strong> gobiernobritánico presidido por Margaret Thatcher a <strong>la</strong> cabeza) a cualquier cesión <strong>de</strong> soberanía a <strong>la</strong>sinstituciones <strong>europea</strong>s.En este punto me parece importante recordar <strong>la</strong> interesante apreciación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que hab<strong>la</strong>mosen <strong>la</strong> introducción, d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong> como un compromiso dinámico resultante<strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> tres proyectos rivales: neoliberal, neomercantilista y social<strong>de</strong>mócrata 20 .La confrontación entre <strong>el</strong> primer y tercer proyecto en <strong>el</strong> seno <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>europea</strong> yaha sido analizada en varios trabajos y no necesita gran<strong>de</strong>s explicaciones 21 . El neoliberalismoapuesta por <strong>la</strong> liberalización, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> los mercados a <strong>la</strong> competenciano <strong>europea</strong> como receta para superar <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>. El social<strong>de</strong>mócrata condicionaba <strong>el</strong> nuevo mercadointerior a impulsar <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> una Europa Unida que ofrecería mayores posibilida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> proteger <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado mod<strong>el</strong>o social europeo. El neomercantilismo, tal y como lo concibeBastiaan Van Ap<strong>el</strong>doorn, sí necesita una explicación un poco más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da. Dicho proyectofue impulsado por sectores empresariales no <strong>de</strong>masiado confiados en <strong>la</strong>s bonda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> unaglobalización concebida como apertura <strong>de</strong> los mercados a <strong>la</strong> competencia global y que veíancon buenos ojos un regionalismo <strong>de</strong>fensivo, y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un mercado único en <strong>el</strong> que <strong>la</strong>industria <strong>europea</strong> pudiera prosperar. En general, cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> neomercantilismo com-20Para ver una explicación más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> estos tres proyectos, ver Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: Op. cit., pp. 17-24.21Dicho conflicto ha sido analizado en diversos trabajos, aunque en no pocas ocasiones con otros nombres. Así, porejemplo, ha sido <strong>de</strong>scrito como una pugna entre <strong>el</strong> neoliberalismo y los partidarios d<strong>el</strong> capitalismo regu<strong>la</strong>do: Hooghe,Liesbet y Marks, Gary: “Una politeya en formación: pugnas sobre <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong>”, L<strong>la</strong>mazares, Iván y Reinares,Fernando (Eds.): Aspectos políticos y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong>, Valencia, Tirant lo B<strong>la</strong>nch, 1999, pp.13-46.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9123


Javier Uncetabarrenechea Larrabepartía, al menos parcialmente, con <strong>el</strong> proyecto neoliberal <strong>el</strong> impulso <strong>de</strong> políticas tales como<strong>la</strong> reducción d<strong>el</strong> Estado d<strong>el</strong> Bienestar o <strong>la</strong> flexibilidad en <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral. Su diferenciafundamental era <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> compromiso ante <strong>la</strong> competencia exterior; ambos apostabanpor reducir <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas pero les separaba su posturasobre <strong>la</strong> barrera a los competidores no europeos. En <strong>de</strong>finitiva, se trataba <strong>de</strong> un <strong>de</strong>bate entreneoliberales y “europroteccionistas” 22 .¿Cómo lograr un acuerdo entre estos tres proyectos? ¿Cómo conseguir conciliar enun único texto <strong>la</strong>s posturas <strong>de</strong> gobiernos favorables al proceso <strong>de</strong> integración con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>otros totalmente opuestos a cualquier cesión <strong>de</strong> soberanía? El Acta Única Europea fuefruto <strong>de</strong> un <strong>la</strong>borioso proceso negociador en cuyo éxito, como ocurrió posteriormente con<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Maastricht, Jacques D<strong>el</strong>ors, presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, jugó un pap<strong>el</strong> muyimportante.La aprobación d<strong>el</strong> AUE conllevaba <strong>la</strong> introducción d<strong>el</strong> procedimiento <strong>de</strong> cooperación ysuponía <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma, casi general, <strong>de</strong> <strong>la</strong> exigencia <strong>de</strong> unanimidad d<strong>el</strong> Consejo en<strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. Este hecho, aunque sólo se aplicara a lo necesario para <strong>la</strong> creación d<strong>el</strong>Mercado Único para <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1993, sonaba bien para los partidarios <strong>de</strong> profundizaren <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración. La oposición <strong>de</strong> Margaret Thatcher fue superada al convencer<strong>la</strong>que se trataba <strong>de</strong> un mal menor (y limitado a lo económico) necesario para avanzar en <strong>la</strong>redirección d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong> hacia <strong>la</strong>s recetas d<strong>el</strong> mercado. Ahora bien,como hemos seña<strong>la</strong>do anteriormente, <strong>el</strong> proyecto neoliberal era <strong>el</strong> que más peso tenía en dichaépoca pero los otros dos (<strong>el</strong> neomercantil y <strong>el</strong> social<strong>de</strong>mócrata) distaban mucho <strong>de</strong> ser insignificantes.En concreto, los sectores inicialmente más hostiles hacia <strong>el</strong> giro hacia <strong>la</strong>s políticasd<strong>el</strong> mercado que suponía <strong>el</strong> AUE tan sólo podrían aceptarlo si se aceptaba <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong> queun avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración económica necesitaba <strong>de</strong> una profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong>cohesión. La exigencia <strong>de</strong> unanimidad para <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> los Tratados favoreció qu<strong>el</strong>os sectores neoliberales tuvieran que aceptar <strong>el</strong> avance en dichas políticas:… <strong>la</strong> unanimidad, <strong>el</strong> consentimiento <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los participantes, es <strong>la</strong>más alta barrera contra <strong>el</strong> cambio. Pero con <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> unanimidad abre <strong>la</strong> puertaa acuerdos globales urdidos para <strong>el</strong> beneficio <strong>de</strong> cada gobierno nacional. Losneoliberales han tenido que aceptar <strong>la</strong>s reformas que suponían regu<strong>la</strong>ciónpositiva y redistribución a cambio d<strong>el</strong> consentimiento <strong>de</strong> todos los gobiernosnacionales a <strong>la</strong> liberalización. Uno <strong>de</strong> los resultados ha sido <strong>la</strong> política <strong>de</strong>cohesión, una pieza central d<strong>el</strong> capitalismo regu<strong>la</strong>do en Europa 23 .La consecuencia fue <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> una política <strong>europea</strong> <strong>de</strong> cohesión <strong>de</strong> un alcance y r<strong>el</strong>evanciamínima al <strong>de</strong>sarrollo, tras <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> los Fondos Estructurales que se aprobó en 1988,a una política <strong>de</strong> cohesión con mayores ambiciones y dotación presupuestaria. La reformafue diseñada en gran medida en c<strong>la</strong>ve regional, buscando <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sequilibrios22Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: Op. cit., pp. 19-21.23Hooghe, Liesbet y Marks, Gary: Op. cit., p. 39.124VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboaterritoriales. Así, <strong>el</strong> resultado fue que, por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> nuevo sistema ofrecía a <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>ssubestatales una participación (limitada) en <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y se forzó “a los actorespúblicos a niv<strong>el</strong> europeo, nacional o subnacional a co<strong>la</strong>borar con los actores privados” 24 .El éxito d<strong>el</strong> AUE, más una serie <strong>de</strong> hechos políticos <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n como <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong>Guerra Fría y <strong>la</strong> consiguiente perspectiva <strong>de</strong> una Europa que, a medio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, incluyeraa <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países d<strong>el</strong> extinto bloque d<strong>el</strong> Este, hizo evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una profundareforma que avanzara en <strong>la</strong> integración en c<strong>la</strong>ve explícitamente política. La dimisión<strong>de</strong> Margaret Thatcher en 1990 al<strong>la</strong>nó obstáculos en esta dirección. El proceso negociador,al igual que sucedió con <strong>el</strong> AUE, fue extremadamente duro y complejo. Los sectores partidariosd<strong>el</strong> avance d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración tenían motivos para estar satisfechos. A losconservadores británicos, ya sin Thatcher pero nada proclives a reforzar <strong>la</strong>s competencias d<strong>el</strong>as instituciones comunitarias, se les compensó con avances sustanciales en <strong>la</strong> integracióneconómica y un nuevo salto cualitativo en <strong>el</strong> giro <strong>de</strong> <strong>la</strong> futura Unión Europea hacia <strong>la</strong>s políticas<strong>de</strong> mercado, y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> quedarse fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> futura moneda única <strong>europea</strong>. ElTratado <strong>de</strong> Maastricht respon<strong>de</strong> en este sentido al predominio int<strong>el</strong>ectual d<strong>el</strong> neoliberalismoen <strong>el</strong> contexto internacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los ochenta y en <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> los noventa.La compensación por <strong>el</strong> enorme giro hacia <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, y que impidió<strong>el</strong> veto principalmente <strong>de</strong> los países d<strong>el</strong> Sur <strong>de</strong> Europa, vino con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un importanteinstrumento, que se uniría a los Fondos Estructurales, para corregir los <strong>de</strong>sequilibriosterritoriales en <strong>la</strong> Unión: los Fondos <strong>de</strong> Cohesión 25 .El esquema <strong>de</strong> concesiones mutuas que hemos observado en <strong>el</strong> proceso negociadorque dio origen al AUE y <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea (TUE) se transformó en los añossiguientes en un dominio todavía más intenso d<strong>el</strong> proyecto neoliberal. Dicha evolución (omás bien involución) se explica al menos por tres razones. La primera es que <strong>el</strong> enormeavance en <strong>la</strong> integración económica ha reducido <strong>el</strong> margen <strong>de</strong> autonomía <strong>de</strong> los paísesmás pobres para presionar a los más ricos y conseguir mayores avances en <strong>la</strong>s políticas<strong>de</strong> cohesión. Los partidarios más extremos d<strong>el</strong> libre mercado ya han consolidado, con<strong>el</strong> Mercado Único y <strong>la</strong> Unión Económica y Monetaria (UEM), los <strong>el</strong>ementos c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong>su agenda política y, por consiguiente, tienen menores incentivos para ofrecer compensacionesverda<strong>de</strong>ramente r<strong>el</strong>evantes a los sectores más críticos con los p<strong>la</strong>nteamientosneoliberales. Si a esto le unimos que <strong>la</strong>s líneas básicas y <strong>la</strong> dotación presupuestaria d<strong>el</strong>os Fondos Estructurales y d<strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Cohesión tienen que ser negociados cada pocosaños, <strong>la</strong> presión que supone (sobre todo para los países contribuyentes netos al presupuestocomunitario) <strong>el</strong> establecimiento <strong>de</strong> un límite d<strong>el</strong> 3% al déficit público en los criterios <strong>de</strong>convergencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> UEM, nos encontramos con que los partidarios d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> losmecanismos que favorecen <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrios territoriales estén perdiendoterreno 26 . En segundo lugar, a partir <strong>de</strong> que Jacques D<strong>el</strong>ors <strong>de</strong>jó su cargo <strong>de</strong> Presi<strong>de</strong>nte24Hooghe, Liesbet: “La política <strong>de</strong> cohesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y los mod<strong>el</strong>os enfrentados <strong>de</strong> capitalismo”, L<strong>la</strong>mazares,Iván y Reinares, Fernando (Eds.): Aspectos políticos y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong>, Valencia, Tirant loB<strong>la</strong>nch, 1999, pp. 204-205.25Hooghe, Liesbet y Marks, Gary: Op. cit., p. 32.26Hooghe, Liesbet: Op. cit., pp. 209-210.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9125


Javier Uncetabarrenechea Larrabe<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, sus distintos sucesores y <strong>la</strong> Comisión Europea en su conjunto ha idoadoptando una agenda política cada vez más influida por <strong>el</strong> proyecto neoliberal. Por último,<strong>la</strong> Comisión Europea, en un contexto <strong>de</strong> presupuestos limitados, se encuentra en uncontexto más a<strong>de</strong>cuado para adoptar medidas regu<strong>la</strong>torias que para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r costososinstrumentos <strong>de</strong> cohesión:… los instrumentos <strong>de</strong> política pública <strong>de</strong> los que dispone <strong>la</strong> ComisiónEuropea y <strong>la</strong>s restricciones <strong>de</strong> competencias y <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisiónimpuestos por <strong>la</strong> soberanía <strong>de</strong> los Estados miembro implican que <strong>la</strong> Comisiónpue<strong>de</strong> ser eficaz a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> promover <strong>la</strong> liberalización d<strong>el</strong> mercado perono a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>r <strong>la</strong> política social o <strong>de</strong> empleo a niv<strong>el</strong> europeo (…).Por contra, <strong>la</strong> Comisión ha progresado poco en sus esfuerzos por fomentarinversiones masivas <strong>de</strong> infraestructuras en <strong>el</strong> transporte transeuropeo comomedio para crear empleo, en gran parte <strong>de</strong>bido a que carece <strong>de</strong> autoridadpara movilizar los enormes recursos financieros que se requieren. Allídon<strong>de</strong> existen recursos significativos para fomentar <strong>la</strong> cohesión -los fondosestructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad- estos recursos han funcionado muchomás como pago co<strong>la</strong>teral para ‘comprar’ <strong>la</strong> inserción al mercado único d<strong>el</strong>os Estados miembros más pobres que como distribuidor más extenso <strong>de</strong>oportunida<strong>de</strong>s económicas entre individuos, grupos o regiones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> losEstados miembro. Por otra parte, estos recursos son escasos en comparacióncon los enormes fondos que podrían <strong>de</strong>dicar <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong> losEstados miembro a objetivos regionales o sociales <strong>de</strong> no existir <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ciónrestrictiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad 27 .El Tratado <strong>de</strong> Maastricht estaba <strong>de</strong>stinado a ser, y en gran medida así ha sido, <strong>la</strong> granobra d<strong>el</strong> método tecnocrático para construir Europa. Los criterios <strong>de</strong> convergencia y <strong>el</strong>Pacto <strong>de</strong> Estabilidad encajan plenamente <strong>de</strong>ntro un contexto <strong>de</strong> predominio d<strong>el</strong> pensamientoneoliberal y <strong>de</strong> sometimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> política a los criterios d<strong>el</strong> mercado. Sin embargo,<strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra “joya <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona” tecnocrática y, más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exigencias alemanasreflejo <strong>de</strong> su miedo histórico a <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong> reflejo más evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> hegemoníad<strong>el</strong> neoliberalismo lo encontramos en <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un Banco Central Europeo (BCE)“in<strong>de</strong>pendiente” 28 . En concreto, <strong>el</strong> controvertido artículo 108 d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> ComunidadEuropea (TCE) afirmaba lo siguiente:27Smith, Mitch<strong>el</strong>l P.: “La gran transformación <strong>de</strong> Europa: <strong>el</strong> mercado único y <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o europeo <strong>de</strong> sociedad”, L<strong>la</strong>mazares,Iván y Reinares, Fernando (Eds.): Aspectos políticos y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong>, Valencia, Tirant loB<strong>la</strong>nch, 1999, pp. 128.28Ferrero, Mariano y Filibi López, Igor: “La contradictoria emergencia <strong>de</strong> un constitucionalismo transnacional. Lasdos caras <strong>de</strong> Jano en Europa”, VV.AA.: Constitución y <strong>de</strong>mocracia. 25 años <strong>de</strong> Constitución <strong>de</strong>mocrática en España(Actas d<strong>el</strong> Congreso c<strong>el</strong>ebrado en Bilbao los días 19 a 21 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2003), Bilbao, Servicio Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong>Universidad d<strong>el</strong> País Vasco, 2005, pp. 198-200; Gill, Stephen: “European Governance and the New Constitutionalism:Economic and Monetary Union and Alternatives to Disciplinary Liberalism in Europe”, New Political Economy, Vol.3, No. 1, 1998, pp. 15-18.126VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> LisboaEn <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s y en <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones yobligaciones que les asignan <strong>el</strong> presente Tratado y los Estatutos d<strong>el</strong> SEBC, ni<strong>el</strong> BCE, ni los bancos centrales nacionales, ni ninguno <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> susórganos rectores podrán solicitar o aceptar instrucciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones uorganismos comunitarios, ni <strong>de</strong> los Gobiernos <strong>de</strong> los Estados miembros, ni <strong>de</strong>ningún otro órgano. Las instituciones y organismos comunitarios, así como losGobiernos <strong>de</strong> los Estados miembros, se comprometen a respetar este principioy a no tratar <strong>de</strong> influir en los miembros <strong>de</strong> los órganos rectores d<strong>el</strong> BCE y d<strong>el</strong>os bancos centrales nacionales en <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> sus funciones.La enorme ambición <strong>de</strong> Maastricht fue <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o tecnocrático. En efecto,<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> disimu<strong>la</strong>r, como ocurrió en <strong>el</strong> pasado con <strong>el</strong> AUE, <strong>el</strong> enorme alcance d<strong>el</strong>avance en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración era ya imposible <strong>de</strong> escon<strong>de</strong>r en <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> TUE. Entreotros aspectos, Maastricht implicaba <strong>la</strong> creación d<strong>el</strong> euro, una moneda única que sustituiría a <strong>la</strong>inmensa mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s monedas nacionales (<strong>el</strong>emento c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía estatal) en pocosaños; <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una ciudadanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión que permitía votar y ser votado en <strong>la</strong>s <strong>el</strong>eccionesmunicipales y <strong>europea</strong>s a ciudadanos comunitarios resi<strong>de</strong>ntes en otro Estado miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE;o <strong>el</strong> surgimiento <strong>de</strong> una Política Exterior y <strong>de</strong> Seguridad Común (PESC) y <strong>de</strong> una cooperaciónen asuntos <strong>de</strong> justicia e interior. Aunque estas dos últimas tuvieran un carácter meramente intergubernamental,<strong>la</strong> inmensa mayoría <strong>de</strong> los ciudadanos europeos no conocía tan a fondo <strong>el</strong> proceso<strong>de</strong> integración como para compren<strong>de</strong>r <strong>la</strong> diferencia existente entre los dos nuevos pi<strong>la</strong>resintergubernamentales y <strong>el</strong> tradicional pi<strong>la</strong>r comunitario, en <strong>el</strong> que sí existía cesión <strong>de</strong> soberanía.El Tratado <strong>de</strong> Maastricht tuvo <strong>la</strong> enorme virtud <strong>de</strong> conseguir que sectores más amplios<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>europea</strong> fueran por fin conscientes d<strong>el</strong> alto grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo alcanzadopor <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong>. Esta situación, para sorpresa <strong>de</strong> <strong>la</strong> élite que dirigía <strong>el</strong> procesoy esperaba una aceptación no <strong>de</strong>masiado complicada, se p<strong>la</strong>smó en <strong>la</strong> visualización <strong>de</strong> unafuerte oposición al proyecto. Sin embargo, <strong>el</strong> muy complicado proceso <strong>de</strong> ratificación, con<strong>el</strong> no en <strong>el</strong> primer referéndum danés, <strong>el</strong> sí por los p<strong>el</strong>os francés, y <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración, por primeravez en bastantes países, <strong>de</strong> un amplio <strong>de</strong>bate sobre Maastricht 29 , ha tenido <strong>el</strong> muy saludableefecto <strong>de</strong> poner en <strong>crisis</strong> este modo <strong>de</strong> construir Europa 30 .29En este punto, <strong>la</strong> generalización no resulta posible y no todos los países tuvieron un <strong>de</strong>bate digno <strong>de</strong> ese nombre sobre<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>. La triste ratificación d<strong>el</strong> TUE en España, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate serio sobre un acuerdotan importante y <strong>la</strong> triste sensación <strong>de</strong> ser tratados, siendo generosos, como menores <strong>de</strong> edad es algo que recuerdo conprofundo <strong>de</strong>sagrado. En concreto, me acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> unos spots publicitarios que “explicaban” algunosaspectos básicos d<strong>el</strong> Tratado y <strong>el</strong> <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> PESC me pareció particu<strong>la</strong>rmente penoso. En <strong>el</strong> mismo aparece unmuñequito pequeño acosado en lo que parece <strong>la</strong>s lin<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su propiedad por un ogro gigante, al instante suenan unosacor<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> Himno a <strong>la</strong> Alegría, y se explican en pocos segundos un par <strong>de</strong> vagueda<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> PESC. Más tar<strong>de</strong>,12 muñequitos pequeñitos se ponen uno encima d<strong>el</strong> otro y se vu<strong>el</strong>ven más gran<strong>de</strong>s que <strong>el</strong> ogro exterior, que asustadole da <strong>la</strong> mano. Ciertamente era <strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cer tan sutil y profunda explicación. En aqu<strong>el</strong> momento ni siquiera habíaempezado <strong>el</strong> Doctorado, <strong>de</strong> ninguna manera podía imaginar que iba a acabar realizando una tesis doctoral sobre untema r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong>, pero recuerdo que me sentí profundamente ofendido por unos spotsque abordaban temas serios tratando a <strong>la</strong> ciudadanía como si fuéramos idiotas. La trascen<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> momento exigíaverda<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>bates, no spots publicitarios.30Wolton, Dominique: Naissance <strong>de</strong> l´Europe démocratique. La <strong>de</strong>rnière utopie, Paris, F<strong>la</strong>mmarion, 1997, pp. 29-41.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9127


Javier Uncetabarrenechea LarrabeLa visualización <strong>de</strong> una oposición notable en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> ratificación d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong>Maastricht pilló por sorpresa a una élite que no estaba acostumbrada a <strong>la</strong>s intromisiones d<strong>el</strong>a ciudadanía. Tras capear <strong>la</strong> situación como pudieron en los Tratados <strong>de</strong> Amsterdam y en <strong>el</strong>Tratado <strong>de</strong> Niza, acuerdo <strong>de</strong> mínimos aprobado pensando en <strong>la</strong> inminente ampliación hacia<strong>el</strong> Este <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong> entraba en un momento c<strong>la</strong>ve. Así, <strong>la</strong>nueva situación exigía una respuesta más ambiciosa y articu<strong>la</strong>da que se p<strong>la</strong>smó fundamentalmenteen una doble apuesta: una apertura limitada a <strong>la</strong> participación ciudadana que llegaríaincluso al proceso <strong>de</strong> negociación <strong>de</strong> los Tratados y <strong>el</strong> reforzamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> influencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>lógica d<strong>el</strong> mercado en actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE; cuyo máximo exponente lo po<strong>de</strong>mos encontraren <strong>la</strong> misma Estrategia <strong>de</strong> Lisboa.4.El fomento <strong>de</strong> una participación ciudadana (limitada) vía Convención Europea yTratado ConstitucionalLa Unión Europea d<strong>el</strong> nuevo milenio se encontraba en una situación que, como hemosseña<strong>la</strong>do anteriormente, exigía una respuesta más ambiciosa que se p<strong>la</strong>smaba en <strong>la</strong> necesidad<strong>de</strong> un nuevo marco legal. El proceso se inició formalmente en <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Niza;que ya en su Dec<strong>la</strong>ración 23 anunciaba <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> un <strong>de</strong>bate sobre <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong>UE que culminaría en una Conferencia Intergubernamental (CIG) en <strong>el</strong> 2004. En dichaDec<strong>la</strong>ración se seña<strong>la</strong>n una serie <strong>de</strong> cuestiones específicas que <strong>de</strong>berían abordarse en dichaConferencia:i) La forma <strong>de</strong> establecer y supervisar una d<strong>el</strong>imitación más precisa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s competenciasentre <strong>la</strong> Unión Europea y los Estados miembros, que respete <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> subsidiariedad.ii) El estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> los Derechos Fundamentales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, proc<strong>la</strong>madaen Niza.iii) La simplificación <strong>de</strong> los Tratados con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> c<strong>la</strong>rificarlos y facilitar su comprensión,sin cambiar su significado.iv) La función <strong>de</strong> los Par<strong>la</strong>mentos nacionales en <strong>la</strong> arquitectura <strong>europea</strong>.En esta dirección, en <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Laeken <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2001 <strong>el</strong> ConsejoEuropeo acordó <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una Convención sobre <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> Europa 31 , se nombrabaa su presi<strong>de</strong>nte (Giscard d´Estaing) y a los dos vicepresi<strong>de</strong>ntes (Amato y Dehaene), yse aprobó que contaría a<strong>de</strong>más con 15 representantes <strong>de</strong> los Jefes <strong>de</strong> Estado o <strong>de</strong> Gobierno(uno por cada Estado miembro), 30 representantes <strong>de</strong> los Par<strong>la</strong>mentos nacionales (dos porEstado miembro), 16 miembros d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y 2 representantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión.Los por entonces países candidatos a <strong>la</strong> adhesión participaron también con un representanted<strong>el</strong> Gobierno y dos d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento, aunque sin <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> impedir <strong>el</strong> consenso quepudiera alcanzarse entre los Estados miembros. El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención era <strong>el</strong> esta-31El método <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención ya fue utilizado previamente en <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta Europea <strong>de</strong> Derechos.128VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboablecimiento <strong>de</strong> un documento final que serviría <strong>de</strong> punto <strong>de</strong> partida para <strong>la</strong> CIG <strong>de</strong> 2004.Sin embargo, lo más l<strong>la</strong>mativo es que, en dicha Dec<strong>la</strong>ración, <strong>el</strong> Consejo Europeo reconoc<strong>el</strong>a necesidad <strong>de</strong> ampliar <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate y abrir “un foro a <strong>la</strong>s organizaciones que representen a<strong>la</strong> sociedad civil”. Dicho foro ofrecería un mecanismo novedoso en <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> proceso<strong>de</strong> integración <strong>europea</strong> en lo que se refiere a <strong>la</strong> participación ciudadana en un proceso <strong>de</strong>reforma <strong>de</strong> los Tratados:Para ampliar <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate y asociar al mismo a todos los ciudadanos, seconstituirá un foro abierto a <strong>la</strong>s organizaciones que representen a <strong>la</strong> sociedadcivil (interlocutores sociales, medios económicos, organizaciones nogubernamentales, círculos académicos, etc.). Se tratará <strong>de</strong> una red estructurada<strong>de</strong> organizaciones que serán informadas con regu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong>Convención. Sus aportaciones se incluirán en <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate. Según <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>sque <strong>de</strong>berá <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> Praesidium, podrán ser oídas o consultadas sobrecuestiones específicas 32 .La creación <strong>de</strong> esta Convención, con representantes d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r ejecutivo y legis<strong>la</strong>tivo aesca<strong>la</strong> estatal más representantes d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, y, sobre todo, <strong>la</strong><strong>de</strong>finición <strong>de</strong> un instrumento que ha permitido cierta participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>europea</strong>,provocó que hace años se percibiera que no estábamos ante un proceso <strong>de</strong> reforma comolos <strong>de</strong>más 33 .La r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención resi<strong>de</strong> en <strong>la</strong> mayor apertura d<strong>el</strong> <strong>de</strong>bate, sobre todo en<strong>la</strong> fase inicial <strong>de</strong> escucha en <strong>la</strong> que se establecieron los temas que <strong>la</strong> Convención <strong>de</strong>bíaexaminar, a través <strong>de</strong> los <strong>de</strong>bates en sesión plenaria, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s audiencias a <strong>la</strong> sociedad civily a <strong>la</strong> Convención <strong>de</strong> los Jóvenes c<strong>el</strong>ebradas <strong>el</strong> 24-25 <strong>de</strong> julio y <strong>el</strong> 11-12 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2002respectivamente 34 . El resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención trascendió los ya ambiciosos objetivosp<strong>la</strong>nteados en <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración 23 d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Niza y aprobó como documento final un“Proyecto <strong>de</strong> Tratado por <strong>el</strong> que se instituye una Constitución para Europa” en julio <strong>de</strong>2003.Mi interés en este apartado radica en recalcar que <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención suponeun mayor grado <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección<strong>de</strong> este nuevo método no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un reflejo <strong>de</strong> que <strong>el</strong> viejo mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> una CIG queconducía a una reforma <strong>de</strong> los Tratados fruto <strong>de</strong> oscuras negociaciones entre los gobiernos<strong>de</strong> los Estados miembros y los altos funcionarios comunitarios estaba agotadoy ya no respondía a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> presente y <strong>de</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. La frustrante32Ver los Anexos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Conclusiones d<strong>el</strong> Consejo Europeo <strong>de</strong> Laeken, p. 12:33Al<strong>de</strong>coa, Francisco: “Una Europa”. Su proyecto constituyente (2000-2003), Madrid, Biblioteca Nueva, 2003, pp.119-140; Marhold, Hartmut: “Gran<strong>de</strong>ur et faiblesses <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convention européenne. Un bi<strong>la</strong>n provisoire”, L´Europe enformation, nº 3-4, 2002, pp. 7-14; Shaw, Jo: “Process, Responsibility and Inclusion in EU Constitutionalism”, EuropeanLaw Journal, Vol. 9, No. 1, February, 2003, pp. 53-67.34Al<strong>de</strong>coa, Francisco: Op. cit., p. 129; Shaw, Jo: Op. cit., pp. 65-66.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9129


Javier Uncetabarrenechea Larrabeexperiencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIG d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Niza ayudó a que se apostara por <strong>el</strong> método <strong>de</strong> <strong>la</strong>Convención 35 .La Convención, pese a <strong>la</strong>s enormes expectativas levantadas, no fue <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o que resolviólos problemas <strong>de</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión. La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil ha sido usadaen <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, principalmente por <strong>la</strong> Comisión, como un <strong>el</strong>emento para legitimar yconsolidar sus actuaciones y posición institucional 36 . El mecanismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención contabacon <strong>el</strong> inconveniente <strong>de</strong> no c<strong>la</strong>rificar los criterios por los cuales algunas aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>sociedad civil eran tenidas en cuenta y otras no. La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones se centrabansobre temas concretos (por ejemplo, algún aspecto <strong>de</strong> política social, los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> losanimales, etc.) y pocas veces p<strong>la</strong>nteaban una visión global y alternativa <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>bería serEuropa. En <strong>de</strong>finitiva, nos encontramos con un proceso más abierto y participativo que en <strong>la</strong>sCIGs tradicionales, pero mientras algunos son simplemente oídos, otros son escuchados. Elgrado <strong>de</strong> movilización nunca fue <strong>el</strong> que se hubiera producido si <strong>la</strong> Unión Europea <strong>de</strong>cidieseiniciar un verda<strong>de</strong>ro proceso constituyente:Des<strong>de</strong> una perspectiva ciudadana, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> audiencia concedidoa algunos interlocutores sociales resulta un pobre sucedáneo <strong>de</strong> lo quecabría esperar <strong>de</strong> un momento extraordinario <strong>de</strong> movilización y discusióncomo <strong>de</strong>bería ser un ‘proceso constituyente’. No se trata, obsérvese, <strong>de</strong>oponer a <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención <strong>el</strong> socorrido argumento que exig<strong>el</strong>a presencia <strong>de</strong> un ‘pueblo’ homogéneo o <strong>de</strong> un Estado europeo comocondición previa para <strong>el</strong> impulso <strong>de</strong> una Constitución. Pero sí <strong>de</strong> valorar <strong>la</strong>calidad <strong>de</strong>mocrática d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> revisión propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> presupuestosbastantes más exigentes que los observados por <strong>la</strong> propia Constitución y suPraesidium 37 .El fracaso d<strong>el</strong> Tratado Constitucional en los referéndums <strong>de</strong> Francia y Ho<strong>la</strong>nda sepultó,como veremos más ad<strong>el</strong>ante, <strong>la</strong> tímida apertura p<strong>la</strong>nteada por <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención.Sobre <strong>el</strong> abandonado Tratado Constitucional tan sólo me gustaría realizar dos apuntes.En primer lugar, cabe reconocer que tenía algunos <strong>el</strong>ementos positivos, como su tímidaapertura a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía observada en su Título VI (De <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>mocrática<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión) don<strong>de</strong> se afirmaba <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa y <strong>la</strong>posibilidad, en <strong>el</strong> párrafo cuarto d<strong>el</strong> artículo 47, <strong>de</strong> pedir a “<strong>la</strong> Comisión, por iniciativa<strong>de</strong> al menos un millón <strong>de</strong> ciudadanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> un número significativo35Kokott, Juliane & Rüth, Alexandra: “The European Convention and its Draft Treaty establishing a Constitution forEurope: Appropiate answers to the Laeken questions?”, Common Market Law Review, Vol. 40, No. 6, December,2003, p. 1316.36Smismans, Stijn: “European Civil Society: Shaped by Discourses and Institutional Interests”, European Law Journal,Vol. 9, No. 4, September, 2003, pp. 473-495.37Pisar<strong>el</strong>lo, Gerardo: “El proceso constituyente europeo tras <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención: algunas notas críticas”,VV.AA.: Constitución y <strong>de</strong>mocracia. 25 años <strong>de</strong> Constitución <strong>de</strong>mocrática en España (Actas d<strong>el</strong> Congreso c<strong>el</strong>ebradoen Bilbao los días 19 a 21 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2003), Bilbao, Servicio Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad d<strong>el</strong> País Vasco, 2005,pp. 99-100.130VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa<strong>de</strong> Estados miembros, que presente una propuesta a<strong>de</strong>cuada sobre cuestiones que estosciudadanos estimen requiere un acto jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión a efectos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>Constitución”. Ciertamente no es lo mismo que <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> impulsar un referénduma esca<strong>la</strong> <strong>europea</strong>, pero ofrecía un instrumento <strong>de</strong> acción política cuya r<strong>el</strong>evancia no sepue<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñar.El problema resi<strong>de</strong> en <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>ementos profundamente negativos, como <strong>el</strong>mantenimiento prácticamente en su totalidad <strong>de</strong> los <strong>el</strong>ementos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> economíay <strong>la</strong> moneda única. La permanencia <strong>de</strong> este núcleo duro en todas <strong>la</strong>s reformas <strong>de</strong> los Tratados-hayan salido ad<strong>el</strong>ante o, como ha ocurrido con <strong>el</strong> Tratado Constitucional, se hayan quedadoen <strong>el</strong> camino- viene a mostrarnos una c<strong>la</strong>ra primacía d<strong>el</strong> proyecto neoliberal en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong>integración <strong>europea</strong> sostenida en <strong>el</strong> tiempo durante al menos <strong>la</strong>s dos últimas décadas. El miedose acrecentó ante <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que no estábamos ante una mera reforma <strong>de</strong> los Tratados. Lain<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> Banco Central Europeo pue<strong>de</strong> molestar a un importante sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadaníaen un Tratado, pero resultaba algo inaceptable en un Tratado que llevaba añadido <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>lidoConstitucional.El segundo <strong>el</strong>emento tiene que ver con <strong>el</strong> temor <strong>de</strong> una gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>europea</strong>ante <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> un texto legal que ofrecía mayor po<strong>de</strong>r a unas instituciones comunitariasque en los últimos años se habían caracterizado por llevar a <strong>la</strong> práctica una agenda políticaprofundamente neoliberal. La inclusión d<strong>el</strong> principio d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> origen en <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>Directiva r<strong>el</strong>ativa a los servicios en <strong>el</strong> mercado interior, como veremos posteriormente, noayudó precisamente al Tratado Constitucional en <strong>el</strong> referéndum francés.5.La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa y <strong>el</strong> predominio d<strong>el</strong> proyecto neoliberal: <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong>adaptación y <strong>la</strong> eterna reformaLa Estrategia <strong>de</strong> Lisboa se ha convertido, sobre todo en estos últimos años, en una referenciaconstante en <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. ¿De dón<strong>de</strong> ha salido tan controvertido proyecto?La respuesta nos retrotrae a marzo <strong>de</strong> 2000, cuando en <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> Consejo Europeo <strong>de</strong>Lisboa se nos anunció que <strong>la</strong> Unión tenía a partir <strong>de</strong> entonces un nuevo objetivo estratégico:convertir a Europa en “<strong>la</strong> economía basada en <strong>el</strong> conocimiento más competitiva y dinámicad<strong>el</strong> mundo, capaz <strong>de</strong> crecer económicamente <strong>de</strong> manera sostenible con más y mejoresempleos y con mayor cohesión social para 2010” 38 . En concreto, dicha estrategia global sedirige a:- Preparar <strong>el</strong> paso a una economía y una sociedad basadas en <strong>el</strong> conocimiento mediant<strong>el</strong>a mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong> I+D, así comomediante <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma estructural a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividady <strong>la</strong> innovación, y <strong>la</strong> culminación d<strong>el</strong> mercado interior.38Ver <strong>el</strong> parágrafo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Conclusiones d<strong>el</strong> Consejo Europeo <strong>de</strong> Lisboa c<strong>el</strong>ebrado<strong>el</strong> 23 y 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2000. El texto completo está disponible en: VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9131


Javier Uncetabarrenechea Larrabe- Mo<strong>de</strong>rnizar <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o social europeo mediante <strong>la</strong> inversión en capital humano y <strong>la</strong>lucha contra <strong>la</strong> exclusión social.- Mantener <strong>la</strong>s sólidas perspectivas económicas y <strong>la</strong>s expectativas favorables <strong>de</strong> crecimiento,mediante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> medidas políticas macroeconómicasa<strong>de</strong>cuadas.Un año <strong>de</strong>spués, <strong>la</strong> Comisión, recordaba que Europa no pue<strong>de</strong> dormirse en los <strong>la</strong>ur<strong>el</strong>esy que <strong>la</strong>, por entonces, r<strong>el</strong>ativa bonanza económica <strong>de</strong>bía servir para agilizar <strong>la</strong>s reformas,y no para ralentizar dichas “reformas difíciles”. La actuación <strong>de</strong>bía ser <strong>de</strong>cidida en <strong>el</strong> terrenod<strong>el</strong> empleo, <strong>la</strong>s reformas económicas (con una referencia c<strong>la</strong>ra a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong>liberalización <strong>de</strong> servicios que se abordaría unos años <strong>de</strong>spués con <strong>la</strong> polémica DirectivaBolkestein a <strong>la</strong> que haremos referencia posteriormente), <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigacióne innovación en <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong> conocimiento y, por último, en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> cohesiónsocial 39 .El Consejo Europeo c<strong>el</strong>ebrado en Gotemburgo <strong>el</strong> 15 y 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>cidió establecer unaagenda medioambiental en <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa. En concreto, se hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> aprobar “unaestrategia para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sostenible que completa <strong>el</strong> compromiso político <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión con<strong>la</strong> renovación económica y social, aña<strong>de</strong> una tercera dimensión ambiental a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong>Lisboa y adopta una nueva orientación en <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas. El Consejo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá<strong>la</strong>s soluciones prácticas para aplicar dicha estrategia” 40 .La Agenda <strong>de</strong> Lisboa ha dado origen a una catarata <strong>de</strong> documentos (<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión yConclusiones d<strong>el</strong> Consejo Europeo fundamentalmente) en <strong>el</strong> que casi siempre se sigue unapauta común: éxitos parciales, aplicación <strong>de</strong>sigual y necesidad <strong>de</strong> un mayor compromisoen <strong>la</strong> reforma. La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa preten<strong>de</strong> una coherencia entre <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> UniónEuropea con <strong>la</strong> <strong>de</strong> los Estados miembros y entre todas <strong>la</strong>s políticas (fundamentalmente <strong>la</strong>económica, <strong>la</strong> social y <strong>la</strong> medioambiental) con vistas a que <strong>la</strong>s medidas concretas se refuercenentre sí. Por <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> <strong>la</strong>tiguillo habitual es: vamos bien, pero hace falta más (compromiso con<strong>la</strong>) reforma. La insistencia en <strong>la</strong> citada consigna aumentó notablemente a medida que nosacercábamos al intermedio d<strong>el</strong> proceso 41 .La evaluación intermedia d<strong>el</strong> proceso dio lugar a un r<strong>el</strong>anzamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agenda <strong>de</strong>Lisboa en <strong>la</strong> que se optó por concentrar <strong>la</strong> acción en dos áreas principales: producir uncrecimiento más fuerte y más dura<strong>de</strong>ro y crear más empleo <strong>de</strong> mejor calidad. La realizaciónd<strong>el</strong> programa <strong>de</strong> reformas requería una asociación renovada para <strong>el</strong> crecimiento y39Ver, Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Aprovechar al máximo <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea. Consolidacióny ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, Brus<strong>el</strong>as, COM (2001) 79 final, 7 <strong>de</strong> febrero, 2001.40Párrafo 20 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Conclusiones. El texto completo está disponible en: 41En este punto, ver <strong>la</strong>s Conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> Consejo Europeo <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004 y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> 2005, <strong>el</strong> informeintermedio <strong>de</strong> evaluación d<strong>el</strong> Grupo presidido por Wim Kok (Kok, Win et. al: Facing the Challenge: The Lisbonstrategy for growth and employment. Report from the High Lev<strong>el</strong> Group chaired by Wim Kok, November, 2004) y estosdos documentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión: Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Hagamos Europa. Reformas para <strong>la</strong> Uniónampliada, Brus<strong>el</strong>as, COM (2004) 29 final, 28 <strong>de</strong> febrero, 2004 y Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Trabajandojuntos por <strong>el</strong> crecimiento y <strong>el</strong> empleo. R<strong>el</strong>anzamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Lisboa, Brus<strong>el</strong>as, COM (2005) 24 final, 2 <strong>de</strong>febrero, 2005.132VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa<strong>el</strong> empleo, respalda un programa <strong>de</strong> acción comunitario, e insta a los Estados miembrosa crear programas nacionales <strong>de</strong> acción, y preten<strong>de</strong> simplificar y racionalizar los objetivos42 .¿Cómo <strong>de</strong>bemos evaluar <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa? ¿Ha sido un éxito o un fracaso? Larespuesta no es sencil<strong>la</strong> y merece un análisis más <strong>de</strong>tenido. El estudio <strong>de</strong> multitud <strong>de</strong> documentosoficiales no nos ofrece en sí mismo <strong>de</strong>masiadas pistas aunque sea indudablementenecesario resaltar <strong>el</strong> cambio producido tras <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> evaluación intermedia. Un buenpunto <strong>de</strong> partida es <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> Van Ap<strong>el</strong>doorn <strong>de</strong> una Unión Europea cuya actuaciónsigue un “neoliberalismo <strong>de</strong> compromiso” (embed<strong>de</strong>d neoliberalism) reflejo <strong>de</strong> un compromisodinámico <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> tres proyectos constitucionales rivales (neoliberal,neomercantil y social<strong>de</strong>mócrata). La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, especialmente en su primera fase,encaja muy bien <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> dicho neoliberalismo <strong>de</strong> compromiso 43 .Esta primera fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa muestra una influencia <strong>de</strong>clinante, pero todavíacon alguna r<strong>el</strong>evancia 44 , d<strong>el</strong> proyecto social<strong>de</strong>mócrata en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>.La (aparente) falta <strong>de</strong> logros no <strong>de</strong>be llevarnos a minusvalorar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agenda<strong>de</strong> Lisboa en <strong>la</strong> medida que consiguió suscitar un notable niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> consenso en sectores como<strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Europea <strong>de</strong> Sindicatos, en principio no <strong>de</strong>masiado proclives a aceptar <strong>la</strong>srecetas <strong>de</strong> mercado 45 . La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, pese a su apuesta por un método (supuestamente)más participativo, encaja bien en <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> apertura limitada a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>otros actores con un fuerte poso tecnocrático 46 .La transformación producida tras <strong>el</strong> informe <strong>de</strong> evaluación intermedio realizado por unGrupo <strong>de</strong> Alto Niv<strong>el</strong> presidido por Wim Kok, ex Primer Ministro ho<strong>la</strong>ndés, impulsó unatransformación <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> proceso. La Comisión Europea presidida por Barroso apostó porincrementar su protagonismo en <strong>el</strong> proceso en comparación con <strong>la</strong> Comisión presidida porProdi, y convirtió <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa en un tema c<strong>la</strong>ve en su actuación política 47 . La42En r<strong>el</strong>ación al r<strong>el</strong>anzamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, ver Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Trabajandojuntos por <strong>el</strong> crecimiento y <strong>el</strong> empleo. R<strong>el</strong>anzamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Lisboa, Brus<strong>el</strong>as, COM(2005) 24 final, 2 <strong>de</strong>febrero, 2005 y Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Investigación e innovación. Invertir en <strong>el</strong> conocimiento y <strong>el</strong>empleo: Un enfoque común, Brus<strong>el</strong>as, COM (2005) 488 final, 12 <strong>de</strong> octubre, 2005.43Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: “La gobernanza socio-económica <strong>europea</strong>: <strong>el</strong> futuro d<strong>el</strong> ‘neoliberalismo <strong>de</strong> compromiso’”,Cua<strong>de</strong>rnos Europeos <strong>de</strong> Deusto, nº 35, 2006, pp. 155-156.44Jean-Yves Boulin y Philippe Pochet en <strong>el</strong> artículo introductorio <strong>de</strong> un monográfico <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboapublicado en “La Revue <strong>de</strong> l´IRES” afirma que es una alianza entre socialistas mo<strong>de</strong>rados (en <strong>la</strong> onda <strong>de</strong> <strong>la</strong> TerceraVía) y liberales favorables a <strong>la</strong> inversión en factores endógenos <strong>de</strong> crecimiento (que <strong>de</strong>berían permitir aumentar <strong>la</strong>productividad). Esta alianza ambigua había marginado tanto a <strong>la</strong> izquierda clásica y a los ultraliberales <strong>de</strong>fensores d<strong>el</strong>a <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción total. Boulin, Jean-Yves et Pochet, Philippe: “Introduction”, La Revue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1, p.12.45Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: “La gobernanza socio-económica…”, Op. cit., pp. 153-154.46La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa en este sentido ha sido <strong>de</strong>scrito como una “combinación particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> liberalismo económico,preocupaciones social<strong>de</strong>mócratas y un <strong>de</strong>terminismo tecnológico neoschumpeteriano”. Amable, Bruno; Demmou, Li<strong>la</strong>set Le<strong>de</strong>zma, Jean: “Stratégie <strong>de</strong> Lisbonne et réformes structur<strong>el</strong>les en Europe”, La Revue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1,p. 25.47Begg, Iain: “Is there a Convincing Rationale for the Lisbon Strategy”, Journal of Common Market Studies, Vol. 46,No. 2, March, 2008, pp. 427-428; Borras, Susana: “The Politics of the Lisbon Strategy: The Changing Role of theCommission”, West European Politics, Vol. 12, No. 1, January, 2009, pp. 106-112; Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: “Lagobernanza socio-económica…”, Op. cit., p. 154.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9133


Javier Uncetabarrenechea LarrabeComisión presidida por Barroso no sólo lo transformó en un tema estr<strong>el</strong><strong>la</strong>, sino que le dio alproceso una impronta todavía más <strong>de</strong>cididamente neoliberal.La cercanía d<strong>el</strong> proceso evaluador con <strong>la</strong> negociación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s perspectivas <strong>financiera</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión para <strong>el</strong> período 2007-2013 multiplicó <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agenda <strong>de</strong>Lisboa y vemos que su influencia se ha p<strong>la</strong>smado <strong>de</strong> forma notable en una serie <strong>de</strong> políticasc<strong>la</strong>ve que fueron aprobadas con dicho horizonte temporal: Fondos Estructurales yFondo <strong>de</strong> Cohesión, como <strong>el</strong>ementos fundamentales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión, <strong>el</strong>VII Programa Marco <strong>de</strong> I+D y <strong>el</strong> nuevo programa <strong>de</strong> acción en <strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> aprendizajepermanente; basado en <strong>la</strong> experiencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones y programas anteriores en materiaeducativa (Sócrates, Leonardo da Vinci, e-Learning) y <strong>la</strong> Acción Jean Monnet. En general,se observa que <strong>la</strong> UE en casi todas sus políticas y acciones gira más hacia <strong>la</strong> competencia(buscando <strong>la</strong> exc<strong>el</strong>encia) que hacia <strong>la</strong> cohesión. Esto no significa su <strong>de</strong>saparición en <strong>la</strong>acción política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión, pero sí muestra un <strong>de</strong>clive en su peso en <strong>la</strong> agenda política.Aunque <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa no ofrece precisamente instrumentos a<strong>de</strong>cuados para <strong>la</strong>convergencia 48 , l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> atención que su influencia haya llegado con notable fuerza a políticasdirigidas a <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrios regionales como los Fondos Estructuralesy <strong>de</strong> Cohesión 49 .La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa también ha merecido críticas, sobre todo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> visiones mainstream<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía 50 , que parten <strong>de</strong> <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong> <strong>la</strong> idoneidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recetas apuntadaspero no confían en que Europa adopte todas <strong>la</strong>s medidas necesarias 51 . En algún caso, resultól<strong>la</strong>mativa <strong>la</strong> interpretación que se hizo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agenda <strong>de</strong> Lisboa como unaépoca en <strong>la</strong> que <strong>la</strong> política “contaminaría” toda <strong>la</strong> Estrategia, al tomar su control, y se pasaría<strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica (según parece, una, gran<strong>de</strong> e indiscutible) a <strong>la</strong> “economía política”.En estos tiempos, leer afirmaciones <strong>de</strong> este tipo resulta francamente curioso. Han pasado sólocuatro años pero, por suerte, parece que han pasado muchos más:… los gobiernos han optado en 2005 por apoyar un mod<strong>el</strong>o más centrado en<strong>la</strong> economía política <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma económica -esto es, en cómo facilitar su puestaen marcha y aceptación, minimizando <strong>el</strong> coste político- que en recomendacionesc<strong>la</strong>ras y específicas <strong>de</strong> política económica. Se ha dado un giro significativohacia <strong>la</strong> apropiación por parte <strong>de</strong> los Estados miembros <strong>de</strong> sus reformas, en un48Morado-Foadi, Sonia: “The Missing Piece of the Lisbon Jigsaw: Is the Open Method of Coordination Effective inR<strong>el</strong>ation to the European Research Area?”, European Law Journal, Vol. 14, No. 5, September, 2008, p. 645.49En este punto, para observar <strong>la</strong> enorme influencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa en <strong>la</strong> actual política <strong>de</strong> cohesión, verComisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Los Estados miembros y <strong>la</strong>s regiones aplican <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa para<strong>el</strong> crecimiento y <strong>el</strong> empleo mediante <strong>la</strong> política <strong>de</strong> cohesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE en <strong>el</strong> período 2007-2013, Brus<strong>el</strong>as, COM (2007)798, 11 <strong>de</strong> diciembre, 2007. Ver también, Barrios B<strong>el</strong>, Isab<strong>el</strong>: “La interr<strong>el</strong>ación y vincu<strong>la</strong>ción entre <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong>Lisboa y <strong>la</strong> política <strong>de</strong> cohesión 2007-2013”, Hacienda Canaria, nº 19, 2007, pp. 231-243.50Natali, David: “La stratégie <strong>de</strong> Lisbonne après une décennie: revue critique d´une littérature pluridisciplinaire”, LaRevue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1, pp. 111-112.51En esta línea, ver Matías C<strong>la</strong>vero, Gustavo: “La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa sobre <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong> conocimiento: <strong>la</strong> nuevaeconomía”, Información Comercial Españo<strong>la</strong>, nº 820, 2005, pp. 169-193; Montalvo Santamaría, Alicia: “La Estrategia<strong>de</strong> Lisboa: <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica a <strong>la</strong> economía política”, Información Comercial Españo<strong>la</strong>, nº 826, 2005, pp.505-529.134VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboaintento <strong>de</strong> aumentar su respaldo nacional y <strong>de</strong> preservar <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>sinstituciones comunitarias en un momento <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> antieuropeísta 52 .La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa optó, como veremos en <strong>el</strong> apartado siguiente, por <strong>el</strong> MétodoAbierto <strong>de</strong> Coordinación como un instrumento que ayudaría a implementar su discutida ydiscutible agenda política. Ahora bien, no <strong>de</strong>bemos olvidar que no todo es soft-<strong>la</strong>w cuandohab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> <strong>la</strong> implementación <strong>de</strong> Lisboa. En una serie <strong>de</strong> temas muy concretos, <strong>la</strong> ComisiónEuropea tenía muy c<strong>la</strong>ro que <strong>el</strong> hard-<strong>la</strong>w, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho comunitario clásico, era necesario paraimpulsar una serie <strong>de</strong> reformas <strong>de</strong> fuerte impronta liberal 53 .La más controvertida <strong>de</strong> esas manifestaciones hard <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agenda <strong>de</strong> Lisboa <strong>la</strong> encontramosen <strong>la</strong> Directiva r<strong>el</strong>ativa a los servicios en <strong>el</strong> mercado interior, más conocida popu<strong>la</strong>rmentecomo Directiva Bolkestein 54 . Entre los muchos <strong>el</strong>ementos polémicos que surgieron a raíz d<strong>el</strong>a presentación <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, uno sobresalió con especial fuerza y tuvo, porlo menos en <strong>el</strong> caso francés, una inci<strong>de</strong>ncia notable en <strong>el</strong> rechazo vía referéndum d<strong>el</strong> TratadoConstitucional. Hab<strong>la</strong>mos d<strong>el</strong> principio d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> origen que, en <strong>la</strong> Propuesta inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comisión, era presentado <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente manera:… <strong>el</strong> prestador está sujeto únicamente a <strong>la</strong> ley d<strong>el</strong> país en <strong>el</strong> que estéestablecido y los Estados miembros no <strong>de</strong>ben imponer restricciones a losservicios prestados por un prestador establecido en otro Estado miembro.Asimismo, permite al prestador prestar un servicio en uno varios otros (sic)Estados miembros sin tener que someterse a <strong>la</strong> normativa <strong>de</strong> estos últimos.Este principio también permite hacer responsable al Estado miembro <strong>de</strong>origen, ya que se le obliga a garantizar un control eficaz <strong>de</strong> los prestadoresestablecidos en su territorio, incluso aunque presten servicios en otros Estadosmiembros 55 .La Propuesta <strong>de</strong> Directiva <strong>de</strong>dicaba <strong>la</strong> Sección I d<strong>el</strong> Capítulo III a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición d<strong>el</strong> principiod<strong>el</strong> país <strong>de</strong> origen y <strong>de</strong> sus salveda<strong>de</strong>s (artículos 16 a 19, ambos incluidos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Propuesta) 56 .Pese a establecer una serie <strong>de</strong> excepciones (al principio d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> origen) generales (art.17), transitorias (art. 18) y en casos individuales (art. 19), <strong>la</strong> sombra d<strong>el</strong> dumping social enuna Europa a punto <strong>de</strong> ampliarse al Este asomó con enorme fuerza entre un sector importante<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>europea</strong>.52Montalvo Santamaría, Alicia: Op. cit., p. 529.53Amable, Bruno; Demmou, Li<strong>la</strong>s et Le<strong>de</strong>zma, Jean: Op. cit., 34-35; Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: “La gobernanza socioeconómica…”,Op. cit., p. 157.54Ya <strong>el</strong> Resumen <strong>de</strong> <strong>la</strong> Propuesta <strong>de</strong> Directiva comenzaba recalcando su conexión con <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, al afirmarque dicha propuesta “forma parte d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> reformas económicas iniciado por <strong>el</strong> Consejo Europeo <strong>de</strong> Lisboapara convertir a <strong>la</strong> Unión Europea, <strong>de</strong> aquí a 2010, en <strong>la</strong> economía d<strong>el</strong> conocimiento más competitiva y dinámica d<strong>el</strong>mundo”. Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Propuesta <strong>de</strong> Directiva d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejor<strong>el</strong>ativa a los servicios en <strong>el</strong> mercado interior, COM (2004) 2 final, Brus<strong>el</strong>as, 13 <strong>de</strong> enero, 2004, p. 4.55Ibid., p. 10.56Ibid., pp. 61-65.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9135


Javier Uncetabarrenechea LarrabeEn <strong>de</strong>finitiva, y pese a <strong>la</strong> controversia sobre <strong>el</strong> escaso éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> Lisboa,consi<strong>de</strong>ro que en <strong>la</strong> práctica ha cumplido con su verda<strong>de</strong>ro objetivo, que no es <strong>la</strong> manidareferencia a que Europa se convierta para <strong>el</strong> 2010 en <strong>la</strong> economía basada en <strong>el</strong> conocimientomás competitiva y dinámica d<strong>el</strong> mundo. La técnica escogida ya se está llevando a <strong>la</strong> prácticaen otros procesos, como veremos cuando hablemos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Bolonia, en uncontexto europeo: una fecha redonda (en este caso <strong>el</strong> 2010), un objetivo general en principiopoco discutible (Europa como <strong>la</strong> economía basada en <strong>el</strong> conocimiento más competitiva d<strong>el</strong>mundo), medios flexibles (para evitar en lo posible <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una oposición contun<strong>de</strong>nte,pero sin excluir reformas utilizando <strong>el</strong> hard-<strong>la</strong>w), una retórica participativa paradójicamenteunida a un profundo tono tecnocrático (p<strong>la</strong>nteando una agenda técnica, diseñadapor expertos y pretendidamente apolítica), y un gran objetivo real: impulsar una agenda (conritmos y esquemas variables, flexibles y adaptados a <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>ridad y circunstancias <strong>de</strong> cadapaís) <strong>de</strong> transformación política en c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> mercado. La adaptación es <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra c<strong>la</strong>ve y <strong>el</strong>objetivo no se circunscribe a un horizonte temporal concreto (en este caso <strong>el</strong> 2010), sino quese preten<strong>de</strong> entrar en una espiral <strong>de</strong> eterna reforma. La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, ya sea utilizando<strong>el</strong> discurso <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> supervivencia d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o europeo en tiempos <strong>de</strong> globalización 57o por unas referencias más puras y duras a <strong>la</strong> racionalidad d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> índole c<strong>la</strong>ramenteneoliberal, opta por <strong>la</strong> adaptación como eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma.6.Flexibilidad para aplicar una agenda controvertida: <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa o <strong>el</strong>ascenso d<strong>el</strong> Método Abierto <strong>de</strong> CoordinaciónEl Consejo Europeo <strong>de</strong> Lisboa <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2000 hacía referencia a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejora<strong>de</strong> los procesos existentes y a <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> un nuevo Método Abierto <strong>de</strong> Coordinación “atodos los niv<strong>el</strong>es, que irá acompañado <strong>de</strong> una función <strong>de</strong> guía y coordinación más firme porparte d<strong>el</strong> Consejo Europeo, para garantizar así una dirección estratégica más coherente y uncontrol efectivo <strong>de</strong> los trabajos” 58 . El MAC encaja plenamente con una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza,con un poso profundamente tecnocrático, <strong>de</strong> raigambre neoliberal que muestra una notablealergia al gobierno o, como mal menor, gusta <strong>de</strong> un “gobierno débil” que usa cada vez mástécnicas proce<strong>de</strong>ntes d<strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa 59 .El Método Abierto <strong>de</strong> Coordinación, utilizado por primera vez en <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<strong>de</strong> Empleo, ha conocido una notable difusión gracias al espaldarazo público recibido en <strong>el</strong>marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa. La misma Comisión, pese a su valoración muy positivad<strong>el</strong> MAC, afirmó en su Libro B<strong>la</strong>nco sobre Gobernanza que su “utilización no <strong>de</strong>be diluir <strong>la</strong>realización <strong>de</strong> los objetivos comunes recogidos en <strong>el</strong> Tratado o <strong>la</strong> responsabilidad política d<strong>el</strong>as instituciones” y que no <strong>de</strong>bería usarse “allí don<strong>de</strong> fuera posible una acción legis<strong>la</strong>tiva en57Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: “La gobernanza socio-económica…”, Op. cit., 155.58Ver parágrafo 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Conclusiones.59De Migu<strong>el</strong> Bárcena, Josu: “La dimensión institucional y <strong>de</strong>mocrática <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza económica <strong>europea</strong>: <strong>el</strong> MétodoAbierto <strong>de</strong> Coordinación”, Cua<strong>de</strong>rnos Europeos <strong>de</strong> Deusto, nº 35, 2006, pp. 25-26.136VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa<strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> método comunitario” 60 . En realidad, como veremos más ad<strong>el</strong>ante, institucionescomo <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo juegan un rol muy secundario en <strong>el</strong> MAC y <strong>la</strong> apuesta poruna mayor implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones, autorida<strong>de</strong>s locales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil -alentadapor <strong>el</strong> Libro B<strong>la</strong>nco sobre <strong>la</strong> Gobernanza 61 -, en <strong>la</strong> práctica no se ha p<strong>la</strong>smado en avances entérminos cualitativos.El Libro B<strong>la</strong>nco sobre <strong>la</strong> Gobernanza jugó un pap<strong>el</strong> notable en <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Convenciónescogido para <strong>el</strong> Tratado Constitucional y ofreció una implicación limitada a una sociedadcivil, en no pocas ocasiones concebida como una const<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> intereses 62 ,como una manera <strong>de</strong> evitar una participación ciudadana fuerte que pudiera cuestionar algún<strong>el</strong>emento c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> política comunitaria como, por ejemplo, <strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> BancoCentral Europeo.El Consejo Europeo <strong>de</strong> Lisboa concebía <strong>el</strong> MAC como una manera <strong>de</strong> exten<strong>de</strong>r prácticasidóneas y alcanzar una mayor convergencia en torno a los principales objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión.Tras una justificación <strong>de</strong> su p<strong>la</strong>nteamiento <strong>de</strong>scentralizado en base al principio <strong>de</strong> subsidiariedad,ofrece una participación activa a “<strong>la</strong> Unión, los Estados miembros, los niv<strong>el</strong>es regionalesy locales, así como los interlocutores sociales y <strong>la</strong> sociedad civil” y pi<strong>de</strong> a <strong>la</strong> ComisiónEuropea, “en conexión con distintos suministradores y usuarios, como los interlocutoressociales, <strong>la</strong>s empresas y <strong>la</strong>s ONG”, <strong>el</strong>aborar un método <strong>de</strong> evaluación comparativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>sprácticas idóneas para <strong>la</strong> gestión d<strong>el</strong> cambio 63 . El Consejo Europeo afirmó que <strong>el</strong> MétodoAbierto <strong>de</strong> Coordinación supondría 64 :- Establecer directrices para <strong>la</strong> Unión combinadas con calendarios específicos para lograrlos objetivos que establezcan a corto, medio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.- Establecer, cuando proceda, indicadores y puntos <strong>de</strong> referencia cuantitativos y cualitativoscotejados con los mejores que existan y adaptados a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>distintos Estados miembros y sectores como método <strong>de</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticasidóneas.- P<strong>la</strong>smar estas directrices <strong>europea</strong>s en medidas <strong>de</strong> política nacional y regional, estableciendoobjetivos específicos y dando los pasos a<strong>de</strong>cuados, sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista <strong>la</strong>sdiferencias nacionales y regionales.- Organizar periódicamente controles y evaluaciones entre homólogos como procesos<strong>de</strong> aprendizaje mutuo.El MAC ha <strong>de</strong>spertado una consi<strong>de</strong>rable controversia entre especialistas en <strong>el</strong> proceso<strong>de</strong> integración <strong>europea</strong> y ha dado origen a una ya muy amplia bibliografía. Las limitaciones<strong>de</strong> espacio no me permiten profundizar con <strong>de</strong>talle en <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y me referirémuy brevemente a tres preguntas recurrentes que surgen en casi todos los trabajos realizados60Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: La Gobernanza Europea. Un Libro B<strong>la</strong>nco, Brus<strong>el</strong>as, COM (2001) 428, 25<strong>de</strong> julio, 2001, p. 25.61Ibid., pp. 12-21.62De Migu<strong>el</strong> Bárcena, Josu: Op. cit., pp. 38-40.63Conclusiones d<strong>el</strong> Consejo Europeo <strong>de</strong> Lisboa (23 y 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2000). Ver <strong>el</strong> parágrafo 38.64Ibíd. Ver <strong>el</strong> parágrafo 37.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9137


Javier Uncetabarrenechea Larrabesobre <strong>el</strong> tema: ¿es verda<strong>de</strong>ramente participativo? ¿fomenta <strong>la</strong> d<strong>el</strong>iberación y <strong>el</strong> aprendizaje<strong>de</strong> los actores implicados en <strong>el</strong> proceso? ¿es un método eficaz?La primera cuestión nos remite a p<strong>la</strong>ntearnos si <strong>el</strong> MAC verda<strong>de</strong>ramente ha fomentadouna mayor participación. Si nos limitamos a observar <strong>la</strong>s Conclusiones <strong>de</strong> Lisboa <strong>de</strong> marzo<strong>de</strong> 2000, cabe respon<strong>de</strong>r afirmativamente por lo menos en términos cuantitativos. La <strong>de</strong>scentralización,en comparación con <strong>el</strong> tradicional método comunitario, ha sido un <strong>el</strong>ementohabitualmente <strong>de</strong>stacado como uno <strong>de</strong> los méritos d<strong>el</strong> MAC. Ahora bien, <strong>de</strong>scentralizaciónno equivale a que, <strong>de</strong> facto, <strong>de</strong>saparezcan <strong>la</strong>s jerarquías y los <strong>de</strong>sequilibrios en <strong>el</strong> proceso<strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. Así, este Método otorga un pap<strong>el</strong> c<strong>la</strong>ve al Consejo Europeo y a <strong>la</strong>Comisión, e indudablemente ofrece un rol muy marginal al Par<strong>la</strong>mento Europeo 65 . La participación<strong>de</strong> los interlocutores sociales y <strong>la</strong>s ONG, más allá <strong>de</strong> un discurso c<strong>el</strong>ebratorio, noha sido verda<strong>de</strong>ramente r<strong>el</strong>evante en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> coordinación política 66 .El MAC, en un aspecto muy r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> retórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scentralización y <strong>la</strong> participación,ha sido visto como un instrumento que favorece <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate y <strong>el</strong> aprendizaje mutuoentre los distintos actores implicados en <strong>el</strong> proceso. La mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> un <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> expertos con unesquema (supuestamente) <strong>de</strong>scentralizado y d<strong>el</strong>iberativo 67 , <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> datos y <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración<strong>de</strong> estadísticas, <strong>de</strong>finen a un enfoque siempre en busca <strong>de</strong> ejemplos <strong>de</strong> “buenas prácticas”.Frente a un discurso comp<strong>la</strong>ciente con <strong>el</strong> MAC en este terreno, me gustaría realizar dosapuntes. El primero consiste en seña<strong>la</strong>r que consulta no equivale a d<strong>el</strong>iberación 68 , <strong>de</strong> <strong>la</strong> mismamanera que ser escuchado no es lo mismo que ser oído. El Método Abierto <strong>de</strong> Comunicaciónno es un instrumento a<strong>de</strong>cuado para impulsar un verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>bate en <strong>la</strong> medida que quienestienen una postura muy contraria a <strong>la</strong> política <strong>de</strong> los actores dominantes en <strong>el</strong> proceso raravez son invitados o juegan un pap<strong>el</strong> muy marginal. El segundo tiene que ver con <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><strong>de</strong> los expertos. Ya <strong>el</strong> Libro B<strong>la</strong>nco sobre <strong>la</strong> Gobernanza apuntaba que sus propuestas, entreotras cosas, permitirían reforzar <strong>la</strong> confianza pública en <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> expertos por parte<strong>de</strong> los responsables políticos 69 . Al final, en <strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> MAC se utiliza habitualment<strong>el</strong>a expresión expertocracia para transmitir <strong>la</strong> sensación <strong>de</strong> que un <strong>de</strong>bate (supuestamente)participativo es en realidad un pseudo<strong>de</strong>bate entre expertos 70 .La gran pregunta es si nos encontramos ante un método eficaz. La respuesta, en <strong>la</strong> medidaque los documentos oficiales <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa nos transmiten <strong>la</strong> percepción<strong>de</strong> una implementación no a<strong>de</strong>cuada, no resulta nada sencil<strong>la</strong>. La falta <strong>de</strong> mecanismos que65De Migu<strong>el</strong> Bárcena, Josu: Op. cit., p. 35; Szyszczak, Erika: “Experimental Governance: The Open Method of Coordination”,European Law Journal, Vol. 12, No. 4, July, 2006, pp. 495-496.66Natali, David: Op. cit., pp. 124-125; Szyszczak, Erika: Op. cit., pp. 498-499; Zeitlin, Jonathan: “The Open Methodof Co-ordination and the Governance of the Lisbon Strategy”, Journal of Common Market Studies, Vol. 46, No. 2,March, 2008, pp. 439-440.67De Migu<strong>el</strong> Bárcena, Josu: Op. cit., pp. 36-37.68Natali, David: Op. cit., pp. 125-126.69Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: La Gobernanza Europea. Un Libro B<strong>la</strong>nco, Brus<strong>el</strong>as, COM (2001) 428, 25<strong>de</strong> julio, 2001, p. 38.70Bischoff, Gabri<strong>el</strong>e & Hei<strong>de</strong>nreich, Martin (2008): “The Open Method of Co-ordination: A Way to the Europeanizationof Social and Employment Policies?”, Journal of Common Market Studies, Vol. 46, No. 3, June, 2008, pp. 501-504;Serrano Pascual, Amparo: “Batailles d´idées dans l´espace européen: <strong>la</strong> lutte contre le chômage et le combat pour lenommer”, La Revue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1, pp. 55-56.138VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboaobliguen al cumplimiento no <strong>de</strong>be llevarnos a minusvalorar su importancia r<strong>el</strong>egándolo tansólo a una cooperación, que supone <strong>el</strong> primer paso para una actuación utilizando <strong>el</strong> métodocomunitario, a un mecanismo que permita una intervención en áreas en <strong>la</strong>s que los Tratados noofrecen una base jurídica c<strong>la</strong>ra, o a un instrumento que permita <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un programacomplementario en áreas en <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> tradicional mod<strong>el</strong>o comunitario ofrece posibilida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> actuación muy limitadas 71 .Un sector importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura sigue abogando por una comunitarización d<strong>el</strong>MAC, tras <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s perdidas en <strong>el</strong> Tratado Constitucional y <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa 72 ,como un paso c<strong>la</strong>ve para resolver <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus problemas, entre <strong>el</strong>los <strong>el</strong> escasopap<strong>el</strong> asignado al Par<strong>la</strong>mento en <strong>el</strong> Método Abierto <strong>de</strong> Coordinación. Aún manteniendouna postura escéptica sobre dicha hipotética solución, es <strong>de</strong> justicia reconocer que <strong>el</strong>Par<strong>la</strong>mento Europeo ha jugado un pap<strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>tener alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manifestacioneshard-<strong>la</strong>w más p<strong>el</strong>igrosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa. Una buena muestra <strong>de</strong><strong>el</strong>lo <strong>la</strong> tenemos en <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación d<strong>el</strong> principio d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> origen a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> aprobarse <strong>la</strong>famosa Directiva Bolkestein 73 . El Par<strong>la</strong>mento propuso (y consiguió) <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> tancontrovertido principio aunque, una lectura <strong>de</strong>tenida d<strong>el</strong> informe nos muestra que fue unacuerdo difícil, con una redacción final muy diplomática y sin ir a <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> problema 74 .En un caso tan polémico resultaba muy difícil conciliar posturas cuando 9 Comisiones fueronconsultadas y algunas, como por ejemplo <strong>la</strong> <strong>de</strong> Asuntos Económicos y Monetarios 75 ,se mostraron a favor <strong>de</strong> mantener dicho principio y otras, como <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> MedioAmbiente, Salud Pública y Seguridad Alimentaria, hab<strong>la</strong>ron d<strong>el</strong> tema con una c<strong>la</strong>ridad quese agra<strong>de</strong>ce:El principio d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> origen contenido en este artículo constituye unaincitación legal a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>slocalizaciones a países cuyas exigenciasfiscales, sociales y ambientales son <strong>la</strong>s más bajas para crear en <strong>el</strong>los ‘empresas<strong>de</strong> buzón’ que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su se<strong>de</strong> social, podrán dispersarse por todo <strong>el</strong> territorio<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea en condiciones que resistirán a toda competencia. Ellooriginará una tremenda presión para los países cuyas normas sociales, fiscalesy ambientales protegen en mayor medida <strong>el</strong> interés general. Es convenientesuprimir este artículo en su totalidad 76 .71De Búrca, Gráinne: “The constitutional challenge of new governance in the European Union”, European Law Review,Vol. 28, No. 6, diciembre, 2003, pp. 825-826; De <strong>la</strong> Porte, Caroline et Natali, David: “La participation dans <strong>la</strong> stratégie<strong>de</strong> Lisbonne (et au-d<strong>el</strong>à). Une comparaison <strong>de</strong>s MOC sur <strong>la</strong> stratégie européenne pour l´emploi et les retraites”, LaRevue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1, p. 68; Szyszczak, Erika: Op. cit., pp. 491-493.72Armstrong, Kenneth: “Governance and Constitutionalism after Lisbon”, Journal of Common Market Studies, Vol. 46,No. 2, March, 2008, pp. 417-418.73“Directiva 2006/123/CE d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> diciembre r<strong>el</strong>ativa a los servicios d<strong>el</strong> mercadointerior”, DOCE L 376, 27 <strong>de</strong> diciembre, 2006, pp. 36-68.74El proyecto <strong>de</strong> resolución aprobado por <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento está disponible en, A/409/2005, 15 <strong>de</strong> diciembre, 2005, pp.5-120.75Ibid., pp. 122-139.76Esta Justificación aparecía al final <strong>de</strong> cada artículo que hacía referencia al principio d<strong>el</strong> país <strong>de</strong> origen (artículos 16 a19, ambos incluidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Propuesta inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión), Ibid., pp. 270, 272, 273 y 275.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9139


Javier Uncetabarrenechea LarrabeEl Par<strong>la</strong>mento Europeo también ha paralizado <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva r<strong>el</strong>ativa a <strong>de</strong>terminadosaspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación d<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> trabajo 77 . En <strong>la</strong> misma se establecía qu<strong>el</strong>a duración media d<strong>el</strong> trabajo semanal no exce<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> 48 horas, incluidas <strong>la</strong>s horas extras(artículo 6). La Directiva inicial establecía un embrionario sistema opt-out que permitía unaexcepción al artículo 6 (art. 22). La Comisión Europea, con un gusto por <strong>la</strong> paradoja quetambién se observa en <strong>el</strong> concepto flexiguridad 78 , p<strong>la</strong>nteó una propuesta <strong>de</strong> modificación <strong>de</strong>dicha Directiva que simplemente roza <strong>el</strong> surrealismo.Esta Directiva, conviene recordarlo, tiene como objetivo establecer <strong>la</strong>s disposicionesmínimas <strong>de</strong> seguridad y salud en materias como <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> trabajo, y <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong>cidiópresentar una propuesta <strong>de</strong> modificación en septiembre <strong>de</strong> 2004 con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> dichoartículo d<strong>el</strong> opt-out como uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>ementos c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma. De esta forma se permitíasuperar <strong>la</strong>s 48 horas máximas a <strong>la</strong> semana y, entre otros aspectos, establecía que “ningúntrabajador pueda trabajar más <strong>de</strong> 65 horas en <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> un período <strong>de</strong> 7 días, a menosque <strong>el</strong> convenio colectivo o <strong>el</strong> acuerdo entre interlocutores sociales diga lo contrario” 79 .La aplicación <strong>de</strong> este nuevo opt-out estaría condicionado a que <strong>el</strong> convenio colectivo estableciera<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> trabajar más <strong>de</strong> 48 horas o, y aquí resi<strong>de</strong> una novedad interesante, quefuera posible un acuerdo entre empresario y trabajador “cuando no haya un convenio colectivovigente ni exista en <strong>la</strong> empresa o <strong>el</strong> establecimiento una representación d<strong>el</strong> personal facultadapara c<strong>el</strong>ebrar un convenio colectivo o un acuerdo entre interlocutores sociales en este ámbito,<strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción o <strong>la</strong>s prácticas nacionales” 80 . El Par<strong>la</strong>mento Europeo, todavíaajeno a <strong>la</strong> tormenta que surgiría unos años <strong>de</strong>spués, no recibió con agrado <strong>la</strong> propuesta<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión 81 y, pese a <strong>la</strong> postura muy tibia manifestada en su Opinión por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong>Industria, Investigación y Energía 82 , se mostró c<strong>la</strong>ramente en contra d<strong>el</strong> opt-out:La cláusu<strong>la</strong> <strong>de</strong> exclusión voluntaria (“opt-out”) <strong>de</strong>bería suprimirse lo antesposible, dado que contradice <strong>de</strong> forma f<strong>la</strong>grante los objetivos y <strong>la</strong>s disposiciones<strong>de</strong> <strong>la</strong> directiva y los principios fundamentales <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong>seguridad. Por otro <strong>la</strong>do, es contraria a los principios d<strong>el</strong> Tratado y contradicetodas <strong>la</strong>s pruebas que indican que <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> trabajo sin limitaciones entrañaun grave riesgo para <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> los trabajadores, así como para<strong>la</strong> conciliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida familiar y <strong>la</strong> vida profesional 83 .En <strong>la</strong> actualidad, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> aprobación sigue paralizado. Resulta curioso recordarque <strong>la</strong> propuesta inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión no tuvo, en <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> ser presentada, un eco77“Directiva 2003/88/CE d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo r<strong>el</strong>ativa a <strong>de</strong>terminados aspectos d<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> trabajo”,DOCE L 299, 18 <strong>de</strong> noviembre, 2003, pp. 9-19.78Serrano Pascual, Amparo: Op. cit., pp. 56-60.79Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Propuesta d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo por <strong>la</strong> que se modifica <strong>la</strong>Directiva 2003/88/CE r<strong>el</strong>ativa a <strong>de</strong>terminados aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación d<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> trabajo, COM (2004) final,Brus<strong>el</strong>as, 22 <strong>de</strong> septiembre, 2004, p. 1280Ibid., p. 11.81A6/105/2005, 25 <strong>de</strong> abril, 2005, pp. 5-20.82Ibid., pp. 21-27.83Ibid., p. 8.140VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboasignificativo en los medios <strong>de</strong> comunicación. La situación cambió casi cuatro años <strong>de</strong>spués,tras una sesión d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008 y en un momento c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> Unión Europea;a tan sólo unos días <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong> (primer) referéndum en Ir<strong>la</strong>nda sobre <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong>Lisboa. Evi<strong>de</strong>ntemente, titu<strong>la</strong>res d<strong>el</strong> tipo “Europa abre <strong>la</strong> puerta a una jornada <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> 65horas” contribuyeron a <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota en <strong>el</strong> referéndum.En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> eficacia d<strong>el</strong> MAC no <strong>de</strong>be ser minusvalorada por <strong>el</strong> mero hecho <strong>de</strong> carecer<strong>de</strong> mecanismos para garantizar su cumplimiento. En este sentido, <strong>de</strong>bemos tener en cuentaque, en primer lugar, se trata <strong>de</strong> un instrumento que permite avanzar en <strong>la</strong> cooperación en áreassensibles en <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> actuación siguiendo <strong>el</strong> tradicional método comunitarioes casi nu<strong>la</strong>. En segundo lugar, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control <strong>de</strong>mocrático d<strong>el</strong> proceso, pesea toda <strong>la</strong> retórica sobre <strong>la</strong> participación y <strong>la</strong> d<strong>el</strong>iberación, son muy limitadas al estar “anteun po<strong>de</strong>r no vincu<strong>la</strong>nte y difuso, que está ejerciendo su dominio sin ser constreñido por <strong>la</strong>snormas que gobiernan <strong>la</strong> atribución <strong>de</strong> competencias, <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>mocrática y sucontrol judicial tanto a niv<strong>el</strong> estatal como supranacional” 84 . Des<strong>de</strong> luego, no está tan c<strong>la</strong>roque <strong>el</strong> MAC ofrezca un método más efectivo a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> prevenir <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r porparte <strong>de</strong> los grupos económicos más influyentes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad 85 .La flexibilidad pue<strong>de</strong> ser, en no pocas ocasiones, una estrategia útil para <strong>el</strong> avance <strong>de</strong>una agenda política polémica. Por ejemplo, <strong>la</strong> Comisión ha apostado <strong>de</strong>cididamente por <strong>la</strong>flexiguridad pero no ha optado por presentar una propuesta <strong>de</strong> Directiva que sabe, casi contotal seguridad, que no saldrá ad<strong>el</strong>ante por <strong>la</strong> polémica que <strong>de</strong>spierta dicho concepto. Por <strong>el</strong>lo,<strong>de</strong> momento ha huido d<strong>el</strong> hard-<strong>la</strong>w en este tema y preten<strong>de</strong> alcanzar un consenso sobre unaserie <strong>de</strong> principios comunes r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> flexiguridad y establecer una serie <strong>de</strong> itinerariosque facilitarían su progresiva aceptación por parte <strong>de</strong> los Estados miembros. En este sentido,y según <strong>la</strong> Comisión, dichos itinerarios también <strong>de</strong>berían servir “como un instrumento <strong>de</strong>aprendizaje mutuo y <strong>de</strong> referencia en <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa renovada” 86 . Eneste caso, <strong>la</strong> Comisión Europea también ha optado por <strong>el</strong> soft-<strong>la</strong>w.7.Los riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica d<strong>el</strong> mercado: <strong>de</strong> <strong>la</strong> dimensión educativa <strong>de</strong>Lisboa al proceso <strong>de</strong> BoloniaEl predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> mercado en algunas políticas resulta particu<strong>la</strong>rmente pernicioso.En este apartado queremos referirnos <strong>de</strong> manera más concreta a <strong>la</strong> educación, <strong>el</strong>ementoc<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa y uno <strong>de</strong> los ámbitos en los que dicha hegemonía resultamás negativa. En este punto haremos referencia al proceso <strong>de</strong> Bolonia, formalmente fuerad<strong>el</strong> marco comunitario, pero que no pue<strong>de</strong> explicarse sin <strong>el</strong> impulso y <strong>el</strong> <strong>de</strong>cidido apoyo d<strong>el</strong>a Unión Europea; fundamentalmente <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión.84De Migu<strong>el</strong> Bárcena, Josu: Op. cit., p. 32.85Büchs, Milena: “How Legitimate is the Open Method of Co-ordination?”, Journal of Common Market Studies, Vol.46, No. 4, 2008, September, p. 779.86Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Hacia los principios comunes <strong>de</strong> <strong>la</strong> flexiguridad: más y mejor empleo mediant<strong>el</strong>a flexibilidad y seguridad, Brus<strong>el</strong>as, COM (2007) 359 final, 27 <strong>de</strong> junio, 2007, p.12.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9141


Javier Uncetabarrenechea LarrabeLa Estrategia <strong>de</strong> Lisboa da gran importancia a <strong>la</strong> enseñanza y ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un programa<strong>de</strong> actuación (“Educación y formación 2010”) utilizando <strong>el</strong> MAC 87 , y una serie <strong>de</strong>recomendaciones entre <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>stacaría <strong>la</strong> que conllevó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un Marco Europeo<strong>de</strong> Cualificaciones para <strong>el</strong> aprendizaje permanente 88 . La conexión <strong>de</strong> este proceso con <strong>el</strong>iniciado por <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Bolonia no es habitualmente <strong>de</strong>stacada. El vínculo llegó hasta<strong>el</strong> punto que, en los primeros años <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, <strong>la</strong>s reformas en<strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> enseñanza superior se <strong>de</strong>jaban a Bolonia 89 . Posteriormente, <strong>de</strong>sarrolló unaagenda propia, aunque plenamente compatible, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> crear un espacio europeoen <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> enseñanza superior 90 y con <strong>el</strong> acercamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad al mundoempresarial 91 .La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, tras los cambios producidos tras <strong>el</strong> proceso intermedio <strong>de</strong>evaluación, ha seguido consi<strong>de</strong>rando a <strong>la</strong> educación como un factor c<strong>la</strong>ve. El ProgramaComunitario <strong>de</strong> Lisboa (2008-2010) estableció cuatro priorida<strong>de</strong>s -i) invertir en <strong>la</strong> gente ymo<strong>de</strong>rnizar los mercados <strong>la</strong>borales, ii) liberar <strong>el</strong> potencial empresarial, especialmente <strong>de</strong> <strong>la</strong>sPYME, iii) invertir en conocimiento e innovación; y iv) energía y cambio climático- y diezobjetivos c<strong>la</strong>ve. En concreto, <strong>el</strong> sexto objetivo (incluido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera área prioritaria)tiene <strong>la</strong> ambiciosa finalidad <strong>de</strong> hacer realidad “<strong>la</strong> ‘quinta libertad’, <strong>la</strong> libre circu<strong>la</strong>ciónd<strong>el</strong> conocimiento” y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> “un verda<strong>de</strong>ro Espacio Europeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación” 92 .Lástima que <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones comunitarias, fundamentalmentepor <strong>el</strong> TJCE, no sea <strong>el</strong> mismo que en <strong>la</strong>s cuatro liberta<strong>de</strong>s fundamentales reconocidas enlos Tratados.La conexión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> Bolonia exige que abor<strong>de</strong>mos<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> este último. La Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Bolonia se aprobó <strong>el</strong> 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1999 y pretend<strong>el</strong>a creación <strong>de</strong> un espacio europeo en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> enseñanza superior para <strong>el</strong> 2010.En un principio, 30 países se comprometieron en <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> un fin tan ambicioso87Para una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas priorida<strong>de</strong>s, actuaciones y <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agenda educativa <strong>de</strong> Lisboa, ver Comisión<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Invertir eficazmente en educación y formación: un imperativo para Europa, Brus<strong>el</strong>as,COM (2002) 779 final, 10 <strong>de</strong> enero, 2003; Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: “Educación y formación 2010”- Urgen <strong>la</strong>s reformas para coronar con éxito <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Lisboa (Proyecto <strong>de</strong> informe intermedio conjunto sobr<strong>el</strong>a ejecución d<strong>el</strong> programa <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do r<strong>el</strong>ativo al seguimiento <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> educacióny formación en Europa), Brus<strong>el</strong>as, COM (2003) 685 final, 11 <strong>de</strong> noviembre, 2003; Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>sEuropeas: Aplicar <strong>el</strong> programa comunitario <strong>de</strong> Lisboa: Fomentar <strong>la</strong> mentalidad empresarial mediante <strong>la</strong> educación y<strong>la</strong> formación, Brus<strong>el</strong>as, COM (2006) 33 final, 13 <strong>de</strong> febrero, 2006; Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Un marcocoherente <strong>de</strong> indicadores y puntos <strong>de</strong> referencia para <strong>el</strong> seguimiento <strong>de</strong> los avances hacia los objetivos <strong>de</strong> Lisboa en<strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> formación, Brus<strong>el</strong>as, COM (2007) 161, 21 <strong>de</strong> febrero, 2007.88“Recomendación d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento Europeo y d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008 r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> creación d<strong>el</strong> Marco Europeo<strong>de</strong> Cualificaciones para <strong>el</strong> aprendizaje permanente”, DOCE C 111, 6 <strong>de</strong> mayo, 2008, pp. 1-7.89Gornitzka, Ase: The Open Method of Coordination as practice - A watershed in European education policy?, WorkingPaper, ARENA, No. 16. 2006, pp. 26-27.90Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Movilizar <strong>el</strong> capital int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> Europa: crear <strong>la</strong>s condiciones necesariaspara que <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s puedan contribuir plenamente a <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Lisboa, Brus<strong>el</strong>as, COM (2005) 152 final,20 <strong>de</strong> abril, 2005.91Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Una nueva asociación para <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s: <strong>el</strong> Foro<strong>de</strong> <strong>la</strong> UE para <strong>el</strong> diálogo entre <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s empresas, Brus<strong>el</strong>as, COM (2009) 158 final, 2 <strong>de</strong> abril, 2009.92Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Informe <strong>de</strong> aplicación d<strong>el</strong> Programa Comunitario <strong>de</strong> Lisboa 2008-2010,Brus<strong>el</strong>as, COM (2008) 881 final, 16 <strong>de</strong> diciembre, 2008.142VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboacomo, en principio, <strong>de</strong>seable. Hoy ya son 46 93 , incluido <strong>el</strong> Vaticano, con <strong>la</strong> Comisión Europeacomo miembro adicional. Ya casi en <strong>el</strong> (teórico) final d<strong>el</strong> proceso, los participantes siguenembarcados en un frenético carrus<strong>el</strong> <strong>de</strong> reformas <strong>de</strong> sus sistemas <strong>de</strong> enseñanza superior convistas a cumplir los términos <strong>de</strong> dicha Dec<strong>la</strong>ración y, en <strong>la</strong> actualidad, Bolonia se ha convertidoen un tema <strong>de</strong> agrio <strong>de</strong>bate en nuestras universida<strong>de</strong>s. Compartiendo <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>que dicho proceso está contribuyendo a <strong>la</strong> subordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad <strong>europea</strong> frentea <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> mundo empresarial 94 , centraré mi crítica en dos aspectos a mi juiciofundamentales.El primer <strong>el</strong>emento c<strong>la</strong>ve es que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> Bolonia p<strong>la</strong>ntea una feroz competenciaentre <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>europea</strong>s sin ningún tipo <strong>de</strong> mecanismo corrector. La crecienteimportancia <strong>de</strong> un mercado educativo global que, entre otros aspectos, impulsa que <strong>la</strong>atracción <strong>de</strong> estudiantes, profesores e investigadores se convierta en un objetivo estratégico.Las Comunida<strong>de</strong>s Europeas, como vimos en <strong>el</strong> apartado tercero, no hubieran podidoaprobar <strong>el</strong> AUE y <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Maastricht sin p<strong>la</strong>ntear como contrapartida <strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong>os Fondos Estructurales y <strong>la</strong> creación d<strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Cohesión. Ni siquiera en una época<strong>de</strong> mayor hegemonía neoliberal, <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa se libró <strong>de</strong> tener que buscar ciertocompromiso con sectores social<strong>de</strong>mócratas (aunque fueran principalmente los ubicadosen <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Tercera Vía). Sin embargo, en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Bolonia -un proceso fuertementeinfluido por <strong>la</strong> experiencia histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE y en <strong>el</strong> que participan todos los Estadosmiembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión y <strong>la</strong> misma Comisión Europea 95 - resulta paradójico constatar que seaboga por una mayor competencia sin establecer ningún tipo <strong>de</strong> mecanismo corrector. Así,en un proyecto c<strong>la</strong>ve como era <strong>la</strong> creación d<strong>el</strong> Mercado Único y que no tenía una dimensióneducativa explícita, <strong>la</strong> Comisión Europea mostraba preocupaciones que ahora bril<strong>la</strong>npor su ausencia:Por otro <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>be prestarse especial atención a los flujos crecientes<strong>de</strong> movilidad, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> garantizar su <strong>de</strong>sarrollo armonioso en toda <strong>la</strong>Comunidad en su conjunto y evitar una situación en <strong>la</strong> que <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong>gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sequilibrios en los flujos <strong>de</strong> estudiantes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>“exportación/importación”, se convierta en una carga excesiva para <strong>de</strong>terminadosEstados miembros. Deberá consi<strong>de</strong>rarse en su momento <strong>la</strong> conveniencia <strong>de</strong>93Albania, Andorra, Armenia, Austria, Azerbayán, Bélgica, Bosnia-Herzegovina, Bulgaria, Croacia, Chipre, RepúblicaCheca, Dinamarca, Estonia, Fin<strong>la</strong>ndia, Francia, Georgia, Alemania, Grecia, <strong>la</strong> Santa Se<strong>de</strong>, Hungría, Is<strong>la</strong>ndia, Ir<strong>la</strong>nda,Letonia, Liechtenstein, Lituania, Luxemburgo, Malta, Moldova, Montenegro, Ho<strong>la</strong>nda, Noruega, Polonia, Portugal,Rumanía, Fe<strong>de</strong>ración Rusa, Serbia, República Eslovaca, Eslovenia, España, Suecia, Suiza, <strong>la</strong> antigua República Yugos<strong>la</strong>va<strong>de</strong> Macedonia, Turquía, Ucrania y Reino Unido.94Entre <strong>la</strong> ya r<strong>el</strong>ativamente abundante literatura crítica (aunque <strong>de</strong> calidad muy <strong>de</strong>sigual) sobre Bolonia, <strong>de</strong>stacaría dostrabajos muy diferentes pero a <strong>la</strong> vez tremendamente interesantes: Carreras, Judith; Sevil<strong>la</strong>, Carlos y Urbán, Migu<strong>el</strong>:€uro-universidad. Mito y realidad d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> Bolonia, Barc<strong>el</strong>ona, Icaria, 2006, y Tomusk, Vol<strong>de</strong>mar: “Three Bolognasand a Pizza Pie: notes on institutionalization of the European higher education system”, International Studiesin Sociology of Education, Vol. 14, No. 1, 2004, pp. 75-95.95European Commission: The EU contribution to the Bologna Process, Luxembourg, Office for Official Publications ofthe European Communities, 2009.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9143


Javier Uncetabarrenechea Larraberealizar ajustes compensatorios <strong>de</strong> algún tipo cuando se produzcan situaciones<strong>de</strong> este tipo, así como esfuerzos para fomentar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> enseñanzasuperior y <strong>la</strong> formación avanzada en <strong>la</strong>s regiones más débiles 96 .Los mismos programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE en materia <strong>de</strong> educación y formación jugaron un pap<strong>el</strong>importante, aunque insuficiente ante <strong>la</strong> magnitud d<strong>el</strong> problema y los escasos medios <strong>de</strong> quedisponían, en favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> una movilidad estudiantil transnacional más equilibradaen Europa 97 . La movilidad sin mecanismos correctores favorece a algunas universida<strong>de</strong>sy países, y perjudica notablemente a otros muchos. Si <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> programa Erasmus no sehubiera apostado por cierto equilibrio en <strong>la</strong> movilidad estudiantil, ¿quién iría “<strong>de</strong> Erasmus”a Grecia? En <strong>la</strong> actualidad, da <strong>la</strong> sensación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> única forma en que <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>sgriegas, y otras <strong>de</strong> países con idiomas “menos competitivos”, puedan atraer alumnos enun mercado educativo europeo sin ningún tipo <strong>de</strong> mecanismo corrector es apostando porimpartir cada vez más docencia en inglés. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> Boloniatiene efectos perniciosos en lo que respecta al pluralismo lingüístico y contrasta, tambiénen esta materia, con <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> integración más respetuoso -aunque sólosea con los idiomas oficiales a niv<strong>el</strong> estatal- con <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad lingüística <strong>de</strong>Europa. En este sentido, si no se establecen mecanismos correctores, los idiomas con menoshab<strong>la</strong>ntes per<strong>de</strong>rán presencia en <strong>el</strong> ámbito universitario frente a los que tienen más hab<strong>la</strong>ntes,fundamentalmente <strong>el</strong> inglés 98 .En Bolonia estos mecanismos correctores bril<strong>la</strong>n por su ausencia. Las crecientes críticasfavorecieron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una raquítica dimensión social que no resu<strong>el</strong>ve cuestiones <strong>de</strong> fondo.Por ejemplo, no se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> algo parecido a los Fondos Estructurales y <strong>de</strong>Cohesión para intentar resolver los <strong>de</strong>sequilibrios territoriales que originará Bolonia. El Tratado<strong>de</strong> Libre Comercio <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Norte (TLCAN), pese a no p<strong>la</strong>ntear ninguna cooperación enmateria educativa, ha tenido un gran impacto en este ámbito. Las consecuencias negativas d<strong>el</strong>TLCAN, estableciendo una lógica <strong>de</strong> competencia pura y dura también en <strong>el</strong> ámbito universitario,hizo que surgieran voces, con una mirada al proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>, que pedían <strong>la</strong>creación <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> corrección <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrios 99 . Paradójicamente, los 46 países integrantes<strong>de</strong> Bolonia (entre <strong>el</strong>los todos los actuales miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE y <strong>la</strong> Comisión como miembropermanente) han optado por olvidar su propia experiencia histórica y han establecido unesquema <strong>de</strong> cooperación basado en una lógica <strong>de</strong> competencia pura y dura al estilo d<strong>el</strong> TLCAN.96Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas: Memorándum sobre <strong>la</strong> enseñanza superior en <strong>la</strong> Comunidad Europea, Brus<strong>el</strong>as,COM (91) 349 final, 5 <strong>de</strong> noviembre, 1991, p. 37.97Uncetabarrenechea, Javier: “La educación en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: hacia <strong>la</strong> progresiva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> unapolítica comunitaria”, Cua<strong>de</strong>rnos Europeos <strong>de</strong> Deusto, nº 24, 2001, pp. 142-143.98La actual página web d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> Bolonia (así como <strong>la</strong>s anteriores) nos ofrece un buen ejemplo <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo. Una rápidamirada nos permitirá comprobar que, en <strong>la</strong> misma, <strong>el</strong> pluralismo lingüístico bril<strong>la</strong> por su ausencia:99En esta línea, cabe <strong>de</strong>stacar lo afirmado por Ax<strong>el</strong> Didriksson: “However, such discrepancies and asymmetries as currentlyexist have not been seriously consi<strong>de</strong>red in the further discussion of NAFTA. Such consi<strong>de</strong>ration is necessaryto recognize Mexico´s status as a disavantaged country and to set up compensatory funds for reforms and programmesto avoid a negative impact on aca<strong>de</strong>mia”, Didriksson, Ax<strong>el</strong>: “The aca<strong>de</strong>mic common market in North America: theMexican perspective”, Higher Education Policy, Vol. 9, No. 3, september, 1996, pp. 198-199.144VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> LisboaEl proceso <strong>de</strong> Bolonia establece una lógica <strong>de</strong> sumisión al mercado y <strong>de</strong> competenciaextrema entre <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s. Como su<strong>el</strong>e ocurrir en estos casos, algunos centros <strong>de</strong>enseñanza superior se beneficiarán enormemente y otros empeorarán consi<strong>de</strong>rablemente susituación. Al ser un proceso flexible, los países que quieran, fundamentalmente aqu<strong>el</strong>los queno se limitan a realizar discursos sobre <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong> conocimiento y apoyan sus pa<strong>la</strong>brascon un fuerte gasto público en educación, establecerán mecanismos correctores a niv<strong>el</strong> estatalpara minimizar <strong>el</strong> impacto negativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma en sus universida<strong>de</strong>s. Los países que nolo hagan, verán que sus universida<strong>de</strong>s no competitivas entrarán en un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>clive <strong>de</strong>graves consecuencias. Teniendo en cuenta <strong>la</strong> importancia que muchas universida<strong>de</strong>s tienencomo motores d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional, Bolonia terminará contribuyendo a incrementar los<strong>de</strong>sequilibrios territoriales.El segundo gran <strong>el</strong>emento <strong>de</strong> Bolonia es impulsar un proceso <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticaseducativas públicas a meras políticas <strong>de</strong> recursos humanos. Las políticas en materia <strong>de</strong>enseñanza tienen una enorme inci<strong>de</strong>ncia no sólo en lo económico, sino también en lo político,social y cultural. Así, <strong>la</strong> educación nos afecta al menos en una triple dimensión: comociudadanos (esto es, en cuanto miembros <strong>de</strong> una comunidad política), como personas (losvalores que se nos inculcan) y en nuestro rol <strong>de</strong> actores en <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía (esto es,<strong>la</strong> manera en que <strong>el</strong> sistema educativo nos prepara para respon<strong>de</strong>r a los <strong>de</strong>safíos d<strong>el</strong> mundo<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía). Mi interés en <strong>la</strong> educación, a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> lógico <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> mi profesióndocente, respon<strong>de</strong> a una honda preocupación ante una serie <strong>de</strong> reformas cada vez más orientadasa someter <strong>la</strong> educación a <strong>la</strong> lógica d<strong>el</strong> mercado. Las continuas ap<strong>el</strong>aciones a <strong>la</strong> calidadresultan al menos l<strong>la</strong>mativas, cuando en muchos países se observa un c<strong>la</strong>ro empobrecimientoen <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s futuras generaciones 100 .La reforma <strong>de</strong> Bolonia se presenta habitualmente bajo <strong>la</strong> coartada <strong>de</strong> una “revoluciónpedagógica” que nos trae una “nueva metodología centrada en <strong>el</strong> alumno”. Una miradaa <strong>la</strong>s últimas reformas estatales realizadas al amparo <strong>de</strong> Bolonia nos dice que esa revoluciónen <strong>la</strong> práctica se ha traducido en un constante aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> trabajo d<strong>el</strong>estudiante. Por <strong>el</strong>lo, en <strong>la</strong> actualidad resulta más difícil que un estudiante pueda compaginarsus estudios (y así pagárs<strong>el</strong>os) con un trabajo a tiempo parcial y este hecho pue<strong>de</strong>dificultar <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> universidad <strong>de</strong> los jóvenes con menores posibilida<strong>de</strong>s económicas.Al igual que ocurría con los <strong>de</strong>sequilibrios territoriales, los Estados con una sensibilidadsocial más avanzada <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rán políticas (fundamentalmente, aunque no exclusivamente,en <strong>el</strong> terreno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s becas) para respon<strong>de</strong>r a este problema. Los países más pobres ocon menor conciencia social podrán constatar cómo un porcentaje creciente <strong>de</strong> jóvenescon menos recursos se alejan <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad. El aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga contribuirá a <strong>la</strong>formación <strong>de</strong> estudiantes cada vez más a<strong>de</strong>cuados a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> mercado: concompetencias útiles, flexibles, no alérgicos a <strong>la</strong> movilidad, acostumbrados (gracias auna serie <strong>de</strong> reformas universitarias que aumentan <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> trabajo d<strong>el</strong> alumno) a unajornada <strong>la</strong>boral <strong>la</strong>rga, etc.100B<strong>la</strong>nca Muñoz seña<strong>la</strong> muy atinadamente que nos encontramos ante un auténtico proceso <strong>de</strong> “<strong>de</strong>seducación”. Muñoz,B<strong>la</strong>nca: La cultura global. Medios <strong>de</strong> comunicación, cultura e i<strong>de</strong>ología en <strong>la</strong> sociedad globalizada, Madrid, Pearson,2005, pp. 57-76.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9145


Javier Uncetabarrenechea LarrabeBolonia establece una lógica <strong>de</strong> sumisión al mercado y <strong>de</strong> competencia extrema <strong>de</strong> <strong>la</strong>sUniversida<strong>de</strong>s. Algunos centros <strong>de</strong> enseñanza superior se beneficiarán enormemente <strong>de</strong>dicha competencia, otros empeorarán notablemente su situación. Al ser un proceso flexible,los países que quieran (y puedan), establecerán mecanismos correctores para minimizar <strong>el</strong>impacto negativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma. Los países que no lo hagan, verán que no pocas <strong>de</strong> sus universida<strong>de</strong>ssufrirán por una competencia sin ningún tipo <strong>de</strong> mecanismo corrector y entraránen un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> graves consecuencias económicas, sociales y culturales.Las reformas educativas buscan <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> ciudadanos plenamente funcionales a <strong>la</strong>snecesida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> mercado (con amplios conocimientos tecnológicos, aprendizaje <strong>de</strong> inglés,etc.), que tengan iniciativa propia para respon<strong>de</strong>r a<strong>de</strong>cuadamente a los <strong>de</strong>safíos d<strong>el</strong> mundod<strong>el</strong> trabajo sin <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s potencialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una ciudadanía activa y crítica. El impactonegativo <strong>de</strong> dichas políticas educativas en lo que respecta a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia sonplenamente visibles en <strong>la</strong> actualidad pero se p<strong>la</strong>smarán con mayor cru<strong>de</strong>za en un futurono muy lejano. La generalización <strong>de</strong> valores consumistas y <strong>de</strong> competencia, plenamentefuncionales en <strong>el</strong> ámbito económico, resultan tremendamente negativos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong>vista político, social y cultural. Las consecuencias d<strong>el</strong> predominio <strong>de</strong> los valores d<strong>el</strong> “homoeconomicus” no se reducen al mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y terminan comprometiendo <strong>la</strong> calidad<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa y <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> Bolonia, tal y como señalábamosen <strong>el</strong> apartado quinto, tienen muchos <strong>el</strong>ementos en común. Un fecha redonda como final(en este caso <strong>el</strong> 2010), un objetivo general en principio poco discutible (crear un espaciouniversitario europeo), medios flexibles (no se sabe muy bien quién lo impulsa, <strong>el</strong> documentoc<strong>la</strong>ve es una oscura Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Ministros firmada hace una década a <strong>la</strong> quese <strong>la</strong> da una fuerza increíble hasta <strong>el</strong> punto que parece inútil toda oposición al proceso),una retórica participativa unida a una práctica profundamente tecnocrática (<strong>la</strong> urgente yevi<strong>de</strong>nte necesidad <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad <strong>europea</strong> se convierte en <strong>la</strong> que parece <strong>la</strong>única reforma razonable, en <strong>la</strong> que los “gestores” d<strong>el</strong> mundo educativo han jugado un pap<strong>el</strong>c<strong>la</strong>ve), y un gran objetivo real: impulsar una agenda (con ritmos y esquemas variables,flexibles y adaptados a <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>ridad y circunstancias <strong>de</strong> cada país) <strong>de</strong> transformación<strong>de</strong> <strong>la</strong> política en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad en c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> mercado. Como suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong>Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, adaptación es <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra c<strong>la</strong>ve y <strong>el</strong> objetivo no se circunscribe a unhorizonte temporal concreto (<strong>el</strong> 2010), sino que se preten<strong>de</strong> entrar en una espiral <strong>de</strong> eternareforma. La voluntad <strong>de</strong> continuidad <strong>de</strong> Bolonia <strong>la</strong> encontramos p<strong>la</strong>smada con meridianac<strong>la</strong>ridad en <strong>el</strong> Comunicado aprobado por los Ministros responsables <strong>de</strong> enseñanza superioren <strong>la</strong> Conferencia Ministerial <strong>de</strong> Lovaina/Lovaina-La-Nueva, c<strong>el</strong>ebrada <strong>el</strong> 28 y 29 <strong>de</strong> abril<strong>de</strong> 2009, titu<strong>la</strong>do “El proceso <strong>de</strong> Bolonia 2020: <strong>el</strong> espacio europeo <strong>de</strong> enseñanza superioren <strong>la</strong> nueva década” 101 .101Las Conferencias Ministeriales se c<strong>el</strong>ebraban cada dos años -Praga (2001), Berlín (2003), Bergen (2005) y Londres(2007)- y <strong>la</strong> página web oficial d<strong>el</strong> Proceso ha ido cambiando con cada Conferencia Ministerial. Actualmente, <strong>la</strong> weboficial d<strong>el</strong> proceso y don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> conseguir en inglés <strong>el</strong> texto d<strong>el</strong> Comunicado final <strong>de</strong> los Ministros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ConferenciaMinisterial <strong>de</strong> Lovaina/Lovaina-La-Nueva es:146VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa8.La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> doble <strong>crisis</strong>: <strong>la</strong> vu<strong>el</strong>ta d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración a los cuart<strong>el</strong>es<strong>de</strong> inviernoEuropa vive actualmente dos procesos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> más estrechamente r<strong>el</strong>acionados <strong>de</strong> lo queparece. La primera se refiere al fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> doble respuesta p<strong>la</strong>nteada a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>otecnocrático. La apuesta <strong>de</strong> más mercado y una participación limitada <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía pararespon<strong>de</strong>r a los <strong>de</strong>safíos a los que se enfrenta <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> construcción <strong>europea</strong> ha fracasadoaunque no ha sido d<strong>el</strong> todo abandonada; sobre todo en lo referente a <strong>la</strong> postura pro mercado<strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. En lo que respecta a <strong>la</strong> segunda apuesta, <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa marca una vu<strong>el</strong>taa los orígenes y no parece probable que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong> realice a corto ymedio p<strong>la</strong>zo experimentos (pseudo)participativos como <strong>la</strong> Convención Europea para aprobarun nuevo Tratado, lleve <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>lido Constitucional o no.El fracaso d<strong>el</strong> Tratado Constitucional, al que no es ajeno <strong>la</strong> <strong>de</strong>cidida apuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> ComisiónEuropea por un proyecto básicamente neoliberal, nos remite a un escenario en <strong>el</strong> que <strong>la</strong>s expectativas<strong>de</strong> participación abiertas por <strong>la</strong> Convención Europea como medio <strong>de</strong> superar <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>oCIG se han abandonado y se ha optado por una vu<strong>el</strong>ta a los cuart<strong>el</strong>es <strong>de</strong> invierno, por unaapuesta a favor d<strong>el</strong> viejo método: construir Europa <strong>de</strong> espaldas a <strong>la</strong> ciudadanía. Ciertamenteya no será lo mismo. Un sector cada vez más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>europea</strong> conoce <strong>la</strong>historia d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración y en <strong>la</strong> actualidad sería imposible que un proceso, comopor ejemplo <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitucionalización <strong>de</strong> los Tratados, pasase <strong>de</strong>sapercibido y fueraaceptado por <strong>la</strong> ciudadanía <strong>europea</strong>. El Tratado <strong>de</strong> Lisboa ha rescatado muchos <strong>el</strong>ementosd<strong>el</strong> Tratado Constitucional 102 , incluso alguno con notable potencial como <strong>el</strong> mecanismo d<strong>el</strong>a iniciativa ciudadana 103 , pero <strong>el</strong> experimento que supuso <strong>la</strong> Convención no parece tenerfuturo a corto y medio p<strong>la</strong>zo.La influencia d<strong>el</strong> proyecto constitucional neoliberal en <strong>la</strong> UE, aunque sigue notablementefuerte, se ha visto reducida en parte en los últimos años. En efecto, <strong>la</strong> actual <strong>crisis</strong> económicano ha ayudado a reforzar <strong>la</strong> popu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recetas basadas en <strong>el</strong> mercado. Sin embargo, <strong>la</strong>jurispru<strong>de</strong>ncia reciente d<strong>el</strong> TJCE nos muestra todavía <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z d<strong>el</strong> proyecto constitucionalneoliberal en <strong>el</strong> seno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión. Así, <strong>el</strong> Tribunal <strong>de</strong> Justicia ha iniciado una época <strong>de</strong> activismojudicial en <strong>la</strong> “que entra a valorar <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s nacionales basadas en<strong>de</strong>rechos humanos reconocidos por <strong>la</strong>s Constituciones <strong>de</strong> los Estados miembros” 104 .El TJCE ha mostrado, en su jurispru<strong>de</strong>ncia reciente, una p<strong>el</strong>igrosa ten<strong>de</strong>ncia a primar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro liberta<strong>de</strong>s fundamentales reconocidas en los Tratados frente a los <strong>de</strong>rechos d<strong>el</strong>os trabajadores y ha abierto una vía que pue<strong>de</strong> minar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> instrumentos c<strong>la</strong>ve como<strong>la</strong> negociación colectiva. El gusto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión y no pocos gobiernos <strong>de</strong> los Estados miembros102Al<strong>de</strong>coa, Francisco y Guinea, Merce<strong>de</strong>s: La Europa que viene: El Tratado <strong>de</strong> Lisboa, Madrid, Marcial Pons, 2008.103La disposición incluida en <strong>el</strong> párrafo cuarto d<strong>el</strong> artículo 47 d<strong>el</strong> Tratado Constitucional ha pasado prácticamente con <strong>la</strong>misma redacción al Tratado <strong>de</strong> Lisboa (ver <strong>el</strong> parágrafo cuarto d<strong>el</strong> art. 11 d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea). El artículo24 d<strong>el</strong> nuevo Tratado <strong>de</strong> Funcionamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea nos remite a <strong>la</strong> aprobación, por parte d<strong>el</strong> Par<strong>la</strong>mento yd<strong>el</strong> Consejo, <strong>de</strong> futuros reg<strong>la</strong>mentos que regu<strong>la</strong>rán <strong>la</strong> iniciativa ciudadana.104De Migu<strong>el</strong> Bárcena, Josu: “Los <strong>de</strong>rechos sociales en <strong>la</strong> Unión Europea: comentarios a <strong>la</strong> última jurispru<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong>Tribunal <strong>de</strong> Justicia”, VV.AA.: Anuario da Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Dereito da Universida<strong>de</strong> da Coruña, A Coruña, Universida<strong>de</strong>da Coruña, 2008, p. 1024.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9147


Javier Uncetabarrenechea Larrabepor <strong>el</strong> soft-<strong>la</strong>w, más a<strong>de</strong>cuado para avanzar en <strong>la</strong> implementación <strong>de</strong> agendas políticas controvertidasen áreas tan sensibles como <strong>la</strong> política social, unida a una jurispru<strong>de</strong>ncia más atenta a realzar <strong>la</strong>supremacía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro liberta<strong>de</strong>s económicas (libre circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mercancías, personas, serviciosy capitales), nos dibuja un panorama muy poco alentador 105 . En concreto, haré una breve referenciaa tres sentencias que nos muestran a una institución c<strong>la</strong>ve en <strong>el</strong> funcionamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Uniónplenamente comprometida en <strong>el</strong> refuerzo <strong>de</strong> una agenda política muy orientada al mercado 106 .La primera sentencia se refiere a <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong> Viking Line 107 , una compañía marítimafin<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa que es <strong>la</strong> propietaria d<strong>el</strong> ferry Ros<strong>el</strong><strong>la</strong> que opera entre H<strong>el</strong>sinki y Tallin, contra unsindicato <strong>de</strong> marinos fin<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses y <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Internacional <strong>de</strong> Trabajadores d<strong>el</strong> Transporte(a <strong>la</strong> que pertenece <strong>el</strong> sindicato fin<strong>la</strong>ndés y que tiene se<strong>de</strong> en Londres) por <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong>acción colectiva iniciadas para evitar que <strong>la</strong> citada empresa cambiara su lugar <strong>de</strong> establecimientoa Estonia para aprovechar que los su<strong>el</strong>dos son más bajos y c<strong>el</strong>ebrar un conveniocolectivo con un sindicato estonio. El sindicato <strong>de</strong> marineros fin<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses, con <strong>el</strong> apoyo d<strong>el</strong>a Fe<strong>de</strong>ración Internacional <strong>de</strong> Trabajadores d<strong>el</strong> Transporte) intentó evitarlo y amenazó conllevar a cabo hu<strong>el</strong>gas y boicots si <strong>la</strong> empresa tras<strong>la</strong>daba su se<strong>de</strong> a Estonia sin mantener losniv<strong>el</strong>es sa<strong>la</strong>riales <strong>de</strong> Fin<strong>la</strong>ndia. El primer intento <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2003 fue abandonado porViking Line que, ante <strong>la</strong> previsión <strong>de</strong> que un nueva tentativa tendría <strong>la</strong> misma respuesta porparte d<strong>el</strong> sindicato fin<strong>la</strong>ndés y <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Internacional <strong>de</strong> Trabajadores d<strong>el</strong> Mar, inicióun procedimiento en <strong>el</strong> Reino Unido y no en Fin<strong>la</strong>ndia, contra ambos sindicatos para que nointerfieran en <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa a <strong>la</strong> libre circu<strong>la</strong>ción en lo que se refiere al Ros<strong>el</strong><strong>la</strong>.Las profundas implicaciones políticas d<strong>el</strong> caso no eran un secreto para nadie.El TJCE en su sentencia da una <strong>de</strong> cal y otra <strong>de</strong> arena. En su apartado 44 reconoce que <strong>el</strong><strong>de</strong>recho a adoptar medidas <strong>de</strong> conflicto colectivo, incluido <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> hu<strong>el</strong>ga, <strong>de</strong>be serreconocido “como <strong>de</strong>recho fundamental que forma parte integrante <strong>de</strong> los principios generalesd<strong>el</strong> Derecho comunitario cuyo respeto garantiza <strong>el</strong> Tribunal <strong>de</strong> Justicia”. Sin embargo, acontinuación recuerda que estos <strong>de</strong>rechos están sometidos a ciertas restricciones. Así, <strong>el</strong> TJCEda <strong>la</strong> razón a <strong>la</strong> empresa y abre una vía potencialmente muy p<strong>el</strong>igrosa que pue<strong>de</strong> contribuir alimitar aún más <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> hu<strong>el</strong>ga y minar <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> convenios colectivos comoun instrumento c<strong>la</strong>ve en <strong>la</strong> <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los trabajadores.La segunda sentencia se ocupa <strong>de</strong> <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación una sociedad letona, Laval un Partneri 108 ,que <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó a 35 trabajadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Letonia para realizar obras en Suecia que fueron ejecutadaspor una sociedad filial, <strong>de</strong>nominada Baltic Bygg. El contrato entre <strong>la</strong> administración local y <strong>la</strong>empresa preveía que los convenios colectivos suecos y acuerdos <strong>de</strong> adhesión serían aplicables en<strong>la</strong> obra, pero según Laval, <strong>la</strong>s partes acordaron que no se ejercitaría dicha cláusu<strong>la</strong>. La empresaretribuía a sus trabajadores en base a un convenio colectivo en <strong>el</strong> país <strong>de</strong> origen en lugar d<strong>el</strong> conveniocolectivo sueco, por lo que se promovieron medidas <strong>de</strong> conflicto colectivo contra Laval.105En este sentido, ver Joerges, Christian & Roedl, Florian: “Informal Politics, Formalised Law and the ‘Social Deficit’of European Integration: Reflections after the Judgements of the ECJ in Viking and Laval”, European Law Journal,Vol. 15, No. 1, January, 2009, pp. 1-19.106Para obtener <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sentencias y <strong>la</strong>s conclusiones d<strong>el</strong> abogado general, ver:107Asunto C-438/05, con sentencia d<strong>el</strong> Tribunal <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007.108Asunto C-341/05, con sentencia d<strong>el</strong> Tribunal <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997.148VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> LisboaLa sentencia dio <strong>la</strong> razón a <strong>la</strong> empresa y dificulta que se puedan utilizar medidas <strong>de</strong> conflictocolectivo para presionar a una compañía para que acepte que sus trabajadores <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadosdisfruten <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones d<strong>el</strong> convenio colectivo d<strong>el</strong> país don<strong>de</strong> ejercen su <strong>la</strong>bor 109 .Asimismo seña<strong>la</strong> que, en este caso, los artículos 49 y 50 d<strong>el</strong> TCE se oponen a que en unEstado miembro “<strong>la</strong> prohibición impuesta a <strong>la</strong>s organizaciones sindicales <strong>de</strong> adoptar medidas<strong>de</strong> conflicto colectivo con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>rogar o modificar un convenio colectivo c<strong>el</strong>ebrado porterceros esté supeditada a que <strong>la</strong>s medidas tengan r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo y<strong>de</strong> empleo a <strong>la</strong>s que se aplique directamente <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional” 110 .La sentencia Rüffert confirma esta jurispru<strong>de</strong>ncia favorable a primar <strong>la</strong> libre prestación<strong>de</strong> servicios sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los trabajadores 111 . En <strong>el</strong> citado litigio <strong>el</strong> Lan<strong>de</strong>r alemán<strong>de</strong> Baja Sajonia adjudicó a una empresa alemana un contrato <strong>de</strong> obras públicas que incluía <strong>el</strong>compromiso <strong>de</strong> pagar a los empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio vigente en <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> ejecucióncon arreglo al convenio colectivo “Edificios y obras públicas”. Dicha empresa subcontratóa una empresa po<strong>la</strong>ca que utilizó mano <strong>de</strong> obra que cobraba un 46,57% d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimofijado. Ante esta situación, <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Baja Sajonia retira <strong>el</strong> contrato e inicia un procesopenal. El TJCE tuvo que pronunciarse sobre temas sensibles que tenían que ver con un contratopúblico, <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> competencias entre <strong>el</strong> Gobierno Fe<strong>de</strong>ral y los Lan<strong>de</strong>r 112 , y <strong>la</strong> compatibilidad<strong>de</strong> medidas legales dirigidas a proteger a los trabajadores con <strong>la</strong> libre prestación <strong>de</strong>servicios. En este caso, <strong>la</strong> sentencia d<strong>el</strong> Tribunal se opuso a que una medida <strong>de</strong> carácter lega<strong>la</strong>doptada por una autoridad <strong>de</strong> un Estado miembro -en este caso un Lan<strong>de</strong>r- pueda exigir quesólo <strong>la</strong>s empresas que se comprometan a pagar, como mínimo, <strong>la</strong> retribución prevista en <strong>el</strong>convenio colectivo aplicable en <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> ejecución puedan aspirar a conseguir contratospúblicos 113 .La profunda <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> ha añadido <strong>el</strong>ementos nuevos a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración<strong>europea</strong>. Así, <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> TJCE en <strong>la</strong> práctica muestra, pese a reiterar <strong>la</strong>importancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos fundamentales como <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> hu<strong>el</strong>ga y <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>lucha contra <strong>el</strong> dumping social, un mayor compromiso <strong>de</strong> dicha institución en <strong>la</strong> <strong>de</strong>fensa d<strong>el</strong>as cuatro liberta<strong>de</strong>s reconocidas en <strong>el</strong> TCE (mercancías, personas, servicios, y capitales). En<strong>el</strong> contexto actual, muy poco propicio para <strong>la</strong> <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recetas <strong>de</strong> mercado, parece pocoprobable que, a corto y medio p<strong>la</strong>zo, <strong>el</strong> Tribunal profundice (y avance) en <strong>la</strong> línea marcadapor estas sentencias, pero no por <strong>el</strong>lo cabe ignorar un hecho tan preocupante como que unainstitución c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión se muestre más sensible hacia argumentos que tienen que vercon <strong>la</strong> lógica d<strong>el</strong> mercado. La <strong>crisis</strong> económica también ha afectado a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboay no es <strong>de</strong>scartable un recic<strong>la</strong>je mo<strong>de</strong>rado, cercano a <strong>la</strong> Agenda <strong>de</strong> Lisboa inicial 114 .Una respuesta mo<strong>de</strong>rada, timorata y <strong>de</strong> perfil bajo es lo más previsible. La <strong>crisis</strong> económicaglobal ofrecía a <strong>la</strong> UE una buena oportunidad para reflexionar sobre <strong>la</strong> marcha d<strong>el</strong> proceso109Ver los parágrafos 106 a 111 <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentencia.110Parágrafo 120 <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentencia.111Asunto C-346/06, con sentencia d<strong>el</strong> Tribunal <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008.112Sobre esta cuestión, ver De Migu<strong>el</strong> Bárcena, Josu: “Los <strong>de</strong>rechos sociales en <strong>la</strong> Unión Europea…”, Op. cit., p. 1029.113Parágrafo 43 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sentencia.114Boulin, Jean-Yves; Dufour, Christian et Pochet, Philippe: “En guise <strong>de</strong> conclusion”, La Revue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60,2009/1, p. 144.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9149


Javier Uncetabarrenechea Larrabe<strong>de</strong> integración, analizar en profundidad <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> y afrontar un pap<strong>el</strong> verda<strong>de</strong>ramenteprotagonista a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratizar <strong>la</strong>s organizaciones internacionales globales.Su apuesta por un nuevo G20, con mayor impacto mediático por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> Jefes <strong>de</strong>Estado y <strong>de</strong> Gobierno 115 , como foro principal <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate nos muestra <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> ambición d<strong>el</strong>os actuales dirigentes europeos. La Dec<strong>la</strong>ración aprobada en <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> Washington <strong>de</strong>noviembre <strong>de</strong> 2008, primera actuación <strong>de</strong> este nuevo G20, nos muestra c<strong>la</strong>ramente que noestamos ante una ruptura con <strong>el</strong> pasado 116 . En efecto, en todo <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración, yen particu<strong>la</strong>r su apartado <strong>de</strong>nominado “Compromiso con una economía global abierta” (parágrafos12 a 16), se observa una apuesta por una reforma parcial, cuyos límites se <strong>de</strong>finencon particu<strong>la</strong>r c<strong>la</strong>ridad:Admitimos que estas reformas sólo tendrán éxito si se basan en un compromisocon los principios d<strong>el</strong> libre mercado, incluyendo <strong>el</strong> imperio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, respetoa <strong>la</strong> propiedad privada, inversión y comercio libre, mercados competitivos yeficientes, y sistemas financieros regu<strong>la</strong>dos efectivamente. Estos principios sonesenciales para <strong>el</strong> crecimiento económico y <strong>la</strong> prosperidad y han hecho quemillones <strong>de</strong> personas abandonen <strong>la</strong> pobreza y han contribuido significativamenteal aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida en <strong>el</strong> mundo. Reconociendo <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>aumentar <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> sector financiero, <strong>de</strong>bemos evitar <strong>la</strong> sobrerregu<strong>la</strong>ciónque podría dañar <strong>el</strong> crecimiento económico y exacerbar <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> losflujos <strong>de</strong> capital, incluyendo a los países en <strong>de</strong>sarrollo 117 .La UE tuvo su oportunidad <strong>de</strong> apostar <strong>de</strong>cididamente por dotar <strong>de</strong> mayor visibilidad yr<strong>el</strong>evancia a un <strong>de</strong>bate más amplio, inclusivo e interesante. Así, <strong>la</strong> Asamblea General <strong>de</strong> <strong>la</strong>sNaciones Unidas, presidida entonces por Migu<strong>el</strong> d´Escotto organizó una Conferencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>sNaciones Unidas sobre <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> y económica mundial que se c<strong>el</strong>ebró en su Se<strong>de</strong>d<strong>el</strong> 24 al 26 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2009. La Unión Europea prefirió <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> un foro como <strong>el</strong>G20 en vez <strong>de</strong> jugar un órdago a <strong>la</strong> gran<strong>de</strong> y asumir un pap<strong>el</strong> verda<strong>de</strong>ramente protagonista a<strong>la</strong> hora <strong>de</strong> transformar a mejor <strong>la</strong> sociedad internacional. La audacia no es, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, una<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los actuales lí<strong>de</strong>res europeos 118 .115El G20 fue creado en 1999, como respuesta a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> asiática <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los noventa, y es básicamente un foro <strong>de</strong>cooperación en <strong>el</strong> que participan países industrializados (los miembros d<strong>el</strong> G7 más Rusia) y una serie <strong>de</strong> países envías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s regiones d<strong>el</strong> mundo. En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual <strong>crisis</strong>, su pap<strong>el</strong> se ha revalorizado y haganado visibilidad ante <strong>la</strong> opinión pública por <strong>la</strong> participación en sus cumbres <strong>de</strong> los Jefes <strong>de</strong> Estado y <strong>de</strong> Gobierno.116Uncetabarrenechea, Javier: “La <strong>la</strong>bor d<strong>el</strong> G20 y <strong>el</strong> incierto futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales organizaciones internacionalesglobales”. Comunicación presentada en <strong>la</strong>s XXIII Jornadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong> Derecho Internacionaly R<strong>el</strong>aciones Internacionales (AEPDIRI) c<strong>el</strong>ebradas en Logroño, 10 a 12 <strong>de</strong> septiembre, 2009.117Parágrafo 13 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración.118En este punto, resulta recomendable comparar los <strong>de</strong>bates p<strong>la</strong>nteados en <strong>la</strong>s Dec<strong>la</strong>raciones y documentos d<strong>el</strong> G20,disponibles en su página web , con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> citada Conferencia; principalmente su resoluciónfinal o <strong>el</strong> documento <strong>el</strong>aborado por un grupo <strong>de</strong> especialistas presidido por Stiglitz, (Stiglitz, Joseph E. et al.: Reportof the Commission of Experts of the Presi<strong>de</strong>nt of the UN General Assembly on Reforms of the International Monetaryand Financial System, September 21, 2009). Todos estos documentos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> Conferencia pue<strong>de</strong>n obtenerseen: 150VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa9.Conclusión: recuperar <strong>la</strong> audacia o <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> abordar un verda<strong>de</strong>ro procesoconstituyenteLa integración <strong>europea</strong> vive momentos <strong>de</strong> incertidumbre. Su doble receta para respon<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> abierta tras <strong>la</strong> ratificación d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Maastricht, más mercado y un aumento (limitado)en <strong>la</strong> participación, ha fracasado; principalmente en lo referente al segundo <strong>el</strong>emento.La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, como proyecto fuertemente influido por una lógica neoliberal, no vivesus mejores momentos en <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual <strong>crisis</strong> económica. A corto y medio p<strong>la</strong>zo losproyectos más controvertidos se abandonarán o como mucho seguirán <strong>la</strong> vía d<strong>el</strong> soft-<strong>la</strong>w, muyprobablemente con esquemas no tan notorios como <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa, esperando tiemposmejores. Con todo, instituciones c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión como <strong>la</strong> Comisión y <strong>el</strong> TJCE apuestan conc<strong>la</strong>ridad por <strong>la</strong> lógica d<strong>el</strong> mercado como <strong>el</strong>emento central d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración.El <strong>de</strong>sprestigio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recetas <strong>de</strong> mercado encuentra una excepción paradójica en <strong>el</strong> ámbitoeducativo y se vislumbra una continuidad con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> otra fecha mítica: <strong>el</strong> 2020.El proceso <strong>de</strong> Bolonia ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una estrategia post-Bolonia y <strong>el</strong> Consejo Europeoha apostado por una ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vertiente educativa <strong>de</strong> Lisboa, ambos con dicho añocomo nuevo horizonte temporal. Así, en <strong>la</strong>s Conclusiones d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo seopta por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un marco estratégico para <strong>la</strong> cooperación <strong>europea</strong> en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>educación y <strong>la</strong> formación (ET 2020) en <strong>el</strong> que se insta a trabajar juntos “con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comisión y haciendo uso d<strong>el</strong> método abierto <strong>de</strong> coordinación” con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> “fortalecer<strong>la</strong> cooperación <strong>europea</strong> en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> formación en <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>educación hasta 2020 119 .El reciente resultado d<strong>el</strong> referéndum ir<strong>la</strong>ndés y <strong>la</strong> pronta entrada en vigor d<strong>el</strong> Tratado<strong>de</strong> Lisboa dibuja un panorama <strong>de</strong> cierta estabilidad. Muy probablemente <strong>la</strong>s instituciones<strong>europea</strong>s entren en un período <strong>de</strong> cierta calma, no se compliquen <strong>la</strong> vida y adopten un perfilmás bajo que los aleje lo más posible d<strong>el</strong> escrutinio público <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía. Sin embargo,dicha tranquilidad resulta tan aparente como ilusoria y <strong>la</strong> vu<strong>el</strong>ta al viejo método tecnocráticono <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un parche que no funcionará eternamente. La UE necesita apostar por <strong>la</strong>audacia, por un proceso que abor<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una verda<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>mocracia <strong>europea</strong>,y una respuesta política, económica y social alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recetas d<strong>el</strong> mercado 120 . Por <strong>el</strong>lo,<strong>la</strong> entrada en vigor d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa no es ninguna solución y se <strong>de</strong>be apostar por <strong>el</strong>inicio, más pronto que tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong> un verda<strong>de</strong>ro proceso constitucional:… <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong>bería promover, más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras nacionales,una participación más fuerte <strong>de</strong> los ciudadanos en una formación más c<strong>la</strong>ra d<strong>el</strong>a voluntad política en Estrasburgo y Brus<strong>el</strong>as. En vez <strong>de</strong> eso, <strong>el</strong> <strong>de</strong>scafeinado119DOCE C 119, 28 <strong>de</strong> mayo, 2009, p. 5.120La apuesta por <strong>la</strong> instauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Renta Básica a esca<strong>la</strong> <strong>europea</strong>, concebida como <strong>de</strong>recho ciudadano, sería uno <strong>de</strong>esos proyectos audaces que revitalizaría <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración. Filibi, Igor y Uncetabarrenechea, Javier: “La RentaBásica como pi<strong>la</strong>r legitimador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>europea</strong>”, De Castro, José Luis y Orueta, Gorka (Eds.): Escritos <strong>de</strong>internacionalistas en homenaje al profesor Iñaki Aguirre Zaba<strong>la</strong>, Bilbao, Servicio Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad d<strong>el</strong> PaísVasco, 2007, pp. 269-284.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9151


Javier Uncetabarrenechea LarrabeTratado reformista confirma, ahora más que nunca, <strong>el</strong> carácter <strong>el</strong>itista <strong>de</strong> unacontecer político <strong>de</strong>spegado <strong>de</strong> los pueblos. El modo <strong>de</strong> llevar <strong>la</strong>s negociaciones,<strong>el</strong> rechazo <strong>de</strong> referéndums incluso allí don<strong>de</strong> urge hacer algo así, <strong>la</strong> grotescarenuncia a símbolos comunitarios ya aceptados (como <strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra o <strong>el</strong> himno),y, finalmente, <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones excepcionales <strong>de</strong> índole nacional y <strong>la</strong>s estrategiaspropagandísticas <strong>de</strong>f<strong>la</strong>cionarias con <strong>la</strong>s que algunos gobiernos ven<strong>de</strong>n en casa <strong>el</strong>resultado d<strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Lisboa, todo eso corrobora <strong>el</strong> modo hasta ahora vigente<strong>de</strong> hacer política y hace <strong>de</strong>finitivo <strong>el</strong> angustioso <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>miento entre <strong>el</strong> proyectoeuropeo y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión y <strong>la</strong> voluntad política <strong>de</strong> los ciudadanos 121 .El recuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> audacia y <strong>la</strong> int<strong>el</strong>igencia <strong>de</strong> los “Padres <strong>de</strong> Europa” que, en un momento<strong>de</strong> enorme <strong>crisis</strong>, iniciaron un proyecto político <strong>de</strong> espaldas a <strong>la</strong> ciudadanía que hizo <strong>la</strong> guerraentre los principales países europeos no sólo impensable, sino materialmente imposible, podríallevarnos a consi<strong>de</strong>rar un proceso <strong>de</strong> integración gobernado por élites como <strong>el</strong> escenario i<strong>de</strong>alpara <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. Ante esta afirmación, cabe recordar que, casi siempre, los proyectosconducidos por <strong>la</strong>s élites han terminado teniendo consecuencias muy negativas e inclusodramáticas. Las guerras mundiales que en <strong>el</strong> pasado siglo aso<strong>la</strong>ron Europa fueron en granmedida impulsadas por unas élites que no dudaron en azuzar los odios, en muchas ocasiones<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s, entre los pueblos europeos. Por todo <strong>el</strong>lo, es <strong>el</strong> momento <strong>de</strong> abandonar cierto“Euro-Despotismo Ilustrado” y apostar <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cidida por un proceso <strong>de</strong> integración queceda <strong>el</strong> protagonismo a <strong>la</strong> ciudadanía. Ya no bastan parches pseudoparticipativos y <strong>la</strong> UniónEuropea <strong>de</strong>be abordar, más pronto que tar<strong>de</strong>, un verda<strong>de</strong>ro proceso constituyente.BibliografíaAl<strong>de</strong>coa, Francisco: “Una Europa”. Su proyecto constituyente (2000-2003), Madrid,Biblioteca Nueva, 2003.Al<strong>de</strong>coa, Francisco y Guinea, Merce<strong>de</strong>s: La Europa que viene: El Tratado <strong>de</strong> Lisboa, Madrid,Marcial Pons, 2008.Alter, Karen J.: “Who Are the ‘Masters of the Treaty’?: European Governments and theEuropean Court of Justice”, International Organization, Vol. 52, No. 1, Winter, 1998,pp. 121-147.Amable, Bruno; Demmou, Li<strong>la</strong>s et Le<strong>de</strong>zma, Jean: “Stratégie <strong>de</strong> Lisbonne et réformes structur<strong>el</strong>lesen Europe”, La Revue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1, pp. 25-46.Armstrong, Kenneth: “Governance and Constitutionalism after Lisbon”, Journal of CommonMarket Studies, Vol. 46, No. 2, March, 2008, pp. 415-426.121Habermas, Jürgen: “La política <strong>de</strong> Europa en un callejón sin salida. Alegato a favor <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> integraciónescalonada”, Habermas, Jürgen: ¡Ay, Europa! Pequeños escritos políticos, Madrid, Trotta, 2009, pp. 83-84.152VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> LisboaBarrios B<strong>el</strong>, Isab<strong>el</strong>: “La interr<strong>el</strong>ación y vincu<strong>la</strong>ción entre <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Lisboa y <strong>la</strong> política<strong>de</strong> cohesión 2007-2013”, Hacienda Canaria, nº 19, 2007, pp. 231-243.Begg, Iain: “Is there a Convincing Rationale for the Lisbon Strategy”, Journal of CommonMarket Studies, Vol. 46, No. 2, March, 2008, pp. 427-435.Bischoff, Gabri<strong>el</strong>e & Hei<strong>de</strong>nreich, Martin (2008): “The Open Method of Co-ordination: AWay to the Europeanization of Social and Employment Policies?”, Journal of CommonMarket Studies, Vol. 46, No. 3, June, 2008, pp. 497-532.Borras, Susana: “The Politics of the Lisbon Strategy: The Changing Role of the Commission”,West European Politics, Vol. 12, No. 1, January, 2009, pp. 97-118.Boulin, Jean-Yves; Dufour, Christian et Pochet, Philippe: “En guise <strong>de</strong> conclusion”, La Revue<strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1, pp. 137-145.Boulin, Jean-Yves et Pochet, Philippe: “Introduction”, La Revue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1,pp. 9-21.Burley, Anne-Marie & Mattli, Walter: “Europe Before the Court: A Political Theory of LegalIntegration”, International Organization, Vol. 47, No. 1, Winter, 1993, pp. 41-76.Büchs, Milena: “How Legitimate is the Open Method of Co-ordination?”, Journal of CommonMarket Studies, Vol. 46, No. 4, 2008, September, pp. 765-786.Carreras, Judith; Sevil<strong>la</strong>, Carlos y Urbán, Migu<strong>el</strong>: €uro-universidad. Mito y realidad d<strong>el</strong>proceso <strong>de</strong> Bolonia, Barc<strong>el</strong>ona, Icaria, 2006.De Búrca, Gráinne: “The constitutional challenge of new governance in the European Union”,European Law Review, Vol. 28, No. 6, 2003, December, pp. 814-839.De <strong>la</strong> Porte, Caroline et Natali, David: “La participation dans <strong>la</strong> stratégie <strong>de</strong> Lisbonne (etau-d<strong>el</strong>à). Une comparaison <strong>de</strong>s MOC sur <strong>la</strong> stratégie européenne pour l´emploi et lesretraites”, La Revue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1, pp. 65-86.De Migu<strong>el</strong> Bárcena, Josu: “La dimensión institucional y <strong>de</strong>mocrática <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza económica<strong>europea</strong>: <strong>el</strong> Método Abierto <strong>de</strong> Coordinación”, Cua<strong>de</strong>rnos Europeos <strong>de</strong> Deusto, nº35, 2006, pp. 23-42.De Migu<strong>el</strong> Bárcena, Josu: “Los <strong>de</strong>rechos sociales en <strong>la</strong> Unión Europea: comentarios a<strong>la</strong> última jurispru<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> Tribunal <strong>de</strong> Justicia”, VV.AA.: Anuario da Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong>Dereito da Universida<strong>de</strong> da Coruña, A Coruña, Universida<strong>de</strong> da Coruña, 2008, pp.1019-1033.Didriksson, Ax<strong>el</strong>: “The aca<strong>de</strong>mic common market in North America: the Mexican perspective”,Higher Education Policy, Vol. 9, No. 3, september, 1996, pp. 191-199.Ferrero, Mariano y Filibi López, Igor: “La contradictoria emergencia <strong>de</strong> un constitucionalismotransnacional. Las dos caras <strong>de</strong> Jano en Europa”, VV.AA.: Constitución y <strong>de</strong>mocracia. 25años <strong>de</strong> Constitución <strong>de</strong>mocrática en España (Actas d<strong>el</strong> Congreso c<strong>el</strong>ebrado en BilbaoVIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9153


Javier Uncetabarrenechea Larrab<strong>el</strong>os días 19 a 21 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2003), Bilbao, Servicio Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad d<strong>el</strong>País Vasco, 2005, pp. 195-211.Filibi, Igor: La Unión política como marco <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos etnonacionaleseuropeos: un enfoque comparado, Leioa, Servicio Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad d<strong>el</strong> PaísVasco, 2007.Filibi, Igor y Uncetabarrenechea, Javier: “La Renta Básica como pi<strong>la</strong>r legitimador <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>mocracia <strong>europea</strong>”, De Castro, José Luis y Orueta, Gorka (Eds.): Escritos <strong>de</strong> internacionalistasen homenaje al profesor Iñaki Aguirre Zaba<strong>la</strong>, Bilbao, Servicio Editorial d<strong>el</strong>a Universidad d<strong>el</strong> País Vasco, 2007, pp. 269-284.Gill, Stephen: “European Governance and the New Constitutionalism: Economic and MonetaryUnion and Alternatives to Disciplinary Liberalism in Europe”, New Political Economy,Vol. 3, No. 1, 1998, pp. 5-26.Gornitzka, Ase: The Open Method of Coordination as practice - A watershed in Europeaneducation policy?, Working Paper, ARENA, No. 16. 2006, pp. 26-27.Habermas, Jürgen: ¡Ay, Europa! Pequeños escritos políticos, Madrid, Trotta, 2009.Hallstein, Walter: La Europa inacabada. Experiencia y conocimiento <strong>de</strong> Europa, Barc<strong>el</strong>ona,P<strong>la</strong>za & Janés, 1971.Hooghe, Liesbet: “La política <strong>de</strong> cohesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y los mod<strong>el</strong>os enfrentados <strong>de</strong>capitalismo”, L<strong>la</strong>mazares, Iván y Reinares, Fernando (Eds.): Aspectos políticos y sociales<strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong>, Valencia, Tirant lo B<strong>la</strong>nch, 1999, pp. 201-224.Hooghe, Liesbet y Marks, Gary: “Una politeya en formación: pugnas sobre <strong>la</strong> integración<strong>europea</strong>”, L<strong>la</strong>mazares, Iván y Reinares, Fernando (Eds.): Aspectos políticos y sociales d<strong>el</strong>a integración <strong>europea</strong>, Valencia, Tirant lo B<strong>la</strong>nch, 1999, pp. 13-46.Joerges, Christian & Roedl, Florian: “Informal Politics, Formalised Law and the ‘SocialDeficit’ of European Integration: Reflections after the Judgements of the ECJ in Vikingand Laval”, European Law Journal, Vol. 15, No. 1, January, 2009, pp. 1-19.Kokott, Juliane & Rüth, Alexandra: “The European Convention and its Draft Treaty establishinga Constitution for Europe: Appropiate answers to the Laeken questions?”, CommonMarket Law Review, Vol. 40, No. 6, December, 2003, pp. 1315-1345.Marhold, Hartmut: “Gran<strong>de</strong>ur et faiblesses <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convention européenne. Un bi<strong>la</strong>n provisoire”,L´Europe en formation, nº 3-4, 2002, pp. 7-14.Matías C<strong>la</strong>vero, Gustavo: “La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa sobre <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong> conocimiento: <strong>la</strong>nueva economía”, Información Comercial Españo<strong>la</strong>, nº 820, 2005, pp. 169-193.Morin, Edgar: Pensar Europa, Barc<strong>el</strong>ona, Gedisa, 1998.Montalvo Santamaría, Alicia: “La Estrategia <strong>de</strong> Lisboa: <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica a <strong>la</strong> economíapolítica”, Información Comercial Españo<strong>la</strong>, nº 826, 2005, pp. 505-529.154VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Los riesgos <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>evancia excesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: una mirada crítica a <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> LisboaMorado-Foadi, Sonia: “The Missing Piece of the Lisbon Jigsaw: Is the Open Method ofCoordination Effective in R<strong>el</strong>ation to the European Research Area?”, European LawJournal, Vol. 14, No. 5, September, 2008, pp. 635-654.Muñoz, B<strong>la</strong>nca: La cultura global. Medios <strong>de</strong> comunicación, cultura e i<strong>de</strong>ología en <strong>la</strong> sociedadglobalizada, Madrid, Pearson, 2005.Natali, David: “La stratégie <strong>de</strong> Lisbonne après une décennie: revue critique d´une littératurepluridisciplinaire”, La Revue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1, pp. 109-136.Pisar<strong>el</strong>lo, Gerardo: “El proceso constituyente europeo tras <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convención:algunas notas críticas”, VV.AA.: Constitución y <strong>de</strong>mocracia. 25 años <strong>de</strong> Constitución<strong>de</strong>mocrática en España (Actas d<strong>el</strong> Congreso c<strong>el</strong>ebrado en Bilbao los días 19 a 21 <strong>de</strong>noviembre <strong>de</strong> 2003), Bilbao, Servicio Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad d<strong>el</strong> País Vasco, 2005,pp. 97-110.Scharpf, Fritz: Gobernar en Europa. ¿Eficaz y <strong>de</strong>mocráticamente?, Madrid, Alianza,2000.Serrano Pascual, Amparo: “Batailles d´idées dans l´espace européen: <strong>la</strong> lutte contre le chômageet le combat pour le nommer”, La Revue <strong>de</strong> l´IRES, nº 60, 2009/1, pp. 47-64.Shaw, Jo: “Process, Responsibility and Inclusion in EU Constitutionalism”, European LawJournal, Vol. 9, No. 1, February, 2003, pp. 45-68.Sidjanski, Dusan: El futuro fe<strong>de</strong>ralista <strong>de</strong> Europa. De los orígenes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Europeaa <strong>la</strong> Unión Europea, Barc<strong>el</strong>ona, Ari<strong>el</strong>, 1998.Smismans, Stijn: “European Civil Society: Shaped by Discourses and Institutional Interests”,European Law Journal, Vol. 9, No. 4, September, 2003, pp. 473-495.Smith, Mitch<strong>el</strong>l P.: “La gran transformación <strong>de</strong> Europa: <strong>el</strong> mercado único y <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o europeo<strong>de</strong> sociedad”, L<strong>la</strong>mazares, Iván y Reinares, Fernando (Eds.): Aspectos políticos y sociales<strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>europea</strong>, Valencia, Tirant lo B<strong>la</strong>nch, 1999, pp. 117-139.Szyszczak, Erika: “Experimental Governance: The Open Method of Coordination”, EuropeanLaw Journal, Vol. 12, No. 4, July, 2006, pp. 486-502.Tomusk, Vol<strong>de</strong>mar: “Three Bolognas and a Pizza Pie: notes on institutionalization of theEuropean higher education system”, International Studies in Sociology of Education,Vol. 14, No. 1, 2004, pp. 75-95.Truyol, Antonio: La integración <strong>europea</strong>. Análisis histórico-institucional con textos y documentos.Vol. I. Génesis y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Europea (1951-1979), Madrid,Tecnos, 1999.Uncetabarrenechea, Javier: “La educación en <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> integración <strong>europea</strong>: hacia <strong>la</strong>progresiva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> una política comunitaria”, Cua<strong>de</strong>rnos Europeos <strong>de</strong> Deusto, nº24, 2001, pp. 127-155.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9155


Javier Uncetabarrenechea LarrabeUncetabarrenechea, Javier: “¿Oasis o espejismo? La travesía en <strong>el</strong> <strong>de</strong>sierto <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría d<strong>el</strong>as R<strong>el</strong>aciones Internacionales en <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> integración”, AgendaInternacional, Año X, nº 20, 2004, pp. 173-194.Uncetabarrenechea, Javier: “La <strong>la</strong>bor d<strong>el</strong> G20 y <strong>el</strong> incierto futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales organizacionesinternacionales globales”. Comunicación presentada en <strong>la</strong>s XXIII Jornadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong> Derecho Internacional y R<strong>el</strong>aciones Internacionales(AEPDIRI) c<strong>el</strong>ebradas en Logroño, 10 a 12 <strong>de</strong> septiembre, 2009.Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: “Transnationalization and the Restructuring of Europe´sSocioeconomic Or<strong>de</strong>r: Social Forces in the Construction of ‘Embed<strong>de</strong>d Neoliberalism’”,International Journal of Political Economy, Vol. 28, No. 1, Spring, 1998, pp. 12-53.Van Ap<strong>el</strong>doorn, Bastiaan: “La gobernanza socio-económica <strong>europea</strong>: <strong>el</strong> futuro d<strong>el</strong> ‘neoliberalismo<strong>de</strong> compromiso’”, Cua<strong>de</strong>rnos Europeos <strong>de</strong> Deusto, nº 35, 2006, pp. 143-173.Weiler, Joseph H.H.: “A Quiet Revolution: The European Court of Justice and Its Interlocutors”,Comparative Political Studies, Vol. 26, No. 4, January, 1994, pp. 510-534.Wolton, Dominique: Naissance <strong>de</strong> l´Europe démocratique. La <strong>de</strong>rnière utopie, Paris,F<strong>la</strong>mmarion, 1997.Zeitlin, Jonathan: “The Open Method of Co-ordination and the Governance of the LisbonStrategy”, Journal of Common Market Studies, Vol. 46, No. 2, March, 2008, pp. 436-446.156VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>.La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE:una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>sineficiencias creadasCarmen Domínguez Domech *Departamento <strong>de</strong> Economía Aplicada III (Política Económica).Universidad Complutense <strong>de</strong> MadridJuan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncoDepartamento <strong>de</strong> Economía Aplicada III (Política Económica).Universidad Complutense <strong>de</strong> MadridyResumen: Después <strong>de</strong> un periodo <strong>de</strong> expansión sin prece<strong>de</strong>ntes en <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong> y mundial,tras <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial, y más concretamente en <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los noventa d<strong>el</strong> pasadosiglo y primeros años d<strong>el</strong> actual, <strong>la</strong> coinci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> una <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> globalizada con un periodo<strong>de</strong> recesión en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das invita a revisar los fundamentos <strong>de</strong> loque algunos autores han <strong>de</strong>nominado “<strong>la</strong> <strong>crisis</strong> perfecta”, a analizar los mecanismos <strong>de</strong> transmisión d<strong>el</strong>as fluctuaciones <strong>financiera</strong>s sobre <strong>la</strong> economía real y a evaluar <strong>la</strong>s medidas y actuaciones <strong>de</strong> políticaeconómica y <strong>financiera</strong> adoptadas por los gobiernos. Adicionalmente se consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong>s ineficienciasgeneradas por <strong>la</strong>s distintas actuaciones <strong>de</strong> los países que si bien, por un <strong>la</strong>do, están preservando d<strong>el</strong>a quiebra a una parte d<strong>el</strong> sistema financiero dificultan, por otro, <strong>la</strong> corrección y/o <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>sfluctuaciones <strong>financiera</strong>s.Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: <strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong>, evaluación <strong>de</strong> políticas públicas, ineficiencias, p<strong>la</strong>nes<strong>de</strong> estímulo a <strong>la</strong> economía, política monetaria y <strong>financiera</strong>.Índice: 1. Introducción. 2. Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre <strong>el</strong> origen, causas e implicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong>: ¿Fin <strong>de</strong> un ciclo económico? 3. Solvencia, liqui<strong>de</strong>z y presiones en losmercados interbancarios: intervenciones y política monetaria d<strong>el</strong> Banco Central Europeo. 4. Medidas<strong>de</strong> estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> apoyo al sistema financiero aplicados en <strong>la</strong> UE yEE.UU.: <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una acción coordinada. 5. Ineficiencias y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arbitraje creadaspor <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> coordinación. 6. Resultados y evaluaciones pr<strong>el</strong>iminares <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas adoptadas yanálisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> coyuntura actual. 7. Comentarios y reflexiones finales.*Responsable <strong>de</strong> Análisis Financiero en IBERDROLA.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9157


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>nco1.IntroducciónDespués <strong>de</strong> un periodo <strong>de</strong> expansión sin prece<strong>de</strong>ntes en <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong> y mundial,tras <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial, y más concretamente en <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los noventa d<strong>el</strong> pasadosiglo y primeros años d<strong>el</strong> actual, <strong>la</strong> coinci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> una <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> globalizada-cuya magnitud, profundidad y coste aún no pue<strong>de</strong> valorarse- con un periodo <strong>de</strong> recesión en<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das -cuyo final es aún difícil <strong>de</strong> pronosticar paramuchos países- invita a revisar los fundamentos <strong>de</strong> lo que algunos autores han <strong>de</strong>nominado“<strong>la</strong> <strong>crisis</strong> perfecta”, a analizar los mecanismos <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fluctuaciones <strong>financiera</strong>ssobre <strong>la</strong> economía real, a <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas y actuaciones <strong>de</strong> política económicay <strong>financiera</strong> adoptadas por los gobiernos, así como a proponer otras alternativas.Adicionalmente, no es ajeno a todo <strong>el</strong>lo <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate i<strong>de</strong>ológico sobre <strong>el</strong> carácter y naturaleza<strong>de</strong> esta <strong>crisis</strong> y <strong>la</strong>s políticas económicas a aplicar; controversia ya clásica entre quienes<strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n un diagnóstico keynesiano, y por tanto un mayor activismo e intervención pública,y quienes confían en <strong>el</strong> mercado, sin excluir políticas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción específicas en <strong>el</strong> ámbitoeconómico y financiero.Nuestro interés, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista investigador, se centra en dos aspectos concretos:<strong>el</strong> primero, r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> en <strong>la</strong> economía real que, en granmedida, se manifiesta en una importante corrección a <strong>la</strong> baja <strong>de</strong> <strong>la</strong>s previsiones macroeconómicas<strong>de</strong> crecimiento y <strong>de</strong> generación <strong>de</strong> empleo <strong>el</strong>aboradas por los expertos para <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong>euro en diciembre <strong>de</strong> 2008 (BCE, 2008d); proyecciones, por otro <strong>la</strong>do, menos satisfactoriasque <strong>la</strong>s realizadas para fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro.Tras analizar <strong>la</strong>s interacciones entre los dos componentes <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>crisis</strong> perfecta”, revisar<strong>la</strong>s intervenciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reserva Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> EE.UU. y d<strong>el</strong> BCE -en ocasiones distintas, dado<strong>el</strong> disímil contexto fundacional y operativo en <strong>el</strong> que ambos bancos centrales aplican <strong>la</strong>política monetaria-, se exponen en <strong>el</strong> siguiente epígrafe -y se reflexiona críticamente sobre<strong>el</strong>los- los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estímulo propuestos y aplicados a <strong>la</strong> economía y <strong>la</strong>s medidas conducentesa favorecer <strong>la</strong> solvencia y liqui<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los mercados e instituciones <strong>financiera</strong>s. A todo <strong>el</strong>lo se<strong>de</strong>dican los epígrafes segundo, tercero, cuarto y sexto.La magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> ha exigido <strong>de</strong> los gobiernos <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidasmayoritariamente coyunturales <strong>de</strong>stinadas a evitar <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>sy que, no obstante, generan ineficiencias <strong>de</strong> varios tipos: <strong>de</strong> origen (en función d<strong>el</strong> país o áreaeconómica), <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección (<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país, son los gobiernos los que están <strong>de</strong>cidiendo quéentida<strong>de</strong>s salvar y cuáles <strong>de</strong>jar quebrar), normativas (<strong>de</strong>rivadas, por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> los distintosmarcos legales entre países, incluso en <strong>la</strong> eurozona; y, por otro, <strong>la</strong>s que se producirán en <strong>el</strong>futuro como consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas medidas que están adoptando los gobiernos <strong>de</strong>cada país), y competitivas (<strong>el</strong> apoyo recibido por <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> percibirse como un<strong>de</strong>sincentivo a <strong>la</strong> eficiencia y competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s dado que los errores <strong>de</strong> gestiónacaban siendo difuminados por <strong>la</strong>s ayudas gubernamentales).Este conjunto <strong>de</strong> ineficiencias -que se abordan en <strong>el</strong> epígrafe quinto- no ha tenido untratamiento significativo en <strong>la</strong> literatura académica y científica por lo que se ha consi<strong>de</strong>radonovedoso y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria y <strong>financiera</strong>, estratégico su estudio,i<strong>de</strong>ntificación y corrección. Este es <strong>el</strong> segundo aspecto que motivó esta investigación,158VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadaspues <strong>la</strong>s ineficiencias consi<strong>de</strong>radas son una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> y<strong>la</strong>s diferentes actuaciones <strong>de</strong> los países, si bien están salvando <strong>de</strong> <strong>la</strong> quiebra a una parte d<strong>el</strong>sistema financiero, dificultan <strong>la</strong> corrección y/o <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fluctuaciones <strong>financiera</strong>s.Finalmente, en <strong>el</strong> epígrafe sexto se sintetizan algunas i<strong>de</strong>as previamente expuestas y sep<strong>la</strong>ntean algunos temas <strong>de</strong> reflexión.2.Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre <strong>el</strong> origen, causas e implicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económicay <strong>financiera</strong>. ¿Fin <strong>de</strong> un ciclo económico?En <strong>la</strong> cuarta fase d<strong>el</strong> paradigma tecno-económico 1 asociado a <strong>la</strong> nueva economía d<strong>el</strong> conocimiento,en general, y <strong>la</strong>s TIC, en particu<strong>la</strong>r y tras un periodo <strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<strong>europea</strong> y mundial sin prece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial, a partir <strong>el</strong> verano d<strong>el</strong>2007 comienza a gestarse una <strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong>, también sin prece<strong>de</strong>ntes 2 , queha renovado a niv<strong>el</strong> académico <strong>el</strong> interés por <strong>el</strong> fenómeno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s burbujas y nos ha recordadoque los ciclos -aún con distintas manifestaciones, duración y amplitud que en <strong>el</strong> pasado- siguenexistiendo en un contexto en <strong>el</strong> que <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong> parecía haber encontrado enlos esquemas <strong>de</strong> política monetaria y fiscal aplicados 3 una senda <strong>de</strong> crecimiento estable d<strong>el</strong>as variables macroeconómicas.Esta <strong>crisis</strong> no se correspon<strong>de</strong>, sin embargo, con <strong>la</strong>s burbujas asociadas a <strong>la</strong>s revolucionestecnológicas -<strong>la</strong> burbuja <strong>financiera</strong> asociada a algunas empresas d<strong>el</strong> sector tecnológico y,más en concreto, a <strong>la</strong>s punto com ya sucedió en <strong>el</strong> 2001-, sino que tiene orígenes, causas yfundamentos distintos: una política <strong>de</strong> bajos tipos <strong>de</strong> interés en <strong>la</strong> economía norteamericana,durante un periodo sostenido <strong>de</strong> tiempo, provoca una expansión d<strong>el</strong> volumen <strong>de</strong> crédito paramantener los márgenes <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca, primero a un perfil <strong>de</strong> cliente <strong>de</strong> mayor riesgo y, posteriormente,a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> titulización y <strong>el</strong> apa<strong>la</strong>ncamiento -y en un entorno <strong>de</strong> globalización- seproduce <strong>la</strong> transferencia <strong>de</strong> ese riesgo a niv<strong>el</strong> mundial.La expansión inicial d<strong>el</strong> crédito se basó en unos activos, fundamentalmente <strong>de</strong> origeninmobiliario, cuyo precio en los dos últimos años está experimentando una corrección a <strong>la</strong>baja <strong>de</strong> forma que, como punto <strong>de</strong> partida, tenemos una primera línea <strong>de</strong> créditos basados enactivos en <strong>de</strong>f<strong>la</strong>ción y, posteriormente, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> titulización y globalización se ha creadomás liqui<strong>de</strong>z basada en dinero sin soporte real. A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> 2008 y 2009 <strong>la</strong>s instituciones<strong>financiera</strong>s se han resentido gravemente, han estal<strong>la</strong>do los riesgos y los Estados se disponena asumirlos para intentar evitar <strong>la</strong> quiebra d<strong>el</strong> sistema financiero internacional. Como se ex-1Siguiendo a Carlota Pérez (2001), en cada revolución tecnológica se distinguen 5 fases: 1ª) Irrupción tecnológica;2ª) Auge financiero; 3ª) Punto <strong>de</strong> inflexión, reflexión, y <strong>de</strong> reconsi<strong>de</strong>ración d<strong>el</strong> proceso; 4ª) Edad <strong>de</strong> oro; y 5ª) Etapa<strong>de</strong> madurez. Consi<strong>de</strong>rando esta c<strong>la</strong>sificación y este or<strong>de</strong>n, tras <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> asociada a <strong>la</strong>s empresas punto com-fechada en <strong>el</strong> 2001- comenzaría una segunda etapa <strong>de</strong> crecimiento y expansión económica.2La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías avanzadas están en recesión, escenario <strong>de</strong>sconocido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda GuerraMundial.3En concreto nos estamos refiriendo al diseño <strong>de</strong> política monetaria que surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción d<strong>el</strong> euro como monedaúnica en un conjunto <strong>de</strong> países y <strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> BCE en <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> su objetivo principal -<strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>precios- y a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s fiscales que introducen <strong>el</strong> Tratado <strong>de</strong> Maastricht y <strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> Estabilidad y Crecimiento.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9159


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncopondrá posteriormente, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas y políticas aplicadas están causando gravesineficiencias en <strong>el</strong> sistema financiero.A corto p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong> urgencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas adoptadas por <strong>la</strong> UE y EE.UU. está justificadapor <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>, pero se está produciendo una transferencia <strong>de</strong> riesgo -que nopue<strong>de</strong> ser ilimitada- a los estados y, por otro <strong>la</strong>do, a medio p<strong>la</strong>zo será necesario establecerun nuevo marco normativo global común para <strong>el</strong> sistema financiero que limite y regule losriesgos y en <strong>el</strong> que <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crédito eficientes vu<strong>el</strong>van a asumir los riesgos inherentesa su actividad.Aunque <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s han venido captando capital para reforzar sus ba<strong>la</strong>nces,<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sapa<strong>la</strong>ncamiento d<strong>el</strong> sector bancario exigirá ventas <strong>de</strong> activos, uncrecimiento más lento <strong>de</strong> los nuevos activos y cambios radicales en los mod<strong>el</strong>os operativos<strong>de</strong> los bancos. Adicionalmente, <strong>el</strong> progresivo proceso <strong>de</strong> reducción d<strong>el</strong> riesgo asumible implicaránecesariamente un periodo <strong>de</strong> menor rentabilidad 4 .La continua incertidumbre en torno a <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> activos -antes consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> bajoriesgo- ha complicado <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> capitalización a<strong>de</strong>cuados. Por <strong>el</strong>lo,<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los participantes en <strong>el</strong> mercado, agencias calificadoras <strong>de</strong> riesgo y regu<strong>la</strong>dorescoinci<strong>de</strong>n en <strong>el</strong> que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reservas <strong>de</strong> capital tendrá que ser más <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> lo que sehabía previsto; y a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>bería basarse en un análisis prospectivo d<strong>el</strong> riesgo, más que enuna aplicación mecánica <strong>de</strong> los coeficientes legales 5 .Las proyecciones macroeconómicas <strong>el</strong>aboradas por los expertos d<strong>el</strong> eurosistema para<strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> euro en diciembre <strong>de</strong> 2008 (BCE, 2008d) 6 reflejan <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración económicamundial, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> financiación más restrictivas junto con <strong>la</strong>s tensionesen los mercados financieros, <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> ajuste en <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivienda y <strong>la</strong>intensificación <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> contagio provenientes <strong>de</strong> EE UU. Todo <strong>el</strong>lo conducea estimaciones <strong>de</strong> crecimiento medio anual d<strong>el</strong> PIB real que osci<strong>la</strong>n en un intervalod<strong>el</strong> 0,8%-1,2% para <strong>el</strong> 2008, -1,0%-0,0% para <strong>el</strong> 2009, y entre <strong>el</strong> 0,5%-1,5% para <strong>el</strong>2010 7 .Tras estas previsiones está un débil comportamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna d<strong>el</strong> PIB: aúncon políticas <strong>de</strong> estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública, <strong>la</strong> inversión total se verá afectada negativamentepor <strong>la</strong>s restrictivas condiciones <strong>de</strong> financiación y por <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> activida<strong>de</strong>conómica mundial. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> consumo privado se espera que crezca a tasas muymo<strong>de</strong>radas, fundamentalmente, por <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> renta real disponible que supondrá <strong>el</strong> cre-4Aunque <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivados y productos estructurados ha cuestionado <strong>la</strong> Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Frontera Eficiente <strong>de</strong>Markowicz -que se resume en <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> que a mayor riesgo, mayor rentabilidad, siendo solo eficientes aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s carterasque para un mismo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riesgo ofrecen mayor rentabilidad- ésta seguirá estando vigente tras <strong>la</strong> progresiva<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los instrumentos financieros más complejos.5Un tema <strong>de</strong> discusión interesante es <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reformu<strong>la</strong>r los coeficientes <strong>de</strong> capital y <strong>de</strong> solvencia y, en concreto,adaptarlos al ciclo.6En <strong>el</strong> epígrafe quinto, al analizar los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> apoyo al sistema financiero y <strong>la</strong>s políticas económicasaplicadas, se exponen y comentan <strong>la</strong>s últimas previsiones <strong>el</strong>aboradas por <strong>la</strong> Comisión Europea (14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong>2009).7Las proyecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimiento anual d<strong>el</strong> PIB real son más satisfactorias fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro: 3,9% <strong>de</strong>promedio en <strong>el</strong> 2008, 2,4% <strong>de</strong> promedio en <strong>el</strong> 2009 y <strong>el</strong> 3,6% en <strong>el</strong> 2010.160VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasciente <strong>de</strong>sempleo y, en menor medida, por <strong>el</strong> aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ahorro <strong>de</strong>bido al motivoprecaución.Mención especial requiere <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> en <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo, en <strong>el</strong> que seprevé que para <strong>el</strong> periodo 2009-2010 <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción activa se situaráen niv<strong>el</strong>es muy inferiores a los observados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> 2002, <strong>de</strong>bido principalmente al efecto“<strong>de</strong>smotivación” causado por una coyuntura en <strong>la</strong> que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo aumentará significativamente.Aunque EE.UU. sigue siendo <strong>el</strong> epicentro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> 8 , algunos autores einstituciones han advertido que existe un <strong>de</strong>sfase en <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, en <strong>el</strong> que <strong>la</strong>UE está retrasada, afectando tanto al final d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong>presivo como a <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong>recuperación económica 9 .Cuando pensábamos que <strong>el</strong> ciclo económico estaba cada vez más vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> evoluciónd<strong>el</strong> ciclo tecnológico, dado <strong>el</strong> impacto e influencia que <strong>la</strong> revolución tecnológicaasociada a <strong>la</strong>s TIC había tenido sobre <strong>el</strong> gran ciclo expansivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía estadouni<strong>de</strong>nsey <strong>europea</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 90 hasta muy recientemente, <strong>la</strong> profundidad d<strong>el</strong>ciclo económico <strong>de</strong>presivo actual está, fundamentalmente, r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> d<strong>el</strong>sector financiero y <strong>el</strong> estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> burbuja inmobiliaria, fenómenos ambos interr<strong>el</strong>acionados.En r<strong>el</strong>ación a los distintos p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía que se están aplicando y<strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> apoyo al sector financiero -que se expondrán y revisarán en los epígrafessiguientes- subyace un <strong>de</strong>bate i<strong>de</strong>ológico sobre <strong>el</strong> carácter y naturaleza <strong>de</strong> esta <strong>crisis</strong> y <strong>la</strong>spolíticas económicas a aplicar; controversia ya clásica entre quienes <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n un diagnósticokeynesiano y un mayor activismo e intervención pública y quienes confían en <strong>el</strong> mercado,sin excluir políticas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción específicas en <strong>el</strong> ámbito financiero.En este sentido, hay dos aspectos <strong>de</strong> esta <strong>crisis</strong> sobre los que es interesante reflexionarpara evitar tentaciones intervencionistas erróneas:En primer lugar, los activos en que se sustentaba <strong>la</strong> riqueza real (inmuebles, accionesy capital humano) están perdiendo valor <strong>de</strong>sconociéndose cuánto más se <strong>de</strong>preciarány cuándo tocarán su<strong>el</strong>o. Esto implica que a medida que <strong>la</strong> recesión se a<strong>la</strong>rguey/o <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> salir <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se retrasen, cada vez más <strong>de</strong>udores -empresas yfamilias- se convertirán en insolventes y <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s tendrán dificulta<strong>de</strong>spara lograr los recursos necesarios que protejan sus ratios <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z y solvencia. Elriesgo para <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crédito <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r <strong>el</strong> dinero prestado y, en consecuencia, suresistencia a renovar <strong>la</strong> financiación y a conce<strong>de</strong>r nuevos créditos se ve agravada por8A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> 2008, se continuó <strong>de</strong>bilitando <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivienda, contribuyendo <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración económica aun mayor <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los préstamos y al aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad en los pagos <strong>de</strong> hipotecas <strong>de</strong> primera c<strong>la</strong>se, en <strong>el</strong>sector inmobiliario comercial y en los préstamos empresariales y <strong>de</strong> consumo. Las cifras <strong>de</strong> pérdidas <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas en r<strong>el</strong>acióncon los préstamos y los activos titulizados siguen en aumento, superando los 1,4 billones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, cifra muypor encima <strong>de</strong> <strong>la</strong> estimada en <strong>el</strong> Global Financial Stability Report <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009 (Informe <strong>de</strong> Estabilidad FinancieraMundial, 2009a).9Es significativa, en este sentido, <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> crecimiento económico en EE.UU. -3,5%- hecha pública <strong>el</strong> 29.10.09 por <strong>la</strong>Oficina <strong>de</strong> Estadística, superando <strong>la</strong>s previsiones oficiales y d<strong>el</strong> mercado y que podría anticipar <strong>el</strong> fin d<strong>el</strong> ciclo recesivoen EE UU; cifra que contrasta con <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>europea</strong>.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9161


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>nco<strong>la</strong> ausencia y/o <strong>la</strong> <strong>de</strong>preciación <strong>de</strong> los activos que respaldan los préstamos en caso <strong>de</strong>impago 10 .En segundo lugar, <strong>la</strong> combinación d<strong>el</strong> enorme en<strong>de</strong>udamiento privado existente -<strong>de</strong> hecho <strong>la</strong><strong>crisis</strong> tiene en <strong>el</strong> exceso <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> crédito uno <strong>de</strong> sus principales orígenes- con <strong>la</strong> aplicación<strong>de</strong> políticas fiscales expansivas -que están originando en algunos países déficit y en<strong>de</strong>udamientopúblicos <strong>de</strong> tal magnitud que ya incumplen en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE y eurozona los criterios <strong>de</strong>Maastricht y <strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> Estabilidad y Crecimiento- provocarán mayores necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiacióna un mayor coste. Si los mercados perciben y califican a estos países como <strong>de</strong> alto riesgoy <strong>el</strong> crédito se encarece y se reduce, <strong>el</strong> progresivo en<strong>de</strong>udamiento d<strong>el</strong> estado va a empeorar <strong>la</strong>situación <strong>financiera</strong> y crediticia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas por otra nueva vía.Como se afirma en <strong>el</strong> Informe sobre <strong>la</strong> Estabilidad Financiera Mundial (octubre <strong>de</strong> 2009,p.1), “<strong>la</strong> transferencia <strong>de</strong> riesgos financieros a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s fiscales, sumada a <strong>la</strong> carga<strong>financiera</strong> que representa <strong>el</strong> estímulo fiscal, p<strong>la</strong>ntea inquietu<strong>de</strong>s en cuanto a un posible <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zamientod<strong>el</strong> sector privado y a <strong>la</strong> sostenibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s finanzas d<strong>el</strong> sector público”.Así pues, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión económica no invalidan toda <strong>la</strong>macroeconomía aprendida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1936 -como afirma Robert J. Barro- existe un alto consensoentre los economistas <strong>de</strong> que si bien uno <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económica se manifiestaen <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada, en especial d<strong>el</strong> consumo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada,<strong>la</strong> política fiscal expansiva no sirve para solucionar <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> problema y sí pue<strong>de</strong> generar<strong>de</strong>sequilibrios adicionales 11 . Como seña<strong>la</strong> Rodrigo Rato y <strong>de</strong> Figaredo (2009): “<strong>la</strong>s medidaspuestas en práctica para salir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores <strong>crisis</strong> pusieron <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente. Deahí <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los policy makers no sólo atajen <strong>la</strong> actual <strong>de</strong>bilidad económica, sinoque se p<strong>la</strong>nteen <strong>la</strong> estrategia d<strong>el</strong> retiro a tiempo <strong>de</strong> los estímulos que resulten excesivos”.Finalmente, y éste es uno <strong>de</strong> los datos más importantes para <strong>el</strong> futuro d<strong>el</strong> crecimientoeconómico, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> retorno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones d<strong>el</strong> sector no financiero ha sido en <strong>el</strong> 2008en EE.UU. d<strong>el</strong> 10%, siendo <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> retorno media <strong>de</strong> los últimos 50 años d<strong>el</strong> 7%. Comoseña<strong>la</strong> Xavier Sa<strong>la</strong>-i-Martín (2008), <strong>el</strong> crecimiento económico <strong>de</strong> un país no viene precedido<strong>de</strong> aumentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bolsa, pero sí <strong>de</strong> <strong>el</strong>evadas tasas <strong>de</strong> retorno en <strong>el</strong> sector financiero: “paraenten<strong>de</strong>rnos: mientras Wall Street ha hecho sus locuras <strong>financiera</strong>s, Sillicon Valley ha seguidoinnovando y eso, a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga, es lo que <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía”.3.Solvencia, liqui<strong>de</strong>z y presiones en los mercados interbancarios: intervenciones ypolítica monetaria d<strong>el</strong> Banco Central EuropeoDes<strong>de</strong> <strong>el</strong> comienzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> -finales d<strong>el</strong> 2007- y lo que en aqu<strong>el</strong> momentoaún era una <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración económica, distintas opiniones <strong>de</strong> responsables políticos y <strong>de</strong>10En <strong>el</strong> caso español, aproximadamente dos tercios <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias tiene origen inmobiliario. Las acciones<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas constructoras, inmobiliarias y afines a estos sectores han experimentado una corrección bajista cuyofinal nadie pronostica con certidumbre y, por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo creciente supone que una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónactiva va a tener restringido adicionalmente su acceso al crédito.11Solo dos premios Nob<strong>el</strong> <strong>de</strong> Economía, Paul Krugman y Joseph Stiglitz, <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n ese tipo <strong>de</strong> medidas.162VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasinstituciones privadas y públicas, así como d<strong>el</strong> mundo académico rec<strong>la</strong>maban al BancoCentral Europeo <strong>de</strong>scensos en <strong>el</strong> precio oficial d<strong>el</strong> dinero 12 . Tras <strong>el</strong>lo solían darse dos tipos<strong>de</strong> argumentaciones: <strong>la</strong> primera se r<strong>el</strong>acionaba con <strong>el</strong> excesivo coste financiero que suponía<strong>el</strong> pago <strong>de</strong> préstamos hipotecarios y, en general, <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado coste <strong>de</strong> financiación que perjudicabaa <strong>la</strong> actividad empresarial; <strong>la</strong> segunda hacía referencia al caso estadouni<strong>de</strong>nse, en <strong>el</strong>que <strong>la</strong> Reserva Fe<strong>de</strong>ral ya había realizado movimientos a <strong>la</strong> baja en <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> interés oficial,ampliando <strong>el</strong> diferencial respecto al <strong>de</strong> <strong>la</strong> eurozona.Como es frecuente comparar <strong>la</strong>s distintas actuaciones que a veces llevan a cabo <strong>la</strong> ReservaFe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> EE.UU. y <strong>el</strong> BCE ante <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> entorno económico y financiero, es necesariorevisar <strong>el</strong> contexto fundacional y operativo en <strong>el</strong> que ambos bancos centrales aplican<strong>la</strong> política monetaria.Una primera diferencia radica en los distintos objetivos establecidos en los estatutos <strong>de</strong>ambas instituciones: mientras que <strong>el</strong> BCE tiene como objetivo principal <strong>el</strong> mantenimiento<strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> precios a medio p<strong>la</strong>zo, entendiendo que es una premisa básica para <strong>el</strong><strong>de</strong>sarrollo, <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria seña<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> Reserva Fe<strong>de</strong>ral en su acta fundacional<strong>de</strong> 1913 es <strong>la</strong> promoción d<strong>el</strong> pleno empleo, <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> precios y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>ración<strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> interés a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, sin priorización alguna.Un segundo grupo <strong>de</strong> diferencias se r<strong>el</strong>aciona con los tipos <strong>de</strong> intervenciones y mecanismos<strong>de</strong> intervención con que cuenta cada entidad, así como <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> sus dirigentes.Una tercera diferencia se refiere al marco operativo <strong>de</strong> ambas instituciones: <strong>el</strong> BCE ha<strong>de</strong>finido un procedimiento muy concreto consistente en fijar un objetivo cuantitativo <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción(IAPC interanual no superior al 2% a medio p<strong>la</strong>zo) y dos pi<strong>la</strong>res para valorar si existenriesgos para su cumplimiento: un análisis económico (evolución d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo, d<strong>el</strong>os precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas y recursos energéticos, precios <strong>de</strong> los servicios, etc.) y otromonetario (evolución <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos, créditos, liqui<strong>de</strong>z d<strong>el</strong> sistema, etc.); por su parte, <strong>la</strong>Reserva Fe<strong>de</strong>ral actúa <strong>de</strong> forma discrecional al no establecer objetivos cuantitativos ni <strong>de</strong>inf<strong>la</strong>ción ni <strong>de</strong> crecimiento.El diseño <strong>de</strong> ambas instituciones explica por qué en ocasiones reaccionan <strong>de</strong> formatan diferente. Por ejemplo, cuando a finales d<strong>el</strong> año 2000 aparecieron los primerossíntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económica que se avecinaba, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> referencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ReservaFe<strong>de</strong>ral estaba en <strong>el</strong> 6,5% y <strong>el</strong> d<strong>el</strong> BCE en <strong>el</strong> 4,75%. A finales <strong>de</strong> 2001, <strong>la</strong> ReservaFe<strong>de</strong>ral había bajado su tipo <strong>de</strong> referencia hasta <strong>el</strong> 1,75% mientras que <strong>el</strong> BCE solo lohizo hasta <strong>el</strong> 3,25%.Pese a que <strong>el</strong> crecimiento d<strong>el</strong> PIB europeo se redujo dos tercios a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> año, en mayo<strong>de</strong> 2001 <strong>el</strong> IPC armonizado alcanzó su mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación d<strong>el</strong> BCE en 1999: <strong>el</strong>3,1%. El BCE, como seña<strong>la</strong>n sus estatutos, prefirió asegurar <strong>el</strong> <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong>control <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> precios aún a costa d<strong>el</strong> crecimiento económico. Por <strong>el</strong> contrario,en EE.UU. <strong>el</strong> IPC alcanzó <strong>el</strong> 3,6% pero eso no impidió a <strong>la</strong> Reserva Fe<strong>de</strong>ral luchar contra<strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración económica.12En algunas <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones se culpaba incluso a <strong>la</strong> política monetaria aplicada por <strong>el</strong> BCE <strong>de</strong> no co<strong>la</strong>borar en <strong>la</strong> solución<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> ni apoyar <strong>la</strong> recuperación económica.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9163


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncoSin embargo, un fenómeno común a ambos <strong>la</strong>dos d<strong>el</strong> Atlántico son <strong>la</strong>s presiones existentesen <strong>el</strong> mercado interbancario: <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> riesgos <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z y solvencia <strong>de</strong>sembocóen un periodo <strong>de</strong> <strong>el</strong>evados diferenciales entre los tipos <strong>de</strong> interés a corto p<strong>la</strong>zo y volúmenes<strong>de</strong> transacciones sustancialmente reducidos, así como una tensión inusitadamente prolongadaen los mercados <strong>de</strong> financiación.En r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> primer aspecto mencionado en <strong>el</strong> párrafo anterior, los procedimientos<strong>de</strong> fijación <strong>de</strong> tipos a corto p<strong>la</strong>zo -como <strong>el</strong> tipo interbancario <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> Londres (LIBOR)y <strong>el</strong> Euribor- <strong>de</strong>ben perfeccionarse pues, por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> diferencial LIBOR-OIS 13 en dó<strong>la</strong>res<strong>de</strong> EE.UU. aumentó consi<strong>de</strong>rablemente incorporando los temores en torno a suspensiones <strong>de</strong>pagos y, por otro, <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z en dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> EE.UU. se <strong>de</strong>sbordaron hacia otrasmonedas (libra esterlina y euro, fundamentalmente), afectando a los diferenciales Euribor-OIS y LIBOR-OIS en libras esterlinas.Es interesante enten<strong>de</strong>r <strong>de</strong> qué manera influyó <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> en los tipos <strong>de</strong> interés como canal<strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria en <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> tres ten<strong>de</strong>ncias a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo: unaac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones cuasi-bancarias, un uso más extendido <strong>de</strong> losmercados <strong>de</strong> financiación mayoristas y una preferencia mayor por los instrumentos a cortop<strong>la</strong>zo en lugar <strong>de</strong> una sólida y estable base <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósitos como medio <strong>de</strong> financiación. Aunque,en general, estas ten<strong>de</strong>ncias infundieron estabilidad a <strong>la</strong> transmisión mediante los tipos <strong>de</strong>interés, a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> último año <strong>la</strong> fluida r<strong>el</strong>ación tradicional entre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> referencia y <strong>el</strong>tipo activo se alteró drásticamente.Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> corregir estos inconvenientes, sería beneficioso:1. Mejorar <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong> financiación: los tipos <strong>de</strong> referenciamencionados inspirarían más confianza si <strong>el</strong> cálculo d<strong>el</strong> LIBOR estuviera basadoen una muestra más amplia <strong>de</strong> bancos y cotizaciones que incluyera fuentes no bancarias<strong>de</strong> financiación (<strong>el</strong> mismo razonamiento es válido en r<strong>el</strong>ación al cálculo d<strong>el</strong>Euribor).2. Lograr que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s estén más atentas a los riesgos <strong>de</strong> crédito y <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z:<strong>el</strong> principal motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> los diferenciales interbancarios fueron los riesgos<strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s bancarias (tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista d<strong>el</strong> crédito como <strong>de</strong> <strong>la</strong>liqui<strong>de</strong>z) 14 .3. Otorgar a los mercados <strong>de</strong> dinero un respaldo indirecto ilimitado: es necesario diseñarcon cuidado los mecanismos <strong>de</strong> crédito <strong>de</strong> los bancos centrales que buscanreestablecer <strong>el</strong> funcionamiento <strong>de</strong> los mercados interbancarios para transmitir <strong>la</strong>política monetaria. En <strong>la</strong> actualidad, sería <strong>de</strong>seable que los participantes en <strong>el</strong> mercadointensificaran <strong>la</strong>s operaciones entre sí permitiendo a los bancos centrales unaretirada or<strong>de</strong>nada.4. Fomentar <strong>la</strong> cooperación y comunicación entre los bancos centrales, pues <strong>el</strong> últimoepisodio <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z se contrarrestó gracias a <strong>la</strong> cooperación entre los13OIS es <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> los swaps con un índice a un día.14Es recomendable, en este sentido, <strong>el</strong> perfeccionamiento, en unos casos, y <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración, en otros, <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>madosSistemas <strong>de</strong> Alerta Anticipada (SAA) para prever <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong>s.164VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasprincipales bancos centrales, que atendieron <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiación en monedaextranjera.En este sentido, <strong>la</strong> respuesta d<strong>el</strong> BCE a los problemas financieros en <strong>la</strong> eurozona se concretóen <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> proporcionar toda <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z requerida durante todo <strong>el</strong> tiempoque fuera necesaria; esto se materializó en <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> suministro <strong>de</strong> <strong>la</strong>misma sin límite <strong>de</strong> cantidad y a p<strong>la</strong>zos que cubren hasta los 6 meses, en <strong>la</strong> ampliación d<strong>el</strong>as divisas en <strong>la</strong>s que se conce<strong>de</strong>n los préstamos y en una importante extensión d<strong>el</strong> conjunto<strong>de</strong> activos admitidos como garantía <strong>de</strong> los préstamos concedidos.El cambio en <strong>la</strong> orientación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria d<strong>el</strong> BCE no se produjo hasta bienentrado <strong>el</strong> verano <strong>de</strong> 2008 cuando <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> crecimiento disminuyó <strong>la</strong>s tensionesinf<strong>la</strong>cionistas. Los efectos <strong>de</strong> agudización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>el</strong> retroceso<strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas r<strong>el</strong>ajaron sustancialmente <strong>la</strong> presión existente sobre losprecios, costes y sa<strong>la</strong>rios. Todo <strong>el</strong>lo permitió al Consejo <strong>de</strong> Gobierno d<strong>el</strong> BCE reducir <strong>el</strong> tipo<strong>de</strong> interés oficial, en dos movimientos separados por tan solo 21 días <strong>la</strong>borables, en 1 puntoporcentual hasta <strong>el</strong> 3,25% 15 . Posteriores reducciones han conducido a que en <strong>la</strong> actualidad-octubre <strong>de</strong> 2009- <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> interés vigente esté situado en <strong>el</strong> 1% 16 .Un ejemplo <strong>de</strong> cómo ha afectado <strong>la</strong> política monetaria y <strong>financiera</strong> al sector real <strong>de</strong> <strong>la</strong>economía a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este periodo <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> se refleja a<strong>de</strong>cuadamente en <strong>el</strong> caso español: <strong>el</strong>ajuste en <strong>el</strong> sector inmobiliario ya había comenzado <strong>de</strong> una forma gradual en <strong>el</strong> 2007, corrigiendolos excesos que se habían originado en un contexto global <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ajación <strong>financiera</strong>, <strong>de</strong>infravaloración d<strong>el</strong> riesgo y bajo unas condiciones monetarias y <strong>financiera</strong>s particu<strong>la</strong>rmenteholgadas para España. El dinamismo d<strong>el</strong> sector resi<strong>de</strong>ncial se había ido mo<strong>de</strong>rando a medidaque <strong>el</strong> cambio en <strong>la</strong> orientación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria iniciado a finales <strong>de</strong> 2005 se fuetras<strong>la</strong>dando al coste <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y que <strong>la</strong>s expectativas<strong>de</strong> revalorización d<strong>el</strong> precio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivienda se fueron recortando.Esta pauta gradual d<strong>el</strong> ajuste se vio alterada por <strong>la</strong> irrupción e intensificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong><strong>financiera</strong> internacional hacia <strong>el</strong> verano <strong>de</strong> 2008: <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> viviendas se redujo <strong>de</strong> formadrástica y sus precios, tras varios años <strong>de</strong> aumentos cada vez más mo<strong>de</strong>rados, empezaron a<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r en términos reales. Este escenario obligó a<strong>de</strong>más a un recorte significativo en <strong>la</strong>construcción <strong>de</strong> nuevas viviendas y llevó a numerosas empresas inmobiliarias a tener quereestructurarse, llegando algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s a entrar en situación concursal 17 . Las implicaciones<strong>de</strong> todo <strong>el</strong>lo para <strong>el</strong> empleo total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía están siendo bien conocidas pues por primeravez en los últimos catorce años se está produciendo una <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> empleo y éste estáactuando como <strong>el</strong> principal canal <strong>de</strong> propagación d<strong>el</strong> ajuste d<strong>el</strong> sector inmobiliario hacia <strong>el</strong>resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.15El primero <strong>de</strong> estos recortes tuvo lugar en <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un movimiento coordinado con otros gran<strong>de</strong>s bancos centrales.16Otro dato interesante es que <strong>el</strong> Euribor (1,237% en <strong>el</strong> cierre d<strong>el</strong> viernes 30 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2009; 1,243%, media provisional<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2009) se ha ido acercando al precio oficial d<strong>el</strong> dinero, reflejando <strong>el</strong> <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tensiones enlos mercados interbancarios.17A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación a <strong>la</strong>s empresas y <strong>la</strong>s familias españo<strong>la</strong>s son muy inferiores a <strong>la</strong>sexistentes previamente y se acercan progresivamente al avance nominal d<strong>el</strong> PIB (Fernán<strong>de</strong>z Ordóñez, 2008a).VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9165


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>nco4.Medidas <strong>de</strong> estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> apoyo al SistemaFinanciero aplicados en <strong>la</strong> UE y EE.UU.: <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una acción coordinadaSe enumeran, a modo <strong>de</strong> síntesis <strong>de</strong> lo ya expuesto, los principales acontecimientos quehan acompañado a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> 2008 a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> d<strong>el</strong> sistema financiero internacional.1. Existía una altísima vo<strong>la</strong>tilidad en todos los mercados, tanto <strong>de</strong> equity como <strong>de</strong> crédito,así como en los mercados <strong>de</strong> divisas y commodities.2. Se produjeron <strong>el</strong>evadas pérdidas en los mercados bursátiles a niv<strong>el</strong> mundial, con unfuerte aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primas <strong>de</strong> riesgo.3. La aversión al riesgo alcanzó límites extremos produciéndose una liquidación masivae indiscriminada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones que, junto con <strong>la</strong>s pérdidas acumu<strong>la</strong>das, provocóque los inversores se mostraran reacios a comprar, aún con unas valoracionesatractivas.4. En <strong>el</strong> sector financiero se inició una <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z, que se tras<strong>la</strong>dó al resto <strong>de</strong> sectores,con <strong>la</strong> consecuencia <strong>de</strong> una restricción generalizada d<strong>el</strong> crédito.5. A los problemas <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> financiación se unió <strong>el</strong> grave <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los costes d<strong>el</strong>a <strong>de</strong>uda, con los spreads <strong>de</strong> crédito en máximos históricos.6. En lo r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong>s commodities y <strong>el</strong> petróleo, tras alcanzar máximos históricos enjulio <strong>de</strong> 2008, los precios se han <strong>de</strong>splomado.7. En cuanto a <strong>la</strong>s divisas, <strong>el</strong> dó<strong>la</strong>r, con mínimos históricos frente al euro en julio <strong>de</strong> 2008,se apreció rápidamente en <strong>el</strong> cuarto trimestre al convertirse en moneda refugio.8. El rápido <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones tanto macroeconómicas como microeconómicasprovocó una reacción <strong>de</strong> los gobiernos a niv<strong>el</strong> mundial, anunciándose múltiplesmedidas para paliar los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> recesión: inyecciones <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z, recapitalizaciones<strong>de</strong> bancos, medidas <strong>de</strong> apoyo específicas para <strong>de</strong>terminados sectores, garantíasgubernamentales en emisiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda, compra <strong>de</strong> activos tóxicos, rebajasfiscales, etc.9. A lo anterior se unieron <strong>la</strong>s medidas tomadas por los principales Bancos Centrales consucesivas rebajas <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> interés oficiales, que continuaron en <strong>el</strong> comienzo <strong>de</strong>2009 al <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción un problema <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> consumo y <strong>de</strong>mandaen <strong>la</strong> economía real, y ante <strong>la</strong> amenaza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>la</strong>ción.La magnitud y profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> obligó a los gobiernos <strong>de</strong> los distintos países a actuarrápidamente para evitar <strong>la</strong> quiebra d<strong>el</strong> sistema financiero y respon<strong>de</strong>r al <strong>de</strong>terioro ac<strong>el</strong>erado<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía real. Las medidas adoptadas consistieron principalmente en:1. Inyecciones <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z.2. Recapitalizaciones <strong>de</strong> bancos.3. Garantías gubernamentales en emisiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda.4. Medidas <strong>de</strong> apoyo específicas para <strong>de</strong>terminados sectores.5. Compra <strong>de</strong> activos tóxicos.6. Reducciones impositivas.7. Inversión en infraestructuras.166VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasLa ausencia <strong>de</strong> un diagnostico en profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación ha supuesto que <strong>la</strong>smedidas se han quedado sistemáticamente insuficientes y hemos estado asistiendocontinuamente a nuevos p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong>stinados a auxiliar al sistema financiero.A continuación se analizan cada uno <strong>de</strong> estos tipos <strong>de</strong> medidas y los efectos que inicialmenteestán ocasionando.Inyecciones <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>zUn primer conjunto <strong>de</strong> medidas ha estado encaminado a inyectar liqui<strong>de</strong>z en <strong>de</strong>terminadasentida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s, mientras se ha permitido <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> otras. Las entida<strong>de</strong>s<strong>financiera</strong>s utilizaron <strong>la</strong>s inyecciones <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z para recapitalizarse y cubrir los vencimientos<strong>de</strong> <strong>de</strong>uda inmediatos que tenían, sin que llegara dinero <strong>de</strong> forma inmediata a <strong>la</strong>economía real 18 . Esto está generando muchas quejas <strong>de</strong> los gobiernos que, como <strong>el</strong> <strong>de</strong>España, pi<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> banca que traspase dinero a <strong>la</strong> economía real.Sin embargo, lo que <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> actual es precisamente <strong>la</strong>enorme masa <strong>de</strong> crédito respaldada, en primer lugar, por unos activos sobrevalorados y,en segundo lugar, por titulizaciones y <strong>de</strong>más formas <strong>de</strong> monetización <strong>de</strong> estos primeroscréditos ligados a activos sobrevalorados. Por lo tanto, es razonable afirmar que paracontener <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> sería necesario un recorte sustancial <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación ajena,tanto pública como privada.De esta forma, <strong>la</strong>s inyecciones <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z si bien se han justificado por <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>evitar <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas instituciones <strong>financiera</strong>s y, con <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s consecuenciasque podría tener sobre <strong>el</strong> sistema financiero mundial, se trata <strong>de</strong> una medida paliativaque no aborda <strong>el</strong> problema en profundidad y que, incluso, podría ser perjudicial a <strong>la</strong>rgop<strong>la</strong>zo, aunque a corto p<strong>la</strong>zo hayan sido necesarias para evitar un mal mayor: <strong>la</strong> quiebrad<strong>el</strong> sistema financiero mundial y <strong>el</strong> estrangu<strong>la</strong>miento <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía real.Recapitalizaciones <strong>de</strong> bancosAl intensificarse <strong>la</strong>s inyecciones <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z efectuadas por los gobiernos en <strong>de</strong>terminadasinstituciones <strong>financiera</strong>s, <strong>la</strong> segunda medida que se ha ido aplicando ha sido <strong>la</strong> <strong>de</strong> entrar aformar parte d<strong>el</strong> capital <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados bancos a los que se ha ayudado. De esta forma sepreten<strong>de</strong> un mayor control en <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s que han precisado ayuda estatal; control directorazonable dado que son precisamente sus gestores los que <strong>la</strong>s han llevado a <strong>la</strong> situación en<strong>la</strong> que actualmente se encuentran.La entrada <strong>de</strong> representantes d<strong>el</strong> gobierno en los Consejos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s trata <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones adoptadas y es una medida menos drástica que <strong>la</strong> intervención completa<strong>de</strong> <strong>la</strong> entidad. Un argumento adicional es que <strong>de</strong> esta forma se pue<strong>de</strong>n poner limitaciones a18A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> banca ha preferido asegurarse márgenes tomando dinero prestado d<strong>el</strong> Banco Central a bajos tipos <strong>de</strong> interésy comprando <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> los estados que colocaba, posteriormente, a un tipo <strong>de</strong> interés muy superior.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9167


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncolos mecanismos <strong>de</strong> retribución <strong>de</strong> los gestores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>que vive <strong>el</strong> sistema 19 .Sería razonable, por lo tanto, establecer sistemas retributivos en función <strong>de</strong> objetivos amás <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s (aunque <strong>la</strong> menor asunción <strong>de</strong> riesgos <strong>de</strong>rivase en menoresrentabilida<strong>de</strong>s). Ya en <strong>el</strong> 2008 <strong>el</strong> FMI animó a los bancos a vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> remuneración <strong>de</strong> losdirectivos a objetivos a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.Otra característica <strong>de</strong> esta medida es su temporalidad. En <strong>el</strong> Reino Unido, por ejemplo,Gordon Brown <strong>de</strong>jó c<strong>la</strong>ro que esta ayuda <strong>de</strong> fondos no supondrá que <strong>el</strong> gobierno será uninversor permanente en los bancos.Garantías gubernamentales en <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>udaAnte <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad crediticia <strong>de</strong> los bancos y <strong>la</strong> subida <strong>de</strong> los spreads <strong>de</strong>crédito, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas propuestas por los gobiernos para ayudar a <strong>la</strong> banca ha sidoofrecer garantía estatal a <strong>la</strong>s emisiones bancarias <strong>de</strong> forma que los bancos puedan financiarsea un coste menor. Esta es una medida bien conocida y aplicada en <strong>el</strong> pasado queprovoca <strong>el</strong> conocido efecto expulsión o crowding out afectando negativamente a otrossectores productivos.Ante <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> recursos en <strong>el</strong> sistema y <strong>la</strong> aversión al riesgo que se produce en unmomento <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong>, los inversores prefieren entregar sus fondos a <strong>la</strong>s emisionescon mayores garantías; en este caso, <strong>la</strong>s bancarias con garantía estatal o bien a <strong>la</strong>s propiasemisiones estatales. Esto genera que empresas <strong>de</strong> otros sectores productivos tengan que pagar<strong>el</strong>evados spreads para colocar su <strong>de</strong>uda y po<strong>de</strong>r financiarse.La medida ayuda al sector bancario y, por tanto, pue<strong>de</strong> ser eficaz ante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong>,pero en un momento como <strong>el</strong> actual -en que coexiste con una <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía realprovocaefectos perjudiciales para los sectores productivos creadores <strong>de</strong> empleo que pue<strong>de</strong>nverse expulsados <strong>de</strong> los canales <strong>de</strong> financiación.Medidas <strong>de</strong> apoyo específicas para <strong>de</strong>terminados sectoresCuando <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> afectar al sistema financiero, influye en <strong>la</strong> economía realexige también articu<strong>la</strong>r medidas <strong>de</strong> apoyo para los sectores productivos más generadores<strong>de</strong> empleo.Como acabamos <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r, medidas como garantías gubernamentales a <strong>la</strong>s emisiones<strong>de</strong> <strong>de</strong>uda bancaria pue<strong>de</strong>n generar <strong>el</strong> “efecto expulsión” <strong>de</strong> otros sectores productivos, quepue<strong>de</strong>n verse muy limitados en su acceso a los recursos financieros al no po<strong>de</strong>r competir19Sistemas <strong>de</strong> incentivos basados en <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción a corto p<strong>la</strong>zo han inducido a los gestores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>sa tomar <strong>de</strong>cisiones que pudieran beneficiar, también a corto p<strong>la</strong>zo, <strong>el</strong> precio <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción: se han avanzado al momentopresente beneficios futuros, creando “dinero sobre dinero” sin una base real que lo respal<strong>de</strong>, y asumiendo apa<strong>la</strong>ncamientosmáximos con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> generar los máximos beneficios posibles a corto p<strong>la</strong>zo. Las entida<strong>de</strong>s recapitalizadasestán viendo cómo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los gobiernos se incita a los directivos a renunciar a sus bonus y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s quierenestablecer retribuciones máximas.168VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadascon <strong>la</strong> garantía estatal. Por otra parte, <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> en <strong>la</strong> economía real exige tomarmedidas <strong>de</strong> apoyo a los sectores productivos más creadores <strong>de</strong> empleo: industria, construcción,automóvil, etc.Actualmente, muchos <strong>de</strong> estos sectores están solicitando ayudas gubernamentales parapo<strong>de</strong>r sobrevivir y evitar <strong>de</strong>spidos masivos. El factor c<strong>la</strong>ve, en este sentido, es <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong>una <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda generalizada en <strong>la</strong> economía que hace necesarios ajustes para adaptar<strong>la</strong> producción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda real 20 .Por otra parte, <strong>la</strong> urgencia en <strong>la</strong>s respuestas que genera una <strong>crisis</strong> como <strong>la</strong> actual ha supuestoque <strong>de</strong>terminados gobiernos hayan aplicado medidas <strong>de</strong> apoyo rápidas para <strong>de</strong>terminadossectores, como a <strong>la</strong> industria d<strong>el</strong> automóvil en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Alemania, sin que se haya realizadopreviamente un análisis exhaustivo d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o productivo que cada país <strong>de</strong>be tener. Lo importantesería <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> peso que estos sectores <strong>de</strong>berían tener en <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>osproductivos <strong>de</strong> cada país consi<strong>de</strong>rando <strong>el</strong> ajuste que se esta produciendo en <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda paraevitar que estas medidas acaben siendo perjudiciales a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo 21 .Compra <strong>de</strong> activos tóxicosOtra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas propuestas es <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> activos tóxicos a <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>spara <strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> su ba<strong>la</strong>nce los riesgos que ponen en cuestión su solvencia. Esta compra seríaasumida por entida<strong>de</strong>s gubernamentales y se caracteriza por tener <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar <strong>de</strong>raíz los activos que están en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>.El punto <strong>de</strong> partida se fecha en <strong>la</strong> época <strong>de</strong> bajos tipos <strong>de</strong> interés vigentes en los mercadoscon unas entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crédito a <strong>la</strong>s que su negocio se les hacía más pequeño por margen y<strong>de</strong>bían aumentarlo por volumen. La única manera <strong>de</strong> ampliar negocio era otorgar préstamosa personas <strong>de</strong> un perfil <strong>de</strong> riesgo mayor a <strong>la</strong>s que otras entida<strong>de</strong>s rechazaran, para po<strong>de</strong>rcobrarles un spread <strong>de</strong> intereses mayor, o bien aumentar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> operaciones a través<strong>de</strong> <strong>la</strong> titulización.En este contexto surgen <strong>la</strong>s hipotecas subprime y se intensifican los procesos <strong>de</strong> titulización<strong>de</strong> estas hipotecas en <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas mortgage back securities. Con <strong>la</strong> globalización, esosactivos tóxicos son vendidos por entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> mundo contaminando sus ba<strong>la</strong>nces. Lapropia regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> solvencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s -Basilea II- actuabacomo estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> titulización.La compra <strong>de</strong> estos activos tóxicos trata <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminarlos <strong>de</strong> los ba<strong>la</strong>nces <strong>de</strong> los bancos,con <strong>la</strong> contrapartida -negativa- <strong>de</strong> que los gobiernos se ven obligados a en<strong>de</strong>udarse paracomprarlos y que un exceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública pue<strong>de</strong> poner en riesgo <strong>la</strong> propia calificacióncrediticia <strong>de</strong> los estados: <strong>el</strong> riesgo no se <strong>el</strong>imina, sólo se traspasa 22 .20Estos ajustes requieren, a nuestro juicio, una mayor flexibilidad en <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo; <strong>de</strong> hecho, en economíascomo <strong>la</strong> estadouni<strong>de</strong>nse estos ajustes se hacen <strong>de</strong> forma rápida en contraposición a los mercados <strong>de</strong> trabajo más rígidosexistentes en <strong>la</strong> UE y, en particu<strong>la</strong>r, en España.21Vu<strong>el</strong>ven a p<strong>la</strong>ntearse, como es habitual, los conflictos entre los problemas y soluciones <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo y los <strong>de</strong> unadimensión temporal mayor.22En este sentido, hay que preguntarse y analizar cuál es <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riesgo que pue<strong>de</strong>n asumir los estados sin entrar <strong>el</strong>losmismos en riesgo.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9169


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncoSi bien es cierto que <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agencias <strong>de</strong> rating ha quedado en entredichocon <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong>, sus calificaciones siguen siendo <strong>la</strong>s que marcan <strong>el</strong> spread a pagaren <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda, continúan marcando <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> juego, y gobiernos -como<strong>el</strong> <strong>de</strong> España- y otras administraciones públicas ya han sufrido rebajas en su calificacióncrediticia.Reducciones impositivasUna <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dimensiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual exige aplicar medidas en todos los ámbitosy, por lo tanto, también fiscales. El problema que se p<strong>la</strong>ntea es que casi todas <strong>la</strong>s medidasque se han <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do hasta ahora requieren <strong>de</strong> una amplia inyección <strong>de</strong> fondos estatales ylos gobiernos van a entrar en un periodo <strong>de</strong> déficits presupuestarios. Las rebajas fiscalesprofundizarían aún más esta ten<strong>de</strong>ncia.No obstante, como ya se ha comentado <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>crisis</strong> perfecta” está en <strong>el</strong>hecho <strong>de</strong> que coinci<strong>de</strong>n una <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> y una <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía real: en concreto,asistimos a un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> activos y acusada caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. Las reduccionesimpositivas, siempre que aumenten <strong>la</strong> renta disponible para <strong>el</strong> consumo, estimu<strong>la</strong>rán<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.En este sentido, un aspecto objeto <strong>de</strong> reflexión es <strong>de</strong>terminar cuáles son los niv<strong>el</strong>es“razonables” <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda pues entre <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> actual está <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que seha incentivado <strong>el</strong> consumo inmediato en <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, avanzando al momento presente<strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> toda una vida financiadas a través <strong>de</strong> un en<strong>de</strong>udamiento excesivo;esto ha llevado a crecimientos <strong>de</strong>smesurados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda que han hecho estal<strong>la</strong>r losriesgos d<strong>el</strong> sistema.El hecho actual es que estamos viviendo un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sapa<strong>la</strong>ncamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,que quiere reducir sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> en<strong>de</strong>udamiento y prefiere <strong>de</strong>stinar al ahorro los aumentos<strong>de</strong> <strong>la</strong> renta disponible. Ello en sí pue<strong>de</strong> ser positivo y necesario pero si <strong>la</strong>s rebajas fiscalesno se traducen en aumentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda que generen a su vez mayor actividad económica yrecaudación <strong>de</strong> impuestos por vía indirecta, <strong>la</strong>s medidas fiscales pue<strong>de</strong>n acabar profundizando<strong>el</strong> problema <strong>de</strong> déficit público que están asumiendo los gobiernos.Inversión en infraestructurasEste tipo <strong>de</strong> medidas están directamente r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> esta “<strong>crisis</strong> perfecta”que está r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> economía real: <strong>el</strong> gobierno invierte para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> economía,en <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición keynesiana. No obstante, hay que recordar que <strong>el</strong> propioKeynes consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> estímulo <strong>de</strong> inversión en infraestructuras <strong>de</strong>bían tenerun carácter temporal.Un aspecto <strong>de</strong>stacable <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> medidas es que <strong>la</strong> inversión en infraestructuras tieneefectos también a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo en <strong>la</strong> economía, mientras que otras medidas expuestas son máslimitadas en sus efectos temporales.Se examinan, a continuación, los distintos p<strong>la</strong>nes que se están aplicando en EE.UU. y lospaíses <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro.170VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasEstados UnidosEl p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> rescate propuesto por Bush quedó paralizado por <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> Presi<strong>de</strong>nte,siendo <strong>el</strong> primer país que se ha propuesto tomarse más tiempo para realizar un diagnóstico<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación antes <strong>de</strong> tomar un nuevo conjunto <strong>de</strong> medidas. A cierre d<strong>el</strong> tercer trimestre<strong>de</strong> 2008, <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda norteamericana suponía un 358% <strong>de</strong> su PIB, por encima d<strong>el</strong> 300% quecondujo a EE.UU. a <strong>la</strong> Gran Depresión.El Presi<strong>de</strong>nte Obama consiguió sacar ad<strong>el</strong>ante su p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> economía:en febrero <strong>de</strong> 2009 <strong>el</strong> Senado y <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> los Representantes acordaron que <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n<strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Obama contra <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> -<strong>de</strong>nominado Troubled Assets R<strong>el</strong>iefProgram (TARP)- estuviera dotado con 789.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, unos 40.000 millonesmenos <strong>de</strong> lo previsto inicialmente.El p<strong>la</strong>n preveía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> 3,5 millones <strong>de</strong> empleos y <strong>de</strong>stina más <strong>de</strong> una terceraparte <strong>de</strong> los fondos a reducciones <strong>de</strong> impuestos para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se media. Se <strong>de</strong>dicará <strong>el</strong> 35% d<strong>el</strong>presupuesto (unos 275.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res) a asumir <strong>la</strong>s reducciones fiscales. Otros150.000 millones serán <strong>de</strong>stinados a inversiones en infraestructuras. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n creaun fondo <strong>de</strong> estabilización para ayudar a los estados con problemas para cumplir sus presupuestos,entre los que se encuentran algunos <strong>de</strong> los mayores, como California, Florida yNueva York.Se observa que, tras <strong>la</strong>s medidas iniciales adoptadas por <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte Bush <strong>de</strong>stinadasa respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong>, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Obama se centra más en medidas que tratan <strong>de</strong>estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> economía real mediante fuertes inversiones en infraestructuras -que consumirán<strong>la</strong> mayor parte d<strong>el</strong> presupuesto- y recortes <strong>de</strong> impuestos a los ciudadanos y <strong>la</strong>s empresas.Es reseñable y merece reflexión <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que se estén abordando políticas <strong>de</strong> estabilizacióntambién para los estados con problemas pues como se ha comentado <strong>de</strong>be evaluarse<strong>el</strong> riesgo máximo que pue<strong>de</strong>n asumir los estados en un momento como <strong>el</strong> actual.Entre otros aspectos, se amplía <strong>de</strong> 26 a 46 semanas <strong>el</strong> período <strong>de</strong> subsidios para <strong>de</strong>sempleados,aunque éste se extien<strong>de</strong> a 59 en estados con altas tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo. También prevérecortes tributarios escalonados <strong>de</strong> entre 400 dó<strong>la</strong>res para individuos y hasta 800 dó<strong>la</strong>res parafamilias hasta 2010, <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> sus sa<strong>la</strong>rios. A<strong>de</strong>más, autoriza fondos para los gobiernosestatales, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los cuales afrontan graves presiones presupuestarias 23 .Quienes compren casa por primera vez, entre enero y agosto <strong>de</strong> 2009, podrán recibir uncrédito tributario <strong>de</strong> 8.000 dó<strong>la</strong>res, 500 más <strong>de</strong> lo que estipu<strong>la</strong> <strong>la</strong> ley actual. Los universitariosrecibirían un crédito <strong>de</strong> hasta 2.500 dó<strong>la</strong>res para su matrícu<strong>la</strong> y otros gastos educativos como<strong>la</strong> compra <strong>de</strong> libros y or<strong>de</strong>nadores.Es <strong>de</strong>stacable también que, finalmente, parece que <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n ha <strong>de</strong>sterrado una vu<strong>el</strong>ta alproteccionismo más fuerte. Ante presiones d<strong>el</strong> sector exportador y <strong>de</strong> los socios comerciales<strong>de</strong> EE.UU. <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n retiró <strong>la</strong> controvertida cláusu<strong>la</strong> “Buy American” que, salvo algunasexcepciones, exige <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> hierro, acero y productos manufacturados estadouni<strong>de</strong>nse enobras <strong>de</strong> infraestructura financiadas por <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n. Ésta se aplicará, según <strong>el</strong> texto, “<strong>de</strong> forma23Por ejemplo, California, con un déficit <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 41.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, recibirá 26.000 millones, y buena parte<strong>de</strong> esos fondos se <strong>de</strong>stinará a programas <strong>de</strong> educación y servicios médicos en los próximos 18 meses.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9171


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncoconsecuente con <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> EE.UU. bajo acuerdos internacionales por lo que <strong>la</strong>sobras públicas podrán contar con productos extranjeros”.Finalmente, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a original d<strong>el</strong> TARP fue, en gran medida abandonada, y buena parte<strong>de</strong> los fondos se utilizaron para inyecciones <strong>de</strong> capital a entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s con problemasa cambio, en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> participaciones preferenteso participaciones en <strong>el</strong> capital. La urgencia <strong>de</strong> apoyar a <strong>de</strong>terminadas entida<strong>de</strong>s con dificulta<strong>de</strong>sy capitalizar<strong>la</strong>s pudo más que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a inicial <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> economía real coninversiones productivas.A finales <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2009 <strong>el</strong> Ejecutivo estadouni<strong>de</strong>nse comienza a estudiar medidasque se traduzcan en una obligación para <strong>la</strong> banca <strong>de</strong> pagar <strong>el</strong> coste <strong>de</strong> sus rescates financieros.En este sentido, está p<strong>la</strong>nteando nuevos mecanismos que otorguen más po<strong>de</strong>r a losregu<strong>la</strong>dores para intervenir <strong>de</strong> una forma contro<strong>la</strong>da gran<strong>de</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s cuyasituación pudiera poner en riesgo <strong>la</strong> estabilidad d<strong>el</strong> sistema financiero y <strong>la</strong> economía d<strong>el</strong>país.Zona euroEn Europa <strong>la</strong>s medidas tomadas por los distintos países han abarcado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nacionalizacionesparciales a <strong>la</strong> extensión <strong>de</strong> los seguros para los <strong>de</strong>pósitos bancarios. Cada país harealizado su análisis por separado, impulsando medidas diferentes.Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s turbulencias <strong>financiera</strong>s, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s económicas <strong>europea</strong>s trataron<strong>de</strong> establecer un marco <strong>de</strong> respuesta conjunta y coordinada con otras iniciativas internacionales,particu<strong>la</strong>rmente con <strong>la</strong>s recomendaciones d<strong>el</strong> Financial Stability Forum (FSF). Elp<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo quedó recogido en <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> ruta que <strong>el</strong> Consejo ECOFIN aprobó en octubre <strong>de</strong>2007, cuyos objetivos son mejorar <strong>el</strong> funcionamiento <strong>de</strong> los mercados (incluyendo <strong>la</strong> actuación<strong>de</strong> <strong>la</strong>s agencias <strong>de</strong> calificación), incrementar <strong>la</strong> transparencia, mejorar <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> activosy reforzar <strong>la</strong> supervisión, <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> riesgos y <strong>la</strong> cooperación entre supervisores.Sin embargo, <strong>el</strong> extremo agravamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> global <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados<strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2008 requirió una actuación <strong>de</strong>cidida <strong>de</strong> los gobiernos que ibananunciando medidas no coordinadas, país por país. No obstante, <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> los paíseseuropeos d<strong>el</strong> G8 -<strong>el</strong> 4 <strong>de</strong> octubre- y <strong>la</strong> posterior <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración conjunta <strong>de</strong> los Jefes <strong>de</strong>Estado y <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE recogieron <strong>el</strong> compromiso político <strong>de</strong> actuar coordinaday <strong>de</strong>cididamente para garantizar <strong>la</strong> estabilidad d<strong>el</strong> sistema financiero. Posteriormente -<strong>el</strong>7 <strong>de</strong> octubre- los ministros <strong>de</strong> economía y finanzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE acordaron tomar todas <strong>la</strong>sacciones necesarias para restablecer <strong>la</strong> confianza y <strong>el</strong> funcionamiento a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> losmercados. Los ministros <strong>de</strong>cidieron <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> cobertura mínima d<strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> garantía<strong>de</strong> <strong>de</strong>pósitos hasta 50.000 euros y establecieron unos principios comunes sobre los que<strong>de</strong>berían pivotar <strong>la</strong>s iniciativas nacionales: protección <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> los contribuyentes,responsabilidad <strong>de</strong> accionistas y directivos, y respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> mercadoúnico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> competencia.Tras este compromiso, <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> octubre los Jefes <strong>de</strong> Estado y <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong>euro <strong>la</strong>nzaron un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción concertado. Mientras que <strong>el</strong> BCE apoyó con sus medidas<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z a muy corto p<strong>la</strong>zo, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> los gobiernos pretendía facilitar <strong>la</strong>172VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasfinanciación a medio p<strong>la</strong>zo y restaurar <strong>la</strong>s ratios <strong>de</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s para que siganrealizando su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> intermediación en <strong>la</strong> economía. De forma inmediata, los países miembrosdieron a conocer algunas características <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales que, en algunos casos,venían a complementar medidas anunciadas o aprobadas con anterioridad.En primer lugar, para que los mercados <strong>de</strong> crédito vu<strong>el</strong>van a funcionar con normalidad ylos bancos se puedan financiar a medio p<strong>la</strong>zo, los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> UEM contemp<strong>la</strong>n sistemastemporales <strong>de</strong> garantía sobre <strong>la</strong>s nuevas emisiones bancarias <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda senior (con p<strong>la</strong>zo hastacinco años). A<strong>de</strong>más, algunos países, como Francia y Austria, ofrecen préstamos garantizadosa su sistema bancario, mientras que otros -como España e Italia- consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> compra o canje<strong>de</strong> activos <strong>de</strong> alta calidad que permitan <strong>la</strong> refinanciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s.Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n también facilita que <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s restauren sus ratios <strong>de</strong> capital.Para <strong>el</strong>lo, varios gobiernos anunciaron inyecciones <strong>de</strong> capital a entida<strong>de</strong>s solventes y, en casonecesario, inyecciones <strong>de</strong> emergencia para evitar <strong>el</strong> posible riesgo sistémico. Todas estasactuaciones <strong>de</strong>berán cumplir unos requisitos, como tener un carácter temporal y realizarseen condiciones <strong>de</strong> mercado, entre otros.Finalmente, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción concertado en <strong>la</strong> UEM también incluye una mejora <strong>de</strong> losmecanismos <strong>de</strong> cooperación entre países y una flexibilización <strong>de</strong> los criterios contables. Enr<strong>el</strong>ación con este último aspecto, <strong>la</strong> Comisión Europea ya ha emitido un reg<strong>la</strong>mento para qu<strong>el</strong>a <strong>de</strong>preciación <strong>de</strong> activos no siga introduciendo presiones adicionales sobre <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s<strong>europea</strong>s.En <strong>de</strong>finitiva, se trata <strong>de</strong> medidas dirigidas a restaurar <strong>la</strong> confianza y mitigar <strong>la</strong>s presiones<strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z en <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo y <strong>de</strong> financiación en <strong>el</strong> medio p<strong>la</strong>zo, contribuyendo a que <strong>el</strong>sistema bancario pueda seguir canalizando <strong>de</strong> forma eficiente los recursos <strong>de</strong> los ahorradoreshacia los individuos y empresas con necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiación y, por tanto, reduciendo <strong>el</strong>impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tensiones <strong>financiera</strong>s sobre <strong>el</strong> crecimiento económico.En cualquier caso, a medio p<strong>la</strong>zo es preciso poner en marcha <strong>la</strong>s reformas seña<strong>la</strong>das en <strong>la</strong>hoja <strong>de</strong> ruta que aprobó <strong>el</strong> Consejo ECOFIN en octubre <strong>de</strong> 2007. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> naturaleza global<strong>de</strong> esta <strong>crisis</strong> y <strong>la</strong> creciente interr<strong>el</strong>ación transfronteriza <strong>de</strong> mercados y entida<strong>de</strong>s requeriránuna estrecha cooperación internacional <strong>de</strong> los gobiernos, los regu<strong>la</strong>dores, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>ssupervisoras y los bancos centrales.5.Ineficiencias y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arbitraje creadas por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> coordinaciónComo se ha <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do en <strong>el</strong> punto anterior, <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> ha exigido<strong>de</strong> los Gobiernos <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas mayoritariamente coyunturales <strong>de</strong>stinadasa evitar <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s, lo que genera ineficiencias en variossentidos.Ineficiencias <strong>de</strong> origenEn una economía globalizada se están imp<strong>la</strong>ntando medidas <strong>de</strong>siguales para ayudar a <strong>la</strong>sentida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s en Norteamérica y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> Europa en los distintos países. De estaVIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9173


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncoforma, cada entidad <strong>financiera</strong>, <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> su país <strong>de</strong> origen, está recibiendo unas medidas<strong>de</strong> apoyo u otras y diferentes magnitu<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>ativas <strong>de</strong> ayuda <strong>financiera</strong> 24 .El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias <strong>de</strong> origen es que en una economía globalizada los efectos<strong>de</strong> <strong>la</strong>s quiebras <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados bancos afectan a otros bancos <strong>de</strong> distintos países: los gobiernos<strong>de</strong> cada país están <strong>de</strong>cidiendo proteger, principalmente, a aqu<strong>el</strong>los bancos -consi<strong>de</strong>radosc<strong>la</strong>ve- cuyos efectos se notarán más internamente, con menor atención a los posibles efectosfuera <strong>de</strong> sus fronteras. Así <strong>el</strong> gobierno francés acudió rápidamente al rescate <strong>de</strong> SocietéGenerale, <strong>el</strong> británico al <strong>de</strong> los bancos Royal Bank of Scot<strong>la</strong>nd (RBS), Lloyds TSB y HBOSy los <strong>de</strong> Bélgica, Ho<strong>la</strong>nda y Luxemburgo anunciaron una inyección para rescatar a Fortis.Dado que <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> su origen se favorecen a unos bancos u otros y que en <strong>la</strong> actualidad<strong>el</strong> negocio bancario es global, dirigentes <strong>de</strong> algunos países han llegado a pedir alresto que apliquen medidas simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s aplicadas en sus países para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>volver <strong>la</strong>confianza al sistema financiero 25 .El Banco Central Europeo, en su Informe <strong>de</strong> Estabilidad Financiera publicado en diciembre<strong>de</strong> 2008, recopi<strong>la</strong> los P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Rescate llevados a cabo por los distintos países, estableciendouna comparativa entre <strong>la</strong> situación en <strong>la</strong> zona euro y en Norteamérica. Esta comparativa nosayudar a po<strong>de</strong>r evaluar <strong>la</strong>s ineficiencias <strong>de</strong> origen que se están produciendo, dada <strong>la</strong> diferentemagnitud y sesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas aplicadas en cada país. El estudio d<strong>el</strong> BCE cuantifica <strong>el</strong>dinero gastado en tres tipos <strong>de</strong> medidas: inyecciones <strong>de</strong> capital, compras <strong>de</strong> activos / swaps,y garantías, préstamos o líneas <strong>de</strong> crédito concedidas.En r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s inyecciones <strong>de</strong> capital, <strong>el</strong> BCE <strong>de</strong>staca como <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Rescate llevadoa cabo en <strong>el</strong> Reino Unido y <strong>el</strong> Capital Purchase Program un<strong>de</strong>r the Emergency EconomicStabilization Act (EESA) realizado en EE.UU. aplican conceptos simi<strong>la</strong>res r<strong>el</strong>ativos a inyectarcapital en <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s y tomar participaciones <strong>financiera</strong>s a cambio.En cuanto a <strong>la</strong>s compras o intercambio <strong>de</strong> activos, Grecia, Italia y España son los paísescuyos gobiernos apoyaron mayoritariamente medidas <strong>de</strong> este tipo anunciando que podríancomprar algunos activos <strong>de</strong> los bancos y transformarlos en obligaciones. En EE.UU. <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ad<strong>el</strong> Troubled Assets R<strong>el</strong>ief Program (TARP) fue, en gran medida, abandonada y los fondosfueron mayoritariamente utilizados para inyecciones <strong>de</strong> capital.La principal actuación realizada con <strong>la</strong>s garantías y medidas afines en <strong>la</strong> zona euro fue <strong>el</strong>ya comentado aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías por <strong>de</strong>positante.En <strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> Estabilidad Financiera d<strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> España (mayo <strong>de</strong> 2009) se informa<strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s apoyadas con dinero público <strong>de</strong> los distintos países: EE.UU. es <strong>el</strong>país que ha ayudado a un mayor número <strong>de</strong> entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s, seguido <strong>de</strong> Francia, ReinoUnido, Alemania, Ho<strong>la</strong>nda, Bélgica e Ir<strong>la</strong>nda 26 .24En Francia, Sarkozy insistió en que <strong>el</strong> estado francés no <strong>de</strong>jará quebrar ningún banco y que, “en caso <strong>de</strong> urgencia”,podrá aportar directamente su garantía a <strong>la</strong> refinanciación <strong>de</strong> los bancos con problemas. En ese caso, como ocurrió con<strong>el</strong> franco-b<strong>el</strong>ga Dexia, <strong>el</strong> Estado asumirá <strong>el</strong> control y cambiará <strong>la</strong> dirección d<strong>el</strong> mismo. En EE.UU., se ha realizado unas<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los bancos a preservar y a <strong>de</strong>jar quebrar.25Así por ejemplo, en <strong>el</strong> Reino Unido, <strong>el</strong> Primer Ministro Gordon Brown solicitó d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> Gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE queayu<strong>de</strong>n a recapitalizar a sus bancos en dificulta<strong>de</strong>s.26Aunque España tiene articu<strong>la</strong>do a tal efecto <strong>el</strong> FROB no se ha rescatado con dinero público a ninguna entidad <strong>financiera</strong>.174VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasIneficiencias <strong>de</strong> <strong>el</strong>ecciónDentro <strong>de</strong> cada país, son los gobiernos los que están <strong>de</strong>cidiendo qué entida<strong>de</strong>s preservar<strong>de</strong>jando quebrar a otras. La urgencia con que han tenido que realizarse <strong>la</strong>s inyecciones d<strong>el</strong>iqui<strong>de</strong>z ha impedido un análisis previo y en profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> cada entidad para<strong>de</strong>terminar sobre una base objetiva qué entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ben ser rescatadas y cuáles no tendránotra opción que fusionarse o irremediablemente quebrar 27 .El 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2008, mientras que <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> inversión Lehman Brothersquebraba 28 , otro banco <strong>de</strong> inversión, Merrill Lynch era adquirido por <strong>el</strong> Bank of America.Ambas entida<strong>de</strong>s estaban tratando <strong>de</strong> recapitalizarse <strong>de</strong>bido a su d<strong>el</strong>icada situación <strong>financiera</strong>,con un ba<strong>la</strong>nce que incluía activos básicamente ilíquidos y escasos fondos propios.En aqu<strong>el</strong> momento, Lehman Brothers aún mantenía en su ba<strong>la</strong>nce una exposición a hipotecasy productos r<strong>el</strong>acionados <strong>de</strong> 65.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, más <strong>de</strong> dos veces sus fondospropios.Según <strong>el</strong> Observatorio <strong>de</strong> Coyuntura Económica d<strong>el</strong> Instituto Juan <strong>de</strong> Mariana (2009)“aunque <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> Lehman resultaba inevitable, conviene tener presente que fue unaquiebra voluntaria”. A<strong>de</strong>más, “su cuenta <strong>de</strong> resultados arrojaba unas pérdidas <strong>de</strong> 3.900millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res en <strong>el</strong> tercer trimestre <strong>de</strong> 2008, frente a un capital <strong>de</strong> 26.000 millones,<strong>de</strong> modo que es improbable que Lehman se hubiese visto forzado a entrar en concurso <strong>de</strong>acreedores tras presentar dicho ba<strong>la</strong>nce” 29 .Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas ineficiencias <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>spúblicas en EE.UU. están tratando <strong>de</strong> establecer sistemas que permitan realizar evaluacionesmás objetivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación en que se encuentran <strong>la</strong>s distintas entida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sistemafinanciero: en mayo <strong>de</strong> 2009, <strong>la</strong> Reserva Fe<strong>de</strong>ral dio a conocer los resultados <strong>de</strong> dos mesesy medio <strong>de</strong> análisis exhaustivos <strong>de</strong> los ba<strong>la</strong>nces <strong>de</strong> los mayores bancos estadouni<strong>de</strong>nses, unproceso que se acuñó como “prueba <strong>de</strong> resistencia” (“stress test”). La autoridad monetariaconcluyó entonces que 10 <strong>de</strong> los 19 bancos analizados necesitaban en conjunto casi 75.000millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res adicionales para reforzar su capital.Por otra parte, pasados los momentos más críticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong>, empiezan aser efectivas operaciones con capital privado que podrían evitar en un futuro <strong>la</strong> aparición27También han influido otros factores, como <strong>el</strong> juicio que los dirigentes políticos han hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> cada una<strong>de</strong> estas entida<strong>de</strong>s. En EE.UU. es significativo como se <strong>de</strong>jó quebrar a Lehman Brothers o Washington Mutual mientrasse salvaban a otras entida<strong>de</strong>s como Fannie Mae o Freddy Mac, se impulsaban fusiones bancarias con respaldogubernamental y se acudió al rescate <strong>de</strong> su primer banco, Citigroup.28Ni <strong>la</strong>s ampliaciones <strong>de</strong> capital ni <strong>la</strong> enajenación <strong>de</strong> activos habían dado <strong>el</strong> resultado esperado, por lo que en agosto<strong>de</strong> 2008 Lehman Brothers se resignó a <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> buscar una recapitalización que le permitiera conservar su mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong>negocio y pasó, en primer lugar, a ofrecer <strong>la</strong> venta d<strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía a los bancos Korea Dev<strong>el</strong>opment Bank yChina’s Citic Securities y, posteriormente, a buscar un comprador por <strong>la</strong> totalidad. Las negociaciones y rumores <strong>de</strong>negociaciones implicaron a numerosas entida<strong>de</strong>s como Bank of America, JP Morgan, Barc<strong>la</strong>ys o Goldman Sachs, perofinalmente ninguna <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se <strong>de</strong>cidió. Lehman Brothers <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra su bancarrota -<strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> EE.UU.- conunos pasivos <strong>de</strong> 613.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.29En <strong>el</strong> V Boletín d<strong>el</strong> Observatorio <strong>de</strong> Coyuntura Económica d<strong>el</strong> Instituto Juan <strong>de</strong> Mariana se <strong>de</strong>fien<strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> qu<strong>el</strong>a quiebra <strong>de</strong> Lehman se podría haber evitado mediante <strong>la</strong> conversión <strong>de</strong> acreedores en accionistas. Posteriormente,<strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> EE.UU. se <strong>la</strong>nzó a recapitalizar <strong>el</strong> sistema financiero con recursos públicos, sin distinguir entre bancosviables o no, lo que introdujo nuevas ineficiencias <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9175


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>nco<strong>de</strong> nuevas ineficiencias <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección 30 : los bancos <strong>de</strong> mayor dimensión y en mejor situación<strong>financiera</strong> -que han salido fortalecidos por <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>- comienzan a comprar bancos <strong>de</strong> menortamaño, y los gobiernos perciben que será difícil que quiebren nuevas entida<strong>de</strong>s puesto qu<strong>el</strong>as primeras, anteriormente citadas, acudirían al rescate.Ineficiencias normativasLas ineficiencias normativas pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> dos tipos. En primer lugar, <strong>la</strong>s que se produciránen <strong>el</strong> futuro como consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas medidas que están adoptando losgobiernos <strong>de</strong> cada país ante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong>. En lo r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> normativa bancaria, <strong>la</strong>ausencia <strong>de</strong> un regu<strong>la</strong>dor global implica que cada país aplica medidas regu<strong>la</strong>doras <strong>de</strong> formaais<strong>la</strong>da, generándose marcos normativos d<strong>el</strong> sistema financiero más o menos favorables<strong>de</strong>pendiendo d<strong>el</strong> país 31 .En segundo lugar están <strong>la</strong>s ineficiencias normativas que se <strong>de</strong>rivan d<strong>el</strong> distinto marco legalexistente en cada país: <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> solvencia y liqui<strong>de</strong>z <strong>de</strong> cada bancose valora en su país <strong>de</strong> origen en función <strong>de</strong> su propia normativa nacional.Para evitar ambos tipos, están surgiendo propuestas orientadas a imp<strong>la</strong>ntar sistemas globales<strong>de</strong> supervisión. En este sentido, <strong>el</strong> gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reserva Fe<strong>de</strong>ral, Ben Bernanke (23 <strong>de</strong>octubre <strong>de</strong> 2009) recuerda que ya <strong>el</strong> Financial Stability Board solicitó estudios <strong>de</strong> estándares<strong>de</strong> capital significativamente mayores y que <strong>el</strong> G20 se ha comprometido a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r reg<strong>la</strong>spara mejorar <strong>la</strong> cantidad y calidad d<strong>el</strong> capital bancario.Mientras estas propuestas <strong>de</strong> unificar <strong>la</strong> supervisión a niv<strong>el</strong> global puedan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rs<strong>el</strong>os distintos organismos regu<strong>la</strong>dores d<strong>el</strong> sistema financiero en cada zona vigi<strong>la</strong>n aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>smedidas que puedan ser origen <strong>de</strong> ineficiencias normativas por parte <strong>de</strong> un país concreto:un ejemplo reciente ha sido <strong>el</strong> aviso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea al gobierno español sobre <strong>la</strong>necesidad <strong>de</strong> solicitarle autorización, caso por caso, para <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> ayudas públicasproce<strong>de</strong>ntes d<strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Reestructuración Or<strong>de</strong>nada Bancaria (FROB). La ComisiónEuropea trata <strong>de</strong> evitar <strong>el</strong> posible rescate <strong>de</strong> entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s en España <strong>de</strong> formaindiscriminada 32 .Dentro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias normativas, un subtipo son <strong>la</strong>s ineficiencias contables: <strong>la</strong>normativa contable ha sido otro <strong>de</strong> los instrumentos utilizados por gobiernos y regu<strong>la</strong>dorespara intentar paliar sus efectos 33 . A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> <strong>la</strong>s provisiones30El 28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2009, Deutsche Bank anunció <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> Oppenheim. En <strong>el</strong> sistema financiero español variasCajas <strong>de</strong> Ahorros comienzan a p<strong>la</strong>ntearse su fusión sin solicitar, en principio, dinero público.31La existencia <strong>de</strong> distintas garantías dadas a los <strong>de</strong>pósitos bancarios en los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE es un c<strong>la</strong>ro ejemplo.32Esta actitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea supone un cambio importante pues hasta muy recientemente solo examinabay aprobaba los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> ayuda al sector bancario y <strong>de</strong>jaba su aplicación individual a los gobiernos <strong>de</strong> lospaíses. Así sucedió con <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Adquisición <strong>de</strong> Activos Financieros y <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Avales d<strong>el</strong> Estado a <strong>la</strong>snuevas emisiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda, operaciones individuales que no fue necesario comunicar al ejecutivo comunitario.33Una r<strong>el</strong>ajación <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa <strong>de</strong> provisiones o una valoración mark to market <strong>de</strong> los activos pue<strong>de</strong> ayudar, porejemplo, a mejorar -artificialmente- <strong>de</strong> forma contable <strong>la</strong>s cuentas <strong>de</strong> resultados y ba<strong>la</strong>nces <strong>de</strong> los bancos mientras seproduce <strong>la</strong> recuperación. Ha sido significativo, en este sentido, <strong>el</strong> caso estadouni<strong>de</strong>nse con <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa<strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> activos a mercado o mark to market en abril <strong>de</strong> 2009.176VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasanticíclicas que <strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> España estableció para <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crédito españo<strong>la</strong>sfavorecieron inicialmente al sistema financiero español en r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> europeo onorteamericano.El Banco <strong>de</strong> España aprobó en julio <strong>de</strong> 2009 una medida especialmente favorable para<strong>la</strong> contabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones crediticias con problemas <strong>de</strong> morosidad ligados al sector<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción: <strong>la</strong>s provisiones que <strong>de</strong>berán dotar <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s por aqu<strong>el</strong>los préstamoshipotecarios que se consi<strong>de</strong>re que han entrado en mora no supondrán ya <strong>el</strong> 100% d<strong>el</strong> valord<strong>el</strong> inmueble, sino sólo <strong>el</strong> 30%, con una única excepción, <strong>el</strong> crédito promotor que tenga comogarantía su<strong>el</strong>o no rústico o promociones en construcción, <strong>el</strong> grueso <strong>de</strong> <strong>la</strong> morosidad actual<strong>de</strong> bancos y cajas.No obstante, a finales <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2009, <strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> España comunicó a los bancos ycajas <strong>de</strong> ahorro que tendrán que duplicar <strong>la</strong>s provisiones por los inmuebles que lleven más <strong>de</strong>un año en su ba<strong>la</strong>nce, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> 10% (<strong>de</strong> <strong>la</strong> tasación) actual hasta <strong>el</strong> 20%. Esta medida tendráun impacto inicial negativo para <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crédito, generando una nueva ineficiencianormativa <strong>de</strong> tipo contable.Ineficiencias competitivasLa necesidad <strong>de</strong> tomar medidas rápidas <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s suponeque, en cierta medida, se esté apoyando a los gestores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s que han entradoen <strong>crisis</strong> y que <strong>el</strong> mercado está penalizando. Los críticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas gubernamentalestemen que éstas pudieran alentar a <strong>la</strong>s instituciones <strong>financiera</strong>s a tomar riesgos<strong>de</strong>smedidos con <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que <strong>el</strong> gobierno solucionará sus problemas; <strong>de</strong> estaforma no se está favoreciendo <strong>la</strong> eficiencia y competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s dado qu<strong>el</strong>os errores <strong>de</strong> gestión acabarían siendo difuminados por <strong>la</strong>s ayudas gubernamentales. En<strong>de</strong>terminados casos no se <strong>de</strong>ja actuar al mercado y se evita <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> entida<strong>de</strong>s queno son competitivas 34 .Jürgen B. Donges se pregunta cómo se evitará <strong>la</strong> aparición d<strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado “riesgomoral” que crean <strong>la</strong>s instituciones estatales cuando actúan como “prestamista <strong>de</strong> últimainstancia” y se comprometen a<strong>de</strong>más a impedir que gran<strong>de</strong>s bancos quiebren.En esta misma línea se ha expresado <strong>el</strong> Financial Stability Forum en septiembre <strong>de</strong>2009, comprometiéndose a p<strong>la</strong>ntear soluciones para evitar <strong>la</strong> aparición d<strong>el</strong> “riesgomoral” en <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> un año y solicitando <strong>el</strong> apoyo d<strong>el</strong> G20 para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> suspropuestas.En Fernando Maravall, Silviu G<strong>la</strong>van y Analistas Financieros Internacionales (2009)se menciona un riesgo sistémico específico asociado al tamaño <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s bancos y ser<strong>el</strong>aciona con <strong>la</strong> capacidad que tienen <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>dar un shock, inicialmente sufrido por <strong>el</strong>los,al resto d<strong>el</strong> sistema bancario y al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Esto pue<strong>de</strong> crear incentivos a34En este sentido, un <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> actualidad en España es <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ativo al funcionamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cajas <strong>de</strong> Ahorro, entida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> crédito peculiares por sus objetivos, sistema <strong>de</strong> gobierno, ausencia <strong>de</strong> ánimo <strong>de</strong> lucro, y que no tienen en <strong>la</strong> competitividad<strong>la</strong> base <strong>de</strong> su mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> negocio.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9177


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncoextralimitar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> riesgos en su actividad ya que, en última instancia, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>spúblicas evitarán siempre su quiebra 35 .6.Resultados y evaluaciones pr<strong>el</strong>iminares <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas adoptadas y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>coyuntura actualAunque es pronto para po<strong>de</strong>r atribuir con rigor resultados a políticas y medidas adoptadasy los estudios empíricos al respecto son prácticamente inexistentes, los indicadores <strong>de</strong> coyunturaeconómica y <strong>financiera</strong> junto con evaluaciones que han realizado algunas institucionesinternacionales nos permiten <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s siguientes conclusiones:1. Se constata una c<strong>la</strong>ra mo<strong>de</strong>ración en los riesgos: según <strong>el</strong> Informe sobre <strong>la</strong>Estabilidad Financiera Mundial (octubre <strong>de</strong> 2009, FMI 2009b), <strong>la</strong>s perspectivasd<strong>el</strong> sistema financiero mejoran notablemente. Los indicadores <strong>de</strong> riesgo soberanoson más bajos que hace seis meses (Global Financial Stability Report, abril <strong>de</strong>2009, FMI 2009a), los riesgos sistémicos disminuyeron 36 , los riesgos <strong>de</strong> los mercadosemergentes se han suavizado 37 , los bancos se han capitalizado y los mercados<strong>de</strong> financiación mayorista han vu<strong>el</strong>to a abrir sus puertas: “crece <strong>la</strong> confianzaen que ya pasó <strong>el</strong> peor momento para <strong>la</strong> economía mundial, y eso apunta<strong>la</strong> <strong>la</strong>reanimación <strong>de</strong> los mercados financieros” (p. 1).2. Aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s medidas orientadas a favorecer <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z tuvieron un máximo <strong>de</strong> eficaciaantes <strong>de</strong> los sucesos <strong>de</strong> Lehman Brothers pero se redujo cuando <strong>el</strong> núcleo d<strong>el</strong>a <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países se tras<strong>la</strong>dó <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>za problemas <strong>de</strong> solvencia (Informe sobre <strong>la</strong> Estabilidad Financiera Mundial,octubre <strong>de</strong> 2009, FMI 2009b).3. Los anuncios <strong>de</strong> inyecciones <strong>de</strong> capital fue <strong>la</strong> medida que mejor logró reducir<strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> impagos bancarios tras <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong> Lehman Brothers, junto con<strong>el</strong> anuncio d<strong>el</strong> uso eventual <strong>de</strong> compras <strong>de</strong> activos (Informe sobre <strong>la</strong> EstabilidadFinanciera Mundial, octubre <strong>de</strong> 2009, FMI 2009b).4. Un resultado importante -y que en<strong>la</strong>za con <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias y externalida<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>nteado en este artículo- es que <strong>la</strong>s intervenciones orientadas a <strong>la</strong>sinstituciones o mercados nacionales han tenido efectos indirectos importantes en35Los bancos <strong>de</strong> mayor dimensión, en muchos casos, han logrado crecer a través <strong>de</strong> progresivos procesos <strong>de</strong> fusionesy adquisiciones que reducen <strong>la</strong> competencia. Al po<strong>de</strong>r asumir mayores riesgos que sus competidores <strong>de</strong> menor esca<strong>la</strong>y, por lo tanto, ofrecer mayor rentabilidad y mejorar cuota <strong>de</strong> mercado están generando una ineficiencia competitivaen <strong>el</strong> sentido <strong>de</strong> que si sus riesgos llevasen a <strong>la</strong> entidad a una situación límite tienen <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> que los gobiernosacudirán a su rescate. Este tipo <strong>de</strong> ineficiencias competitivas invalida <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera eficiente <strong>de</strong> Markowitz.36En este sentido, los bancos estadouni<strong>de</strong>nses ya superaron <strong>el</strong> punto intermedio d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> pérdidas proyectado hasta2010, en tanto que en Europa <strong>el</strong> reconocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas está menos ad<strong>el</strong>antado <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s diferencias d<strong>el</strong>ciclo económico.37Sustancialmente en <strong>la</strong>s economías emergentes <strong>de</strong> Europa. A<strong>de</strong>más los bancos <strong>de</strong> Europa Occi<strong>de</strong>ntal parecen ser capaces<strong>de</strong> absorber <strong>el</strong> empeoramiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> crédito pero quizá no tengan suficiente capital como parasustentar <strong>la</strong> recuperación en esta área.178VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadas5.6.otros países, <strong>de</strong> magnitud a veces superior que en <strong>el</strong> país <strong>de</strong> origen (Informe sobr<strong>el</strong>a Estabilidad Financiera Mundial, octubre <strong>de</strong> 2009, FMI 2009b).Con <strong>el</strong> objetivo concreto <strong>de</strong> respaldar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> emisión y financiaciónhan resultado ser buenos instrumentos <strong>la</strong>s garantías <strong>de</strong> obligaciones bancariasinstituidas por varios países, <strong>el</strong> mecanismo estadouni<strong>de</strong>nse <strong>de</strong> préstamo a p<strong>la</strong>zo<strong>de</strong> títulos respaldados por activos, <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> títulos respaldados por activospara reactivar <strong>el</strong> crédito al consumidor, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión d<strong>el</strong> BCE <strong>de</strong> adquirir directamentebonos cubiertos (Informe sobre <strong>la</strong> Estabilidad Financiera Mundial, octubre<strong>de</strong> 2009, FMI 2009b).Aspectos menos satisfactorios son <strong>la</strong> insuficiente oferta <strong>de</strong> crédito bancario enr<strong>el</strong>ación a una <strong>de</strong>manda “anémica” por parte d<strong>el</strong> sector privado que podría reducir<strong>el</strong> crédito necesario para sustentar <strong>la</strong> recuperación (<strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> EstabilidadFinanciera Mundial anteriormente citado alerta <strong>de</strong> una caída en <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> créditobancario tanto para <strong>el</strong> final d<strong>el</strong> 2009 como para <strong>el</strong> 2010, tanto en EE.UU. comoen Europa), <strong>la</strong> transferencia <strong>de</strong> riesgos privados a <strong>la</strong>s cuentas públicas -consecuencia<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> apoyo al sistema financiero y los programas <strong>de</strong> estímulofiscal- que p<strong>la</strong>ntea inquietu<strong>de</strong>s en r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> insostenibilidad <strong>de</strong> los presupuestospúblicos, <strong>la</strong> emisión sin prece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda soberana, y <strong>la</strong>s posiblesrepercusiones negativas sobre los tipos <strong>de</strong> interés y <strong>la</strong> incipiente recuperación.Los gráficos 1 y 2 ilustran a<strong>de</strong>cuadamente <strong>la</strong>s ten<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> déficit público y en<strong>de</strong>udamientoseña<strong>la</strong>das.Gráfico 1Déficit público como porcentaje d<strong>el</strong> PIBMedia UE. 1998-2008Fuente: DG ECFIN Comisión Europea (2009b).VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9179


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncoGráfico 2En<strong>de</strong>udamiento público como porcentaje d<strong>el</strong> PIBMedia UE, 1996-2008Fuente: DG ECFIN Comisión Europea (2009b).7.8.En <strong>la</strong>s previsiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea (septiembre <strong>de</strong> 2009, ComisiónEuropea 2009a) se <strong>de</strong>tectan síntomas d<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> recesión y <strong>de</strong> una incipienterecuperación económica; en concreto aunque <strong>el</strong> crecimiento d<strong>el</strong> PIB, en media,tanto en <strong>la</strong> UE-27 como en <strong>la</strong> eurozona, se espera que retroceda un 4% en 2009,<strong>la</strong>s estimaciones apuntan que en <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> año podrían registrarsecrecimientos positivos (véase <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1). El Indicador <strong>de</strong> Confianza Económica 38es coherente con esta mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expectativas, repuntando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mínimoregistrado a comienzos d<strong>el</strong> 2009 (véase <strong>el</strong> gráfico 3).El mercado <strong>de</strong> trabajo -y <strong>la</strong>s expectativas sobre <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> empleo y <strong>de</strong>sempleo-sigue cosechando <strong>la</strong>s consecuencias más preocupantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económicay <strong>financiera</strong>: en agosto <strong>de</strong> 2009, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo alcanzó <strong>el</strong> 9,6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónactiva, <strong>la</strong> tasa más alta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999 (era d<strong>el</strong> 7,6% en agosto <strong>de</strong> 2008) 39 . En <strong>el</strong>38El Economic Sentiment Indicator es una media pon<strong>de</strong>rada d<strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> confianza industrial (40%), d<strong>el</strong> indicador<strong>de</strong> confianza en los servicios (30%), d<strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> confianza d<strong>el</strong> consumidor (20%), d<strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> confianza en<strong>la</strong> construcción (5%), y d<strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> confianza d<strong>el</strong> comercio al por menor (5%). Los datos han sido ajustados estacionalmente.Es <strong>el</strong>aborado por <strong>la</strong> Dirección General <strong>de</strong> Asuntos Económicos y Financieros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea(DG ECFIN).39Las mayores tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo se registraron en España (18,3%), Ir<strong>la</strong>nda (12,5%) y Eslovaquia (11,6%); <strong>la</strong>s menoresen los Países Bajos (3,5%) y Austria (4,7%).180VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasTab<strong>la</strong> 1Tasa <strong>de</strong> crecimiento d<strong>el</strong> PIB real UE-27Previsión cuatrimestral PIB(%, cuatrimestre sobre cuatrimestre)20092009/1 2009/2 2009/3 2009/4Previsión anual PIB(%, año sobre año)2009PrevisionesMayo 2009Previsión internaSept. 2009Alemania -3.5 0.3 0.7 0.1 -5.4 -5.1España -1.6 -1.1 -0.4 -0.2 -3.2 -3.7Francia -1.3 0.3 0.4 0.3 -3.0 -2.1Italia -2.7 -0.5 0.2 0.1 -4.4 -5.0Países Bajos -2.7 -0.9 -0.4 0.0 -3.5 -4.5Zona Euro -2.5 -0.1 0.2 0.1 -4.0 -4.0Polonia 0.3 0.5 0.1 0.0 -1.4 1.0Reino Unido -2.4 -0.7 0.2 0.5 -3.8 -4.3UE 27 -2.4 -0.2 0.2 0.1 -4.0 -4.0Fuente: Comisión Europea (2009a).Gráfico 3Tasa <strong>de</strong> crecimiento económico y d<strong>el</strong> Índice <strong>de</strong> confianza económicaEurozona 1999-2009Fuente: DG ECFIN. Comisión Europea (2009b) y Eurostat (2009).VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9181


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncográfico 4 se presenta <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimiento d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo general yestructural para <strong>el</strong> periodo 1999-2009 y en <strong>el</strong> 5 se ilustran, para <strong>el</strong> mismo periodo,<strong>la</strong>s expectativas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleado ante <strong>el</strong> consumo.Gráfico 4Tasa <strong>de</strong> crecimiento d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo general y estructuralUE. 1999-2009Fuente: Eurostat (2009) y OCDE (2009).9. Incluso ante <strong>la</strong> incipiente recuperación y <strong>el</strong> regreso <strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> crecimiento d<strong>el</strong> PIBpositivas, <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reducción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo pue<strong>de</strong>n verse limitadas por<strong>el</strong> repunte d<strong>el</strong> componente estructural d<strong>el</strong> mismo entre 2007 y 2009 (véase <strong>el</strong> gráfico4) y, por otro <strong>la</strong>do pero r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> dato anterior, por <strong>la</strong>s reformas pendientesen <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo.10. La recuperación <strong>de</strong> los principales índices <strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong> valores se manifiesta<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> primer semestre <strong>de</strong> 2009. Aunque <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong> índice Eurostoxx está un 40%por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> pico alcanzando en julio <strong>de</strong> 2007, <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> este año logró<strong>el</strong> valor más alto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace más <strong>de</strong> un año. El índice Nikkei presenta una ligera correcciónal final d<strong>el</strong> periodo consi<strong>de</strong>rado por <strong>la</strong>s incertidumbres sobre <strong>la</strong> fortaleza d<strong>el</strong>a recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía japonesa.182VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasGráfico 5Tasa <strong>de</strong> crecimiento d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y expectativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleoUE. 1999-2009Fuente: Eurostat (2009) y DG ECFIN Comisión Europea (2009b).Gráfico 6Índices <strong>de</strong> cotizaciones bursátiles Eurostoxx, Dow Jones y Nikkei2005-2009Fuente: DG ECFIN (2009b) Ecowin (2009).VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9183


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>nco7.Comentarios y reflexiones finalesLos distintos p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> ayuda y <strong>de</strong> rescate a entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s han supuesto, a <strong>la</strong> vezque un alivio para <strong>el</strong> sistema financiero, una transferencia <strong>de</strong> riesgos al estado y una presiónsobre los presupuestos públicos; presión añadida a <strong>la</strong> que resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> expansiónfiscal aplicadas en algunos países para intentar reactivar <strong>la</strong> economía real. Si bien inicialment<strong>el</strong>a <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> se manifestó como una <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z y, posteriormente, como una <strong>crisis</strong><strong>de</strong> solvencia, en <strong>la</strong> actualidad po<strong>de</strong>mos estar aproximándonos a una <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda pública.El riesgo asumido por los estados ha sido <strong>el</strong>evado y un eventual estallido <strong>de</strong> una burbuja <strong>de</strong><strong>de</strong>uda pública podría situarnos en <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida: <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s se verían, <strong>de</strong>nuevo, inmersas en un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> sus activos y <strong>crisis</strong> 40 con <strong>el</strong> agravante <strong>de</strong> unascuentas públicas insostenibles e impotentes para acudir a su apoyo y/o rescate.Por <strong>el</strong>lo es interesante <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> conveniencia <strong>de</strong> retirar a tiempo estímulos que resultenexcesivos para evitar poner <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente <strong>crisis</strong> tratando <strong>de</strong> resolver <strong>la</strong> actual.El sector financiero <strong>de</strong>berá asumir <strong>de</strong> nuevo los riesgos propios <strong>de</strong> su actividad, pero con unmayor control y regu<strong>la</strong>ciones globales que permitan acotar <strong>la</strong>s ineficiencias mencionadas.A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> algunas políticas está condicionada a una utilización limitada 41 . Lacoordinación internacional se hace, <strong>de</strong> nuevo, imprescindible dado <strong>el</strong> impacto transfronterizo<strong>de</strong> abandonar estas medidas (piénsese por ejemplo en <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>udabancaria y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arbitraje entre países).Como se aconseja en <strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> Estabilidad Financiera Mundial (octubre <strong>de</strong> 2009,p.1): “Habrá que proce<strong>de</strong>r con cuidado al <strong>de</strong>smant<strong>el</strong>ar <strong>el</strong> respaldo público para evitar <strong>de</strong>senca<strong>de</strong>naruna segunda <strong>crisis</strong> como consecuencia <strong>de</strong> un retiro prematuro o poner en p<strong>el</strong>igro<strong>la</strong> credibilidad monetaria y fiscal como consecuencia <strong>de</strong> un retiro tardío”.Dado <strong>el</strong> esquema macroeconómico que supone <strong>la</strong> Unión Económica y Monetaria, paísesque como España están acusando con mayor intensidad <strong>la</strong> recesión -encajando unas cifras másnegativas en crecimiento económico y <strong>de</strong>sempleo- quizá tengan que realizar una “<strong>de</strong>valuacióninterna” con ajustes <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios y precios, dado que, al contrario d<strong>el</strong> esquema estadouni<strong>de</strong>nse,en <strong>la</strong> UE no hay un fe<strong>de</strong>ralismo fiscal.En este sentido resultan inap<strong>la</strong>zables reformas en los mercados que les doten <strong>de</strong> flexibilidady competencia; especialmente en <strong>el</strong> <strong>de</strong> trabajo, pues si <strong>el</strong> ajuste en éste no se efectúa “víaprecios”, <strong>la</strong> consecuencia será que se realizará <strong>de</strong> <strong>la</strong> peor forma posible, “vía cantida<strong>de</strong>s”.40Los bancos han estado comprando <strong>de</strong> forma masiva emisiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública <strong>de</strong> los estados dado que les generaun beneficio inmediato con <strong>el</strong> “carry tra<strong>de</strong>”: toman prestado dinero <strong>de</strong> los Bancos Centrales a tipos <strong>de</strong> interés entorno al 1% y lo emplean en <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, cuya remuneración está siendo muysuperior (entre <strong>el</strong> 3 y 4%). Si <strong>el</strong> mercado empieza a anticipar una subida <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> interés, con base en <strong>la</strong>s expectativas<strong>de</strong> recuperación económica, <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s <strong>financiera</strong>s se verían expuestas a <strong>el</strong>evadas pérdidas <strong>de</strong>rivadasd<strong>el</strong> <strong>de</strong>scenso en <strong>el</strong> precio <strong>de</strong> los bonos como consecuencia d<strong>el</strong> aumento <strong>de</strong> su tipo <strong>de</strong> interés. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> exceso <strong>de</strong>oferta <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública en <strong>el</strong> mercado también presionaría a <strong>la</strong> baja <strong>el</strong> precio <strong>de</strong> los bonos que <strong>la</strong>s entida<strong>de</strong>s tienenen su ba<strong>la</strong>nce.41No <strong>de</strong>biera retrasarse <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s y tiempos en <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> retirada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> apoyo.Por otro <strong>la</strong>do, los incentivos son críticos para reactivar <strong>la</strong> titulización, que contribuiría a diversificar <strong>la</strong>s fuentes <strong>de</strong>financiación y ampliar <strong>la</strong> insuficiente oferta <strong>de</strong> crédito bancario estimada para <strong>el</strong> 2009 y 2010 en Europa y EE.UU.,dados los estrangu<strong>la</strong>mientos aún existentes en los canales <strong>de</strong> crédito.184VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasA<strong>de</strong>más, cualquier política <strong>de</strong> estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad procurará escasos resultados en<strong>el</strong> marco <strong>de</strong> rigi<strong>de</strong>ces estructurales.Aunque <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> política económica y <strong>financiera</strong> examinadas se han concentrado,razonablemente, en tratar <strong>de</strong> solucionar <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s inmediatas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad<strong>financiera</strong>, <strong>la</strong> coyuntura actual no <strong>de</strong>biera distraernos d<strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> regresar a una trayectoria<strong>de</strong> crecimiento sostenido. Esto exige reformas y políticas estructurales que fomenten<strong>la</strong> productividad y <strong>el</strong> crecimiento a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo basadas en estrategias <strong>de</strong> eco-innovación,creación <strong>de</strong> conocimiento, apertura <strong>de</strong> los mercados, calidad regu<strong>la</strong>toria, y un reequilibrioentre mercado y política, entre otras.BibliografíaAbadía, Leopoldo. 2009. La <strong>crisis</strong> Ninja y otros misterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía actual. EspasaCalpe, Madrid.Banco <strong>de</strong> España.2009. Informe <strong>de</strong> Estabilidad Financiera 05/2009Banco <strong>de</strong> España. 2008a. Informe Anual 2007.Banco <strong>de</strong> España. 2008b. Informe <strong>de</strong> Estabilidad Financiera 11/2008.Banco <strong>de</strong> España. 2008c. Boletín Económico. Octubre 2008.BCE. 2008a. “The Implementation of Monetary Policy in the Euro Area”, GeneralDocumentation on Eurosystem Monetary Policy Instruments and Procedures.BCE. 2008b. Recommendations of the Governing Council of the European Central Bank ongovernment guarantees for bank <strong>de</strong>bt, 20 October 2008.BCE. 2008c. Recommendations of the Governing Council of the European Central Bank onthe pricing of recapitalisations, 20 November 2008.BCE. 2008d. Proyecciones macroeconómicas <strong>el</strong>aboradas por los expertos d<strong>el</strong> eurosistemapara <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> euro, 4/12/2008.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9185


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncoB<strong>la</strong>nchard, Olivier. 2009. “Sustentar <strong>la</strong> recuperación mundial”, Finanzas y Desarrollo, FMI,septiembre <strong>de</strong> 2009, pp. 8-12.B<strong>la</strong>nfein, Lloyd. 2009. “Do not <strong>de</strong>stroy the essential catalyst of risk”. Financial Times, 8 <strong>de</strong>febrero <strong>de</strong> 2009.Bank for International Settlements. 2008. “Supervisory guidance for assessing banks’ financialinstrument fair value practices”, noviembre 2008.Comisión Europea. 2009a. September 2009. Interim Forecast, Directorate-General forEconomic and Financial Affairs, 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009.Comisión Europea. 2009b. Key Euro Area Indicators.De <strong>la</strong> Dehesa, Guillermo. 2009. La primera gran <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong> d<strong>el</strong> siglo XXI: Orígenes,<strong>de</strong>tonantes, efectos, respuestas y remedios, Alianza Editorial, Madrid.De Rato, Rodrigo. 2009. “La globalización, los flujos financieros y <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>: lecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>experiencia”, Discurso <strong>de</strong> investidura como Doctor Honoris Causa por <strong>la</strong> UniversidadRey Juan Carlos <strong>de</strong> Madrid, Madrid.Domínguez Domech, Carmen, 2009. “Activos Financieros: una reflexión sobre <strong>la</strong> r<strong>el</strong>aciónentre liqui<strong>de</strong>z, riesgo y rentabilidad en <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económica iniciada en <strong>el</strong>verano <strong>de</strong> 2007”, en Valentín Bote, Lorenzo Escot y José Andrés Fernán<strong>de</strong>z (eds.), Pensarcomo un economista. Homenaje al profesor Andrés Fernán<strong>de</strong>z Díaz, D<strong>el</strong>ta PublicacionesUniversitarias, Madrid, pp. 853-862.Donges, Jürgen B. “No hay un conflicto entre contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción y estimu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> crecimientoeconómico”. Revista Vida Académica <strong>de</strong> San T<strong>el</strong>mo. Programa <strong>de</strong> Continuidad 2008-2009.Escribá, José Luis. 2009. ”La transformación d<strong>el</strong> negocio bancario: El futuro d<strong>el</strong> sectorbancario español: los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>”. BBVA, Servicio <strong>de</strong> Estudios. Octubre <strong>de</strong>2009.Fernán<strong>de</strong>z, Migu<strong>el</strong>. 2008a. Comparecencia d<strong>el</strong> Gobernador ante <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Presupuestosd<strong>el</strong> Congreso, Madrid, 7 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2008.Fernán<strong>de</strong>z, Migu<strong>el</strong>. 2008b. Comparecencia d<strong>el</strong> Gobernador d<strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> España ante <strong>la</strong>Comisión <strong>de</strong> Presupuestos d<strong>el</strong> Senado, Madrid, 19 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2008.186VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


Crisis económica y <strong>financiera</strong>. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE: una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas aplicadas y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ineficiencias creadasFinancial Stability Board. 2009. “Improving Financial Regu<strong>la</strong>tion”. Report of the FinancialStability Board to G20 Lea<strong>de</strong>rs. 25 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009.Financial Stability Forum. 2008a. “Update on the Implementation of the FSF’sRecommendations. Report by the FSF Chairman to the G8 Finance Ministers”, junio2008.Financial Stability Forum. 2008b. “Ongoing and Recent Work R<strong>el</strong>evant to Sound FinancialSystems”, septiembre 2008.Financial Stability Forum. 2008c. “Report of the Financial Stability Forum on EnhancingMarket and Institutional Resilience Follow-up on Implementation”, septiembre 2008.FMI. 2009a. Informe sobre <strong>la</strong> Estabilidad Financiera Mundial, abril <strong>de</strong> 2009.FMI. 2009b. Informe sobre <strong>la</strong> Estabilidad Financiera Mundial, octubre <strong>de</strong> 2009.FMI. 2008. “Global Financial Stability Report. Financial Stress and D<strong>el</strong>everaging:Macrofinancial Implications and Policy”, World Economic and Financial Surveys, octubre<strong>de</strong> 2008.Maravall Fernando, G<strong>la</strong>van Silviu, y AFI. 2009. “Eficiencia y concentración d<strong>el</strong> SistemaBancario Español”, FUNCAS, septiembre 2009.Menén<strong>de</strong>z, Juan M. 2009. “Productividad, competitividad y nuevas tecnologías ante <strong>la</strong> <strong>crisis</strong>económica y <strong>financiera</strong>”, en Valentín Bote, Lorenzo Escot y José Andrés Fernán<strong>de</strong>z(eds.), Pensar como un economista. Homenaje al profesor Andrés Fernán<strong>de</strong>z Díaz, D<strong>el</strong>taPublicaciones Universitarias, Madrid, pp. 693-702.OCDE. 2009. Respuesta estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE a <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> económica y <strong>financiera</strong>.Contribuciones al esfuerzo global.Pérez, Carlota. 2002. Technological Revolutions and Financial Capital. The Dynamics ofBubles and Gol<strong>de</strong>n Ages, Edward Elgar Publishing.Rallo, Juan Ramón. 2009. Observatorio <strong>de</strong> Coyuntura Económica, Instituto Juan <strong>de</strong> Mariana,nº 6, septiembre 2009.VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9187


Carmen Domínguez Domech y Juan M. Menén<strong>de</strong>z B<strong>la</strong>ncoRoldán, José M. 2008. “El pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> “originar para distribuir” en <strong>la</strong> <strong>crisis</strong> <strong>financiera</strong><strong>de</strong> 2007”, Revista <strong>de</strong> Estabilidad Financiera, Banco <strong>de</strong> España, nº 15, noviembre<strong>de</strong> 2008.Roubini, Nouri<strong>el</strong>. 2009. “Nouri<strong>el</strong> Roubini on Prospects for 2009”. Financial Times, 3 <strong>de</strong>febrero <strong>de</strong> 2009.Taleb, Nassim Nicho<strong>la</strong>s.2007. “The B<strong>la</strong>ck Swan: The Impact of the Highly Improbable. NewYork: Random House”. ISBN 978-1-4000-6351-2.Tilman, Leo M. 2008. “Financial Darwinism: Create Value or S<strong>el</strong>f-Destruct in a World ofRisk”. ISBN 978-0-470-38546-3.Ubi<strong>de</strong>, Áng<strong>el</strong>. 2008. “Anatomy of a mo<strong>de</strong>rn credit <strong>crisis</strong>”, Revista <strong>de</strong> Estabilidad Financiera,nº 14, Banco <strong>de</strong> España, mayo <strong>de</strong> 2008.World Economic Forum. 2009.“World Economic Forum Annual Meeting 2009 Shaping thePost-Crisis World Davos-Klosters, Switzer<strong>la</strong>nd 28 January - 1 February”188VIII Premio Francisco Javier <strong>de</strong> Landaburu Universitas. EUROBASK.ISBN: 978-84-692-8305-9


EUROBASKCONSEJO VASCO DEL MOVIMIENTO EUROPEOEUROPAKO MUGIMENDUAREN EUSKAL KONTSEILUAHEZKUNTZA, UNIBERTSITATEETA IKERKETA SAILADEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN,UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓNKANPO HARREMANETARAKOIDAZKARITZA NAGUSIASECRETARÍA GENERALDE ACCIÓN EXTERIORGipuzkoako Foru AldundiaDiputación Foral <strong>de</strong> Gipuzkoa

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!