IHITZA 13 - Izenpe

Bigarren sasoia • Segunda épocaPRIMAVERA • 2004 • UDABERRIAESKOLA EKOLOGIKOA ERAIKITZEN ◆ POR UNA ESCUELA ECOLÓGICA131,80PAISAIA:gure aztarnaekologikoawww.euskadi.net/ihitza

agurESKOLA EKOLOGIKOA ERAIKITZENBigarren sasoia. 13. ZENBAKIA2004ko UDABERRIAPAISAIA:GURE AZTARNA EKOLOGIKOAPOR UNA ESCUELA ECOLÓGICASegunda época. NÚMERO 13PRIMAVERA de 20044015 Posta–kutxatila48080 Bilbaowww.euskadi.net/ihitzaposta–e: ihitza@ej–gv.esZuzendaria // DirectorJosu Erkiaga LakaArgitalpen–kontseilua //Consejo editorialCEIDAEusko Jaurlaritzaren IngurumenHezkuntzako Zerbitzua //Servicio de Educación Ambientaldel Gobierno VascoErredakzio–taldea // RedacciónIsabel Prieto de BlasItziar Beasain IngunzaHasier Rekondo LaskurainKolaborazioak // ColaboracionesJaume BusquetsSantiago CamposArgitalpena // EdiciónEusko Jaurlaritzaren ArgitalpenZerbitzu Nagusia // Servicio Centralde Publicaciones del Gobierno VascoMaketazioa // MaquetaciónBegi BistanArgazkilaritza // FotografíaIñaki Díez FernándezIlustrazioa // IlustraciónFernando Ibáñez de Elejalde VillateItzulpena // TraducciónAna Santos ElortzaFotomekanika // FotomecánicaXxxxxxxxxxxxxxxxxxxxInprimaketa // ImpresiónXxxxxxxxxxxxxxxxxxKontsumitu osteko paper birziklatua %100eanPapel reciclado postconsumo 100%INGURUMEN HEZKUNTZAREN IKUSPUNTUTIK,PAISAIA, BATEZ ERE, DIZIPLINARTEKO LANAAHALBIDETZEN DUEN AZTERGAI ZABAL-ZABALAETA NONAHIKOA DA, EZEIN GAI BAZTERTZEN EZDUENA.Paisaiaren inguruko EuropakoKonbentzioak interes aparta aitortzen diopaisaiari ingurumen eta kultura arloetan,eta, aldi berean, gaur egunbizi–kalitatetzat hartzen dugunarenfuntsezko alderdietakoa dela adieraztendu, kalitateko paisaiak horren onurazgozatzen duen biztanleriari ematen dionpoztasunagatik.Gogoan izan behar dugu paisaia errealitatedinamikoa dela, eta, horregatik, kalitateagaldu edo berreskuratu egin dezakeela.Ildo horretan, Lurraldearen Antolamendua,Paisaien Kudeaketa, Paisaiaren kalitatea etahorien moduko kontzeptuak esku-hartzepolitiko eta teknikoaren beharreanoinarrituta eratu dira, jarduera orok beradagoen paisaian sortzen dituenelkarrekintza anitzak direla eta.Ingurumen-hezkuntzaren arloan, paisaiaaztertzea geure burua ezagutzeko ariketada: geure bizitza garatzen den inguruhurbila nolakoa den jabetzen laguntzendigu, bai eta zergatik den horrelakoa etaez bestelakoa jakiten, eta gure aurrekopertsonen bizimodura hurbiltzen ere,haien eguneroko lana gure paisaian inprimaturikgeratu zelako. Atzera begiratzeandatzan ariketa horrek hobeto lekutzen gaituorainaldian, eta etorkizuna imajinatzekoeta prestatzeko aukera ematen digu.Sabin Intxaurraga MendibilLURRALDE ANTOLAMENDU ETA INGURUMEN SAILBURUACONSEJERO DE ORDENACIÓN DEL TERRITORIO Y MEDIO AMBIENTEAnjeles Iztueta AzkueHEZKUNTZA, UNIBERTSITATE ETA IKERKETA SAILBURUACONSEJERA DE EDUCACIÓN, UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓNPARA LA EDUCACIÓN AMBIENTAL, EL PAISAJEES, ANTE TODO, UN INAGOTABLE YOMNIPRESENTE OBJETO DE ESTUDIO queposibilita un trabajo interdisciplinar tanamplio que no hay materia que le sea ajena.La Convención Europea del Paisaje reconoceque éste es un elemento de extraordinariointerés ambiental y cultural, así como unaspecto fundamental de lo que hoy en díaentendemos como calidad de vida, por lassatisfacciones que un paisaje de calidad,aporta a la población que lo disfruta.También hay que tener muy presente que elpaisaje es una realidad dinámica, y, por tanto,susceptible de perder calidad o de recuperarla.Es por ello que conceptos como Ordenacióndel Territorio, Gestión de los paisajes oCalidad paisajística se han formulado apartir de la necesidad de intervenir política ytécnicamente en este campo, dadas lasmúltiples interacciones que toda actividadgenera en el paisaje que la alberga.Trabajar el paisaje desde la educaciónambiental supone un ejercicio deautoconocimiento: supone ser conscientes decómo es el entorno cercano en el que sedesarrollan nuestras vidas; conocer por qué esasí y no de otra forma; y acercarnos a las vidasde las personas que nos precedieron, cuyotrabajo diario quedó impreso en nuestro paisajecotidiano. Este ejercicio retrospectivo nos ubicamejor en el presente, y nos permite imaginar ypreparar el futuro.ISSN: 1135-6391L.G. // D.L.: VI-825/92■ ArabaVITORIA–GASTEIZ• ✆ 945 17 90 30■ BizkaiaBILBAO• ✆ 944 11 49 99URDAIBAI• ✆ 946 25 71 25■ GipuzkoaDONOSTIA–SAN SEBASTIÁN• ✆ 943 32 18 59LEGAZPI• ✆ 943 73 16 97IHITZAk ingurumen hezkuntzari buruzkoeztabaidarako topagune bihurtzea du helburu.Hortaz, aldizkaria ez da bertan sinaturikagertzen diren artikuluen erantzule.IHITZA pretende ser un foro de debate sobreeducación ambiental y no se hace responsable delas opiniones expresadas en los artículos firmados.harpidetza // suscripciónHiru aleko harpidetza // Suscripción por tres números 5,41Izen–deiturak edo egoitza // Nombre y apellidos o razón social. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Helbidea // Dirección . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Posta kodea // Código postal . . . . . . . . . . . . . . . Herria // Localidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Herrialdea // Territorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I.F.Z. // N.I.F. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Telefonoa // Teléfono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faxa // Fax . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Posta–e // Correo–e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zenbaki honetatik aurrera // Desde el número . . . . . . . . .ORDAINKETA. Egin zeure banku transferentzia Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusiarenkontu zenbaki honetara: 2097 0178 11 0010963058. Ez ahaztu zeure datuak ordainagirian zehaztea.Bidali harpide agiri hau helbide honetara: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia,Donostia–San Sebastián 1, 01010 Vitoria–Gasteiz.FORMA DE PAGO. Transferencia bancaria a: Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco. Númerode cuenta: 2097 0178 11 0010963058, indicando quién hace el ingreso. Esta solicitud se enviará a:Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco, Donostia–San Sebastián 1, 01010 Vitoria–Gasteiz.

egon badagoEl paisaje comooportunidadgaia zabaltzenbegiratokiaUno contra todos o todos para uno:la educación ambiental se hace política4628La degradación del paisaje es unarealidad global, ante la cual se hareaccionado valorizando los paisajesdiferenciados por su peculiaridad.En este contexto, el paisaje, comorecurso omnipresente, se convierte enla mejor herramienta de educaciónambiental.Jaume Busquetsjakinaren gaineanAgenda, albisteak, irakurleen iritzia.eta gurasoek zer?De paseo por LaguardiaUn paisaje se define por los usos a losque se dedica el territorio. En Laguardiapodemos divisar un paisaje agrícola consiglos de antigüedad y un paisaje urbanoigualmente histórico y atractivo.252629Ya está bien de hacer educación ambiental neoliberal:o nos enfrentamos a la tarea colectiva de cuestionar loinsostenible y a la solución colectiva de los problemas,o nos quedamos haciendo talleres de papel reciclado.Santiago Camposklasetik atInguruan daukagun paisaiaezagutzeko modurik onena berabegiestera irtetea da. Hemen,mendizale-talde batzuen berriemango dizuegu, baina asko etaasko daude; ziurrenik, horietakobaten bat etxetik hurbil daukazue.Izadiaz gozatzea astialdikojarduerarik atseginenetakoa da.baliabideak eskuraEgia da paisaia hezkuntzako baliabide handietakoadela, baina, lekuan bertan aztertzen hasi baino lehen,aurretiazko lana egin behar da ikasgelan, esperientziaahalik eta onuragarriena izan dadin.9bitakoraguztiok elkarlaneankaieraPaisaia gure ingurunearen bilakaeraren adierazpide nagusia da; baina, berari bizkarra emanez bizi ote gara?Ondo ezagutzen dugu inguruan daukagun paisaia?ekin eta ekinUrdaibai, paisaiarenaniztasunazentzumenetan1014CEIDAk Urdaibaiko paisaiariburuz antolatutako mintegikoesperientzian oinarrituz,Gautegiz–Arteagako MontorreLHIak inguruko paisaiaaztertzeko aprobetxatu dubere egoera pribilegiatua.eskolako eko–auditoretzaIkastetxearen inguruko paisaiaBegirada ezberdinak24Gustuko dugu gure ikastetxeadagoen ingurunea? Zer egin genezakeingurune hori aldarazteko?Gure ingurunean egin daitezkeenaldaketa garrantzitsuak proposatzeko,lehendabizi inguruneabera ondo ezagutu behar dugu.bizkor ibili gero!Van Gogh ala Gaugin? Lichtenstein alaWarhol? Garai bakoitzak bere artistak emanditu, eta artista horietako bakoitzak bere estilopropioa landu du; baina, nork hauteman dubere ingurua bizitasun handiagoz?Geure zooma15Asmatu nor naizen16Paisaia eraldatzenari gara1820Derrigorrezko BigarrenHezkuntzako lehenziklorako eskulana.Paisaia eraldatzea23Lehen Hezkuntzako lehenziklorako asmakizuna.Paisaia batetik bestera17Haur Hezkuntzakoeskulana.Lehen Hezkuntzakobigarren ziklorakoesperimentu txikia.Lehen Hezkuntzakohirugarren ziklorakohausnarketa.Eraiki dezagunmaketa batPaisaiarenkalitatea22 DerrigorrezkoBigarren Hezkuntzakobigarrenziklorakoeztabaida.Batxilergo eta Heziketa–zikloetarako ariketa.Todos los textos de IHITZA en euskara y castellano en www.euskadi.net/ihitza web orrian IHITZAko testu guztiak euskaraz eta gaztelaniazPAISAIA: GURE AZTARNA EKOLOGIKOA • 2. sasoia. 13. zk. • 2004ko UDABERRIA // 2ª época. Nº 13 • PRIMAVERA de 2004

gaia zabaltzen4PAISAIAEl paisajecomooportunidadJaume BusquetsProfesor de Didáctica delas Ciencias Sociales.Codirector del Máster enIntervención y Gestióndel Paisaje.Universidad Autónomade Barcelona.Artikulu honen egilearen iritziz, paisaia begiesteainguru fisikoaren eta giza inguruarenarteko harremanak zuzenean aztertzekoaukera da, eta agerian uzten du gizajarduerak ekosistemari dakarzkion ondorioakaintzat hartu behar direla.EN LOS ÚLTIMOS DIEZ AÑOS hemos asistido a una renovaciónde la noción convencional de paisaje que ha situadoeste concepto en la actualidad del debate educativo ysocial. El paisaje ha pasado de ser concebido como la simpleimagen estática del territorio o como un escenariobello para la contemplación a ser un termómetro indicativodel estado de salud de las relaciones de la sociedadcon el medio ambiente y a considerarse un recurso deinterés educativo y social. A este cambio han contribuidodiversos factores, entre los que destacan: a) las transformacionesaceleradas de los paisajes tradicionales, b) la crisisecológica global, c) las aportaciones de la psicologíaambiental, y d) la valorización del paisaje como recursoeconómico y social.Las transformaciones del paisaje, debidas a la expansióndel fenómeno urbano en el territorio y al desarrollode la capacidad tecnológica de transformación de lanaturaleza, no son nuevas, pero en las últimas décadashan alcanzado un ritmo antes desconocido. Y en la mayoríade casos, el resultado de estas transformaciones sePaisajes como el de la fotografía podrían denominarse “globalizados”, dado el parecidomanifiesta en la generación de paisajes estandarizados eimpersonales, dando lugar al fenómeno conocido como"banalización del paisaje". La consecuencia de este procesode banalización es que algunos paisajes empiezan a serraros, adquieren el valor de bien escaso y son objeto devalorización por parte de la sociedad, que exige su proteccióncomo patrimonio social. La crisis ecológica globalse manifiesta también en el paisaje. Por una parte, lassociedades perciben la pérdida de la calidad de los paisajescomo una señal inequívoca de los desequilibrios queafectan en la actualidad al medio ambiente, de forma queel empobrecimiento de la diversidad en los paisajes constituyela expresión del empobrecimiento de la biodiversidady del desequilibrio ecológico global. Por otra parte, lapérdida de la diversidad de los paisajes de la Tierra se contemplacomo un daño irreparable al cual hay que ponerremedio cuanto antes.Las aportaciones de la psicología ambiental y de otrasespecialidades centradas en el estudio de la percepciónambiental han puesto de manifiesto la importancia de lacalidad del entorno y del paisaje como factor de bienestarde las sociedades humanas. Esta constatación presentauna gran importancia, porque pone de manifiesto laconveniencia de dotar a las poblaciones de entornosambientales y de paisajes de calidad. Plantea la necesidadde que las personas tengamos como escenarios de nues-

humano. Y en este punto queremos hacer notar una delas variables que a menudo se pasa por alto: el carácterdinámico y cambiante del paisaje.A continuación esbozaremos cuatro razones principalespor las que, a nuestro parecer, el paisaje constituyeuna oportunidad excelente para el desarrollo de unaescuela ecológica, comprometida con el medio ambientey con la sociedad. El paisaje constituye un conceptointegrador que favorece la comprensión de las relacionesexistentes entre el medio físico y el medio humano. Laobservación atenta y el estudio del paisaje permite descubrirlas dependencias y las interacciones entre los elementosdel medio natural (suelo, clima, vegetación,aguas...) y los elementos del medio social (poblamiento,aprovechamiento de los recursos naturales, actividades,formas de vida...), y pone en evidencia la necesidad detener en cuenta los impactos de las acciones humanas enel medio ambiente. El estudio del paisaje en la escuelapermite al alumnado el aprendizaje significativo de conceptospropios de las diversas áreas de conocimiento(ciencias naturales, ciencias sociales, literatura, etc.) yposibilita la práctica de diversos procedimientos (observación,registro de información, expresión escrita, expresióngráfica, cálculo, etc.). Por otra parte, el estudio sincrónicoy diacrónico de los paisajes permite al alumnadorelacionar los conceptos en el tiempo y en el espacio.5PAISAIAque guardan entre sí las playas turísticas de muchos lugares del mundo.tras vidas entornos y paisajes de calidad, mas allá de lanecesidad de preservar paisajes de gran interés en lugaresalejados de nuestra vida cotidiana a modo de reservaso de museos.La valorización del paisaje como recurso económico ysocial es el resultado de la confluencia de dos procesos.Desde el punto de vista económico, algunos paisajes sehan convertido en un bien escaso, adquiriendo el valorde patrimonio, y además constituyen un recurso importantepara el desarrollo de formas emergentes de turismoy de ocio (turismo verde, agroturismo, turismo cultural,etc.), alternativas a las formas convencionales del turismode masas. Desde el punto de vista social, el paisaje semanifiesta como un recurso de gran interés para el ocioy para la formación ambiental de las personas en generaly, en particular, para la educación de la población enedad escolar. Así pues, diversos factores convergen parahacer del paisaje un concepto de actualidad y de utilidadsocial. Esta actualidad requiere de una clarificación porparte de los educadores del propio concepto de paisaje.En este sentido, nosotros apostamos por la definición depaisaje formulada por el geógrafo brasileño MiltonSantos: El paisaje constituye la realidad perceptible visualmentedesde un cierto punto de observación, y está integradopor elementos naturales y humanos, presenta un carácterdinámico y es el producto de la historia y del trabajoLa inclusión del paisaje como objeto de estudio en laescuela promueve el arraigo del alumnado a su entornoy el desarrollo de actitudes responsables hacia el mismo.Todos los paisajes, incluso los más despersonalizados, danlugar a la observación, a la reflexión y a la formulación dehipótesis y propuestas. Ante el paisaje, los educadoresdeben educar la mirada, deben guiar la atención delalumnado para que descubra por sí mismo toda la riquezade información que contiene el paisaje, y deben promoverel planteamiento de preguntas y de respuestas. Setrata, en definitiva, de contribuir desde la escuela a hacerde los alumnos unos sujetos conscientes y unos agentesresponsables del paisaje, con un sentimiento de arraigo allugar. El paisaje constituye un recurso omnipresente, alalcance de todas las escuelas, se encuentren estas en unmedio rural, urbano o rururbano. Debemos insistir en laimportancia de abordar, desde la escuela ecológica, elestudio de los paisajes ordinarios, es decir, de los paisajescotidianos de los alumnos. El propio barrio de la escuela,el parque urbano más próximo, el entorno rural o industrial,pueden ser contemplados y estudiados como paisajesde interés a través del prisma de la curiosidad, del trabajosistemático y de la reflexión por parte del alumnado.En definitiva, creemos que el tratamiento y estudiodel paisaje en la escuela, desde las edades tempranas ydesde una perspectiva interdisciplinaria, puede contribuirde forma relevante al desarrollo de los conocimientos yde la conciencia ecológica y social del alumnado.

jakinaren gaineanagenda berdea6PAISAIAConvocatoria de subvencionespara actividades de educaciónambiental en centros de enseñanzano universitariaComo cada año, los departamentosde Educación, Universidades e Investigacióny de Ordenación del Territorioy Medio Ambiente del GobiernoVasco han publicado la convocatoriade estas subvenciones, cuyo plazo desolicitud expira la primera semana demayo. Para informarse de las condicionesy requisitos, se puede consultarel Boletín Oficial del País Vasco del15 de marzo. Lo más cómodo eshacerlo a través de la web del GobiernoVasco: www.ej-gv.net.Ya está en marcha la campañaIBAIALDE 2004El programa de investigación yacción participativa IBAIALDE presentaeste año, como novedad, dos modalidadesde participación: en el programabásico se realizará un estudiosimplificado del ecosistema fluvialdesde el punto de vista lúdico y afectivo,aunque permaneciendo fiel a labase científica que siempre ha caracterizadoal programa; en el programacientífico se realiza la valorización deuna serie de parámetros bióticos yabióticos con el fin de establecer lacalidad ambiental del curso fluvialanalizado. Este año no se estudiaráun tramo de río, sino que se estableceránestaciones concretas de muestreo.IBAIALDE cuenta con material específicopara Educación Infantil y primerciclo de Educación Primaria. Paratodas las personas interesadas yaquellas que vayan a responsabilizarsede los grupos, se hacen salidas formativas.Asimismo, IBAIALDE cuentacon una interesante exposición quedesde hace tiempo recorre los centrosde enseñanza que la han solicitado.Otra propuesta para EducaciónInfantil y primer ciclo de educaciónPrimaria es la representación de títeresERREKA MARI, en la que se trabajanvalores y actitudes en favor delecosistema fluvial, y que tambiénacude a los centros que lo solicitan.De todas estas cuestiones os podéisinformar en el CEIDA más cercano.La Agenda 21 Escolar será eltema central de la SemanaVerde 2004Dentro del programa de actos quecon motivo de la Semana Verde secelebrará la primera semana del mesde junio, el encuentro de educaciónambiental de este año girará en tornoal desarrollo de la Agenda 21 Escolary su aplicación en los centros deenseñanza de Euskadi.Además de la comunicación de lasdistintas experiencias, se formarángrupos de trabajo que abordarán lascuestiones organizativas derivadas dela coordinación de cada centro conotros del mismo municipio para desarrollarla Agenda 21 Escolar.El Mapa Geológico del PaísVasco ya está disponible enversión digitalEl Ente Vasco de la Energía ha realizadola versión digital del Mapa Geológicodel País Vasco. La posibilidadde disponer ahora de este mapa ensoporte digital supone un avancepara los trabajos de reconocimiento,sondeo, etc, que cada vez más sedesarrollan sobre plataformas digitales.La cartografía geológica es unaherramienta muy importante para elestudio de la viabilidad de obras deinfraestructura, proyectos de exploraciónde recursos del subsuelo y elestudio de los factores medioambientales.Publicaciones del ProgramaMarco AmbientalDisponibles en formato PDF en:www.ingurumena.netwww.ihobe.net■ Indicadores ambientales 2003Por segundo añoconsecutivo, el Departamentode Ordenacióndel Territorioy Medio Ambientedel GobiernoVasco ha presentadoel informede Indicadores Ambientalesde la Comunidad Autónomadel País Vasco. Este reducidonúmero de indicadores clave muestrauna evolución global desfavorable, yaque han aumentado los consumosglobales tanto de agua como deenergía y materiales. En la mismalínea, han crecido la urbanización desuelo agrícola y la emisión de gasesde efecto invernadero, así como eluso del vehículo privado y la consiguientepresión ambiental ocasionadapor las infraestructuras del transporte.Algunos indicadores muestran, noobstante, un progreso positivo, comola calidad del agua de los ríos o la eficienciaen el uso de materiales. En loque respecta al índice de biodiversidady paisaje, se constata la reduccióny fragmentación tanto de losarenales costeros, como de humedales,brezales y matorrales. Además,los usos intensivos del suelo en losvalles y en toda la vertiente cantábricahan supuesto también una granfragmentación y baja conectividaddel bosque autóctono.■ Ecoeficiencia 2003Disminuir los dañosque las diversas actividadeshumanascausan al ecosistemaes el objetivo delo que se llama ecoeficiencia.En esteestudio realizadopor Iñaki Arto Olaizola, de la Unidadde Economía Ambiental de laUPV/EHU, se analizan los resultadosobtenidos en términos de ecoeficien-

cia en algunos de los sectores másrepresentativos tanto de la ComunidadAutónoma del País Vasco comode la Unión Europea, sirviendo debase para situar los esfuerzos y loslogros obtenidos.■ Criterios de sostenibilidad aplicablesal planeamiento urbanoNo cabe duda de que el urbanismoestá de moda, pero el urbanismodesde un criterio de sostenibilidadambiental y social, eso ya no está tande moda. Bakeaz, en colaboracióncon Isabel Velázquez, ha elaboradoeste estudio que pretende avanzar alos equipos responsables del planeamientourbano una serie de criteriossobre los que fundamentar la necesariareflexión a aplicar en todas las fasesde planificación y gestión urbana.Esta forma de plantear el urbanismointegra aspectos ambientales, económicosy sociales junto con los aspectosmás tradicionales del planeamientourbano, con el fin de mejorar elbienestar y la calidad de vida de laciudadanía.■ Energía y medio ambiente 2003Dentro de la bateríade publicacionesque, enmarcadasen laEstrategia AmbientalVasca deDesarrollo Sostenible,tratan dedar cuerpo teóricoal difícil retode transformar los modos de produccióny consumo de la sociedad enfavor del desarrollo sostenible, estedocumento trata el que quizá sea eltema ambiental de más difícil abordaje:la energía. Elaborado por el EnteVasco de la Energía, constituye, además,el primer estudio monográficosobre indicadores ambientales relacionadoscon la energía.Reunión Europea sobreConsumo y ProducciónSosteniblesLa Sociedad Pública de Gestión AmbientalIHOBE organiza este importanteevento, que se celebrará del 12al 14 de mayo próximos en el PalacioEuskalduna de Bilbao. Esta reuniónviene precedida de una serie deencuentros sobre producción limpiaque se iniciaron el año 1994 y se hanvenido produciendo en lugares comoRotterdam, Oslo, Lisboa o Budapest.En ella se citan responsables de másde 35 gobiernos nacionales y regionales,universidades, ONGs, corporacionese instituciones internacionales,con la finalidad de intercambiarexperiencias y conocimientos sobrela minimización de la contaminación.7PAISAIAkontu kontari43 CENTROS EDUCATIVOS SE COM-PROMETEN A EDUCAR PARA ELDESARROLLO SOSTENIBLE La primerafase de implantación de la Agenda21 Escolar ha supuesto un éxito departicipación. Como se puede apreciaren el mapa que ofrecemos ennuestra contraportada, la distribuciónde los centros implicados es amplia.En la mayoría de los municipios, laspersonas encargadas de coordinar laAgenda 21 Escolar han participado encursos de formación, y también sehan impartido cursos a los claustrosque lo han solicitado. Los centrosestán recibiendo el apoyo del personaltécnico asignado por los municipiosy del CEIDA, tanto para el diseñoy elaboración de su plan de acción,como para la organización de las actividadesy del Foro de ParticipaciónEscolar.Los centros que se quieran sumar a laAgenda 21 Escolar pueden solicitar lassubvenciones para el desarrollo deprogramas de educación ambientalconvocadas conjuntamente por losDepartamentos de Educación y deMedio Ambiente, especialmenteaquellos que quieran solicitar horas deliberación para coordinar el proyecto.2.000 ESCOLARES DE DEBAGOIENAPARTICIPAN EN UNA CAMPAÑASOBRE LA REDUCCIÓN DE RESI-DUOS La Mancomunidad de Debagoienay Udalako Ingurugiro Eskolahan puesto en marcha la campañaZaborra murriztu, mundua berpiztu,que se prolongaráhasta elmes de mayo.Esta actividadforma partedel compromisode loscentros de enseñanzae instituciones de la zonapara implantar la Agenda 21 Escolar.Según los promotores de la campaña,el objetivo es concienciar al alumnadode enseñanza primaria y secundariaobligatoria sobre la importancia dereducir el volumen de residuos quegeneramos. Entre las iniciativas que sedesarrollarán, destacan los concursosde murales, que tendrán diferentescontenidos en función de cada nivel.Así, para 5º y 6º de EducaciónPrimaria se harán talleres más prácticos,con juegos y pasatiempos. ParaEducación Secundaria Obligatoria sehan preparado vídeos informativos ytalleres sobre consumo responsable yla influencia de la publicidad.LA AGRICULTURA ECOLÓGICAESTARÁ PRESENTE EN LOS MENÚSESCOLARES La asociación de IparraldeaBiharko Lurraren Elkartea, en colaboracióncon Ekonekazaritza y BioLur Nafarroa, está trabajando paraintroducir menús ecológicos en loscomedores escolares. La iniciativa seenmarca dentro del programa europeoInterreg III A y ha sido puesta enmarcha con éxito en diversos departamentosdel estado francés. EnDordogne, por ejemplo, el alumnadolleva tres años comiendo productosecológicos. Los precios del menú ecológicoson muy similares a los de losmenús habituales, encareciéndosetan sólo 0,15 euros por persona en losprogramas franceses. Es de esperarque el ejemplo cunda en Hego EuskalHerria.

jakinaren gaineanzenbat buru hainbat aburu8PAISAIAToki arazoak direla eta, IHITZAk beretzat gordetzen dujasotzen dituen gutunak osorik ez argitaratzeko eskubidea.Makinaz idatziriko 30 lerrotik beherako testuak bidaltzeaerregutzen dizuegu. Gutunetan egilearen sinadura, berarendatuak eta harremanetarako telefono zenbaki bat jarribehar dira. Ez zaio inori egileen telefono zenbakirik ezhelbiderik emango.IHITZA se reserva, por motivos de espacio, el derecho deno publicar íntegramente las cartas que se reciban.Se recomienda que no excedan las 30 líneasmecanografiadas. Las cartas deben estar firmadas eincluir los datos de quien escribe y un teléfono decontacto. No se facilitarán teléfonos ni direcciones delos/as autores/as.2º Congreso Nacionalsobre Medio Ambientepara niñosDel 29 de septiembre al 3 deoctubre del 2003 un grupo denueve alumnos/as del colegiopúblico Serantes Ikastetxeaparticipó en el 2º CongresoNacional sobre Medio Ambientepara niños, celebrado en Santiagode Compostela. Hodeiertz, AsierFandiño, Gontzal, Garbiñe, AsierCabezas, Eli, Urtzaro, Xiker yMikel, de 6º curso, junto con elprofesor J. Manuel Echevarría,presentamos la ponencia LaPatrulla Verde, experienciadesarrollada en nuestro centro yseleccionada para el congreso.Además de en las ponencias,participamos en tres talleres: uno,sobre paisaje gallego; otro, sobreconservación; y un tercero, sobrebiodiversidad. Así mismo, seorganizaron dos salidas: una, alParque Nacional de las IslasAtlánticas (islas Cíes); y otra, paraconocer Santiago de Compostela, através de un juego de pistas.A su vuelta, los alumnos yalumnas asistentes hicieron lassiguientes valoraciones: el viaje fueun poco pesado. Mucho tiempo entren (once horas y media), pero lopasamos bien en general. Sobretodo a la vuelta, despidiendo a losnuevos amigos y amigas.El hotel, fantástico. Muy bientodo: la limpieza, la TV, la organización...;al menor problema, losolucionaron enseguida. Lo únicomalo fue la comida. Esa es nuestrapropuesta: mejorar la comida,pensando en los niños y niñas. Encuanto a la organización y lasazafatas: se preocuparon muchoLa representación de Serantes Ikastetxea al completo, momentos después de intervenir en el CongresoNacional de Medio Ambiente para Niños.Además de las ponencias, hubo talleres y salidaspor Santiago y las islas Cíes.por nosotros/as. Han sido muymajos y siempre nos han ayudado.La organización muy bien: losautobuses, las salidas y llegadas, enel comedor…Sobre las ponencias, algunasfueron pesadas y aburridas, sobretodo porque no se leían bien o nose usaba el micrófono. Algunasponencias se hicieron en gallego,por lo que no las entendimos. Apreguntas del profesor sobre elconocimiento de las ponencias,resultó que se acordaban de unassiete. Sobre su propia exposición,les gustó, aunque pasaron nervios.Valoran que lo hicieron bastantebien y que la suya fue de las másbonitas. Piensan que hay quehacerlas más entretenidas, oexponer menos, porque enalgunas se aburrían y hasta sedurmieron.Sobre los talleres: el másdivertido fue el manual, en el quepintaron y se movieron un poco.Los otros dos bien, pero pesados,porque eran de hablar mucho y deestar siempre sentados.Las excursiones les gustaronmucho y estuvieron muy bienorganizadas. Cuando les pregunté,descubrí que se quedaron conconceptos claros: ecosistema dedunas… En Santiago, muy bien, ydivertido el juego. Con el grupo demayores con los que hicieron eljuego, muy bien.Como conclusión, sentíanagradecimiento por los obsequiosrecibidos, y hay que decir que lesgustó mucho por la sorpresa quefue y por el contenido. Gracias.Lo mejor: el viaje en sí, porque fuecomo un premio; la ponencia antetanta gente; viajar en catamarán;hacer muchos amigos y amigas; lafiesta final y la discoteca.J.M. ECHEVARRÍASERANTES IKASTETXEA

Zer mehatxu jasaten ditu Europako landa-paisaiak?Gizarte-interesa izan lezaketen eremuetakoGizarte-interesa izan lezaketen eremuetakoLegendalarre eta belardietako inpaktu nagusiak mendialdeetako inpaktu nagusiak00 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1975 1980 1983 1985 1987 1990 1993 1995Urbanizazioa etaAustria6 Finlandia6garraio-azpiegiturak.Suedia147 Irlanda147 Kutsadura.Finlandia8 Italia8 Prozesu naturalak.Italia391 Grezia391 Mea-erauzketa.Frantzia131 Austria131 Aisia eta turismoa.Irlanda6 Frantzia6Balantze hidrikoarenPortugal11 Espainia11 aldaketa.Grezia11 Eskuineko zenbakiak, gizarte-interesa izan lezaketen eremuetarikEhiza eta fruitu-bilketa.Espainiaherrialde bakoitzean aztertu direnen kopurua adierazten144du, bederatzi herrialdek egin duten NATURA 2000 txostenean Nekazaritza etabasogintza.azaltzen denaren arabera.Garraio-azpiegiturekin eguneko okupatutako batezbesteko lur-eremua. EB-15, 1990-1998. (Hektareak eguneko)Larredi-azalera iraunkorraMilioi hektareakotanGuztira: 30.000254035203015252010155105Iturria: Europako Ingurumen Agentziaren ingurumen-adierazleak. www.eea.eu.int

guztiok elkarlanean10PAISAIA. Bitakora kaieraUrdaibai, paisaiarenaniztasuna zentzumenetanUrdaibaiko Paisaiari Buruzko Mintegian landutakoa izaten duxede Jose Luis Bardonek, Arteagako Montorre LHI-kozuzendariak, Biosfera Erreserbara ikasleekin egiten dituenibilaldiak eratzerakoan. Udazken arrats eguzkitsuan irten zenikasleak lagun, zuhaitzak gorrizkatuz zihoazela, paduretakoaltxor ezezagunen bila. Unescok izendatutako paradisuakerakusten zuen paisaia aniztasuna hurbildik ezagutzekoparada gozagarria.Irteera egin aurretik gelan prestatu beharra dago,nondik norakoak zehazteko.ZENTZUMENEN BIDEZKO pertzepzioanoinarritutako lana egiteko aukeraematen du paisaiak. CEIDA-k koordinatutaorain hiruzpalau urte antolatutakoUrdaibaiko Paisaiari BuruzkoMintegian paisaia ez dela soilikgeografiaren deskribapenetara mugatzenzehaztu zuten: gizakiareneraginen ondorioak edota zentzumenenerabilerak berebiziko garrantziadute, paisaiak ikasleei hurbiltzerakoan.Takeshi Kitano zinemagile japoniarrarenDolls izeneko azken filmean,Asiako irlaren paisaien joan–etorriakgizakien sentimenduakazalarazteko metafora bihurtzendira. Gerizondoen loraldiak udaberriareneta itxaropenaren sinboloakdiren moduan, gizakiak paisaiarenganizan duen eragina garapenarenerrealitate gordina litzateke. Zoritxarrez,nahiko ezagunak dira paisaiarendesitxuraketa dakarten aldaketak.Urdaibaiko Biosfera Erreserbanez dira gerizondoak sobera,baina paisaia aniztasuna aberatsada.Jose Luis Bardonek, ArteagakoMontorre Herri Ikastetxe unitariokozuzendariak, behin eta berrizazpimarratzen die ideia hori ikasleei,prestatutako irteerari ekin bainolehen; udazkeneko arratsalde eguzkitsuabezain argia da. Urdaibaikopaduraren ezaugarriak azaldukodizkie Lehen Hezkuntzako sei ikasleei.Kolore-eztanda paduranGautegiz-Arteagako errepidea zeharkatuostean —ikastetxe ondoandauden laranjondoak aniztasunarenseinale dira—, Gorka, Irati,Jasone, Oihana, Unai eta Irune (9-11 urte bitarteko neska-mutilak)aintzinako marea-errotarantz abiatzendira, irtenaldiko kuadernoaketa boligrafoak eskuetan, MontijokoEugeniaren Arteagako Gazteluzaharberrituaren begiradapean.

Ikasturte hasieran, Ereño Zaharreraigo ginen gurasoen laguntzaz,baina gaurkoan irteera laburtxoagoaizango da, itsasadarra aztertuko dugu,azaltzen du Jose Luis Bardonek,Jose bere ikasleentzat. Bidea hasieta berehala hasten dira galdera–erantzunakikasleen eta irakaslearenartean. Bardonek umeen arretaerakarriko du, bere galdera–sortarekin;egun eguzkitsuarenepeltasunak, Urdaibaiko koloreekinnahastuz, bati baino gehiagori arretagalaraz liezaioke: hosto berdeak,gorrixkak, horiak tartekatu egitendira Ogoñoraino heltzen den kantauriarartadian.Baina Bardonen lana parajeakdeskribatzea denez, lanari ekitendio haize epelak aurpegia laztantzendiolarik. Landutako LehenHezkuntzako Unitate Didaktikoetanberebiziko garrantzia duteahozko deskribapenek eta horretanmaisu da Bardon. Ibilbide hau osolagungarria da paisaia nola aldatzenden ikusteko, azaltzen die ikasleei,Ozolloko baserrietarako bidexkabaten lehen geldiunea egin aurretik.Orain ehun urte guztiz ezberdinazen, marea-errota da aldaketon adierazleargiena. Antzina garia izangozan padurotan, laboreak. Paduretakosoroak aldatu diren modura, animaliekere gizakion eragina nabarituizan dute. Padurok eperrez gainezkaomen zeuden, orain hirurogeibat urte. Gaur egun ez dabatere ageri.Montijoko Erreginaren Gazteluaren aurretik igarotzen, itsasadarreko marea-errotara bidean.auzotarren artean eta harrizkomahaian inguruneko mapa agertzenda.Marea-errotako ibilbidea aurreradoala, umeek kuadernoetan idaztendute. Koadernoan gaurko egunarendata idazten dugu lehenengo, argitzendu Oihanak. Josek mahatsa ikusi dupaduran, landaketa berria da etakuadernoan jaso beharra dago.Koloreen eztanda lagungarri gertatzenzaio Joseri. Non ikusten duzueberdea?, galdetzen die ikasleei. Berdeiluna intsinis pinuan, berde grisa artadian,erantzuten dute. Bai eta besteArteagako herria ere aztergai dute ikasleek.11PAISAIA. Bitakora kaieraAuzolanaren garrantzia ere azpimarratzendiegu ikasleei, adibidez SanLorentzoko baseliza konpondu duteGelako leihotik begira, azken azalpenak.San Lorentzoko baselizako iragarki-mahaiarenaurrean, ingurunea hobeto ezagutzen.Gautegiz-Arteagarenikuspegia, Lagarakobidegurutzetik.Atzealdean paduraikus daiteke.

guztiok elkarlaneanUrdaibaiko paisaiarenazterketari buruzko mintegia12PAISAIA. Bitakora kaieraUrdaibaiko CEIDAk koordinaturik hiruikasturteetan zehar garatutakomintegi honetan, Lehen Hezkuntzakoeta Derrigorrezko BigarrenHezkuntzako irakasleek hartu zutenparte. Egindako lanaren ondorioz,paisaia derrigorrezko hezkuntzakoziklo guztietan lantzeko segidadidaktikoa prestatu zen. Ziklobakoitzerako, irteera bateanoinarritutako unitate didaktiko bataurkezten da. Proposatzen direnbehatoki guztiak Urdaibaikoak badiraere, lan-proposamena eta fitxakedonon erabil daitezke.Behaketa toki egokienak aukeratzen ditu irakasleak, paisaia mota ezberdinak ikasleei azaltzeko.kolore batzuk ikus daitezke. Zeintzuk?.—Gorrixka! erantzute dute guztiekaho batez, udazken betearen metaforaadierazgarriena, haritzetakoostoak erori baino lehen dakusatengorrixka eternala. Azkenik, itsasadarrakkristalezko ispilua erakustendu; marea-errota hondatuaren harriakagertzen dira, iraganaren seinale.Marea gora dator eta ur gatzatuakur gezarekin egiten du bat.Ikasleek paisaia agurtzen dute, berrirobueltatuko direlako itxaropenean.Idatzi dituzten notak ez dirabetirako; Ogoñotik egunero agertzenden eguzkia ez da eguzki bera;eta agian itzultzen direnerako, ezdira ume berberak izango.❺❸❶❷❹Urdaibaiko Paisaiari buruzko Mintegianlandu ziren bost behatokien eskema.Marea-errotarako ibilbidean anitz diraarkeologia eta historia aztarnak: historia,hezkuntza edo ekonomia irakasteko edukiaproposenak.

Mª Paz TxertudiMungiako Legarda Alde Herri Ikastetxeko irakaslea."Paisaia ez da bakarrikgeografia; gizakiareneragina ikertu genuen:historia, kultura"Urdaibaiko paisaiariburuzko mintegien garapeneanhartu zuen parteMari Paz Txertudik, 15irakasleko taldearen partaideizanik. JaumeBusquets KataluniakoUnibertsitateko irakaslearenlaguntza izan zuten.Nola prestatu zenutenmintegirako materiala?Zikloka prestatu beharizan genuen. Ziklobakoitzari zein materialegokitu ahal zaion aztertubehar izan genuen.Fitxak egin genituen,jokoak eta abar. Kontuanizan genuen paisaia ezdela bakarrik geografia;gizakiaren eragina ikertubehar genuen: historia,kultura...Zeintzuk izan zirenikasleekin geletanlandutako prozedurak?Zentzumenak erabili paisaiaikusi, ikutu, entzun,usaindu eta sentitu dezaten,lehendabizi. Paisaiaezberdinak identifikatu,konparatu eta sailkatu.Horrez gainera, hipotesiakmahai gainera eramaneta baieztatu paisaiakoelementuenkokapenari buruz.Beste alde batetik,paisaiak jasandakoeraginak aztertu etakonponbideak bilatu.Azkenik, iritziakeman, beste partaideenakentzun etaeztabaidatu.Ikasleek ardurakhar ditzatela. Paisaia osokonplexua da eta aldebiak, fisikoa eta soziala,kontuan izan behar dira.Eguneroko lanerakozer atera duzu baliagarri,gelan erabiltzekomoduan?Niretzat atera dudan fruituaoso emankorra izanda. Adibidez, elkar trukatzeakegiten dituguGernikako La Mercedikastetxearekin, eta Allende-Salazarrekin,urtero.Horrezaz gainera, Gernikaaldea eta Mungiako inguruakoso antzekoak dira,historiari begiratuta:nekazaritza inguruak,hain antzekoak izanda,bisitak antolatzen ditugu.Langraitzeko mendien ikuspegia dute aztergai Jose Miguel Barandiaran HerriIkastetxeko ikasleek: Gasteizko mendikatearen gailurrak.Beste esperientziainteresgarri batzukAzazeta aztergai,DulantzinUrtero, udaberriarekinbatera, Dulantzi L.H.I-ko5. mailako ikasleakArabako lautadatikAzazetako mendilerrorajoaten dira. San Vitorrekobaselizako bidean,kutsadura aztertu; lurebaketa, lore, zuhaitz,enbor usteldu etaanimaliei behatu; etamapak irakurri egitendituzte. Paisaia lantzekobi ariketa dauzkate: bipuntu ezberdinetatikateratako argazkibatzuekin egindakooinarrizko marrazkiakoloreztatu eta osatuegiten dute ikasleekpaisaiako elementugarrantzitsuenaknabarmenduz. Bestalde,gidoi baten laguntzazpaisaia deskribatzen dute;horretarako, ikusmenazaparte bestezentzumenekin antzemandezaketen guztiaerabiltzen dute. Osodeskribapen osatualortzen dute, eta geroklasean konparaketakegiteko erabiliko dute.Beren eskualdea hobetoezagutzeko eta gizakiakduen eragina ulertzekoaukera dute ikasleek.Langraitzetik,basoaetaraLangraitzeko Jose Miguelde Barandiaran HerriIkastetxean, ingurunekomendiak aztertzendituzte geletatikdaukaten ikuspegiariesker: Gasteizkomendilerroko gailurrenizenak ikasiz gainera,basoen kolore aldaketarierreparatzen diote.Ikasturtean zehar,irtenaldiak egiten dituzte(Gorbeia, Anboto,Aizkorri...). Iparrorratzaeta mapaz baliatuta,ikasleek mendiokidentifikatu behardituzte, gelan mapankokatu eta gero. 3.Zikloan bi irtenaldiegiten dituzte: Gasteizkomendilerrora etaBadaiako gailur altuenera,Los Oteros mendira.Gainera, El Torcoharrobiaren aldaketarenjarraipena egin dute.13PAISAIA. Bitakora kaiera

eskolako eko–auditoretzaIkastetxearen inguruko paisaia14PAISAIA. Bitakora kaieraGure ikastetxea, gure auzoa, gure herria...paisaiaren osagai bilakatu dira eta, gizakioneraginez, etengabe eraldatzen ari dira. Egunbegiztatzen dugun paisaiak (gure ondarepreziatua) sentsazio ezberdinak etakontrajarriak sortarazten dizkigu. Zer egin dugutxarto? Zer ondo? Zer hobetu dezakegu?PAISAIA BATEN osagai anitzak (abiotikoak, biotikoak,antropikoak) elkarrekin erlazionaturik daude eta elkarrieragiten diote; lotura hori osotasunean baloratzendugu zenbait ikuspuntutatik (oreka, biodibertsitatea,estetika…). Gizakiaren ezarpenak lehen aldaketak ekarrizituen; euren eraginak erlazio berriak sortu ez ezik,nortasun eta balore berria ere eman dizkio paisaiari.Eko-auditoretza honetan gure ikastetxeak osatzenduen paisaiaren egoera eta bilakaera aztertu nahi ditugu:orain arte izandako eraldaketa, eragileak eta ondorioak;etorkizunerako egitasmoak. Gure esku daudenhobekuntza proposamenak eta ekintzak gauzatzeabultzatu nahi dugu.1. urratsa: batzordea sortuAurreko ekitaldietan bezala, batzordeak eratu beharkoditu eko-auditoretza honen helburuak, edukiak etajarduteko plana. Ikastetxearen ingurua eta aurrekosasoiak lantzeko, harremanetan jarriko gara beste zenbaiteragilerekin: mantentze zerbitzuetako langileekin,udal teknikariekin, auzo elkarteekin eta gaiarekin zerikusiaduten talde, aditu eta enpresekin.2. urratsa: datu bilketa eta maketaIkastetxe eta auzoarekin batera osatzen dugun paisaiarenbehaketa eta datu bilketa egingo dugu: osagaiak,aldaketak, eragileak, ondorioak, iritziak, proposamenak…(Azterketa hau bideratzeko, ideia ugari aurkidezakegu IHITZA ale honetako orrialdeetan). Paisaiahorren irudi osoa hobeto adierazteko, maketa bat egiteaproposatzen dugu; Eraiki dezagun maketa bat izenekofitxan (20-21. orrietan) maketa bat pausoz pausonola egin aurkituko duzue.3. urratsa: lehengo eta gaurkopaisaiak konparatu■ Eraldaketarik izan al da azken mendeetan? Zertanantzeman dakioke?■ Nolakoa izan zitekeen paisaia gizakiok ezarri bainolehen? Zer-nolako osagaiak gehitu/kendu beharkogenituzke?■ Nolakoa, lehen ezarkuntzen ostean?■ Nolakoa, ikastetxea eraiki baino lehen?■ Nolakoa guraso, amama edo aititen garaian?■ Nolakoa, gaur egun?Taldeka, aurreko guztiaz hausnartu ondoren, konparaditzagun sasoi bakoitzeko osagaiak: izandakoaldaketekin galdu eta irabazi dena. Aukeratutako aldearenantzinako argazkiak lortzea aholkatzen dizuegu,argiago ikus ditzazuen aldaketak (kontuan har itzazueiritzi desberdinak: estetikoak, bizitza-kalitatekoak,ekonomikoak…).4. urratsa: proposamenakEskatu talde bakoitzari etorkizunerako proposamenakegin ditzala: zer zuzendu beharko litzateke?, zer mantendu?,zer hobetu? Gero, bildu proposamenok, bideragarritasunabaloratu eta ezagutzera eman. Galdetegibat egin daiteke lehentasunak finkatzeko. Lehentasunezkoproposamenak gauzatu edo behar den lekuanaurkeztu eta bultzatu egingo ditugu; gero ebaluaziorakoplangintza egingo dugu: adierazleak, epeak…

ekin eta ekinHAUR HEZKUNTZAESKULANETANGeure zoomaHELBURUAK● Unibertsoko osotasunazohartzea.● Paisaia batzuen artekoezberdintasunak eta ezaugarriakezagutzea.● Klaseko album bat garatzeaguztion collage edo marrazkiekin.MATERIALAK◆ Zoom liburua (iturria ikusi).◆ Soberan dauzkagunkartulinak edo paperak.◆ Margoak, errotuladoreak,kola, aerofix.◆ Aldizkarietako argazkiak.15PAISAIA. Bitakora kaieraLEHENDABIZIKOZ, aipaturiko Zoom liburua talde osoanerakutsi, berarekin jolastu, aztertu era diferenteetan...Gero Geure zooma albuma egitea proposatuko diegu.Proiektua korruan adierazitakoan, denon artean talde–lanabanatuko da (binaka edo hirunaka).Lehenengo taldeak irudi baten detaile txiki bataukeratuko du; ikasgela, jantoki edo patiokoa izan daiteke.Aukeratu ostean, margotzen edo collage egiten saiatukodira.Bigarren taldeak detaile hori ikusita, inguru edoleku handiago batean kokatzea erabakiko du; esaterako,borragoma bat autobusean doan neska bateneskuan... Ostean marrazkia egingo dute. Azkenean,talde guztien lanak jaso, plastifikatu eta Geure zoomalbuma izango dugu.IradokizunaTxandaka albuma etxera eramatea ideia ona izan liteke; era horretan ikasleek gurasoei zer-nolakolana egin duten adierazi ahal izango diete.IturriaBANYAI, Istvan. Zoom. Fondo de Cultura Económica. México, 1995.

ekin eta ekinJOLASEAN LEHEN HEZKUNTZA 1. zikloa16PAISAIA. Bitakora kaieraAsmatu nor naizenGai honekin zerikusiaduten arloak• INGURUNE NATURAL ETASOZIALAREN EZAGUERA.• PLASTIKA.HELBURUA● Urtaroen aldaketek paisaiaridakarzkioten ezaugarrieiantzematea.Ariketaren prozeduraLEHENENGOZ, hurrengoasmakizunak esango dizkiegu.Nor naiz ni?:1. Nire haize gogorraz zuhaitzetatikhostoak botatzen ditut.2. Nik hotza ekartzen dut, etaaskotan baita elurra ere.3. Nire egun beroetan hondartzarajoan eta itsasoan bainatzen zara.4. Nik lorategiak lorez eta zuhaitzakhostoz betetzen ditut.Asmakizuna igarri ondoren,fotokopiagailuan handitutaeman ahal zaizkie fitxahonetako irudiak, goikoelementuak ebakieta behekomarrazkianitsasteko.Horren ostean,dena margotueta bururatzenzaizkien besteelementu batzukerants ditzakete.

ekin eta ekinLEHEN HEZKUNTZA 2. zikloa AZTERTZENPaisaia batetik besteraGai honekin zerikusiaduten arloak• INGURUNE NATURAL ETA SOZIALAREN EZAGUERA.• HIZKUNTZA.HELBURUAK● Paisaia osatzen dutenelementuak ezagutzea.● Elementu horien artekoeraginaz jabetzea.17PAISAIA. Bitakora kaieraEKINTZA HONETAN, paisaia osatzen duten elementuak ezagutzeko aukera izango duzue. Paisaia batetik bestera elementuhorien arteko harremana nola aldatzen den ere jabetu ahal izango zarete.Prozedura:Aukera itzazue erabat ezberdinak diren bi paisaia (adibidez, hiriko kale bat eta parkea; mendia eta herria; itsasaldeaeta barrualdea…). Aipatu dituzuen lekuetan izanostean, bete ondorengo taula (kontuan hartuz ez delaerraza zenbait sentsazio era zehatz batez deskribatzea,hobe izango duzue modu abstraktu batez egitea).Ikusten Usaintzen Entzuten Sentitzen Iradokitzenduzuna duzuna duzuna duzuna dizunaERLIEBEAMendiak, ibaiak,haranak, lautadak,itsasoa...KLIMA Eguzkia, hodeiak,(EGURALDIA) haizea, euria,tenperatura,hezetasuna...FLORA/FAUNAAnimaliak, goroldioa,landareak, belarra,zuhaitzak, onddoak...GIZAKIARENEKINTZANekazaritza,abeltzaintza, arrantza,industria, eraikuntza,merkataritza, garraioak...Orain, hurrengo galderei erantzun eta atera itzazue ondorioak:■ Zein da paisaia bakoitzean elementu nabarmenena?■ Ikusmenaz gain, zer gehiago erabili duzu paisaiari behatzeko?■ Ezer falta al da paisaiaren batean? Eta soberan ba al dago ezer?Iturria:BASAURIKO INGURUGIRO MINTEGIA. Basauri goitik begira. Basauriko PAT - COP.

ekin eta ekinAZTERTZEN LEHEN HEZKUNTZA 3. zikloa18Paisaia eraldatzenPAISAIA. Bitakora kaieraari garaGai honekin zerikusiaduten arloak• INGURUNE NATURAL ETASOZIALAREN EZAGUERA.• HIZKUNTZA.• PLASTIKA.HELBURUAK● Gure eguneroko paisaia osatzendituzten aro ezberdinetakoelementuak identifikatzea.● Paisaia horrek sasoi diferenteetanzehar izan duen nortasunazjabetzea eta gure lehengo etagaurko eraginaz eztabaidatzea.LEHENENGO ETA BEHIN, orrialde batean ikastetxetikedo inguruko ikustoki batetik ikusten den paisaiarenerliebe-lerro nagusiak jasoko ditugu: ortzemuga,mendiak, haranak, ibaiak…1. Zirriborro horren kopiak egin, ikasle bakoitzak bereaeraman dezan.Zirriborro biluzi hori era desberdinetan jantzi edoeraldatu egin da denboran zehar; naturaren eraginezbatzuetan, baina gizakion eraginez gehienetan:basoak, hodeiak, animaliak, errekak, errepideak,harrobiak, herriak…Jar dezagun martxan gure irudimena eta osa dezagunorri bakoitzean marraz eta kolorez arlo bati edobesteari dagokion argazkia.2. Horretarako, aukeratutako ikustokira joango garaguztiok; lau taldetan jarririk, aroak banatuko ditugu.Aroak hurrengo hauek izan daitezke (edo aurretikgelan aukeratutako beste batzuk):a taldekoek: gizakia azaldu baino lehenagokoa.b taldekoek: nekazaritzaren hasiera, lehen etxolakedo herrixken jaiotzea.c taldekoek: industria, errepide, trenbideak etaasfaltoaren garaia.d taldekoek: etorkizunerako nahiko genukeena.3. Gelan bildu eta hausnarketari ekingo diogu:■ Zertan dira berdin edo ezberdinak gure argazkiaeta egun aurrean dugun paisaia?■ Zer irabazi edo galdu da batetik bestera?■ Zer proposatuko genuke? Nola bidera ditzakegugeure proposamenak?Zirriborroa, nahi dugun bezain zabal izan daiteke.

19A taldea. Gizakia azaldu baino lehenagoko landaretzari zein faunari buruzko dokumentazioa bila dezakezue.PAISAIA. Bitakora kaieraB taldea. Historiaurreko ikuspegi honetan, geure subkontzientearen zine eta telebista irudimenaz ohar gaitezke.C taldea. Asfalto eta komunikabideen garaia. Nahiz eta itxuraz aldatu gabeko paisaia bat aukeratu, gizakiaren aztarna beti egoten da atzean.D taldea. Etorkizunari buruzko ikusmoldeak eztabaida handiagoa piz dezake. Etorkizuneko paisaia oraingo erabakien menpe dago.

ekin eta ekinESKULANETAN DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZA 1. zikloa20PAISAIA. Bitakora kaieraEraiki dezagunmaketa batGai honekin zerikusiaduten arloakHELBURUAK● Bi dimentsiotan adierazitakogune bat hiru dimentsiotanberreraikitzea.● Sestra-kurbak interpretatzen• MATEMATIKA.jakitea.• NATUR ZIENTZIAK.• GIZARTE ZIENTZIAK.• TEKNOLOGIA.Pausoz pauso:MATERIALAK◆ Berreraiki nahi dugungunearen fotokopiahandiagotuak.◆ Kortxo edo kartoizkoxaflak.◆ Kola.◆ Koloreetako margoak.◆ Artaziak eta kutter bat.◆ Kartulinak.1. Berreraiki gura dugun gunearen fotokopiahanditua itsatsiko dugu kartulina batean.2. Oinarria margotu behar dugu; baina hori eginaurretik, zenbait ezaugarri erabaki behar dira: itsasoa,ibaia, mendiak... zein koloretan margotuko dituzue?Eta, zero eta ehun arteko tartea? Normalean, zenbateta gorago joan, orduan eta kolore ilunagoak erabiliohi dira.

21Oinarria ehun metroko kotaraino margotuko dugu soilik, gainontzekoak maketaren hurrengo solairuarenazpian geratuko dira eta.PAISAIA. Bitakora kaiera3. Beste fotokopia batean ehun metroko kotatik berrehunekora bitarteko tartea margotu eta gero, kartulinabaten gainean itsatsiko dugu; jarraian ehun metroko kotatik ebakiko dugu.Ondoren kutterbatez ehun metrokokotari dagokionkortxoa ebaki. Gauzabera egin beharkodugu berrehun,hirurehun... etaabarreko kotekin.Amaieran itzelezkomaketa lortukodugu. Oinarrizkoegitura hau kontuanhartuz, eskaiolazkoestaldura batenbidez, borobildu etabuka dezakegu.Horretarako,egurrezko oinarribatean (metalezkooihal bat iltzatzekoadinako lodieraduena) itsatsikodugu maketa.Oihala maketakogainazaleraegokitzeko, ebaki etaburdin hariz josi.Gero, eskaiolazbustiriko oihalaezarri.Lehortutakoan,margotu eta nahibeste detaile gehidiezazkiokegu.Iturria:50 propuestas para estudiar el bosque desde un punto de vista medioambiental/ 50 proposamen basoa ingurugiro ikuspegitiklantzeko. Sukarrietako Eskola Saiakuntzarako Zentroa. Bilbao, 1996.

ekin eta ekinAZTERTZEN DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZA 2. zikloa22PAISAIA. Bitakora kaieraPaisaiaren kalitateaGai honekin zerikusiaduten arloak• NATUR ZIENTZIAK.• GIZARTE ZIENTZIAK.• HIZKUNTZA.HELBURUAK● Ingurua ezagutzea eta gizarteakberarekin eratutakoelkarrekintzak identifikatzea.● Ingurumen-arazoentzakoirtenbideak proposatzekogaitasuna garatzea.PAISAIA OSATZEN duten elementuak asko dira. Horiekguztiak ulertu ahal izateko, sailka antolatzea komenida: erliebea, landaredia, ura... Behaketaren bidez, paisaiarenkalitateari buruzko zeure iritzia garatu ahalizango duzu. Taula honetan, aukeratu aztertu nahiduzun paisaiaren alderdi bakoitzarekin bat datozenezaugarriak. Paisaiaren kalitatea kalifikatzeko, hautatutakolaukietan ageri diren puntu kopuruak batuegin behar dituzu. Era berean, giza jardueren eraginareninguruko ondorioak ateratzeko proposatzendizkizuegun irizpideak aztertzea eta baloratzea ereeskatzen dizuegu.Paisaiaren kalitateaPuntuakErliebeaOsagai mota asko(labarrak, haranak...)dituen erliebe menditsua3Osagai mota gutxi dituenerliebe menditsua2Uniformea eta osagainabarmenik (ordokia...)gabekoa1LandarediaBertoko basoak(haritzak, pagoak...)4Gizakiak landatutakolandaredi-esparruak(pinuak...)3Landare kolonizatzaileennagusitasuna (laharrak, otezuriak...); oihaneztatu gabea1UraGarrantzi handikoosagaia3Ez da osagainagusietakoa2Ez da ageri0KoloreaKolore-konbinaziougari eta biziak2Nolabaiteko kolore aniztasunaeta kontrastea1Aniztasun urria,kolore motelak0BakantasunaOso paisaia berezia,bakana4Paisaia berezia, bainaEuskal Herriko bestebatzuen antzekoa3Arrunta, EuskalHerrian ohikoa1Kutsadura-mailaTxikia4Ertaina0Handia-4Komunikazio-bideakEz dira inon ageri4Ingurumen-inpaktu urrikobideak ageri dira (bidetxikiak, bidezidorrak...)2Komunikazio-bide ugarieta mota askotakoak-4BiztanleguneakEz dago horrelakorik,edo paisaianintegraturiko elementuak(etxeak...) ageri dira4Argi bereizten diren etaurbanizazio zehatzaduten herriak2Masifikazio-maila handia,herrien arteko mugazehatzik gabe-4Kalitatea: HANDIA = 28 - 15; ERTAINA = 15 - 3; TXIKIA < 3Egin aztertu duzun paisaiari dagozkion puntuen batura. Horren arabera, zein da aztertutako paisaiaren kalitatea?■ Zer deritzezu taulan proposatutako irizpideei? Irizpide horietan, zelako pisua dute giza jardueren ondorioek?■ Zer egin daiteke ondorio horiek leuntzeko edo beste era batera bideratzeko?Iturria: "Peñas Negras" Interpretazio Zentroaren lan-koadernoak.

ekin eta ekinBATXILERGOA ETA LANBIDE HEZIKETASAKONTZENPaisaia eraldatzeaBelardiek osatutako mosaikoen gainetik, paisaia berria barreiatzen da.Baserrietako nekazaritza-jarduera krisian dago; familiabakarrarentzako eraikin gehienetan, baserriaren eredu arkitektonikoada nagusi, baina belarraren ordez, soropila nabarmenduz doa.HELBURUAK● Lurralde-politikaren eta paisaiarenarteko lotura aztertzea.● Paisaia atlantikoaren etorkizunariburuzko gogoeta egitea.23PAISAIA. Bitakora kaieraEUSKAL HERRIKO isurialde atlantikoko landa-lurraldeabaserriaren inguruan egituratu da tradizioz. Produkzio–unitatehori etxeak eta lurrek osatzen dute (lurrenazalera oso gutxitan heltzen da 10 ha-ra).Baserria: paisaiaren kudeatzailea, lehen eta orainBaserriak eta horren ustiakuntza-erak itxuratutakolanda-paisaia honelakoxea izan zen: mendien maldetansakabanatutako baso-alorrak eta belardiak. Gizakiarenkolonizazio-prozesua garatu ahala, larrediek ordeztudituzte basoak. Lurraldea Antolatzeko Artezpideek—LAA deritzenek— honako hau xedatzen dute: Euskalbaserriak Autonomia Erkidegoko landa-paisaiaren atal dira,eta horiek jardunean mantentzeko ahalegina egin behar da.(Eusko Jaurlaritza, 1997, 123. or.). Gaur egun, LAAenarabera, baserria paisaiaren kudeatzailea da; baina, praktikan,baserrien bi herenetan, nekazaritza ez da inola erejarduera nagusia. Baserriak etxebizitza baino ez dira,baina nekazaritza ia guztiz galdu da. Paisaia atlantikokobelardi esanguratsuak basoa belarkarek ordeztu izanarenondorioa dira. Belardiok mantentzeak lan neketsuaeskatzen du.Gaur egungo alternatibakGaur egun, kalitateko janarien ekoizpenarekin eta baserrietakojarduera berriekin lotutako alternatiba berriakbilatzen ari dira: berme-markak, labelak eta jatorrizkodeiturak. Landa-turismoa irtenbide bat izan daiteke, jardueraekonomiko berriak bilatzeari dagokionez. Baserribatzuk aldaketa horietara moldatuz joan dira; bainahoriek ez dira baserri guztien %2-ra izatera heltzen.Tradizioz, baserria bere inguruaren kudeatzailea izan da,eta lurraldearen antolamenduak bera zaindu eta babestekoahalegina egin du beti; hala ere, antza denez, zailsamarra da erronka hori eta lurralde-politikaren helburuorokorra bateratzea.bikoitz honekin: lurzoruen gaitasun agrologikoa etanekazaritzako eta abeltzaintzako jarduerak mantentzea.Lehentasun horrekin bat, etxebizitza-erabilera bakartuanekazaritzako jarduerarekin loturik baino ez da onartuko;hazkunde urbanistikoa, gainerakoan, lehendik daudenbiztanleguneen barruan baino ez da baimenduko.Paisaiaren erabileran jazo ohi diren kontraesanakGure herri honetan, lurra horren baliabide urria izanik,lurralde-politika bi alderdiren artean ezbaian dabilkigu:batetik, baserria nekazaritzako ustiapen-unitate gisamantentzeko printzipioa dugu, eta bestetik, desurbanizazioaderitzon premiazko gizarte-beharrizanari irtenbideaeman beharra.ARIKETA:zuen inguruneko nekazaritza-jarduerakAriketa honetan, zueninguruan garatzen dirennekazaritza-jarduerei buruzkoinformazioa bilatzeaproposatzen dizuegu.Eskualdea nahiz udalerriahar dezakezue unitatetzat:■ Eskualdean, zenbat lagunek dihardute nekazaritzan?■ Ekonomiaren zenbateko portzentajea dagokio nekazaritzari?■ Nolakoa da inguruneko paisaia?■ Nolako etorkizuna dute zuen inguruneko baserriek?Informazio horrekin, honako gai hauen gaineko eztabaidaantola dezakezue ikasgelan:■ Baserriaren iraganaldia, orainaldia eta etorkizuna.■ Nekazaritzaren eragina paisaiaren iraupenean.■ Administrazioak landa-paisaia eta belardiak babesteko hartubeharko lituzkeen neurriak.Lurraldea antolatzeko politikaren oinarriakAntolamenduaren baitan, belardiak hartzen dituen kategoriakberaien babesa bilatzen du, honako helburuInformazio gehiago:EUSKO JAURLARITZA: Euskal Autonomia Erkidegoko LurraldearenAntolamendurako Artezpideak. Lurralde Antolamendu, Etxebizitzaeta Ingurumen Saila. Vitoria-Gasteiz, 1997.

izkor ibili gero!Begirada ezberdinak24PAISAIA. Bitakora kaieraIHITZVILLE HIRIKO eguneroko zurrunbiloan, Juantxoeta Inaxi ez ziren sekula elkartuko, hainbat gertaera bitxireneraginez izan ez balitz. Juantxo MatematikaHutsean lizentziatuta zegoen; Inaxiri gutxi falta izanzitzaion Medikuntza ikasketak amaitzeko.Juantxok, bertan behera utzi zuen bigarren hezkuntzakoirakasle lana, bost urtez etengabeko nerbio-erasoakjasan ostean; Inaxi odontologo ospetsu batentelefonista ibili zen. Juantxo bakarrik bizi zen, ezzituen bere etxe orratzeko auzokoak jasaten, eta izugarrigustatzen zitzaizkion bildots-txuletak; Inaxik ia ezzeukan hutsarterik agendan, eta okela ez zuen bateregogoko.Zer dela eta elkartu ziren bi pertsona horiekIhitzville hirian?Lana utzi ondoren, bizitzak leku berera eramanzituen: artera. Bai, margolari ospetsu bihurtu zirenbiak. Baina... Ihitzvillen ehunka artista daude... nolagertatu zen, bada? 2000ko urriaren 11ko gauean, biartistek ez zuten begirik bildu, Ihitzville hiriaren fundazioarenmendeurrenerako erakusketa prestatzekoardurak aztoraturik: ez zekiten zer arraio margotu.2000ko urriaren 12an, goizean, Miyuneko geltokianhartu zuten biek metroa; biak Pintxuten jaitsi etametroaren ahotik hurbil gelditu ziren, ehunka ihitzvilletarirteten ari zirelarik.Juantxok eta Inaxik nork bere koadernoa, arkatzaeta betaurrekoak (miopeak ziren eta) atera zituzten:metro-ahoa eta, ihesi bezala, jende guztia etxera korrikazihoan une hori hasi ziren biak marrazten, lasterka.Horrelaxe ezagutu zuten elkar. Eta horrexegatik bisitatuzuten geroago elkarren erakusketa. Juantxoren koadroetan,triangeluak, zirkuluak, hexagonoak eta motaguztietako geometria koloretsuak besterik ez zirenageri; Inaxik margotutako ahotik irteten ziren pertsonak,aitzitik, guztiz errealak ziren, baina, nora zoaz hainazkar? galdetzeko gogoa pizterainokoak. Sinesgaitzada; Juantxok eta Inaxik 3na dioptria zituzten, bai,baina bien begiradek ez zeukaten inolako zerikusirikelkarrekiko, bien bizitzek ere inoiz zerikusirik izan ezzuten bezalaxe.Orain, zuen txanda heldu da: Andoni, Nerea,Joana, Mikel eta abar izango zarete, nor bere begiradarekin(betaurrekoak erabili nahiz ez erabili). Aukeratuguztiok hiriko leku bera (parkea, kalea, etorbidea...),binaka, hirunaka edo zuek nahi duzuen bezala, etamarraztu arkatzez edo margotu koloretan. Lortzenduzuen paisaia sekula ez da besteena bezalakoa izango.Iradokizuna:Ikasgelan, marrazki guztien erakusketa antola dezakezue;lehiaketa ere egin dezakezue: ea nork batzendituen motibo bera erakusten duten marrazki gehien.bitakorakaiera

egiratokiaUno contra todoso todos para uno:La educación ambiental se hace políticaSantiago CamposDe la revista CICLOS.25PAISAIAGUAPO O FEO. Blanco o negro. Mucho o poco. Este mundonos desborda y lo intentamos organizar y clasificar. Y lospares de extremos aparentemente nos dan buen resultado...al menos por lo que hacemos uso de ellos.Yo o nosotros. Mi libertad o nuestro bienestar. Tambiénen lo político se ha optado por el juego de las parejas.En lo social, el paradigma del buen gobierno, la democracia,se basa en la igualdad de las personas. Pero en elotro extremo, el paradigma del sistema económico es ladesigualdad. En la democracia, el poder está en la ciudadanía,que de forma colectiva decide auto-organizarse. Enel capitalismo, el poder lo tiene el ganador, el que máscapital acumula. La lucha es entre el rico y los pobres,entre el individuo y el grupo, entre mi libertad y nuestrobienestar. Y la lucha entre estas dos orillas es el diálogoentre las formas de entender el mundo, los extremos deun debate que tiene que ver con la globalización, con laequidad, con la ética... ¿y con la educación ambiental?En qué andaba la E.A.Mientras el mundo se plantea a sí mismo, nosotros noshemos dedicado a lo nuestro, que no es poco: dar ideas,proponer remedios, mostrar pistas… para que la ciudadaníaadquiera sensibilidades y hábitos hacia su/nuestroentorno. Cuántos talleres, charlas, materiales, campañas…dirigidas a mostrar lo importante que es reciclarpapel, cerrar el grifo o preferir el autobús.Ante crisis globales, crisis que —no nos hemos cansadode repetir— son el resultado de formas equivocadas deestablecer las reglas del juego de la sociedad, las fórmulasque hemos puesto en marcha han estado dirigidas al individuo,convencidos de que en él está la virtud del cambio.Nos ha preocupado la suma de miles de esfuerzos paradar lugar a cambios ambientales. Aunque no lo reconocemos,hemos querido crear culpables ambientales ante culpasde las que no tienen apenas responsabilidad. El pasoa la acción, que reivindicamos como imprescindible, se haquedado demasiadas veces en un recetario de sugerenciasde consumo...Y eso está bien, o al menos no está mal. Pero quizá nosólo no sea suficiente, sino que sea, incluso, desacertado.Pocas veces, al tratar el tema de los residuos, cuestionamospúblicamente su tratamiento; escasísimas son las campañassobre el agua que discuten la gestión de la oferta. Y sonesos modelos de gestión los máximos responsables delproblema de los residuos o del despilfarro de agua.Nos hemos posicionadoY es que en la educación ambiental también aplicamos,quizá de forma inconsciente, un modelo político a nuestraactividad. Hay educación ambiental neoliberal, ya lo dijoPablo Neira hace unos años, pero no sólo porque es apadrinadapor entidades de dudosa conciencia ambiental,sino porque promueve la resolución individual de los problemas:cierra el grifo, recicla tus basuras, no consumasproductos sobreenvasados… y alégrate de que vas amejorar el mundo. Cierra los ojos al resto. Y que no te interesede dónde viene el agua de tu grifo. Estamos haciendoeducación ambiental neoliberal.Pero ya es hora de encarar el reto social de la sostenibilidad:o nos enfrentamos a la tarea colectiva de cuestionarlo insostenible y a la solución compartida de los problemas,o nos quedamos haciendo talleres de papelreciclado. Si fuéramos paranoicos podríamos pensar quela educación ambiental no es sino un bonito decoradopara la institución, un entretenimiento para que la ciudadaníatenga la conciencia tranquila, y un motivo paratener a activistas atareados.Cada actividad humana tiene implicaciones políticas. Yla educación ambiental también. Haciendo educaciónambiental estamos cuestionando el modelo social, estamosreivindicando otra forma de afrontar los problemas, yun ansia de hacerlo entre todos. O al menos deberíamoshacerlo. Democracia la define Josep Ramoneda por sunegativo: es aborrecer la autocracia. Teresa Franquesa(¿sólo se piensa en Catalunya?) hace lo propio con el términosostenible, que sólo acierta a definir por su contrario,lo insostenible. ¿Es una coincidencia?El colofónOjala que no tenga los efectos previsibles. Que nuestraapuesta por el individuo no se nos vuelva en contra; queno signifique afianzar el individualismo en unos problemasque precisamente precisan a gritos el colectivismo. Queéste que hemos dado sea un paso necesario para la asunciónde la responsabilidad colectiva, del activismo político–ambiental,pero ¿hemos dejado lo difícil por lo seguro,lo útil por lo cómodo? Hace unos meses leí que el altruismo,el trabajo para el otro, da lugar en nuestro organismoa una explosión de endorfinas, las hormonas del placer. Osea que ayudar, además de dar buen rollo, es bueno parael cuerpo. ¿Vamos a privar de ello a nuestros sufridos destinatarios?.

klasetik at26PAISAIANeguan, mendiak ikuspegirik idilikoenetakoak erakusten ditu, baina kontuz ibili behar da, eta ingurua ezagutzen duen norbaitekin joan.Ibili eta ibiliEAEko Mendizaleen Federaziokokide diren elkarte edo taldeakEZAGUTZEN DITUZUE mendihurbilenak eta inguruandauzkazuen bidezidorrak?Agian, mendira joatea kirolarienkontua dela usteduzue, edo autorik gabe,ezinezkoa dela hiritik irtetea,edo zuen familiako edolagun-taldeko inori ez zaiolahorrelakorik bururatzen...Hala ere, hori ez da arazoa;Euskal Herriko mendizale-taldefederatuen zerrendaluze-luzea da.Taldearekin harremanetanjarri eta animatu besterik ezduzue. Talde bakoitzak urteosorako irtenaldien egutegiadu; batzuk, hurbilekogailur eta mendietara ezezik, aldameneko probintzietaraere joaten dira (Burgos,Kantabria, Asturias...),bai eta urrutiago ere, ausartenak.Anima zaitezte,inguruan daukazuen paisaiajorratzeko unea heldu da.Ondoren, elkarte batzuenzerrenda eskaintzen dizuegu;horien bidez, zuenLurraldeko beste batzuekinere jarri ahalko zarete harremanetan.ARABANUztargi MendizaleTaldea: aukera sortaederraMendi-irteerak egiteko proposamenaLa Presentaciónde María ikastetxeko gurasoenaizan zen, 1987an.Urte asko iraganda, gauregun mendizale orori irekitakotaldea da. Antolatzendituzten irtenaldien zerrendanmota guztietakoakaurki daitezke: hurbil zeinurrun dauden mendietarakoak(Txindoki, AyudaSARETIKBUELTAKAKostako paisaiamugimenduanhttp://deba.net/webcam.aspLau hizkuntzatan(gaztelaniaz,frantsesez, euskarazmendiko haitzartea, Picosde Europa...) bai eta hirumila metroko batzuk ere(Monte Perdido, esaterako).Duela urte batzuk,Donejakue bidea egitenhasi ziren, etapaz etapa.Haien web gunean, aurtengoegutegiari buruzkoinformazioa aurki dezakezue:nondik irtengo diren,zelako zailtasuna duen proposatutakotxangoak, etaabar. Gainera, argazki ederrakdauzka ikusgai.Paraguay, 13-7ºC.Vitoria-Gasteiz 01012.✆ 945 270 543.(19:00etatik 21:00era)eta ingelesez) dagoenweb gune honetatikmugimenduan ikusiahalko dituzu Debakowww.viajemania.com/montana/clubs/alava.htlmBIZKAIANDeustuko Menditarrak:tomatezale ibiltariakEgoitza Deustun daukanmendi-talde honek tradizioluzea du. Bizkaiko mendietarakoirtenaldiak(Ganekogorta, Gorbeia...)egiteaz gain, aldamenekolurraldeetara ere joaten dira(Izkiko mendiak, Testamendizerra, Urederra...).Horrez gain, soka, orientazioeta bestelako ikastaroakeskaintzen dituzte.Taldearen web gunean,mendiko paisaiak erakutsieta mendiarekin zerikusiaduten beste gune batzuetarakoloturak eskaintzendituzte, besteak beste.Iruñea, 3-atzealdea. Bilbo.hondartzak —itsasertzeanhausten direnolatuak, kostan dabilenibiltariren bat...—. Eraberean, pasealekua,harri-lubeta eta bestepanoramika batzuk ereikusteko aukera izangoduzu, mugimenduanguztiak.Deba naturalizenburuko atalean,inguru horretan egindaitezkeen ibilbideeieta eskaintza kulturaleiburuzko informazioaematen da.Gustu guztietarakoeskaladakwww.desnivel.comDesnivel izena sekulaentzun ez baduzu etamendiarekin lotutako

✆ 94 479 681.(astearte eta ostegunetan,20:00etatik 21:30era).www.menditarrak.es.vjALDIZKARIAKPyrenaicaPunttuberdeaGIPUZKOANJaizkibel MendizaleTaldea: mendi-ibilaldiakbaino gehiagoTalde honek gure erkidegokoeta beste batzuetako(Nafarroa, Iparralde...) aterpeguztien zerrenda aurkeztendu bere web gunean,bai eta euskal mendieta gailurren katalogooso–osoa ere. Elkarte honetakomendizaleek hurbilekomendietara (Zumarraundi...)zein urrunagoko bestebatzuetara (KantabriakoPico de la Miel, BurgosekoSierra de la Demanda, etaabar) egiten dituzte irteerak.Horrez gain, aisialdikobeste jarduera batzuetanere parte hartzera gonbidatzenzaituzte.Oaso, 1-1.C. Pasai Antxo.✆ 943 514 700.(astearte eta ostiraletan,20:00etatik 21:30era).www.usuarios.lycos.es/jaizkibelMendizaletasuna kirola baino gehiago da;izadiaz eta adiskidetasunaz gozatzea da.Pyrenaica Euskal Mendizale Federakundearenaldizkari ofiziala da. Sortu zenetik 75 urte bete berridituela, ezinbesteko erreferentzia da mendiari buruzkoargitalpen espezializatuen arloan, euskal esparruan ezezik, Espainiako estatu osoan ere bai. Aldizkaria EAEkoeta Nafarroako federatu guztiei (22.000 baino gehiago)eta Espainiako zenbait mendi-talderi banatzen zaie, etahiru hilerik behin argitaratzen da. Aldizkariaren edukiakmendizaleek bidaltzen dituzten esperientzia, ezagutzaeta ekarpenetan oinarrituz taxutzen dira. Argitalpen-lanbikainari esker, erabateko kalitate-maila profesionalekoproduktua helarazten zaie irakurleei.IrakurgaiakGipuzkoabizikletan10 ibilbideGipuzkoa, Araba,Nafarroa etaLapurdin zeharGipuzkoako Foru Aldundia.Kalapie Elkartea.Kalapie elkarteak, GipuzkoakoForu Aldundiarekinbatera, Gipuzkoako lurraldeapedalei eraginezzeharkatzeko gida argitaratuberri du, euskarazkoeta gaztelaniazko bertsioetan.Gidak 10 ibilbideaurkezten ditu,bakoitzaren zailtasuna,egin beharrekodistantzia, zirkulazioa,zirkuitu motaeta abar azaltzendituen fitxa banarekin.Hori guztiazehatz-mehatzageri da planoetan, etabidean ikusten diren lekueta herriak, ezaugarri kulturaleta naturalak etaabar ere aipatzen ditu.Gidan azaltzen diren ibilbideetakobatzuk Gipuzkoakomuga geografikoetatikkanpo daude, bainahori ez da gehienenkasua.Aipatutako 10 ibilbideezgain, etorkizunari begiratxirrindulari-bideak eraikitzekodauden egitasmoak,bizikleta erosterakoan aintzathartu beharreko aholkuak,lapurrak saihestekogomendioaketa abar aurkitukodituzuebertan. Etaamaieran, bizikletarekinzerikusiaduen guztiariburuzko bibliografiadago.JOSEBA ARTZA Etxebarrian(Lea–Artibai) jaio zen1978an; bertsotarako zaletasunaherriko eskolansortu zitzaion eta orduanhasi zuen bere ibilbideabertsolaritzan. Eskolartekotxapelketetan sari bat edobeste jasotakoa da eta,gaur egun, BizkaikoTxapelketan parte hartzendu. Horrez gainera, bertsosaioetan parte hartzen dudeitzen diotenean.Conservas Ortiz enpresanegiten du lan, Ondarrun.Hondartza, baso, ibaimendi ta ingurubegiratzeak guganBakea sortu duzentzumenak sarritangozatu dituguhala ere, paisaiaez dago segurumiresten dugun hainazaintzen ez badugu.Pertsonak sena daukaaldaketarakobeti ez da izatendenon onerakodaukaguna zaintzeaez legoke txartobizi garen leku haualtxor bat delakozaindu dezagun ondodatozenentzako.Neurria: Hamarreko TxikiaDoinua: Lagundurikan denoi.27PAISAIAguztia —txangoak,eskalada, argitalpenak,gidak eta abar—interesatzen bazaizu,gogoko izango duzuargitalpen hau. Mendiariburuzko aldizkariespezializatua da(ziurrenik espezialitatehonetako onena).Bere web gunean,eskalada-gidei,txangoei etabeste hainbat alderdiriburuzko informazioaematen du.Halaber, gaiarekinlotutako albisteak,literaturako Desnivelsariaren oinarriak,argazki-katalogoa, etabideoen izenburuakaurkituko dituzue,besteak beste.Izaditik hartutakoopari politawww.poliki.netZiurrenik, honezkero,agortuta dauzkazuposta elektronikozZorionak esatekobidaltzen diren irudihoriek, eta, askotan,agur hutsa baino bestezerbait igorri nahikozenuke. Horrela bada,hementxe daukazubehar duzuna.Udazkena datorrela,Artikutzako basokourre eta su kolorekoharitzen irudiakaurkituko dituzu;udaberria hurbildagoela, Oria mendikoZilarrezko Itsasargikoloreak... Katalogoluze-luzea daukazu,gustukoena aukeradezazun: Urumeaibaiko uren irudia,Zumaiako ilunabarrak,Txindoki mendia, etaabar.

eta gurasoek zer?28PAISAIAVista panorámica de Laguardia. Al fondo, la Sierra de Cantabria, en la divisoria de las cuencas cantábrica y mediterránea.De paseo por LaguardiaUn casco urbano medieval, histórico y acogedor,junto a un entorno agrícola de gran riqueza, quenos brinda la posibilidad de disfrutar de una ricavariedad de paisajes.AL ABRIGO de la sierra deCantabria, Laguardia se sitúasobre una roca que dominala comarca. Desde Peñacerrada,el paisaje agreste,poblado por encinas,cambia radicalmente al bajarel puerto de Herrera.Desde el Balcón de la Riojapodremos contemplar la llanuraque, ya en tiempos deRoma, fue solaz de sus visitantespor sus baños y elmicroclima del que disfruta,y que, junto a un suelo excepcionalpara el cultivo dela vid, ha dado lugar a unode los mejores pagos deviñas del mundo vitícola.Laguardia es Villa, proclamadaen 1164 por Sanchoel Sabio de Navarra, que leconcedió el fuero de Población.Su espléndida murallaestá tan bien conservadaque las puertas aún ostentanlos batientes. Dominala ciudad la Torre Abacial,de los siglos XII-XIII. Tambiéndestaca la Iglesia deSanta María de los Reyes, deestilo gótico tardío, aunquecon otras aportaciones, y deun claro carácter defensivo.La muralla que rodea la villa le confiereuna gran personalidad.Su espectacular portada, decinco arquivoltas esculpidas,policromada en el siglo XVII,Sorginetxe es uno de los vestigios prehistóricos más destacados.constituye la imagen emblemáticade la villa. Al otroextremo del pueblo seencuentra la Iglesia de SanJuan, de portada y navegóticas, con una ampliacióndel siglo XVIII. Son tambiéndignos de mención el antiguoAyuntamiento renacentista,en cuya fachada destacael escudo de la villa, unreloj con carillón y unosautómatas articulados que,puntualmente a las 12 delmediodía y 8 de la tarde,danzan al ritmo del pasacallesy las fiestas. En la mismaplaza se encuentra la casanatal del fabulista Samaniego,una más de las numerosascasas solariegas,entre las que está la de laPrimicia, de finales del sigloXIV y principios del XV, y deestilo gótico, que aún conservala tablazón original dela puerta. Como rasgocurioso, todas las casas tienensu bodega, por lo queel subsuelo está completamenteperforado, siendopeatonal prácticamente todoel casco urbano.No lejos del núcleo urbanose encuentran el Pobladode la Hoya, de la Edad delBronce, y Sorginetxe, el monumentomegalítico másdestacado entre otros. LasLagunas de Laguardia constituyenotro de los atractivosde la zona. Se trata de unbiotopo protegido de granvalor ecológico. Englobacuatro pequeños humedales:tres de ellos, Carralogroño,Carravalseca yMusco, son lagunas temporalesendorreicas, de origeny funcionamiento natural;mientras que el cuarto, elPrao de la Paul, es un pequeñoembalse creado sobreuna antigua zona encharcada.Las lagunas de Carralogroñoy Carravalseca sonlos últimos ejemplos de unaserie de humedales que fuerondesapareciendo al serdesecados para su puesta encultivo. Este sería el caso dela laguna de Musco, drenada,desecada y cultivadahasta su declaración comoBiotopo.

aliabideak eskuraPaisaia baliabidea den aldetikIHITZAREN 4. ZENBAKIAN esan genuenez, gune babestuaketa horien ingurumen- zein kultura-aberastasuna ezagutzekobaliabide didaktikorik onena gune babestuak eurak dira;beraz, guneok ezagutzera joatea dugu onena. Paisaiariburuz antzeko zerbait esan dezakegu. Paisaia hurbilari zuzeneanbehatzea da inguru hurbileneko historia, hots, gureherri eta auzoen historia batere ezagutzen ez dugula konturatzekomodurik onena. Paisaiak —landa-paisaia, hiri-paisaianahiz paisaia natural izan— historiaren gorabehera guztiakgordetzen ditu, bere fisonomiaren xehetasunik txikieneanere. Ondare hori aurkitzea ez da zeregin erraza, historia txikiaaise ahaztu ohi da eta; baina, zorionez, hortxe dauzkaguadineko pertsonak, oroimenaz baliatuz euren bizipenenberri eman diezaguketenak.Agian, orduan, herriaren ondotik igarotzen den autopistaribegiratzean, duela ez asko, egunez egun eta urtez urtegoizero, astoak tiratutako bere gurdiarekin eta zintzarriarieraginez, handik pasatzen zen esne-banatzailea ikustekoaukera izango dugu, irudimenaren begiez bada ere.29PAISAIAUrdaibaitik Euskal HerriraUrdaibai Proiektu DidaktikoaUrdaibaiko ingurumenarenanalisia paisaian oinarrituzCAÑO, A.; HERNÁNDEZ, R.;ALZIBAR, K.Eusko Jaurlaritzaren ArgitalpenZerbitzu Nagusia.Vitoria-Gasteiz, 2003.Gernikako Institutuan lauunitate didaktiko landudituzte. Alfonso Caño,Ricardo Hernandez etaKontxi Alzibar irakasleekgarapen jasangarria izandute erreferentzia eta helburunagusia. Unitateakgaratzeko ardatzaUrdaibaiko paisaia esanguratsuenenazterketa izandute. Eskualdea bere osotasuneaneta konplexutasuneanaztertzeko aukera izandute. Unitateak autonomoakdira bata bestearekiko.Unitateetan agertzen direnmaterialak Batxilergorazuzenduta daude, eta berezikierabilgarriak diraBiologia-Geologia etaGeografia-Historia sailetakojakintzagaietan. Proiektudidaktiko honen erreferentziageografikoa Urdaibaiizan bada ere, egileek ezdute nahitaez eskualdehorretara mugatu nahiizan. Izan ere, landu dituztengaiak eta erabilitakometodologia Euskal Herrikoeskualde ezberdinetan aplikadaitezke, zailtasunikgabe, egileen iritzian.Baliabideak Internetenwww.educared.net/aprende/miraryver/f-myvframe.htmEducared hezkuntza-atariezagunaren barruan, hezkuntzakobaliabideen atalean,artelanak ikusi etanola egin diren jakindezakegu. Paisaia ohikoakez diren beste arlo batzuetatik—Plastika edo Artearlotik, esaterako—lantzeko aukera egokiaizan daiteke. Paisaiak erakustendituzten margolanospetsuak ikusteko loturakedo estekak aurkeztenditu, Van Goghen lanetakopaisaia aztertzeko, adibidez.www.indicedepaginas.com/index.htmlLehen Hezkuntzako 4.mailako talde batek, Santillanaargitaletxearen InguruNaturalaren Ezaguerariburuzko testu–liburuanoinarrituz eta argitaletxeberorren softwarea erabiliz,paisaiaren inguruanegindako web gunea.Bereziki interesgarriak diraurtaroekin loturiko irudiaketa soinuak batzen dituenekoegutegia eta klimarieta meteorologiari buruzkoesaerak.www.paisajesespañoles.es/index2.htmlBigarren Hezkuntzako HiriGeografia gaia lantzekooso material egokia, hainbatherrialde eta kontinentetakohirien irudiaketa horiei buruzko datuakaurkeztu ez ezik, beraienezaugarriak eta haztekomodua ere azaltzen ditueta. Hiri-paisaiaz mintzatzean,Europako,Amerikako eta Asiakohainbat hiri aurkeztenditu adibidetzat.Derrigorrezko BigarrenHezkuntzako 3. mailanerabiltzeko gomendatua.www.bizkaia.netwww.gipuzkoa.netwww.alava.netEAEko Foru Aldundien webguneetan, udalerrien airetikoargazkiak, kale-izendegiak,errepide-mapak etaobren mapak ikus daitezke.Oso lagungarriak diraInguru Natural etaSozialaren Ezaguera etaGeografia arloetarako.www.mma.es/parques/lared/index.htmIngurumen Ministeriokoweb gune hau oso interesgarriada bai ikasleentzat,bai irakasleentzat,bertan Espainiako estatukogune babestuei etaparkeei buruzko informazioaagertzen da eta.Edertasun handiko argazkiakaurki daitezke bertan,eta Pirinioen Aragoikoaldean dagoen OrdesakoParkearen kasuan, ibilbidebirtuala ere ikus daiteke.

aliabideak eskuraMaterial didaktikoak30PAISAIADesertifikazioari buruzko kit pedagogikoaUNESCO, 2001.Lehen Hezkuntzako hirugarrenzikloan eta BigarrenHezkuntzako lehen zikloanerabiltzeko egokia. Komikiak,horma-irudiak, irakasleentzakogida eta ikasleentzakoadakartza, egoerapraktiko ugarirekin. Paisaiarenosagaiak hautematekojarraibideak eskaintzenditu. Gainera, bioaniztasunalantzen du, eta paisaiaeta habitat mota bakoitzekoizakien moldaerak azaltzenditu. Beraz, materialezin hobea eskolarako.Primavera, Verano, Otoño,InviernoActividades creativas parala educación infantilParramón. Bartzelona, 1997.Haur Hezkuntzan eta LehenHezkuntzako lehen zikloanerabiltzeko lau liburu. Osobaliagarriak dira paisaiekurtaro bakoitzean erakustendituzten ezaugarriakaurkitzeko, Plastika arloantxantiloi sinpleen bidezlantzeko proposamenakbatzen ditu eta.IRAKURGAIAKViviendo el paisaje.Guía didácticapara interpretary actuaren el paisajeBENAYAS, Javier etabeste batzuk.NatWest fundazioa,1994.Paisaiaren behaketalandu nahi dutenirakasleentzakoaukera ederra.Hainbat paisaiamotaren adibideak aurkeztenditu. Gizakiok paisaiarekikodugun jarrera aztertzeaz gain,paisaia-aniztasunari eta paisaiekjasandako inpaktuen ebaluazioeizein susperketari buruz eremintzo da.Oso material egokiada bai LehenHezkuntzako goizikloetakoirakasleentzat,baiDerrigorrezkoBigarrenHezkuntzakoentzat.

NafarroakobasoakARROYO, Tomás eta bestebatzuk. NafarroakoGobernua, 1999.Unitate Didaktiko hauoso interesgarria daLehen Hezkuntzako2. eta 3. zikloetarako,ikasketa-proiektukohainbat arlo aipatzenditu eta. Eraberean, zenbaitirteera proposatzenditu, ikuspegi fisikoan, biologikoan etaantropologikoan oinarrituz eta paisaia baliabide didaktikotzaterabiliz.ALDIZKARIAKPirinioetako munduaEl mundo de los PirineosIrakaskuntzako edozein ziklotan erabiltzekogomendagarria. Artikuluakingurumenaren ikuspuntutik planteatzendira. Ibilbideak proposatzenditu, eta baliabidetzat aurkezten dupaisaia. Pirinioetako informazioguztia izateko (herriak, gailurrak,landaretza, liburuak...) argitalpenezinbestekoa duzue hau.Iadanik argitaraturiko zenbakiakezagutzeko, hona hemenweb-gunea:elmundodelospirineos.comEKIPAMENDUAKLurraska Ingurugiro ZentroaLurraska Ingurugiro Zentroaren ikuspegi panoramikoa.Erein duzu inoiz barazkirik?Badakizu behiak jezten? Etaogiaren orea egiten? Etaegunkari zaharrekin paperaegiten? Ezagutzen duzuerleen mundua? Ezetz?Bada Lurraskan gauzahoriek guztiak eta besteasko ikasi eta praktikan jarriahalko dituzu. Lurraskan,ikasle gazteenek ez ezik,helduen taldeek ere gozatzendute lehen ia guztientzategunerokoak ziren etaorain, hiriko bizimoduan,ahaztuta dauzkagun zereginhoriek egiten. Praktikazikasi egiten da; ezagutuzbalioetsi egiten da; balioetsizerrespetatu egiten da,eta errespetatuz ingurumenarekinharrreman ona izatearengarrantziaz ohartzengara.Lurraska Ajangizen dago,Gernikatik kilometro batera,Urdaibaiko BiosferarenErreserbaren erdi-erdian;horregatik, aniztasun handiaeskaintzen du, ingurumen-hezkuntza,kirol etaaisialdiko jarduerak garatzekoingurune eta paisaieidagokienez.Kanpantxu auzoa✆ 946 257 245lurraska@lurraska.com31PAISAIALa magia delos árbolesABELLA, Ignacio.Integral. Bartzelona, 1997.Ikasleek zein irakasleek erabiltzekomodukoa. Dibulgaziozko testuentaxuz tratatzen du zuhaitzekingurunean dutenzeregina, zuhaitzak landatzekoeta zaintzeko modua, eta paisaiarenitxuraketanduteneragina ere.Argitalpenhonek tratamendu botanikoaeta antropologikoa bateratzenditu. Bereziki aipagarria daargazkien kalitate handia.Las evaluaciones deimpacto ambientalOLMEDA, Concha.Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen,Zerbitzu Nagusia. Gasteiz, 1991.Batxilergoaren barruko Lur etaIngurumen Zientzien arloan etaIngurumen Kimikako goi-mailakomoduluetan erabiltzeko egokiakdiren liburua eta bideoa.Denboran zehar inguruneangertatu diren aldaketarikgarrantzitsuenak azaltzen ditu.Paisaiaren kudeaketan, osobaliabide ekonomiko gutxirekinaldaketa sakonak lor daitezkeelafrogatzen du lan honek. Horrezgain, aldaketa horiek eragitendituzten prozesuak abian jartzekometodologia ere proposatzendu.Bideoak oso lagungarriak izandaitezkeen adibide praktikoakazaltzen ditu. Azpiegitura handiekaldaraz ditzaketen ingurumen-parametroguztiak lantzendira, eta inpaktuak ahalik etagehien murrizteko modua ereaipatzen da.

Eskolako Agenda 21 geroeta ikastetxe gehiagotarazabaltzen ari daCrece la implantación de laAgenda 21 Escolar en loscentros de enseñanzaEuskal AutonomiaErkidegoan Tokiko Agenda21 garatzen ari direnzenbait herri etamankomunitatetakoikastetxeak hasi diraberen Eskolako Agenda 21egiten (Ikusi erantsitakomapa). Gai honeninguruko argibideaklortzeko, jar zaitezteCEIDArekin harremanetan.Cada vez son más losmunicipios implicados enla Agenda Local 21, queempiezan a poner enpráctica la Agenda 21Escolar.En el mapa figuranalgunos. Para cualquieraclaración sobre estostemas os podéis poner encontacto con el CEIDAmás próximo.MUNGIALDEA4 ikastetxeGAIA: BaliabideakLEA-ARTIBAI7 ikastetxeGAIA: EnergiaDEBABARRENA7 ikastetxeGAIA: HondakinakZARAUTZ5 ikastetxeGAIA: MugikortasunaALONSOTEGI1 ikastetxeGAIA: EnergiaAZPEITIA-AZKOITIA4 ikastetxeGAIA: EnergiaAMURRIO5 ikastetxeGAIA: EnergiaARRASATE3 ikastetxeGAIA: HondakinakLEGAZPI3 ikastetxeGAIA: HondakinakTOLOSA5 ikastetxeGAIA: GarraioaIHITZAren ale guztiak sarean: www.euskadi.net/ihitza Todos los números de IHITZA en la webGai hauek prestatzen gabiltza:14 zk.: Aisialdia.15 zk.: Osasuna.16 zk.: Ondarea.Zuen ekarpen eta iradokizunen zain gaude.Números en preparación:Nº 14: El tiempo libre.Nº 15: La salud.Nº 16: El patrimonio.Esperamos vuestras aportaciones y sugerencias.ingurumen heziketa zure eskura■ BILBAOOndarroa, 248004 Bilbao• 944 11 49 99• ceida-bilbao@ej-gv.es■ URDAIBAIUdetxea Jauregia48300 Gernika–Lumo• 946 25 71 25• urdaibai@ej-gv.es■ DONOSTIABasotxiki, 520015 Donostia• 943 32 18 59• ceida-donosti@ej-gv.es■ LEGAZPIBrinkola, z/g20220 Legazpi• 943 73 16 97• ceida-legazpi@ej-gv.es■ VITORIA–GASTEIZBaiona, 56–5801010 Vitoria–Gasteiz• 945 17 90 30• ceida-vitoria@ej-gv.esLURRALDE ANTOLAMENDUETA INGURUMEN SAILAHEZKUNTZA, UNIBERTSITATEETA IKERKETA SAILADEPARTAMENTO DE ORDENACIÓNDEL TERRITORIO Y MEDIO AMBIENTEDEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN,UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓN