12.07.2015 Views

JOSÉ CABALLERO - Biblioteca Centro de Documentación - Artium

JOSÉ CABALLERO - Biblioteca Centro de Documentación - Artium

JOSÉ CABALLERO - Biblioteca Centro de Documentación - Artium

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónJOSÉ <strong>CABALLERO</strong>BIOGRAFÍANace en Huelva el 11 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1915.En 1930 se traslada a Madrid para iniciarIngeniería Industrial. Conoce a Vázquez Díaz mientraspintaba los frescos <strong>de</strong>l monasterio <strong>de</strong> La Rábida. Poco<strong>de</strong>spués ingresa en su taller. El maestro anima a sufamilia para que Caballero abandone sus estudios <strong>de</strong>Ingeniería y entre en la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bellas Artes <strong>de</strong> SanFernando. Realiza una escandalosa exposición en elAteneo <strong>de</strong> Huelva junto a Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, entreotros. La exposición es clausurada una hora <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>la inauguración, dimitiendo en pleno la junta directiva<strong>de</strong>l Ateneo.José Caballero.En 1933 las teorías artísticas <strong>de</strong>l pintoruruguayo Joaquín Torres-García, a quien visitaasiduamente, ejercen una profunda influenciaen él. También frecuentará entonces al escultorAlberto Sánchez, a Luis y a Alfonso Buñuel.Este último le enseña los collages <strong>de</strong> Max Ernst,introduciéndole en el surrealismo. Lorca le pi<strong>de</strong>que se incorpore al grupo teatral universitarioLa Barraca, para el que realiza figurines,<strong>de</strong>corados y carteles. 1934 es un año esencialen su carrera. Comienza su amistad con PabloNeruda, Rafael Alberti y Miguel Hernán<strong>de</strong>z.Realiza el cartel <strong>de</strong> Yerma por encargo <strong>de</strong>García Lorca.Fe<strong>de</strong>rico y Pablo en Recoletos 1935.1971.En 1935 participa junto con Adriano <strong>de</strong>lValle en el acto Telefonía Celeste que se celebraen el Ateneo <strong>de</strong> Sevilla. Nuevamente supone unescándalo que obliga a la dimisión en pleno <strong>de</strong>la junta directiva <strong>de</strong>l Ateneo. Colabora en larevista literaria Caballo Ver<strong>de</strong> para la Poesíaque dirige Pablo Neruda.Estalla la Guerra Civil siendo <strong>de</strong>stinado al frente <strong>de</strong> Peñarroya (Córdoba)don<strong>de</strong>, por su condición <strong>de</strong> pintor y dibujante, le mandan hacer mapas yperspectivas. Marcha a Burgos llamado por Dionisio Ridruejo y allí permanece hastael final <strong>de</strong> la guerra. Colabora en la revista Vértice.2ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónEntre 1940 y 1948, tras una etapa <strong>de</strong> crisis creativa y ante la <strong>de</strong>sesperanza,abandona la pintura para <strong>de</strong>dicarse fundamentalmente a la escenografía teatral ycinematográfica.En 1950 conoce a María Fernanda Thomas <strong>de</strong> Carranza, con quiencompartirá el resto <strong>de</strong> su vida y que en estos momentos supone un estímulo parasu vuelta al mundo <strong>de</strong>l arte.En 1955 inicia su proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>shumanización <strong>de</strong> las formas, adquiriendo losgallos formas geométricas y simplificando las líneas <strong>de</strong> las mujeres. Realiza los<strong>de</strong>corados <strong>de</strong> El amor brujo <strong>de</strong> Falla, para el ballet <strong>de</strong> Antonio, que viaja a Milán,Londres y distintos escenarios <strong>de</strong> Estados Unidos y Canadá. Toma parte <strong>de</strong> Pinturay escultura contemporánea española que se presenta en Beirut, Ankara y Atenas,así como en la exposición antológica <strong>de</strong> los artistas premiados en la I y II BienalHispanoamérica.En 1956 comienza a pintar mesas yhierros españoles <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ese proceso <strong>de</strong><strong>de</strong>puración formal hasta llegar alesquematismo y la sobriedad en el color. Apartir <strong>de</strong> este año y hasta el final <strong>de</strong> ladictadura, su obra es eliminada <strong>de</strong> todas lasmuestras oficiales en el extranjero pormotivos políticos.Mesa, silla y frutero.En 1957 viaja a Cannes, don<strong>de</strong>conoce a Miró, Picasso y al ceramista JosepLlorens Artigas. En un viaje a París, sereencuentra con Luis Buñuel.En 1958 tiene lugar la gran exposición en el Ateneo <strong>de</strong> Madrid que leconsagra como artista ante el público y la crítica. Participa en el Pabellón Español<strong>de</strong> la Exposición Universal <strong>de</strong> Bruselas.Durante las tres últimas décadas,Caballero continúa manteniendo tanto suactividad creativa como expositiva,participando en los principales certámenes yferias internacionales; su reconocimientoatraviesa nuestras fronteras gracias a esaincesante actividad que revela su evoluciónpictórica que recorre las formas geométricas,los signos, la caligrafía –<strong>de</strong> la cual creará unestilo propio- o la intensidad matérica, entreotros, sin olvidar la influencia <strong>de</strong> la poesía <strong>de</strong>Neruda. Durante estos años se llevan a cabogran<strong>de</strong>s exposiciones antológicas don<strong>de</strong><strong>de</strong>stacan la primera, celebrada en Huelva enel año 1972 y la presentada en la GaleríaMultitud, en 1977. Entre sus numerososJosé Caballero.3ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentaciónpremios y distinciones <strong>de</strong>stacan sus nombramientos como Doctor Honoris Causa <strong>de</strong>la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bellas Artes <strong>de</strong> Sofía, la Medalla <strong>de</strong> Oro <strong>de</strong> Bellas Artes concedidapor Su Majestad el Rey o el Premio Nacional <strong>de</strong> Artes Plásticas que otorga elMinisterio <strong>de</strong> Cultura. Fallece el día 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1991 en Madrid.4ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónEXPOSICIONES COLECTIVAS (selección)2004 Huellas dalinianas. Museo Nacional <strong>Centro</strong> <strong>de</strong> Arte Reina Sofía, Madrid.ARTIUM, Vitoria-Gasteiz1990 Inaugural Galería Alfama, Lisboa1989 Gráfica, MünsterSemana Española, Palacio <strong>de</strong> Cultura, PragaBarco por la Paz en <strong>Centro</strong> América, Managua1988 IV Trienal Internacional <strong>de</strong> Pintura, SofíaV Bienal Internacional <strong>de</strong> Arte Gráfico, Hei<strong>de</strong>lberg1987 Por la liberación <strong>de</strong>l Uruguay, Peruggia, Terni, Lille, Bremen, Helsinnor,Kristiansand, Ronneby, MalmoeFe<strong>de</strong>rico García Lorca y su Teatro, Fundación Gulbenkian, Lisboa1986 Arco-86, MadridSpanische Grafik, Bayerische Vereinsbank, BonnNo pasarán, Museo Bochum, Alemania1985 Spanische Grafik, Bayerische Vereinsbank, Lindau, Munich y KoblenzaArco-85, Feria Internacional, Casa <strong>de</strong> Campo, Palacio <strong>de</strong> Cristal, MadridFe<strong>de</strong>rico García Lorca y su teatro, Europalia, Bruselas, Feria Internacional<strong>de</strong>l Libro, MéjicoPor la liberación <strong>de</strong>l Uruguay, Salónica, Creta, Lausanne, Upsala, Berna,Montreal, Caracas, Varberg, Río <strong>de</strong> Janeiro, Estocolmo, París, Trelleborg yGinebra1984 Arco-84, Palacio <strong>de</strong> Cristal, Casa <strong>de</strong> Campo, Madrid50 Autori in cerca di…, Galleria d´Arte Mo<strong>de</strong>rna L´Indiano, FlorenciaFeria Internacional <strong>de</strong>l Libro, Méjico1983 Pintura informal y matérica, Novisad, Lubiana y Escoplie, MacedoniaArco-83, Feria Internacional, Palacio <strong>de</strong> Exposiciones, Madrid1982 IV Trienal Internacional <strong>de</strong> Pintura, SofíaPintura Informal y Matérica Española, Zagreb, Sarajevo y Belgrado1981 Una Piccola Collezione, Galería L´Indiano, Florencia1980 50 Años <strong>de</strong> Pintura Española Contemporánea, Museo Gil Carrillo, México yMuseo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno, Monterrey1979 III Trienal Internacional <strong>de</strong> Pintura, Sofía1978 Arte Español Contemporáneo, Fundación Gulbenkian, LisboaPintura Española Actual, Museo Cathay, TaipeiArte Español <strong>de</strong> Hoy, Niavaran Cultural Center, TeheránPintura Española <strong>de</strong>l Siglo XX, Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno, México1977 Homenaje a Alexan<strong>de</strong>r Cal<strong>de</strong>r, Galería Skira, Madrid1976 El Surrealismo en España, Galería Multitud, MadridArt-76, BasileaHomenaje <strong>de</strong> los Pueblos <strong>de</strong> España a Miguel Hernán<strong>de</strong>z, Galería Ágora,Madrid1975 Exposición-Homenaje a Eugenio D´Ors, Galería Biosca, Madrid“La Barraca” y su entorno, Galería Multitud, MadridMiró and after; a selection of contemporary Spanish Art, New York7ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónCultural Center at Columbus Circle, New York1973 Pintura Española <strong>de</strong> hoy, Kunstforeningen, CopenhaguePanorama <strong>de</strong>l Arte Español Actual, VarsoviaArt´73, Basilea1972 La Paloma, Homenaje a Picasso, Galería Vandres, MadridPintura Española Contemporánea, Southafrican National Gallery, Ciudad<strong>de</strong>l Cabo1971 Arte Español Actual en el Pretoria Art Museum <strong>de</strong> Arcadia y en laGoodman Gallery <strong>de</strong> Johannesburgo1965 Pintura Española <strong>de</strong>l Siglo XX, centenario <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro1961 36 Pintores Españoles, Maison <strong>de</strong> la Pensée Française, París1959 Cuatro Pintores, Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno, BilbaoDibujos y Grabados <strong>de</strong>l Siglo XX, Darro, Madrid1958 Exposición Universal <strong>de</strong> Bruselas1957 Arte Español Actual, Ateneo, Madrid1955 I Bienal <strong>de</strong>l Mediterráneo, Museo <strong>de</strong> Bellas Artes, Alejandría y El Cairo1954 Arte Abstracto, Galería Fernando Fe, MadridXXVII Bienal <strong>de</strong> VeneciaSeventh Annual Exhibition, Manila1953 Arte Fantástico, con Miró, Cal<strong>de</strong>r, Picasso, Tápies, Saura y algunosartistas más, Galería Clan, MadridArte Español Actual, Santiago <strong>de</strong> ChilePintura Española Contemporánea, Museo <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> SanMarcos, LimaInternacional Exhibition of Arts, LondonII Bienal <strong>de</strong> Sao Paulo1952 Arte Contemporáneo, Museo <strong>de</strong> Pintura, Santan<strong>de</strong>rCurso Internacional <strong>de</strong> la Universidad Menén<strong>de</strong>z y PelayoExposición Antológica <strong>de</strong> la I Bienal Hispanoamericana, Museo <strong>de</strong> ArteMo<strong>de</strong>rno, Barcelona1951 I Bienal Hispanoamericana, Museo <strong>de</strong> Arte Contemporáneo, Madrid1950 VIII Salón <strong>de</strong> los Once, Galería Biosca. Madrid.Arte Español en Alejandría y El Cairo.XXV Bienal <strong>de</strong> Venecia.Internacional <strong>de</strong>l Carnigie Institute <strong>de</strong> Pittsburgh1947 Arte Español en Buenos Aires1945 III Salón <strong>de</strong> los Once, Museo <strong>de</strong> Arte Contemporáneo, Madrid1936 XVIII Bienal <strong>de</strong> Venecia8ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónPREMIOS Y BECAS1991 Medalla al Mérito artístico <strong>de</strong>l Ayuntamiento <strong>de</strong> MadridNombrado Hijo Adoptivo <strong>de</strong> Alcalá <strong>de</strong> HenaresMedalla <strong>de</strong> Oro <strong>de</strong> la Ciudad <strong>de</strong> Alcalá <strong>de</strong> Henares1990 Nombrado Hijo Adoptivo <strong>de</strong> Punta Umbría. Huelva.Premio Artes Plásticas <strong>de</strong> la Cultura Andaluza. Junta <strong>de</strong> Andalucía.1989 Nombrado Hijo Predilecto <strong>de</strong> Andalucía. Sevilla.Investido Doctor Honoris Causa por el Instituto Superior <strong>de</strong> ArtesPlásticas <strong>de</strong> Sofía.Medalla <strong>de</strong> Oro a las Bellas Artes. Madrid.1987 Con<strong>de</strong>corado con la Or<strong>de</strong>n Búlgara <strong>de</strong> Caballero <strong>de</strong> Mandara en 1erGrado.1986 Medalla <strong>de</strong> Oro <strong>de</strong> la Ciudad <strong>de</strong> Huelva.1985 Con<strong>de</strong>corado con la Or<strong>de</strong>n Búlgara <strong>de</strong> Cirilo y Metodio en 1er Grado.1984 Premio Nacional <strong>de</strong> Artes Plásticas. Madrid.1979 Gran Premio <strong>de</strong> la II Trienal Internacional <strong>de</strong> Pintura. Sofía.1960 Premio <strong>de</strong>l Concurso Internacional <strong>de</strong> la Decoración <strong>de</strong>l Gran Teatro<strong>de</strong> la Opera. Génova1959 Beca <strong>de</strong> la Fundación Juan March para el estudio <strong>de</strong> nuevosmateriales pictóricos. Madrid.1955 Gran Premio <strong>de</strong> Pintura <strong>de</strong> la III Bienal <strong>de</strong> Arte Hispanoamericana.Barcelona.1953 Premio a los mejores <strong>de</strong>corados cinematográficos <strong>de</strong>l año. Madrid.Premio <strong>de</strong> Pintura en la II Bienal <strong>de</strong> Arte Hispanoamericana. LaHabana.Mención Honorífica <strong>de</strong> la Crítica Inglesa en la InternacionalExhibition of Art. Londres.Premio <strong>de</strong> Acuarela <strong>de</strong>l Ateneo. Madrid.1951 Premio <strong>de</strong> Pintura Joven en la I Bienal <strong>de</strong> Arte Hispanoamericana.Madrid.9ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónSU OBRALa vida y la obra <strong>de</strong> José Caballero atraviesan el siglo XX casi al completo,con lo que no es <strong>de</strong> extrañar que sea un punto <strong>de</strong> referencia esencial para el arteespañol <strong>de</strong> esta centuria, una <strong>de</strong> las más fecundas en este campo <strong>de</strong> toda lahistoria <strong>de</strong>l país. José Caballero empezó a darse a conocer muy pronto,coincidiendo su aparición en escena con uno <strong>de</strong> los momentos culturales másbrillantes <strong>de</strong> las letras y las artes <strong>de</strong> España, cuando, en medio <strong>de</strong>l fervor político<strong>de</strong> la entonces naciente II República, ya florecían los mejores talentos <strong>de</strong> laGeneración <strong>de</strong>l 27 y no pocos artistas españoles triunfaban en París. Discípulo <strong>de</strong>Vázquez Díaz, el jovencísimo José Caballero fue acogido con entusiasmo en Madridpor algunas <strong>de</strong> las figuras intelectuales más prominentes no sólo <strong>de</strong> España, comoentre otros, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Rafael Alberti, Pablo Neruda, Miguel Hernán<strong>de</strong>z,Torres-García, Luis Buñuel. Pero Caballero no se limitó a disfrutar <strong>de</strong>l tratoamistoso <strong>de</strong> este impresionante conjunto <strong>de</strong> escritores y artistas, sino que, <strong>de</strong>inmediato, se integró como partícipe activo en muchas <strong>de</strong> las mejores empresasculturales <strong>de</strong> ese momento, como la <strong>de</strong>l Teatro Universitario <strong>de</strong> La Barraca o lasrevistas <strong>de</strong> vanguardia. Por eso, antes <strong>de</strong>l trágico episodio <strong>de</strong> la Guerra Civil, quedio al traste con tantas esperanzas, José Caballero ya contaba como uno <strong>de</strong> los másprometedores animadores <strong>de</strong> la vanguardia española <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX,en cuyos i<strong>de</strong>ales se forjó su primera obra artística. Aunque hay muchos ysignificativos datos que ilustran esta participación juvenil <strong>de</strong> Caballero en lo que seha llamado la Edad <strong>de</strong> Plata <strong>de</strong> la cultura española, no hace falta hacer una relaciónprolija <strong>de</strong> los mismos precisamente por su muy conocida resonancia.En todo caso, tras la Guerra Civil, Caballero fue capaz <strong>de</strong> superar las muchasdificulta<strong>de</strong>s que se interpusieron en el camino <strong>de</strong> quienes, precisamente por supasado comprometido, no abandonaron el país durante la dictadura <strong>de</strong>l generalFranco. Lo asombroso <strong>de</strong> Caballero fue que no sólo continuó, como pudo y sin<strong>de</strong>smayo, su actividad artística, sino que siguió concibiéndola en los mismostérminos <strong>de</strong> innovación vanguardista con que la inició. Esto significa que quien yaantes <strong>de</strong> la guerra se había vinculado con el surrealismo, siguió renovando sulenguaje artístico con ilusión y sin ningún estancamiento. En este sentido, si laactividad creadora <strong>de</strong> Caballero se extendió durante sesenta años, resultaimpresionante revisar precisamente lo que realizó durante las tres últimas décadas<strong>de</strong> su vida, cuando ya era una figura consagrada <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> España. Es, enefecto, impresionante comprobar que, durante este largo período <strong>de</strong> madurez,Caballero siguió investigando y renovando su lenguaje, atento a las inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>cada momento, lo que hace tan variada y sugestiva su trayectoria.Excelente y perseverante dibujante, la primera etapa artística <strong>de</strong> Caballerotuvo, como ya se ha señalado, la impronta singular <strong>de</strong>l surrealismo <strong>de</strong> los añostreinta, que no recusaba la figuración, logrando en esta dirección obrasmemorables. Luego, ya en la posguerra, replanteó su modo <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r lafiguración con acentos más expresionistas, que le llevaron a a<strong>de</strong>ntrarse cada vezmás en la dimensión matérica <strong>de</strong> lo pictórico. A partir <strong>de</strong> la década <strong>de</strong> los sesenta,esta pasión pictoricista le hizo centrarse en algunos símbolos y estructuras10ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentacióncompositivas más simples, pero para privilegiar mejor las cualida<strong>de</strong>s táctiles <strong>de</strong> lamateria y el color. Por este camino, concordante con lo que entonces hacía lavanguardia informalista española, Caballero llegó casi a bor<strong>de</strong>ar lo abstracto,aunque sin romper nunca por completo con algún anclaje figurativo y, sobre todo,sin abandonar lo gestual, tanto en su dimensión <strong>de</strong> “acción” expresiva, como en lamás sutil <strong>de</strong> lo caligráfico. En este amplio período final <strong>de</strong> su madurez plena, seaprecia el sentido sintético integrador con que conjugó los elementos característicos<strong>de</strong> su dilatada experiencia y el dominio técnico virtuoso <strong>de</strong>l oficio, que potenciabaen vez <strong>de</strong> restringir su búsqueda constante, manifestación <strong>de</strong> una libertad creadoraque mantuvo hasta el último momento.Analizando, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva actual, elperíodo artístico <strong>de</strong> madurez <strong>de</strong> José Caballero, sedan respuestas a prácticamente todo lo que lapintura <strong>de</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la Segunda Guerra Mundial<strong>de</strong>jó planteado. Los problemas <strong>de</strong> la especialidad,lo gestual, lo matérico, el relieve, el fondo-figura,el color como atmósfera y como forma, el collage,el azar, etcétera. Todo eso y, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> formaimplícita, una cierta voluntad <strong>de</strong> significar, <strong>de</strong>“simbolizar”, <strong>de</strong> “narrar”… Esto último se percibeno sólo en los propios títulos <strong>de</strong> sus cuadros, sino,sobre todo, en lo que éstos físicamente sugieren,incluso cuando no evocan paisajes. A través <strong>de</strong>ello Caballero vivifica lo que fue su primer impulsopictórico, relacionado, sin duda, con el sentidocomunicativo <strong>de</strong>l surrealismo, pero también con elcarácter poético con que aprendió a amar lapintura, pues no olvi<strong>de</strong>mos que su aprendizajetuvo lugar <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong> poetas-pintores o Signografía II. 1989.pintores-poetas, como lo fueron Lorca y Alberti.En su obra última, está todo lo que hizo, incluido el principio, que es lo principal.Minada gravemente su salud durante los últimos años, Caballero “se encerró”a<strong>de</strong>más en la pintura, dando un sentido pleno a lo que constituye la vocación <strong>de</strong> unpintor, que es pintar hasta el final. Es emocionante contemplar ahora el cuadro Algocamina hacia el infinito (1990), seguramente uno <strong>de</strong> los últimos cuadros que pintóantes <strong>de</strong> morir, don<strong>de</strong> está todo él, pero como si se estuviera <strong>de</strong>spidiendo,brindándonos su adiós pictórico. Es él ya encaminado al infinito <strong>de</strong> la pintura yestampando su auténtica firma –la <strong>de</strong> su gesto- como si <strong>de</strong> esta manera hubieraquerido signar su <strong>de</strong>stino como pintor. Tal fue su testamento, su testimonio.11ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónTRAYECTORIA ARTÍSTICALa trayectoria <strong>de</strong> la pintura <strong>de</strong> José Caballero coinci<strong>de</strong> <strong>de</strong> algún modo con latrayectoria <strong>de</strong> la más vigente pintura española <strong>de</strong>l último medio siglo. A<strong>de</strong>más, a lolargo <strong>de</strong> sus presuntos virajes cualitativos, se verifica ininterrumpidamente unaespecie <strong>de</strong> acuciante filtración <strong>de</strong> incitaciones externas que no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n ya <strong>de</strong>lpropio sistema <strong>de</strong> búsquedas expresivas <strong>de</strong>l pintor, sino <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> préstamosprovenientes <strong>de</strong> muy diversas parcelas <strong>de</strong> la cultura. No es posible soslayar en estesentido alguna suerte <strong>de</strong> conexión entre la vida y obra <strong>de</strong> José Caballero, sobretodo porque muchas consabidas claves <strong>de</strong> su estrategia artística <strong>de</strong>ben ser<strong>de</strong>sglosadas <strong>de</strong> su experiencia humana. Aunque se trate <strong>de</strong> una inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nciamás bien convencional, en este caso adquiere una relevancia particularmenteilustrativa.12ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónAños 30José Caballero se inicia en la pintura casi al mismo tiempo que comienza suamistad con Fe<strong>de</strong>rico García Lorca. Participa activamente en aquel paradigmapedagógico canalizado por Lorca a través <strong>de</strong>l Teatro Universitario La Barraca.Realiza entonces -1933- sus primeras escenografías <strong>de</strong>stinadas a la representación,por los más olvidados rincones <strong>de</strong>l país, <strong>de</strong> remozadas versiones <strong>de</strong> autoresclásicos.El espléndido cañamazo surrealista <strong>de</strong> lapintura <strong>de</strong> José Caballero <strong>de</strong>be mucho tambiéna esas concretas experiencias culturalesprimordialmente enriquecidas <strong>de</strong> bagajespoéticos. No hace falta repetir que buena parte<strong>de</strong> los componentes <strong>de</strong> la generación <strong>de</strong>l 27 sesitúan con magistral luci<strong>de</strong>z en dos esencialesvertientes creadoras: la surrealista y laneopopulista. El jovencísimo José Caballeroqueda también fervorosamente emplazadoentre esas dos atracciones: entre la airosasimplificación <strong>de</strong>corativa emanada <strong>de</strong> latradición popular y las complejida<strong>de</strong>sornamentales oriundas <strong>de</strong> la última vanguardiasurrealista. En la confluencia <strong>de</strong> ambos reflujospoéticos se estabiliza una <strong>de</strong> las másperceptibles constantes expresivas <strong>de</strong> la pintura<strong>de</strong> José Caballero: la que se centra en unatemática <strong>de</strong> estirpe surreal elaborada El baile. 1933.artísticamente con meticulosos datos reales. Esposible que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva, el consustancial surrealismo <strong>de</strong>l pintortraspase a veces esa raya fronteriza que se <strong>de</strong>nomina realismo fantástico.La primera fase <strong>de</strong>finida <strong>de</strong> la pintura <strong>de</strong> José Caballero no concluye, comohubiese sido presumible, con la guerra civil. Hay como una fijación <strong>de</strong> técnicas yobjetivos conceptuales que se prolonga hasta bien entrada la posguerra. La brutalconmoción histórica <strong>de</strong>l 36 supuso para José Caballero un largo ciclo <strong>de</strong> renunciasexternamente ratificadas por un voluntario alejamiento <strong>de</strong> la pintura.No todo, sin embargo, quedó reducido entonces al angustioso cerco <strong>de</strong>lsilencio. Algo había realizado en aquellos oscuros años: sobre todo, una serie <strong>de</strong>témperas y dibujos a pluma más o menos emparentados con la obra gráfica <strong>de</strong> laanteguerra, que podría consi<strong>de</strong>rarse afiliada a un surrealismo expresionista. Entodos esos dibujos se advierte el mismo asedio interpretativo <strong>de</strong> la realidad, lamisma armoniosa caligrafía onírica, el mismo <strong>de</strong>senfado rítmico <strong>de</strong> las formas yacaso una más tensa propensión al vertiginoso son<strong>de</strong>o <strong>de</strong>l subconsciente. Hay unavaloración <strong>de</strong> la movilidad espacial y una manera <strong>de</strong> sensibilización geométrica <strong>de</strong>los objetos que parece sumar, a las tres dimensiones <strong>de</strong>l cubismo, la cuartadimensión surrealista.13ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentación“Mi sentido <strong>de</strong>l surrealismo comienza a <strong>de</strong>sarrollarse en miinfancia, pero hasta llegar a la adolescencia, cuando ya estoy fuera <strong>de</strong> mientorno familiar y provinciano, no seré consciente <strong>de</strong> ello. Los ingredientesque lo nutren, obran también en mí <strong>de</strong> una forma inconsciente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> losprimeros momentos”.“Fui un rebel<strong>de</strong> porque no acepté el conformismo establecido yporque, a mi manera, dije lo que necesitaba <strong>de</strong>cir. Yo no busqué elsurrealismo pero me encontré fácilmente con él”.“Más tar<strong>de</strong> conocí el <strong>de</strong>svirtuamiento <strong>de</strong>l surrealismo y poco apoco fui perdiendo interés por aquel medio <strong>de</strong> expresión que ya no meresultaba válido, ni vivo. Aún así, habiendo utilizado otras formas <strong>de</strong>expresión posteriores, don<strong>de</strong> la materia y el informalismo han jugado unpapel importante para mí, el clima surreal ha persistido en esencia através casi toda mi obra”.José Caballero.14ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónAños 50Des<strong>de</strong> este expresionismo salta al mundo<strong>de</strong> los gallos y los hierros. Las formasprece<strong>de</strong>ntes se han ido estilizando, sintetizando.Pero algo fundamental prevalece aún en esteperiplo <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> José Caballero <strong>de</strong> mediados<strong>de</strong> los años 50, algo que evoca ciertos datosanteriores y preludia otros posteriores. Se trata<strong>de</strong> esa especie <strong>de</strong> signo mágico referido a lacurva: lo que fue un gajo lunar o una raja <strong>de</strong>sandía es ahora una cresta <strong>de</strong> gallo o una anilla<strong>de</strong> hierro. De cualquier modo, el locuazargumento <strong>de</strong> la pintura va a ir quedandosuccionado, a partir <strong>de</strong> ese momento por lapropia pintura. Hay algunos óleos <strong>de</strong> esta época –Mesa con pan pobre, Interior español- quepue<strong>de</strong>n servir con sobradas garantías como hitos<strong>de</strong> ese paulatino <strong>de</strong>salojo <strong>de</strong> elementosrepresentativos que se opera en la obra <strong>de</strong> José Amigas <strong>de</strong> la luna. 1951.Caballero. La carencia <strong>de</strong> señas objetivasempieza a invadir el ámbito pictórico y los hierros antes usados como equivalenciasgeométricas <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada realidad, no son ya sino líneas divisorias <strong>de</strong> laabstracción. Todavía es posible entrever algún rastro compositivo proveniente <strong>de</strong>ltratamiento cubista <strong>de</strong>l espacio en su versión sintética, pero ya es sólo un recuerdoprogresivamente sustituido por otras confrontaciones.“Comienzo una nueva búsqueda angustiosa y aún persisten ciertasexpresiones surreales que trato <strong>de</strong> ir eliminando, pero lo quiera o no tengoque partir <strong>de</strong> don<strong>de</strong> lo había <strong>de</strong>jado. Ya el concepto pictórico es distinto.En estos momentos <strong>de</strong> búsqueda aparece un ingrediente más popular y unambiente más humil<strong>de</strong>, más centrado en la tierra. Abandono<strong>de</strong>liberadamente todo perfeccionismo técnico para no entorpecerme, paraenfocar la pintura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un ángulo diferente en el que pueda obrar conmás libertad”.José Caballero.16ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónAños 60“El estudio y ensayoLa sangre <strong>de</strong>rramada. 1967. <strong>de</strong> nuevos materiales ocupatodo mi tiempo. Apenas siduermo. Pero creo que elartista necesita <strong>de</strong>l insomnio y la inquietud parasacar algo en limpio. Que la vida cómoda y regaladano produce ninguna fuerza motriz, ni espolea elpensamiento, ni intenciona la expresión”.El recorrido <strong>de</strong> José Caballero por las inciertaslin<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la abstracción –centrado ahora en una serie<strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong> técnica mixta producidos a todo lolargo <strong>de</strong> los años 60- coinci<strong>de</strong> con las nuevasilustraciones realizadas por el pintor para una ediciónitaliana <strong>de</strong>l Llanto por Ignacio Sánchez Mejías. Hanpasado treinta años entre aquellos dibujos <strong>de</strong> laprimera edición y estas aguatintas. La dramáticaexpresión <strong>de</strong> éstas, con sus negreantes oqueda<strong>de</strong>s ysus blancuras <strong>de</strong>voradoras, viene a constituir <strong>de</strong>hecho la revisión enprofundidad <strong>de</strong> aquellospuntuales y airososdibujos <strong>de</strong> los años 30.José Caballero.Boceto <strong>de</strong> cartel paraYerma. 1960.17ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónAños 70Los signos curvilíneos –astros, frutas,hierros, crestas, senos- van a procrear una <strong>de</strong>las máximas cumbres estéticas insertadas,globalmente, en la pintura <strong>de</strong> José Caballero. Apartir <strong>de</strong> unas admirables témperas dadas aconocer en 1970, José Caballero va a irahondando intrépidamente en las milcategorías i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> las formas esféricas. Elpintor utiliza para ello unas nuevas y fértilesherramientas creadoras: acumula empastesinsólitos, superpone técnicas distintas, abrehondonadas en la materia o la hace girar conprotuberancias <strong>de</strong> lava, incorpora al cuadroobjetos <strong>de</strong> cotidiano <strong>de</strong>terioro, reactiva losrescoldos <strong>de</strong>l color. El planteamiento es tantomás ambicioso cuanto más limitadas son lasopciones interpretativas <strong>de</strong> que pue<strong>de</strong> disponerel pintor.Tibet. 1977.Caballero se enfrenta aquí con una experiencia <strong>de</strong>liberadamente agobiadora.La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l círculo pue<strong>de</strong> contener una abstracción abierta hasta el infinito perotambién una realidad cerrada sobre sí misma. El pintor parece haberlo entendidoasí y ha buscado una solución ecléctica: ha concebido una pintura <strong>de</strong> acentoabstracto que participa en más <strong>de</strong> un sentido <strong>de</strong> una sustentación realista. El mito<strong>de</strong> la esfera como recipiente primigenio <strong>de</strong> la vida adquiere aquí un innegable valor<strong>de</strong> símbolo, pero este símbolo ha sido hábilmente manipulado por el pintor, tal vezpara neutralizar su excesiva solemnidad cosmogónica.“Al salir <strong>de</strong> esta etapa siento la necesidad <strong>de</strong> volver nuevamente alas formas más puras y esenciales <strong>de</strong> la geometrización. Al principio sonrombos, luego pirámi<strong>de</strong>s, para concretarse finalmente en el círculo quepara mí significa el mundo. No un mundo estático sino un mundo encontinua ebullición, en continuos acontecimientos <strong>de</strong> guerras, <strong>de</strong> pasiones,<strong>de</strong> catástrofes. Pero el círculo es también una forma que se cierra en símisma y si en un principio les busqué una <strong>de</strong>nominación común:Densitometrías, pronto se generó la violencia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> aquel espacio tancerrado. La vitalización <strong>de</strong>l círculo permitía repetirlo una vez tras otra conun lenguaje rico en aventuras y confieso que me apasionaba hacerlo.”“Han durado todo lo que duró este apasionamiento furioso. Peroese círculo se fue perfeccionando y atenazándome. Con la perfecciónllegaba inevitablemente el virtuosismo, y con el virtuosismo su<strong>de</strong>svitalización. Un día cualquiera me di cuenta que el ciclo habíaterminado y que era inútil insistir y darle más vueltas. Se paró y <strong>de</strong>jó <strong>de</strong>funcionar como un mecanismo roto.”José Caballero.18ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónDurante el verano <strong>de</strong> 1980 viaja a Turquíay <strong>de</strong> nuevo a Bulgaria, recorriendo toda la costa<strong>de</strong>l mar Negro hasta la frontera con Grecia. Sigueestando muy interesado por la caligrafía árabe. Se<strong>de</strong>dica intensamente al grabado, profundizando enla técnica <strong>de</strong>l aguafuerte. Partiendo <strong>de</strong> la caligrafíaárabe y mezclándola con letras, signos y trazos <strong>de</strong>su universo particular, crea, en 1982, una extrañacaligrafía, un gesto automático que aña<strong>de</strong> a susobras como un elemento que provoca el misterio.1983 fue un año <strong>de</strong>dicado casi por entero aterminar los aguafuertes <strong>de</strong>l libro Al toro, contexto <strong>de</strong> José Bergamín, editados por Hispánica <strong>de</strong>Bibliofilia. Pararealizarlosaguafuertes buscó unlenguaje propio muy<strong>de</strong>purado con el queAños 80Signografía I. 1989.simplificar al máximo la esencia <strong>de</strong> las formas y crearsensaciones más que imágenes.Al Toro XII. 1983.A finales <strong>de</strong> la década, el pintor se expresaexclusivamente con el signo. Está muy interesado porel arte anónimo <strong>de</strong> la calle y por la espontaneidad <strong>de</strong>las pintadas y graffiti. Durante el año 1990 realizasobre todo témperas y algunos óleos, en un estilomuy <strong>de</strong>purado y sintético, que pone en valor lasformas y los espacios, y que profundiza más en ellirismo y en el misterio.19ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónJOSÉ <strong>CABALLERO</strong> Y FEDERICO GARCÍA LORCALas relaciones <strong>de</strong>l pintor con el poeta han sidoanalizadas con profusión por los biógrafos lorquianosy, también por los comentaristas <strong>de</strong>l pintor. Fue unarelación breve, cordial y profunda. El pintor noolvidará lo que para él supusieron el ejemplo y laamistad <strong>de</strong> un Lorca entonces en la apoteosis <strong>de</strong> sugloria, que no tuvo inconveniente en hacer <strong>de</strong> él, uncasi adolescente, el ilustrador <strong>de</strong> la primera edición<strong>de</strong>l Llanto por Ignacio Sánchez Mejías y el escenógrafo<strong>de</strong> la versión <strong>de</strong> Bodas <strong>de</strong> sangre que estrenó enBarcelona en el otoño <strong>de</strong> 1935.María Fernanda Carranza y JoséCaballero ante su <strong>de</strong>corado <strong>de</strong>lbosque para “Bodas <strong>de</strong> Sangre”.1962.Los temaslorquianosacompañaron aCaballero toda la vida.Volvió a ser, muerto elpoeta, el magníficoescenógrafo <strong>de</strong> susIlustración para la primeraedición <strong>de</strong> “Llanto porIgnacio Sánchez Mejías”.1935.obras que había sido en vida <strong>de</strong> éste, y recogióplásticamente algunas intuiciones centrales suyas.Primer ilustrador <strong>de</strong>l Llanto, por dos veces al menosvolvió plásticamente sobre el poema. Por encargo <strong>de</strong>la editorial <strong>de</strong> Ugo Guanda, <strong>de</strong> Parma, preparó entre1965 y 1966 una serie <strong>de</strong> ilustraciones –aguatintas-,hoy en po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Rizzoli, que permanecen inéditas.Paralelamente a esta preocupacióncomo ilustrador, José Caballero se aproximóplásticamente a los últimos momentos <strong>de</strong>Lorca. Fue una empresa secreta en parteque fue pasando poco a poco a numerosascarpetas. A<strong>de</strong>más se conservan, al margen<strong>de</strong> la serie, al menos dos óleos con estetema: un severo, hierático Llanto por unpoeta muerto, <strong>de</strong> 1955, y La sangre <strong>de</strong> unpoeta, <strong>de</strong> 1962.Secuencia <strong>de</strong> la caída en el fusilamiento<strong>de</strong> García Lorca. 1935.20ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentación… EN HUELLAS DALINIANAS Telefonía celeste, 1935Sofía.Gouache sobre papel, 99,7 x 69 cm. Museo Nacional <strong>Centro</strong> <strong>de</strong> Arte ReinaTelefonía celeste, 193521ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentación Al llegar el verano, 1948.Óleo sobre lienzo, 65 x 58 cm. Colección particular, Madrid.Al llegar el verano, 194822ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentación El giróscopo, 1934Tinta china sobre papel, 51 x 34 cm. Colección particular, MadridEl giróscopo, 1934.23ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentación Los dulces placeres <strong>de</strong>l sadismo, 1934.Tinta china sobre papel, 63 x 40,5 cm. Colección particular, MadridLos dulces placeres <strong>de</strong>l sadismo, 1934.24ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentación Las enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la burguesía, 1935-1937.Tinta sobre papel, 62 x 46 cm. Colección particular, MadridLas enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la burguesía, 1935-1937.25ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentación…EN ARTIUM<strong>CABALLERO</strong>, José"La cornada"PapelTinta. 50,7 x 36,5 cm 76,5 x 60 x 4,3 cm (total)Firmado: josécaballero (ángulo inferior <strong>de</strong>recho)Fechado: 1936-37 (reverso)*Se trata <strong>de</strong> un preciosista y <strong>de</strong>licado dibujo que <strong>de</strong>muestra las gran<strong>de</strong>sfaculta<strong>de</strong>s con las que estaba dotado Caballero. Un toro con la cabeza, la patatrasero-<strong>de</strong>recha y la cola muy <strong>de</strong>talladamente <strong>de</strong>scritos, girando sobre sí mismo,cornea y voltea a una mujer vestida con chaquetilla <strong>de</strong> torero, pero con faldas <strong>de</strong>mujer. Su cabellera, sobre todo, la chaquetilla, la mano <strong>de</strong>recha, el vestido estándibujados con prolijos <strong>de</strong>talles. El cuerno <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l toro es el que ha enganchadoa la mujer y, por la posición que ésta tiene, podría parecer que se trata <strong>de</strong> unapenetración sexual.ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html26


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentación<strong>CABALLERO</strong>, José”Solsticio”Mixta / Tabla. 156 x 93 cm 156,5 x 93,4 x 5,5 cm (total)Firmado: José Caballero (ángulo inferior <strong>de</strong>recho)Fechado: 1975-76 (reverso, lado superior <strong>de</strong>recho)27ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y Documentación<strong>CABALLERO</strong>, José”Roca y palomas”Óleo / Cartón. 69 x 52 cm 86,7 x 69,7 x 4 cm (total)Firmado: josécaballero (ángulo inferior <strong>de</strong>recho)Fechado: 1935 (reverso, lado superior izquierdo)Obra surrealizante en la que conviven, como temas iconográficossignificativos, tres palomas que remontan el vuelo hacia la <strong>de</strong>recha y un fondoimpreciso <strong>de</strong> formas que sólo pue<strong>de</strong> ser entendido como "roca" <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unentendimiento surreal, en tanto que pue<strong>de</strong>n ser rocas perforadas, evocaciones a lapaleta <strong>de</strong>l pintor o pura abstracción. Pintada a los 20 años es, sin duda, una <strong>de</strong> lasmás juveniles y <strong>de</strong>senfadadas obras <strong>de</strong> Caballero.28ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónRECURSOSBIBLIOGRAFÍALIBROS CON ILUSTRACIONES DE JOSÉ <strong>CABALLERO</strong>BERGAMÍN, José. Al toro. Madrid: Hispánica <strong>de</strong> Bibliofilia, 1983.DIEGO, Gerardo. La suerte o la muerte. Madrid: Hispánica <strong>de</strong> Bibliofilia, 1987.ENTRAMBASAGUAS, Joaquín <strong>de</strong>. Ensayos. Instituto Antonio <strong>de</strong> Lebrija, Madrid: ConsejoSuperior <strong>de</strong> Investigaciones Científicas, 1945.NERUDA, Pablo. Oceana. Madrid: Ediciones <strong>de</strong> Arte y Bibliofilia, 1971.PANERO, Leopoldo. Escrito a cada instante. Madrid: Escelicer, 1949.OTROS<strong>CABALLERO</strong>, José. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Huelva. Huelva: Diputación Provincial, 1985.<strong>CABALLERO</strong>, José. El taller <strong>de</strong> José Caballero: 1931 -1977. Madrid: Galería Multitud,1977.<strong>CABALLERO</strong>, José. Exposición homenaje a José Caballero: 10 años <strong>de</strong> pintura 1973 –1983. Huelva: Ayuntamiento, 1986.<strong>CABALLERO</strong>, José. José Caballero. Lisboa: Fundaçao Calouste Gulbenkian, 1973.<strong>CABALLERO</strong>, José. Jose Caballero: Galeria <strong>de</strong> Arte Juan Gris, Madrid, octubre 1990Jose Caballero. Madrid: Galeria Juan Gris, 1990.Canciones <strong>de</strong>l teatro <strong>de</strong> García Lorca. Madrid: Unión Musical Española, 1960.Ciudad <strong>de</strong> ceniza: el surrealismo en la posguerra española. Teruel: DiputaciónProvincial, 1992.Contemporary painters of Spain at the New York World's Fair. Madrid: DirecciónGeneral <strong>de</strong> Bellas Artes, Comisaría General <strong>de</strong> España, 1964.Contemporary Spanish painters : Miró and after-A selection. Washintong, D.C:International Exhibitions Foundation, 1975.DALÍ, Salvador. Dalí, Viola, José Caballero. Pontevedra: Altamira, 1973.El Surrealismo en España. Madrid: Museo Nacional <strong>Centro</strong> <strong>de</strong> Arte Reina Sofía,1994.29ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónIsmos: Arte <strong>de</strong> vanguardia (1910-1936) en España. Madrid: Guillermo <strong>de</strong> OsmaGalería, 1993.Notas sobre "La Barraca". Fuente Vaqueros: Casa-Museo Fe<strong>de</strong>rico García Lorca,1992.Sous le signe du taureau. Paris: Union Latine-Cultura Latina, 1986.Un siglo <strong>de</strong> ilustración española en las páginas <strong>de</strong> Blanco y Negro: exposición, <strong>de</strong>l 4<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1992 al 8 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1993, <strong>Centro</strong> <strong>de</strong> Exposiciones yCongresos, Zaragoza. Zaragoza: Ibercaja, 1992.RECURSOS EN NUESTRO CENTRO DE DOCUMENTACIÓNAfinida<strong>de</strong>s y confrontaciones: obras contemporáneas <strong>de</strong> la Colección Santan<strong>de</strong>rCentral Hispano. Madrid: Fundación Santillana, 1999.EC 859ALACANT. DIPUTACIÓ. Plástica contemporánea: fondos <strong>de</strong> la Diputación Provincial <strong>de</strong>Alicante. Alicante: Diputación Provincial <strong>de</strong> Alicante, 1998.EC 1006AMIGOS DEL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA (MADRID). Colección Amigos <strong>de</strong>l <strong>Centro</strong> <strong>de</strong>Arte Reina Sofía. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Cultura, Dirección General <strong>de</strong> BellasArtes y Archivos, 1989.EC 808El amor interrumpido: el poeta y los pintores. Madrid: Galería Almirante, 2003.EC 2222Arte'73: exposición antológica <strong>de</strong> artistas españoles. Madrid: Fundación JuanMarch, 1973.EC 492Artistas por la paz. S.l.: Movimiento por la paz, el <strong>de</strong>sarme y la libertad, 1987.EC 2170BANCO HISPANO AMERICANO. Colección Banco Hispano Americano. Madrid: FundaciónBanco Hispano Americano, 1991.EC 2748¿Buñuel!: la mirada <strong>de</strong>l siglo. Madrid: Museo Nacional <strong>Centro</strong> <strong>de</strong> Arte Reina Sofía;Mexico D.F.: Museo <strong>de</strong>l Palacio <strong>de</strong> Bellas Artes, 1996.CV 25630ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónBUÑUEL, Luis. El ojo <strong>de</strong> la libertad: sala <strong>de</strong> exposiciones <strong>de</strong> la Diputación <strong>de</strong> Huesca,3 junio - 25 julio, 1999. Huesca: Diputación <strong>de</strong> Huesca, 1999.CV 216<strong>CABALLERO</strong>, José. Galería Loring expone obras <strong>de</strong> José Caballero <strong>de</strong> los años 1932 a1936, cortesía <strong>de</strong> Adriano <strong>de</strong>l Valle y Galería Juana Mordó. Madrid: GaleríaLoring, 1971.AR CAB-JO 5<strong>CABALLERO</strong>, José. José Caballero, el tiempo <strong>de</strong> un poeta. Córdoba: Diputación <strong>de</strong>Córdoba, 1996.AR CAB-JO 4<strong>CABALLERO</strong>, José. José Caballero. Madrid: Galería Juana Mordó, 1970.AR CAB-JO 2<strong>CABALLERO</strong>, José. José Caballero. Zaragoza: Sala Luzan, 1986.AR CAB-JO 6<strong>CABALLERO</strong>, José. José Caballero: círculos y sueños. Madrid: Sociedad Estatal para laAcción Cultural Exterior, 2002.AR CAB-JO 1<strong>CABALLERO</strong>, José. José Caballero: los años cincuenta. Madrid: Guillermo <strong>de</strong> OsmaGalería; Barcelona: Oriol Galeria d'Art, 2003.AR CAB-JO 8<strong>CABALLERO</strong>, José. José Caballero: material misceláneo.DAR CAB-JO 1<strong>CABALLERO</strong>, José. José Caballero: obra gráfica. Alcalá <strong>de</strong> Henares: Fundación Colegio<strong>de</strong>l Rey, 1990.AR CAB-JO 7<strong>CABALLERO</strong>, José. José Caballero: obra retrospectiva: 1932-1977. Granada: Banco <strong>de</strong>Granada, 1977.AR CAB-JO 3Carlos Areán, a doazón dun coleccionista. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Xunta <strong>de</strong>Galicia, Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental, 1996.EC 1118CENTRO CULTURAL CONDE DUQUE (MADRID). <strong>Centro</strong> Cultural Con<strong>de</strong> Duque: materialmisceláneo.DEN CONDEDCiudad <strong>de</strong> ceniza: el surrealismo en la posguerra española. Teruel: Museo <strong>de</strong>Teruel, 1992.EC 205731ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónCOLECCIÓN ARTE CONTEMPORÁNEO (ASOCIACIÓN). Antes <strong>de</strong>l informalismo: arte español1940-1958 en la Colección Arte Contemporáneo. Palma <strong>de</strong> Mallorca:Ajuntament <strong>de</strong> Palma Fundació Pilar i Joan Miró a Mallorca, 1998.EC 630Colección Pedro Masaveu: pintura <strong>de</strong>l Siglo XX. Principado <strong>de</strong> Asturias: Consejería<strong>de</strong> Cultura Caja <strong>de</strong> Asturias, 1997.EC 569Dibujos para un siglo. Vitoria-Gasteiz: Fundación Caja Vital Kutxa, 2002.EC 2232EDITORIAL HISPÁNICA DE BIBLIOFILIA (MADRID). Editorial Hispánica <strong>de</strong> Bibliofilia: materialmisceláneo.DEN HISPANELORRIAGA, Gerardo. “Año transgresor”. El Correo español-El pueblo vasco, 25 abril2002, pp. 30-31.Fragmentos: arte <strong>de</strong>l XX al XXI. Madrid: Ayuntamiento <strong>de</strong> Madrid, Concejalía <strong>de</strong> lasArtes, 2004.EC 2760FUNDACIÓN CULTURAL MAPFRE VIDA. Dibujos españoles <strong>de</strong>l siglo XX: colecciones.Madrid: Fundación Cultural Mapfre Vida, 2004.FON MAPFRE 1FUNDACIÓ PILAR I JOAN MIRÓ A MALLORCA. Artistes espanyols als anys 70 a la collecció<strong>de</strong> la Fundació Pilar i Joan Miró a Mallorca. Palma <strong>de</strong> Mallorca: Fundació Pilari Joan Miró a Mallorca, 1996.EC 565FUNDACIÓN EUGENIO GRANELL (SANTIAGO DE COMPOSTELA). El juego <strong>de</strong> los espejos:colección surrealista: Fundación Eugenio Granell. León: Instituto Leonés <strong>de</strong>Cultura, 1996.EC 1963GALERÍA FERNANDO SERRANO (HUELVA). Galería Fernando Serrano: ARCO: materialmisceláneo.DEN FERNAN4GALERÍA JUANA MORDÓ (MADRID). Galeria Juana Mordo: exposición inaugural. Madrid:Galería Juana Mordó, 1964.EC 1617GALERÍA RAYUELA (MADRID). Galería Rayuela: material misceláneo.DEN RAYUEL32ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónGARCÍA YELO, María. “Surrealismos”. Blanco y negro cultural, n. 634, 20 marzo 2004,p. 31.Reseña <strong>de</strong> la exposición colectiva "Surrealismos" que la Galería Guillermo <strong>de</strong> Osma<strong>de</strong> Madrid presenta hasta el 30 <strong>de</strong> abril.Gerardo Diego y los pintores. Madrid: Ayuntamiento <strong>de</strong> Madrid, Área <strong>de</strong> Educación,Juventud, Deportes y Coordinación, 1996.EC 1737Huellas dalinianas. Madrid: Sociedad Estatal <strong>de</strong> Conmemoraciones Culturales, 2004.EC 2513Imágenes <strong>de</strong> mujer en la plástica española <strong>de</strong>l siglo XX. Zaragoza: InstitutoAragonés <strong>de</strong> la Mujer, 2003.EC 2371Itinerario: Miguel Logroño, una vida para el arte. Badajoz: Museo Extremeño eIberoamericano <strong>de</strong> Arte Contemporáneo, 2003.EC 2298“José Caballero, los años 30”. Guadalimar: revista <strong>de</strong> las artes, n. 130 (diciembre1995-enero 1996), p. 49.Reseña <strong>de</strong> la exposición <strong>de</strong> José Caballero, celebrada en la Galería Guillermo <strong>de</strong>Osma <strong>de</strong> Madrid.“José Caballero, obra última”. Guadalimar: revista <strong>de</strong> las artes, n. 158, (junio-julio2001), p. 58.Reseña <strong>de</strong> la exposición <strong>de</strong> José Caballero, celebrada en la Resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>Estudiantes, Madrid, en 2001.“José Caballero”. Arte y parte: revista bimestral <strong>de</strong> información artística, n. 3,(junio-julio 1996), p. 108.Reseña <strong>de</strong> la exposición <strong>de</strong> José Caballero, celebrada en Pedrona Torrens <strong>de</strong>Alcudia, <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> julio al 30 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1996.“El juego <strong>de</strong> los espejos”. Arte y parte: revista bimestral <strong>de</strong> información artística, n.3, junio-julio 1996, p. 116.Reseña <strong>de</strong> la exposición colectiva "El juego <strong>de</strong> los espejos", celebrada en elInstituto Leonés <strong>de</strong> Cultura, León, <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> mayo al 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1996.Madrid, el arte <strong>de</strong> los 60. Madrid: Comunidad <strong>de</strong> Madrid, Dirección General <strong>de</strong>Patrimonio Cultural, 1990.EC 2210Mujeres <strong>de</strong> ensueño. Málaga: Diputación <strong>de</strong> Málaga, Área <strong>de</strong> Cultura y Educación,1999.EC 108933ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html


Liburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónMUSEO DEL GRABADO ESPAÑOL CONTEMPORÁNEO (MARBELLA). Obra gráficacontemporánea: Fondos <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong>l Grabado Español Contemporáneo,Marbella. León: Instituto Leonés <strong>de</strong> Cultura, 1997.EC 939MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA (MADRID). Adquisiciones 2001. Madrid:Museo Nacional <strong>Centro</strong> <strong>de</strong> Arte Reina Sofía, 2003.EC 1286MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA (MADRID). Adquisiciones 2002. Madrid:Museo Nacional <strong>Centro</strong> <strong>de</strong> Arte Reina Sofía, 2003.EC 1940Museo Salvador Victoria: colección fundacional. Teruel: Museo <strong>de</strong> Teruel, 2000.AR VIC-SA 3ORIOL GALERIA D'ART (BARCELONA). Oriol Galeria d'Art: material misceláneo.DEN ORIOLLos paréntesis <strong>de</strong> la mirada: (un homenaje a Luis Buñuel). Teruel: DiputaciónProvincial <strong>de</strong> Teruel, Museo <strong>de</strong> Teruel, 1993.EC 2189Pintura española <strong>de</strong>l siglo XX. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Cultura, 1978.EC 2015Regard captif: Collection Ordoñez-Falcón. Paris: Léo Scheer, 2002.F EC 119RUBIO NOMBLOT, Javier. “Neruda y la pintura”. Blanco y negro cultural, n. 650, 10julio 2004, p. 28.Reseña <strong>de</strong> la exposición colectiva <strong>de</strong> 37 pintores "Imagen <strong>de</strong> un centenario.Pintores chilenos y españoles ilustran Neruda", quienes plasmaron las poesías y lasdiferentes etapas <strong>de</strong> la vida <strong>de</strong>l chileno, y cuyos cuadros se pue<strong>de</strong>n disfrutar ahoraen el Museo <strong>de</strong> América <strong>de</strong> Madrid hasta el 26 <strong>de</strong> julio.Secretos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>snudo:septiembre - octubre 2000. Vitoria-Gasteiz: Fundación Caja Vital Kutxa,2000.EC 86Surrealismos. Madrid: Guillermo <strong>de</strong> Osma Galería; Barcelona: Oriol Galeria d'Art,2003.EC 227834ARTIUM- Arte Garaiki<strong>de</strong>ko Euskal Zentro-Museoa - <strong>Centro</strong>-Museo Vasco <strong>de</strong> Arte ContemporáneoLiburutegia eta Dokumentazio Saila / Departamento <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong> y DocumentaciónFrancia, 24 - 01002 Vitoria-Gasteiz. Tf.945-209000http://www.artium.org/biblioteca.html

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!