154E. J. JARDEL PELÀEZ • F. CASTILLO NAVARRO • R. RAMÍREZ VILLEDA • J. C. CHACÓN MATHIEUÓ. E. BALCÁZAR MEDINAr<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre el tamaño <strong>de</strong> los <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> y <strong>la</strong> superficie afectada anualm<strong>en</strong>te,están re<strong>la</strong>cionadas con una serie <strong>de</strong> variables como, <strong>la</strong> ubicación<strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> <strong>en</strong> sitios remotos, el estado <strong>de</strong>l tiempo,<strong>la</strong>s condiciones topográficas, el tipo <strong>de</strong> vegetación, <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> combustibles–<strong>de</strong>terminada a su vez por el efecto <strong>de</strong> <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> previos–,<strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que se efectuaron <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> combate,como <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> personal y los medios <strong>de</strong> apoyo, y <strong>la</strong> causa<strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio. Por ejemplo, <strong>en</strong> 1996 y 1998 ocurrieron <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> ext<strong>en</strong>sos<strong>en</strong> sitios remotos o <strong>de</strong> difícil acceso, con topografía abrupta, yhubo limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> personal y <strong>de</strong> recursos financierosy materiales. A partir <strong>de</strong> 1999, <strong>la</strong> organización y los recursosasignados a <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong>mejoraron. En 2003, por ejemplo, se observa que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> fueron pequeños (Tab<strong>la</strong> I); <strong>en</strong> este año se contó con un mayornúmero <strong>de</strong> brigadas <strong>de</strong> combate <strong>de</strong> <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> operando <strong>en</strong> el área (14<strong>en</strong> comparación con sólo 5 <strong>en</strong> 1998) y se trabajó con un esquema <strong>de</strong>co<strong>la</strong>boración interinstitucional establecido a través <strong>de</strong> los consejos asesores<strong>de</strong> <strong>la</strong> RBSM, con lo cual se logró un control más efici<strong>en</strong>te.La mayor parte <strong>de</strong> los <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> reportados (98%) fueron superficiales.El porc<strong>en</strong>taje por tipo <strong>de</strong> vegetación <strong>de</strong>l número total <strong>de</strong> <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong>registrados se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 4. El 64.3% <strong>de</strong> los <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> afectóbosques <strong>de</strong> pino-<strong>en</strong>cino y <strong>en</strong>cino <strong>en</strong> <strong>la</strong>s partes altas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra, <strong>en</strong>trelos 1,500 y 2,860 m <strong>de</strong> altitud, y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or proporción matorrales ypastizales secundarios (20.2%). En conjunto los bosques <strong>de</strong> pino-<strong>en</strong>cinoy <strong>en</strong>cino cubr<strong>en</strong> más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad (53.7%) <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> RBSM, estoes, 74,953 ha. El 10.3% <strong>de</strong> los <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> se reportaron <strong>en</strong> selva bajacaducifolia, aunque este tipo <strong>de</strong> vegetación repres<strong>en</strong>ta el 18.4% <strong>de</strong> <strong>la</strong>superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> RBSM (INE 2000). Pocos <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> fueron reportados <strong>en</strong>bosques <strong>la</strong>tifoliados como bosque mesófilo <strong>de</strong> montaña (2.7%) y selvamediana subcaducifolia (1.5%), que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> sitios húmedos,protegidos por <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o (barrancas, valles y <strong>de</strong>presiones).Solo 0.5% <strong>de</strong> los <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> se reportaron para bosques <strong>de</strong> oyamel,que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una ext<strong>en</strong>sión muy reducida <strong>en</strong> <strong>la</strong> RBSM.Se evaluó <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> por tipo <strong>de</strong> propiedad (ejidal,comunal o particu<strong>la</strong>r). El régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra es un compon<strong>en</strong>tefundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l manejo <strong>de</strong> los recursos naturales y <strong>la</strong> conservación(Ba<strong>la</strong>nd y P<strong>la</strong>tteau 1996). En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> RBSM los conflictos
155LOS INCENDIOS FORESTALES EN LA RESERVA DE LA BIOSFERA SIERRA DE MANANTLÁN, JALISCO Y COLIMAFigura 4. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> <strong>forestales</strong> registrados <strong>en</strong>tre 1995 y2003 por tipo <strong>de</strong> vegetación. PQ bosque <strong>de</strong> pino-<strong>en</strong>cino; QC bosque <strong>de</strong> <strong>en</strong>cino; PApastizal; SB selva baja caducifolia; MA matorral; MM bosque mesófilo <strong>de</strong> montaña; SMselva mediana subcaducifolia; OT matorrales <strong>de</strong> otate (Otatea acuminata), y AB bosque<strong>de</strong> oyamel Abies religiosa y A. religiosa subsp. emarginata.por el acceso, control y usufructo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y los recursos naturales,así como <strong>la</strong> in<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad han g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> muchoscasos situaciones <strong>de</strong> libre acceso que favorec<strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro<strong>de</strong> los bosques (Jar<strong>de</strong>l <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa). Se <strong>en</strong>contró que aunque <strong>la</strong> propiedadprivada repres<strong>en</strong>ta sólo el 32% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> RBSM, <strong>en</strong> el<strong>la</strong>se registra el 53% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie afectada por el fuego. En contraste,los <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> <strong>en</strong> los terr<strong>en</strong>os comunales y ejidales que cubr<strong>en</strong> el 68.4%<strong>de</strong> <strong>la</strong> RBSM, repres<strong>en</strong>tan el 47% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie afectada. Proporcionalm<strong>en</strong>tecada año se ve afectada por el fuego el 5.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>bosques <strong>de</strong> propiedad privada, contra 2.9% <strong>de</strong> los bosques comunalesy el 2.2% <strong>de</strong> los ejidales. En 2003 el 51% <strong>de</strong> los <strong>inc<strong>en</strong>dios</strong> registradosse originó <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong> propiedad privada. Esta situación se explicapor conflictos <strong>de</strong>bidos a <strong>la</strong> in<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad o a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong>vigi<strong>la</strong>ncia o control sobre el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y los recursos <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayorparte <strong>de</strong> los predios particu<strong>la</strong>res, cuyos propietarios no viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> elárea y carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> un control efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. En contraste, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s