11.07.2015 Views

La acepción de interlocutio en derecho romano.1

La acepción de interlocutio en derecho romano.1

La acepción de interlocutio en derecho romano.1

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>La</strong> acepción <strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho romano. 1Esteban MORENO RESANO(Universidad <strong>de</strong> Zaragoza)Un texto legislativo <strong>de</strong> gran importancia para el conocimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> las fu<strong>en</strong>tes jurídicas <strong>en</strong> el siglo V d. C. es la Oratio adS<strong>en</strong>atum Vrbis Romae emitida por la cancillería <strong>de</strong> Ráv<strong>en</strong>a el 7 <strong>de</strong>noviembre <strong>de</strong> 426. 2 Su t<strong>en</strong>or se conserva incompleto, dividido <strong>en</strong>varios fragm<strong>en</strong>tos compilados <strong>en</strong> el Co<strong>de</strong>x Theodosianus, la LexRomana Wisigothorum y el Co<strong>de</strong>x Iustinianus. 3 De acuerdo con loque resta <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to original, sus dispositivos regulan la recitatio<strong>de</strong> textos jurispru<strong>de</strong>nciales y legales <strong>en</strong> actos jurídicos, exponi<strong>en</strong>douna clasificación tipológica <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes, al mismo tiempoque establec<strong>en</strong> el valor <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> ellas respecto <strong>de</strong> otras. Enparticular, la oratio <strong>de</strong>talla las normas que han <strong>de</strong> observar los responsables<strong>de</strong> la instrucción <strong>de</strong> un acto jurídico conforme a ius,salvando las contradicciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> las obras <strong>de</strong> los juristas. 41Este trabajo forma parte <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Investigación BHA2002-02589,dirigido por la Dra. María Victoria Escribano Paño, y subv<strong>en</strong>cionado por laDirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología.2CTh. I, 4, 3: Impp. Theodosius et Val<strong>en</strong>tinianus AA. ad S<strong>en</strong>atum Vrbis Romae.(...) Dat. VIII Id. Nou. Rau<strong>en</strong>na, DD. NN. Theodosius XII et Val<strong>en</strong>tinianus II AA.Conss.3CTh. I, 4, 3 (=Breu. I, 4, 1); CI. I, 14, 2; CI. I, 14, 3; CI. I, 19, 7; CI. I, 22, 5. <strong>La</strong>hipótesis <strong>de</strong> que también formaran parte <strong>de</strong> ella los fragm<strong>en</strong>tos CI. VI, 30, 18; CI.VI, 55, 11 (=CTh. V, 1, 8); CI. VI, 56, 5; CI. VI, 30, 3; CI. VI, 61, 1 (CTh. VIII,19, 1), CI. VIII, 55, 9; CTh. IV, 1, 1; CTh. VIII, 18, 10, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por Godofredo,Momms<strong>en</strong> y Seeck, fue <strong>de</strong>sechada por Bassanelli Sommariva (Cf. G. BASSANELLISOMMARIVA, “<strong>La</strong> legge di Val<strong>en</strong>tiniano III <strong>de</strong>l 7 novembre 426”, <strong>en</strong> <strong>La</strong>beo 29(1983), pp. 285-288; merece particular at<strong>en</strong>ción p. 285, nota 16).4CTh. I, 4, 3 (...): Post alia: Papiniani, Pauli, Gai, Vlpiani atque Mo<strong>de</strong>stiniscripta uniuersa firmamus ita, ut Gaium quae Paulum, Vlpianum et ceteros comitetur


250 ESTEBAN MORENO RESANOTambién fija los límites legales <strong>de</strong> alegación <strong>de</strong> leyes provinciales ymunicipales 5 , y el valor jurídico <strong>de</strong> los dispositivos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong>leges g<strong>en</strong>erales, rescripta e <strong>interlocutio</strong>nes. 6 Dada la relevancia <strong>de</strong>lcont<strong>en</strong>ido, bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> estudios han tratado esta constitución<strong>de</strong> modo g<strong>en</strong>eral o parcial, 7 analizando las tres formas legislativasauctoritas lectionesque ex omni eius corpore recit<strong>en</strong>tur. Eorum quoque sci<strong>en</strong>tiam,quorum tractatus atque s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tias praedicti omnes suis operibus miscuerunt, ratamesse c<strong>en</strong>semus ut Scaeuolae, Sabini, Iuliani atque Marcelli omniumque, quos illicelebrarunt, si tam<strong>en</strong> eorum libri propter antiquitatis incertum codicum collationefirm<strong>en</strong>tur. Vbi autem diuersae s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae proferuntur, potior numerus uincatautorum, uel, si numerus aequalis sit, eius partis praecedat auctoritas, in quaexcell<strong>en</strong>tis ing<strong>en</strong>ii uir Papinianus emineat, qui ut singulos uincit, ita cedit duobus.Notas etiam Pauli atque Vlpiani in Papiniani corpus factas, sicut dudum statum est,praecipimus infirmari. Vbi autem eorum pares s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae recitantur, quorum parc<strong>en</strong>setur auctoritas, quos sequi <strong>de</strong>beat, eligat mo<strong>de</strong>ratio iudicantis. Pauli quoques<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tias semper ualere praecipimus (...).5CI. I, 14, 2: (...) Quae ex relationibus uel suggestionibus iudicantium perconsultationem in commune flor<strong>en</strong>tissimorum sacri nostri palatii procerumauditorium introducto negotio statuimus uel quibuslibet corporibus aut legatis autprouinciae uel ciuitati uel curiae donauimus, nec g<strong>en</strong>eralia iura sint, sed leges fianthis dumtaxat negotiis atque personis pro quibus fuerint promulgata, nec ab aliquoretract<strong>en</strong>tur notam infamiae subituro eo, qui uel astute ea interpretari uoluerit uelimpetrato impugnare rescripto, nec habituro fructum per subreptionem eliciti: etallegandum admiserint uel sub quodam ambiguitatis colore ad nos rettulerint,triginta librarum auri con<strong>de</strong>mnatione plect<strong>en</strong>di sunt (...).6 CI. I, 14, 3 (...): Leges ut g<strong>en</strong>erales ab omnibus aequabiliter in posterumobseru<strong>en</strong>tur, quae uel missa ad u<strong>en</strong>erabilem coetum oratione conduntur uel insertoedicti uocabulo nuncupantur, siue eas nobis spontaneus motus ingesserit siueprecatio uel relatio uel lis mota legis occasionem postulauerit. Nam satis est edictieas nuncupatione c<strong>en</strong>seri uel per omnes populos iudicium programmate diuulgariuel expressius contineri, quod principes c<strong>en</strong>suerunt ea, quae in certis negotiisstatuta sunt similium quoque causarum fata componere. Sed et si g<strong>en</strong>eralis lexuocata est uel ad omnes iussa est pertinere, uim obtineat edicti; <strong>interlocutio</strong>nibus,quas in uno negotio iudicantes protulimus uel postea proferemus, non in communepraeiudicantibus, nec his, quae specialiter quibusdam concessa sunt ciuitatibus uelprouinciis uel corporibus, ad g<strong>en</strong>eralitatis obseruantiam pertin<strong>en</strong>tibus (...). CI. I,19, 7: Rescripta contra ius elicita ab omnibus iudicibus praecipimus refutari, nisiforte aliquid est, quod non laedat alium et prosit pet<strong>en</strong>ti uel crim<strong>en</strong> supplicantiindulgeat.7A. BISCARDI, “Studi sulla legislazione <strong>de</strong>l Basso Impero. I. <strong>La</strong> legge <strong>de</strong>llecitazione.” <strong>en</strong> Studi S<strong>en</strong>esi, 53 (1939), pp. 406 y sgs. G. SCHERILLO, “<strong>La</strong> critica<strong>de</strong>l Codice Teodosiano e la legge <strong>de</strong>lle citazioni di Val<strong>en</strong>tiniano III”, <strong>en</strong> SDHI 8(1942), pp. 5-22. M. MASSEI, “Le citazioni <strong>de</strong>lla giurispru<strong>de</strong>nza clásica nellalegislazione imperiale”, <strong>en</strong> G. G. ARCHI, (ed.), Scritti di dir. rom. in onore diC. Ferrini, Milano, 1946, pp. 403-475. G. G. ARCHI, “Il problema <strong>de</strong>lle fonti <strong>de</strong>ldiritto nel sistema romano <strong>de</strong>l IV e V secolo”, <strong>en</strong> Giustiniano legislatore,Bologna, 1970, pp. 11-118 (=Studi in onore di G. Grosso, IV, Torino, 1971,


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 251imperiales <strong>en</strong> ella <strong>en</strong>unciadas: leges g<strong>en</strong>erales, rescripta e <strong>interlocutio</strong>nes.Sin embargo, la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la investigación académicadirigida hacia ellas ha sido muy <strong>de</strong>sigual, pues <strong>de</strong> las tres, sólo hansido objeto <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos las leges g<strong>en</strong>erales y los rescripta.8 Por lo que respecta a la <strong>interlocutio</strong>, las refer<strong>en</strong>cias bibliográfipp.3-93). F. DE MARINI AVONZO, <strong>La</strong> politica legislativa di Val<strong>en</strong>tiniano III eTeodosio II. II edizione. Appunti dalla parte speciale <strong>de</strong>l corso di storia <strong>de</strong>l dirittoromano, G<strong>en</strong>ova, Anno Acca<strong>de</strong>mico 1974-1975, Torino, 1975, pp. 66-109. G. G.ARCHI, Teodosio II e la sua codificazione, Napoli, 1976, pp. 91-96. P. KUSSMAUL,Pragmaticum und Lex: Form<strong>en</strong> spätrömischer Gesetzgebung, 408-457 (Hypomnemata,Heft 67), Götting<strong>en</strong>, 1981, pp. 21-30. G. BASSANELLI SOMMARIVA, “<strong>La</strong>legge di Val<strong>en</strong>tiniano III <strong>de</strong>l 7 novembre 426”, <strong>en</strong> <strong>La</strong>beo 29 (1983), pp. 281-313.E. VOLTERRA, “<strong>La</strong> legge <strong>de</strong>lle citazioni”, <strong>en</strong> Atti Acc. Lincei. Memorie <strong>de</strong>lla Classedi Sc. Mor., Stor. e Filolog., s. 8, 27 (1983). R. LAMBERTINI, <strong>La</strong> codificazione diAlarico II, Torino, 1991, pp. 69-118. F. M. DE ROBERTIS, “Un prece<strong>de</strong>ntecostantiniano alla cosi<strong>de</strong>tta “legge <strong>de</strong>lle citazioni” <strong>de</strong>l 426 di Teodosio II eVal<strong>en</strong>tiniano III”, <strong>en</strong> SDHI 64 (1998), pp. 245-252. J. F. MATTHEWS, <strong>La</strong>yingDown the <strong>La</strong>w. A Study of the Theodosian Co<strong>de</strong>, Yale, 2000, pp. 24-26, 94. A. C.FERNÁNDEZ CANO, <strong>La</strong> llamada “ley <strong>de</strong> citas” <strong>en</strong> su contexto histórico, Madrid,2000. A. C. FERNÁNDEZ CANO, “Una explicación <strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> CTh. I, 4, 3 <strong>en</strong>la Lex Romana Wisigothorum”, <strong>en</strong> In<strong>de</strong>x, 30 (2002), pp. 289-303.8 ANDT, <strong>La</strong> procédure par rescrit, (tesis), Paris, 1920. U. WILCKEN, “Zu <strong>de</strong>nKaiserreskript<strong>en</strong>”, <strong>en</strong> Hermes, 55 (1920), pp. 1-42. P. DE FRANCISCI,“Osservazioni sulle condizioni <strong>de</strong>lla legislazione nei secoli IV e V”, <strong>en</strong> StudiSalandra, Milano, 1926, p. 146. E. ALBERTARIO, “Rescritti e parafrasi di rescrittipostclassiche”, <strong>en</strong> S.D.H.I., 2 (1936), pp. 163 y sgs. P. DE FRANCISCI, Storia <strong>de</strong>ldiritto romano, 3, 1, Milano, 1936. F. M. DE ROBERTIS, “Sulla efficacia normativa<strong>de</strong>lle costituzione imperiali, II. I rescripta principum”, <strong>en</strong> Ann. Fac. Bari, 4,(1941), pp. 281-374. L. WENGER, Die Quell<strong>en</strong> <strong>de</strong>s römisch<strong>en</strong> Rechts, Wi<strong>en</strong>, 1955,pp. 424-473. G. G. ARCHI, “Rescrits impériaux et littérature jurispru<strong>de</strong>ntielle dansle développem<strong>en</strong>t du droit criminel”, <strong>en</strong> RIDA 4 (1957), pp. 221-237. PALAZZOLO,Potere imperiale ed organi giurisdizionali nel II secolo d. C. L´efficacia processuale<strong>de</strong>i rescritti imperiali da Adriano ai Severi, Milano, 1974. F. DE MARINIAVONZO, <strong>La</strong> politica legislativa..., ob. cit., pp. 85-109. G.G. ARCHI, TeodosioII..., ob. cit., pp. 45-107. Á. D´ORS, “Rescriptos y cognición extraordinaria”, <strong>en</strong>AHDE, 47 (1977), pp. 5-41. D. SIMON, Konstantinisches Kaiserrecht. Studi<strong>en</strong>anhand <strong>de</strong>r Reskript<strong>en</strong>praxis und <strong>de</strong>s Sch<strong>en</strong>kungsrechts, Frankfurt am Main, 1977.J. GAUDEMET, <strong>La</strong> formation du droit séculier et du droit <strong>de</strong> l´Église aux IVe. et Ve.Siècles (Institut <strong>de</strong> Droit romain <strong>de</strong> l´Université <strong>de</strong> Paris, XV), Paris, 1978, pp.30-42. F. SAMPER, “Rescriptos preadrianeos”, <strong>en</strong> Estudios jurídicos <strong>en</strong> hom<strong>en</strong>ajeal profesor Ursicinio Álvarez Suárez, Madrid, 1978, pp. 465-485. M. BIANCHINI,Caso concreto e “lex g<strong>en</strong>eralis”. Per lo studio <strong>de</strong>lla tecnica e <strong>de</strong>lla politicanormativa da Costantino a Teodosio II, Milano, 1979. T. HONORÉ, “ImperialRescripts A. D. 193-305. Autorship and Auth<strong>en</strong>ticity”, <strong>en</strong> Journal of RomanStudies, 69 (1979), pp. 51-64. N. VAN DER WAL, “Edictum und lex g<strong>en</strong>eralis: Formund Inhalt <strong>de</strong>r Kaisergesetze im spätrömisch<strong>en</strong> Reich”, <strong>en</strong> RIDA 28 (1981), pp.277-313. KUSSMAUL, Pragmaticum und Lex…, ob. cit. P. VOCI, “Il dirittoRevue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


252 ESTEBAN MORENO RESANOcas exist<strong>en</strong>tes son, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, sumarias, escuetas y pococoncluy<strong>en</strong>tes, 9 razones por las que Dieter Nörr, autor <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> lostrabajos más sólidos y completos sobre la cuestión, hizo alusión aella como “ein fast vergess<strong>en</strong>er Konstitution<strong>en</strong>typ”.<strong>La</strong> Oratio ad S<strong>en</strong>atum Vrbis Romae <strong>de</strong> 426 hace refer<strong>en</strong>cia a las<strong>interlocutio</strong>nes <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo:CI. I, 14, 3(…) Sed et si g<strong>en</strong>eralis lex uocata est uel ad omnes iussa est pertinere,uim obtineat edicti; <strong>interlocutio</strong>nibus, quas in uno negotio iudicantes proereditarioromano nell´età <strong>de</strong>l tardo impero. I. Il IV secolo. Seconda parte”, <strong>en</strong>Studi in onore di C. Sanfilippo, II, 1982, pp. 657-753 (=“Note sull´efficacia <strong>de</strong>llecostituzioni imperiali. I. Dal principato alla fine <strong>de</strong>l IV secolo”, <strong>en</strong> Studi di dir.rom., II, Padova, 1985, pp. 278-313). J.-P. CORIAT, “<strong>La</strong> technique du rescrit à lafin du Principat”, <strong>en</strong> SDHI 51 (1985), pp. 319-348. T. HONORÉ, “The Making ofthe Theodosian Co<strong>de</strong>”, <strong>en</strong> ZSS (RA) 103 (1986), pp. 133-189. D. NÖRR, “ZurReskript<strong>en</strong>praxis in <strong>de</strong>r hoh<strong>en</strong> Prinzipatzeit”, <strong>en</strong> ZSS (RA) 98 (1994), pp. 1-46.9O. KARLOWA, Römische Rechtsgeschichte, I, Leipzig, 1885, p. 650.H. HEUMANN y E. SECKEL, Handlexikon zu <strong>de</strong>n Quell<strong>en</strong> <strong>de</strong>s römisch<strong>en</strong> Rechts,J<strong>en</strong>a, 1907, p. 282. SAMTER, Nichtförmalisches Gerichtsverfahr<strong>en</strong>, Weimar,1911, pp. 131-132. P. KRÜGER, Geschichte <strong>de</strong>r Quell<strong>en</strong> und Litteratur <strong>de</strong>srömisch<strong>en</strong> Rechts, Leipzig, 1912, p. 103. T. KIPP, Geschichte <strong>de</strong>r Quell<strong>en</strong> <strong>de</strong>srömisch<strong>en</strong> Rechts, 1919, p. 81. B. BIONDI, “Appunti intorno alla s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>za nelproceso civile romano”, <strong>en</strong> Studi in onore di P. Bonfante, IV, Pavia, 1929, pp.31-102 (=Scritti giuridici, II, Milano, 1965, pp. 457-458). CHIOVENDA,“Romanesimoe germanesimo nel processo civile”, <strong>en</strong> Saggi di diritto processuale civile, I,1930, pp. 181-122. R. DÜLL, “Über die Be<strong>de</strong>utung <strong>de</strong>s Verfahr<strong>en</strong>s <strong>de</strong> plano imrömisch<strong>en</strong> Zivilprozeß” <strong>en</strong> ZSS (RA) 52 (1932), pp. 170-194. B. BIONDI, “Intornoalla romanità <strong>de</strong>l processo civile romano”, <strong>en</strong> BIDR 42 (1935), pp. 356-431.(=Scritti giuridici, II, Milano, 1965, esp. pp. 407-411). L. WENGER, “Zu dreiFrag<strong>en</strong> aus <strong>de</strong>m römisch<strong>en</strong> Zivilprozeßrechte (Eine Nachlese)”, <strong>en</strong> ZSS (RA) 59(1939), pp. 315-389. WENGER, Die Quell<strong>en</strong>…, ob. cit., p. 431, nota 63. R. DÜLL,“Zum <strong>de</strong> plano Verfahr<strong>en</strong>”, <strong>en</strong> ZSS (RA) 60 (1940), pp. 234-236. D. SIMON,“Summarium cognoscere. Zwölf Exeges<strong>en</strong>”, <strong>en</strong> ZSS (RA) 83 (1966), pp. 142-218.M. KASER y K. HACKL, Das römische Zivilprozeßrecht (Handbuch <strong>de</strong>r Altertumswiss<strong>en</strong>schaft,X, 3, 4), Münch<strong>en</strong>, 1966, (reed. Münch<strong>en</strong>, 1996, pp. 494-495).F. M. DE ROBERTIS, “Sull´accezione di “<strong>interlocutio</strong>” in CIL VI, 266 (“Lis fullonum”)”,<strong>en</strong> Studi in onore di G. Scherillo, I, Milano, 1972, pp. 165-170. F. M.DE ROBERTIS, “Lis fullonum. CIL VI, 266 (Notazioni critiche ricostruttive)”, <strong>en</strong>SDHI 43 (1977), pp. 113-166. KUSSMAUL, Pragmaticum und Lex…, ob. cit.,pp. 25-26. M. J. GARCÍA GARRIDO, Diccionario <strong>de</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia romana, Madrid,1982, p. 181. F. GUTIÉRREZ-ALVIZ ARMARIO, Diccionario <strong>de</strong> Derecho romano,Madrid, 1982, p. 313. D. NÖRR, “Zu einem fast vergess<strong>en</strong><strong>en</strong> Konstitution<strong>en</strong>typ:interloqui <strong>de</strong> plano”, <strong>en</strong> Studi in onore di C. Sanfilippo (Pubblicazioni <strong>de</strong>llaFacoltà di Giurispru<strong>de</strong>nzia. Università di Catania, 96), III, Milano, 1983,pp. 519-543. MATTHEWS, <strong>La</strong>ying Down..., ob. cit., p. 17.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 253tulimus uel postea proferemus, non in commune praeiudicantibus, nechis, quae specialiter quibusdam concessa sunt ciuitatibus uel prouinciisuel corporibus, ad g<strong>en</strong>eralitatis obseruantiam pertin<strong>en</strong>tibus.Así pues, son expuestas las condiciones según las cuales un dispositivoimperial (iudicantes protulimus uel postea proferemus)adquiere valor g<strong>en</strong>eral (ad g<strong>en</strong>eralitatis obseruantiam pertin<strong>en</strong>tibus),y por tanto es aplicable a todo caso similar a aquél para el quefue promulgado (quas in uno negotio... protulimus uel... proferemus).De lo expuesto <strong>en</strong> el t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 426 pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse queafectaban a casos singulares (in uno negotio) o g<strong>en</strong>erales (in communepreiudicantibus), pudi<strong>en</strong>do estar su aplicación específicam<strong>en</strong>terestringida a ciuda<strong>de</strong>s, provincias o corporaciones (quaespecialiter quibusdam concessa sunt ciuitatibus uel prouinciis uelcorporibus), aunque el dispositivo <strong>de</strong> 426 sólo afectaba a aquellas<strong>de</strong>stinadas uno negotio, es <strong>de</strong>cir, a las normas no g<strong>en</strong>erales, que seestimaban dignas <strong>de</strong> ser observadas <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral (ad g<strong>en</strong>eralitatisobseruantiam pertin<strong>en</strong>tibus).No cabe duda <strong>de</strong> que la <strong>interlocutio</strong> es consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> la oratio<strong>de</strong> 426 una constitución imperial <strong>en</strong> toda regla, pues es tratada acontinuación <strong>de</strong> la lex g<strong>en</strong>eralis; pese a lo cual no aparece <strong>de</strong>finidacomo categoría legislativa, especificando los rasgos <strong>de</strong> su forma ocont<strong>en</strong>ido, tal y como ocurre con la lex g<strong>en</strong>eralis <strong>en</strong> el mismofragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la ley 10 . Por lo <strong>de</strong>más, no hay constancia <strong>de</strong> que <strong>en</strong> elt<strong>en</strong>or <strong>de</strong> la ley <strong>de</strong> 426 fuera formulada la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong>,como tampoco la hay <strong>de</strong> que la hubiera y <strong>de</strong> que fuera <strong>de</strong>liberadam<strong>en</strong>teomitida <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to posterior. Aunque la oratio,durante el proceso <strong>de</strong> compilación, sufrió el expurgo como tantasotras constituciones conservadas <strong>en</strong> los codices Teodosiano y Justinianeo,11 es probable que la falta <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición formal <strong>de</strong> in-10CI. I, 14, 3. (...) Leges ut g<strong>en</strong>erales ab omnibus aequabiliter in posterum obseru<strong>en</strong>tur,quae uel missa ad u<strong>en</strong>erabilem coetum oratione conduntur uel inserto edictiuocabulo nuncupantur, siue eas nobis spontaneus motus ingesserit siue precatiouel relatio uel lis mota legis occasionem postulauerit. Nam satis est edicti easnuncupatione c<strong>en</strong>seri uel per omnes populos iudicium programmate diuulgari uelexpressius contineri, quod principes c<strong>en</strong>suerunt ea, quae in certis negotiis statutasunt similium quoque causarum fata componere. Sed et si g<strong>en</strong>eralis lex uocata estuel ad omnes iussa est pertinere, uim obtineat edicti; (...).11Sobre los problemas que afectan al texto <strong>de</strong> la oratio, ui<strong>de</strong> SCHERILLO, “<strong>La</strong> critica<strong>de</strong>l Codice Teodosiano..., ob. cit., p. 8; y BASSANELLI SOMMARIVA, “<strong>La</strong> legge...”,ob. cit., pp. 285-289. Es preciso observar que ya el fragm<strong>en</strong>to conservado <strong>en</strong> elRevue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 255D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l campo semántico <strong>de</strong>l Derecho su significado es máscomplejo: las refer<strong>en</strong>cias a <strong>interlocutio</strong>nes cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> las obras<strong>de</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia clásica conservada 18 , <strong>en</strong> las constituciones imperiales19 , <strong>en</strong> la literatura 20 y <strong>en</strong> la epigrafía 21 , resultan apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>tecontradictorias. Sin embargo no lo son. El problema resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> que16Plinio, Episularum libri VII, 6, 6: (...) ipse raro et breuiter interlocutus.17Apuleyo, Apol. 80, lege usque dum ego interloquar.18Dig. I, 4, 1, 1 (Ulp.): Quodcumque... imperator per epistulam et subscriptionemstatuit uel cognosc<strong>en</strong>s <strong>de</strong>creuit uel <strong>de</strong> plano interlocutus est uel edicto praecepit,legem esse constat. Dig. I, 15, 3, 1 (Paulo): Praefectus uigilum... seuera <strong>interlocutio</strong>necomminatus fustium castigationem remittit. Dig. XXVIII, 3, 6, 7 (Ulp.):Praeses scrib<strong>en</strong>dum principi interlocutus est. Dig. XLII, 1, 15, 2: (...) Praesi<strong>de</strong>ssic... interloqui sol<strong>en</strong>t: “si mou<strong>en</strong>tia non sint, ut soli... capiantur”. Dig. XL, 5, 38(Paulo): (...) Cum omnia ut ab intestato egiss<strong>en</strong>t, quaessit imperator, an ut excausa fi<strong>de</strong>icommissi manumissa fuisset: et interlocutus est, etiamsi nihil abintestato pater petisset, pios tam<strong>en</strong> filios <strong>de</strong>buisse manumittere eam, quam paterdilexisset. (...). Dig. XLIV, 1, 11: (Mo<strong>de</strong>stino) ex praecepto siue <strong>interlocutio</strong>neiudicis. Dig. XLVIII, 16, 1, 5 (Marciano): (...) Si ita fuerit interlocutus iu<strong>de</strong>x“Lucius Titius temere accusare ui<strong>de</strong>tur”. Dig. XLVIII, 19, 32: (...) Si praeses ueliu<strong>de</strong>x ita interlocutus sit: “uim fecisti”. Dig. XLIX, 5, 2 (Escévola): siquaestionem... hab<strong>en</strong>dam iu<strong>de</strong>x interlocutus sit.19CTh. IV, 22, 2 (Breu. IV, 20, 2): (...) Quae non minus etiam condicio, qui, iudicis<strong>interlocutio</strong>ne suppressa, sub specie iudicati ius ali<strong>en</strong>um improba temeritateperuasit, ita ut neuter reparationem interfecti hoc pacto semel negotii au<strong>de</strong>at postulare.CTh. XI, 30, 65: (...) Praescriptiones fori in principio a litigatoribus obpon<strong>en</strong>dasesse legum <strong>de</strong>creuit auctoritas nec ab <strong>interlocutio</strong>nibus appellandum esse(...) (415). CI. I, 3, 32: cum... ex eius qui regit prouinciam fuerint s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia uel<strong>interlocutio</strong>ne conu<strong>en</strong>ti sacerdotes. (472). CI. VII, 45, 9: Nec <strong>interlocutio</strong>nesullam causam plerumque perimunt. (294). CI. VII, 46, 4: (...) Cum incertum esset,quid (...) praesertim cum ipse qui extra ordinem iudicabat intelocutus sit, (...)iudicati auctoritati non nititur. CI. VII, 57, 4 (año 239): Interlocutio praesidisapud acta signata: “nisi solutioni <strong>de</strong>biti is qui conu<strong>en</strong>itur obsequium praestitisset,duplum seu quadruplum inferat” uoluntas potius comminantis quam s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia iudicantisest, cum, placitum eiusmodi ne rei iudicatae auctoritatem obtineat, iurisratio <strong>de</strong>claret.20Tertuliano, De pudicitia, XIV, p. 249, 26: (...) quod iu<strong>de</strong>x pronuntiatione <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ritan quod <strong>interlocutio</strong>ne susp<strong>en</strong>di<strong>de</strong>rit. Aulo Gelio, XIV, 2, 17: Praeter haecsuper ea quoque re diss<strong>en</strong>titur, an ex uso exque officio sit iudicis, rem causamque, <strong>de</strong>qua cognoscit, <strong>interlocutio</strong>nibus suis ita exprimere consignareque, ut ante s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiaetempus ex his, quae apud eum in praes<strong>en</strong>s confuse uarieque dicuntur, proin<strong>de</strong>, utquoquo in loco ac tempore mouetur, signa et indicia faciat motus atque s<strong>en</strong>sus sui.Aulo Gelio, XIV, 2, 18: (..) Qui iudicat... necessariis <strong>interlocutio</strong>nibus. AuloGelio, XIV, 2, 19: (...) aliter atque aliter... s<strong>en</strong>tire et interloqui ui<strong>de</strong>antur iudices.21CIL VI 266 (año 244 d. C.): (...) <strong>interlocutio</strong>nes praeff. uig.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


256 ESTEBAN MORENO RESANOel uso jurídico <strong>de</strong>l vocablo <strong>interlocutio</strong> no es unívoco, como muybi<strong>en</strong> advirtió Nörr 22 .Des<strong>de</strong> el siglo XIX las <strong>interlocutio</strong>nes han sido <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas comopronunciami<strong>en</strong>tos judiciales previos a la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>la cual no establecían la res iudicata, 23sino sólo el motivo <strong>de</strong> lacausa, las evi<strong>de</strong>ncias e indicios pertin<strong>en</strong>tes a ella. 24 El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> estainterpretación parece remitir a una exégesis <strong>de</strong> un pasaje <strong>de</strong> NoctesAtticae <strong>de</strong> Aulo Gelio, qui<strong>en</strong> expuso <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos lafacultad judical <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñar el officium (an ex uso exque officiosit iudicis) por medio <strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong>nes, con el fin <strong>de</strong> establecer lospuntos fundam<strong>en</strong>tales (signa et indicia) <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido ori<strong>en</strong>tativo<strong>de</strong> la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia (motus atque s<strong>en</strong>sus sui) antes <strong>de</strong> ser pronunciado elfallo <strong>de</strong>finitvo: (...) diss<strong>en</strong>titur an ex uso exque officio sit iudicis,rem causamque, <strong>de</strong> qua cognoscit, <strong>interlocutio</strong>nibus suis ita exprimereconsignareque, ut ante s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae tempus signa et indiciafaciat motus atque s<strong>en</strong>sus sui. 25 Sin embargo, cabe hacer una observacióna dicha lectura <strong>de</strong>l pasaje <strong>de</strong> Gelio. En realidad, AuloGelio no <strong>de</strong>fine <strong>interlocutio</strong>: com<strong>en</strong>ta únicam<strong>en</strong>te que la <strong>de</strong>limitación<strong>de</strong> la causa, que <strong>de</strong>bía servir para la instrucción <strong>de</strong>l procesoantes <strong>de</strong> que se pronunciara s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, era fijada mediante <strong>interlocutio</strong>nes(<strong>interlocutio</strong>nibus suis). Es <strong>de</strong>cir, una <strong>interlocutio</strong> no erauna s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia previa, una Zwisch<strong>en</strong>urteil, aunque sí un pronunciami<strong>en</strong>tojudicial <strong>de</strong>l instructor <strong>de</strong>l proceso.Nörr y Kussmaul, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> su orig<strong>en</strong>, distinguían la exist<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong>nes: las procesales, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas comos<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias previas a la <strong>de</strong>finitiva, y otras, que eran un género <strong>de</strong>constitución imperial 26 . I<strong>de</strong>ntificaron como <strong>interlocutio</strong>nes las in-22 NÖRR, “Zu einem fast ..., ob. cit., pp. 521-532. KUSSMAUL, Pragmaticum undLex..., ob. cit., p. 25.23 HEUMANN y SECKEL, Handlexikon ..., ob. cit., p. 282. BIONDI, “Appunti intornoalla s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>za...”, ob. cit., (=Scritti giuridici, II, pp. 457-458). BIONDI, “Intornoalla romanità...”, ob. cit., (=Scritti giuridici, II, pp. 407-411). KASER y HACKL,Das römische..., (reed. Münch<strong>en</strong>, 1996, pp. 494-495). GARCÍA GARRIDO,Diccionario..., p. 181. GUTIÉRREZ-ALVIZ ARMARIO, Diccionario..., p. 313.24 BIONDI, “Appunti intorno alla s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>za...”, ob. cit., (=Scritti giuridici, II, pp.457-458). BIONDI, “Intorno alla romanità...”, ob. cit., (=Scritti giuridici, II, pp.407-411).25Aulo Gelio, XIV, 2, 17.26 NÖRR, “Zu einem fast ..., ob. cit., pp. 521-532. KUSSMAUL, Pragmaticum undLex..., ob. cit., p. 25.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 257terv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> distintos príncipes <strong>en</strong> consistorio consignadas porescrito, recogidas como constitutiones <strong>en</strong> el Teodosiano 27 . Nörr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió que este tipo <strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong>nes, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como formalegislativa, correspondían a los rescripta, exceptuando que su expresiónera oral y no escrita 28 . Kussmaul concluyó que eran provisionesimperiales orales habidas por el príncipe <strong>en</strong> reunión con suconsistorio. 29En realidad, examinando las características formales <strong>de</strong> las <strong>interlocutio</strong>nesconservadas, no exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias formales <strong>en</strong>tre laspronunciadas por magistrados ex officio y las pronunciadas por lospríncipes ex imperio, pues todas hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a resolucionesjudiciales, <strong>de</strong> modo que todas son <strong>de</strong> alguna forma procesales. Encualquier caso, cierto es que las resoluciones interlocutorias imperialest<strong>en</strong>ían fuerza legal, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las pronunciadas por magistradosrevestidos sólo <strong>de</strong> officium, <strong>de</strong> acuerdo con el principioexpuesto por Ulpiano: Quod principi placuit, legis habet uigorem:utpote cum lege regia, quae <strong>de</strong> imperio eius lata est, populus ei etin eum omne suum imperium et potestatem conferat. 30 Sin embargo,la mayor parte <strong>de</strong> las refer<strong>en</strong>cias antiguas a <strong>interlocutio</strong>nes respon<strong>de</strong>na aquellas interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> un magistrado efectuadas <strong>en</strong> elcurso <strong>de</strong> un proceso judicial. Puesto que los magistrados que lasemitían estaban revestidos <strong>de</strong>l officium judicial, pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>nominadas<strong>interlocutio</strong>nes ex officio, para distinguirlas <strong>de</strong> aquellas quefueron emitidas ex imperio. En la Antigüedad fueron <strong>de</strong>nominadasindistintam<strong>en</strong>te <strong>interlocutio</strong>nes iudicis, <strong>interlocutio</strong>nes praesidis,<strong>interlocutio</strong>nes praefecti uigilum, pues, <strong>en</strong> efecto, su emisión podíacorrespon<strong>de</strong>r tanto a un iu<strong>de</strong>x como a un praeses, <strong>en</strong> funcionesjudiciales, es <strong>de</strong>cir, ex officio. Que correspondía a ambas magistraturasla emisión <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos queda pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estarefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Digesto: Si praeses uel iu<strong>de</strong>x ita interlocutus sit:“uim fecisti”. 31 Por lo <strong>de</strong>más, las <strong>interlocutio</strong>nes ex officio son atribuidasa iudices, praesi<strong>de</strong>s y praefecti uigilum.27CTh. IV, 20, 3; CTh. VIII, 15, 1; CTh. XI, 39, 5; CTh. XI, 39, 8.28 NÖRR, “Zu <strong>de</strong>n fast ..., ob. cit., p. 543.29 KUSSMAUL, Pragmaticum und Lex ..., ob. cit., p. 26.30Dig. I, 4, 1, 1 (Ulpiano).31Dig. XLVIII, 19, 32.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


258 ESTEBAN MORENO RESANOComo norma g<strong>en</strong>eral, correspondía a los iudices emitir este tipo<strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong>nes. 32 Esta facultad era también compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lospraesi<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> máximos responsables <strong>de</strong> la administración<strong>de</strong> justicia <strong>en</strong> las provincias bajo su autoridad. Así lo especifica unaley <strong>de</strong>l año 472, que acredita que las <strong>interlocutio</strong>nes <strong>de</strong> los praesi<strong>de</strong>seran emitidas <strong>en</strong> ejercicio <strong>de</strong> sus prerrogativas judiciales, comotambién correspondía obrar a qui<strong>en</strong> gobernara una provincia (quiregit prouinciam): cum... ex eius qui regit prouinciam fuerint s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiauel <strong>interlocutio</strong>ne conu<strong>en</strong>ti sacerdotes 33 .<strong>La</strong> <strong>interlocutio</strong> <strong>de</strong>l praeses era, <strong>de</strong> ordinario, posterior a la <strong>de</strong>liu<strong>de</strong>x, y si versaba sobre la misma causa, prevalecía sobre el parecer<strong>de</strong>l juez (Interlocutio praesidis... uoluntas potius comminantisquam s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia iudicantis sit). El Co<strong>de</strong>x Iustinianus recoge un dispositivorelativo a esta cuestión <strong>de</strong>l año 239: Interlocutio praesidisapud acta signata: “nisi solutioni <strong>de</strong>biti is qui conu<strong>en</strong>itur obsequiumpraestitisset, duplum seu quadruplum inferat” uoluntas potiuscomminantis quam s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia iudicantis est, cum, placitumeiusmodi ne rei iudicatae auctoritatem obtineat, iuris ratio <strong>de</strong>claret.34Una inscripción <strong>de</strong>l siglo III d. C., conservada <strong>en</strong> los MuseosCapitolinos, corrobora que esta facultad era también inher<strong>en</strong>te a lamagistratura <strong>de</strong> la prefectura <strong>de</strong> los vígiles: (…) Interlocutiones /Aeli Floriani, Her<strong>en</strong>ni Mo<strong>de</strong>stini et Faltoni / RestutianiPrae(fectorum) uigil(um) p(erfectissimorum) u(irorum). (…) 35 . Enla obra <strong>de</strong> Paulo pue<strong>de</strong>n ser localizadas otras noticias relativas a lacompet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los praefecti uigilum para emitir <strong>interlocutio</strong>nes <strong>en</strong>un proceso judicial: Cognoscit praefectus uigilum <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>diariiseffractoribus furibus raptoris receptatoribus, nisi si qua tam atroxtamque famosa persona sit, ut praefecto Vrbi remittatur. Et quiaplerumque inc<strong>en</strong>dia culpa fiunt inhabitantium, aut fustibus castigateos qui neglig<strong>en</strong>tius ignem habuerunt, aut seuera <strong>interlocutio</strong>necomminatus fustium castigationem remittit. 3632Dig. XLIV, 1, 11. Dig. XLVIII, 16, 1, 5. Dig. XLVIII, 19, 32. Dig. XLIX, 5, 2.Tertuliano, De pudicitia, XIV. Aulo Gelio, XIV, 2, 17; XIV, 2, 18. XIV, 2, 19.CTh. IV, 22, 2. CTh. XI, 30, 65.33CI. I, 3, 32.34CI. VII, 57, 4.35CIL VI 266.36Dig. I, 15, 3, 1 (Paulo).


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 259En última instancia, correspondía a los príncipes la facultad <strong>de</strong>emitir <strong>interlocutio</strong>nes, como máximos responsables <strong>de</strong> la administración<strong>de</strong> la justicia, como <strong>de</strong>muestra el sigui<strong>en</strong>te pasaje <strong>de</strong> Paulo:(...) Cum omnia ut ab intestato egiss<strong>en</strong>t, quaessit imperator, an utex causa fi<strong>de</strong>icommissi manumissa fuisset: et interlocutus est,etiamsi nihil ab intestato pater petisset, pios tam<strong>en</strong> filios <strong>de</strong>buissemanumittere eam, quam pater dilexisset. (...). 37No obstante, las<strong>interlocutio</strong>nes imperiales, emanadas ex imperio, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> laspronunciadas ex officio, eran objeto <strong>de</strong> una consi<strong>de</strong>ración singular,pues t<strong>en</strong>ían fuerza <strong>de</strong> ley.Así pues, por una parte, <strong>interlocutio</strong> <strong>de</strong>signa una acción jurídica,<strong>de</strong>bida a un proceso judicial o administrativo; por otra, <strong>de</strong>signa elinstrum<strong>en</strong>to docum<strong>en</strong>tal resultante <strong>de</strong> la constatación <strong>de</strong> la accióninterlocutoria. El valor y los efectos <strong>de</strong> la acción interlocutoria sonmuy diversos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> las prerrogativas <strong>de</strong>l magistradoresponsable <strong>de</strong> su emisión. <strong>La</strong> forma es idéntica, pero no los procedimi<strong>en</strong>tosni el valor jurídico. En Derecho romano, el término<strong>interlocutio</strong> hace refer<strong>en</strong>cia indistintam<strong>en</strong>te a una interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>una causa formulada por un iu<strong>de</strong>x, un praeses, un praefectus uigilumo por el princeps 38 . <strong>La</strong> cuestión es que, fuera <strong>en</strong> un procesojudicial o <strong>en</strong> uno administrativo, la acción interlocutoria sigue losmismos procedimi<strong>en</strong>tos y es registrada docum<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te conformeal mismo protocolo; aunque también es evi<strong>de</strong>nte que no t<strong>en</strong>ían elmismo valor todas las <strong>interlocutio</strong>nes. Por ejemplo, una <strong>de</strong> lasacepciones <strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong>, atestiguada <strong>en</strong> un pasaje <strong>de</strong> Ulpianorecogido <strong>en</strong> el Digesto, <strong>en</strong> el que el jurista <strong>de</strong>fine esta forma diplomáticacomo el requerimi<strong>en</strong>to escrito <strong>de</strong>l príncipe por parte <strong>de</strong>un praeses: Praeses scrib<strong>en</strong>dum principi interlocutus est 39 . Por otraparte, Ulpiano concedía valor normativo a las <strong>interlocutio</strong>nes imperialesque hubieran seguido el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> plano: Quodcumqueigitur imperator per epistulam et subscriptionem statuit uelcognosc<strong>en</strong>s <strong>de</strong>creuit uel <strong>de</strong> plano interlocutus est uel edicto praecepit,legem esse constat. 40 Este último valor no <strong>de</strong>be resultar ex-37Dig. XL, 5, 38 (Paulo).38Dig. XLIV, 1, 11. Dig. XLVIII, 16, 1, 5. Dig. XLVIII, 19, 32. Dig. XLIX, 5, 2.CI. VII, 46, 4. Tertuliano, De pudicitia, XIV. Aulo Gelio, XIV, 2, 17; XIV, 2, 18;XIV, 2, 19. CI VII, 57, 4.39Dig. XXVIII, 3, 6, 7.40Dig. I, 4, 1, 1.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


260 ESTEBAN MORENO RESANOtraño, ya que era regido por el principio g<strong>en</strong>eral que prescribía quetoda provisión imperial t<strong>en</strong>ía valor <strong>de</strong> ley. Lo significativo <strong>de</strong> lasacciones interlocutorias es que no eran distintas <strong>en</strong> la forma, sino<strong>en</strong> el orig<strong>en</strong> potestativo <strong>de</strong> la interv<strong>en</strong>ción, según procedieran exofficio o ex imperio, caso <strong>en</strong> el que adquirían valor normativo. Es<strong>de</strong>cir, la principal difer<strong>en</strong>cia residía <strong>en</strong> las compet<strong>en</strong>cias legales querevestía la actuación procesal <strong>de</strong>l responsable <strong>de</strong> la <strong>interlocutio</strong>.Con todo, la interpretación <strong>de</strong> la <strong>interlocutio</strong> como una resoluciónjudicial <strong>de</strong>finitiva e incondicional no resuelve cuál era la difer<strong>en</strong>ciaexist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia y aquélla. De Robertis explicóque el término <strong>interlocutio</strong>nes fue empleado <strong>en</strong> la inscripción capitolinacon el objeto <strong>de</strong> hacer refer<strong>en</strong>cia a extractos <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tosjudiciales <strong>de</strong> distinto or<strong>de</strong>n, don<strong>de</strong> había <strong>de</strong>s<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos queexaminaban el valor <strong>de</strong> las pruebas hasta pasajes <strong>de</strong> las vistas orales41 . <strong>La</strong> crítica que nos resulta pertin<strong>en</strong>te hacer es, si son extractos<strong>de</strong> vistas orales, ¿cómo pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>finitivas?, si<strong>en</strong>do necesariam<strong>en</strong>teanteriores a la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. Debe advertirse que <strong>en</strong> una cuestiónlas <strong>interlocutio</strong>nes <strong>de</strong> los praefecti uigilum respon<strong>de</strong>n a lossupuestos que Aulo Gelio indica para estos docum<strong>en</strong>tos. Gelioexplicita que por medio <strong>de</strong> las <strong>interlocutio</strong>nes, el juez ante s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiaetempus... signa et indicia faciat motus atque s<strong>en</strong>sus sui. 42Enefecto, <strong>de</strong>be p<strong>en</strong>sarse que los exempla <strong>interlocutio</strong>num capitolinosrespon<strong>de</strong>n a inspecciones probatorias <strong>de</strong>stinadas al exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> lacausa 43 . Aunque acabaron si<strong>en</strong>do concluy<strong>en</strong>tes, son anteriores a las<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, puesto que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a la fase <strong>de</strong> instrucción <strong>de</strong>l proceso,44 <strong>de</strong> modo que también respon<strong>de</strong>rían a los supuestos planteadospor Gelio. Sin embargo, <strong>en</strong> otro ejemplo coetáneo a la inscripción<strong>de</strong> los praefecti uigilum, una constitución <strong>de</strong>l año 239, la interlocu-41 DE ROBERTIS, “Sull´accezione..., ob. cit., p. 169; “Lis fullonum...”, ob. cit.,p. 114:... consist<strong>en</strong>ti in stanze di parte, pronuncie giudiziarie interv<strong>en</strong>ute a variadistanza di tempo -sia in se<strong>de</strong> istruttoria che <strong>de</strong>cisionale-.42Aulo Gelio, XIV, 2, 17.43Por ejemplo: CIL VI 266: (...) Et infra Florianus d(ixit): Vidi locum <strong>de</strong>dicatumimaginibus sacris. (...) Et alio capite. / R[est]it[utia]nus c(um) c(onsilio)c(ollocutus) d(ixit): Manifestum est, quid / iudicau[erint] p(erfectissimi) u(iri).Nam Florianus partibus / suis dilig<strong>en</strong>tissime functus est, qui, cum in / rempraes<strong>en</strong>tem u<strong>en</strong>isset, locum inspexit / et uniuersis indiciis examinatis s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>- /tiam <strong>de</strong> eo loco, <strong>de</strong> quo cum maxime / qu[a]eritur, protulit; a qua prouoca[tum] / nonest. (...).44 DE ROBERTIS, “Lis fullonum...”, ob. cit., p. 114.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 261tio es necesariam<strong>en</strong>te posterior a la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia, pues es realizada“sobre” el texto <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia (Interlocutio praesidis apud actasignata ...) 45 . O bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> el supuesto recordado por Paulo <strong>en</strong> el queun praefectus uigilum exonera <strong>de</strong> la fustigatio a los inc<strong>en</strong>diariosmediante una <strong>interlocutio</strong>, 46ésta <strong>de</strong>bió ser emitida forzosam<strong>en</strong>tetambién con posterioridad a la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, y por tanto, <strong>de</strong>finitiva yconcluy<strong>en</strong>te.Procedan o no a la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>finitivas o provisionales, es indudableque las <strong>interlocutio</strong>nes eran “interv<strong>en</strong>ciones” <strong>en</strong> el proceso,para más señas orales, tanto durante la vista <strong>de</strong> la causa comoposteriores a la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. En el ejemplo <strong>de</strong> la inscripción capitolina,las <strong>interlocutio</strong>nes fueron pronunciadas ante s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae tempus.Que las <strong>interlocutio</strong>nes fueran o no <strong>de</strong>finitivas no radica <strong>en</strong> la propiainterlocución. Ya ha sido razonado que Aulo Gelio no“<strong>de</strong>fine” <strong>interlocutio</strong> como pronunciami<strong>en</strong>to judicial ante s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiaetempus, sino que indica que dicho pronunciami<strong>en</strong>to se realizamediante una <strong>interlocutio</strong>. En distintos casos es forzosam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finitiva;puesto que se precisa que “susp<strong>en</strong><strong>de</strong>” o “disp<strong>en</strong>sa” unaresolución judicial 47 . En el ejemplo aducido por Paulo, según elcual un Praefectus uigilum podía levantar la p<strong>en</strong>a física reservada alos inc<strong>en</strong>diarios mediante una <strong>interlocutio</strong>, ésta <strong>de</strong>bía ser necesariam<strong>en</strong>teposterior a la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. Des<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que la <strong>interlocutio</strong><strong>de</strong> un praeses pue<strong>de</strong> prevalecer sobre la emitida por uniu<strong>de</strong>x, su valor <strong>de</strong>finitivo o no <strong>de</strong>finitivo es completam<strong>en</strong>te circunstancial48 . A propósito <strong>de</strong> esto, es necesario recordar que las<strong>interlocutio</strong>nes <strong>de</strong> la inscripción <strong>de</strong>dicada por Clodio Fortunatoti<strong>en</strong><strong>en</strong> un valor <strong>de</strong>finitivo, tal y como indicó De Francisci, pero<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l fallo <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, pues <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su pronunciami<strong>en</strong>totan sólo eran interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l curso <strong>de</strong> lavista 49 , razón por la que no podían ser todavía <strong>de</strong>finitivas. Ante estasconsi<strong>de</strong>raciones, estimamos que el rasgo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> la actio <strong>de</strong> las45CI. VII, 57, 4.46Dig. I, 15, 3, 1.47Dig. I, 15, 3, 1 (Paulo): Praefectus uigilum... seuera <strong>interlocutio</strong>ne comminatusfustium castigationem remittit. Tertuliano, De pudicitia, XIV, p. 249, 26: (...)quod iu<strong>de</strong>x pronuntiatione <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>rit an quod <strong>interlocutio</strong>ne susp<strong>en</strong>di<strong>de</strong>rit.48CI. VII, 57, 4.49 DE ROBERTIS, “Sull´accezione..., ob. cit., p. 169; “Lis fullonum...”, ob. cit.,p. 114.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


262 ESTEBAN MORENO RESANO<strong>interlocutio</strong>nes no radica <strong>en</strong> su carácter <strong>de</strong>finitivo o no, sino <strong>en</strong> elhecho <strong>de</strong> que son “interv<strong>en</strong>ciones” <strong>en</strong> un acto jurídico <strong>de</strong> acuerdocon un <strong>de</strong>terminado procedimi<strong>en</strong>to, registrado con un <strong>de</strong>terminadoprotocolo diplomático, el mismo que el <strong>de</strong> las s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae.El protocolo interlocutorio.De acuerdo con el protocolo diplomático, la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia y la <strong>interlocutio</strong>son similiares. Han llegado escasos ejemplos <strong>de</strong> textosinterlocutorios a los tiempos mo<strong>de</strong>rnos, pero es posible establecerla estructura formular conforme a la que eran redactados. El únicoevi<strong>de</strong>nte y situado fuera <strong>de</strong> toda duda ha sido conservado <strong>en</strong> soporteepigráfico. Se trata <strong>de</strong> una inscripción, ya m<strong>en</strong>cionada <strong>en</strong> elpres<strong>en</strong>te trabajo, que se conserva inscrita <strong>en</strong> un pe<strong>de</strong>stal <strong>de</strong>dicado aHércules, erigido <strong>en</strong> Roma por P. Clodio Fortunato <strong>en</strong> el año 244d. C., y que actualm<strong>en</strong>te forma parte <strong>de</strong> la colección <strong>de</strong> los MuseosCapitolinos. Su t<strong>en</strong>or es el sigui<strong>en</strong>te:Herculi sacrum posuit / P. Clodius Fortunatus q(uin)q(u<strong>en</strong>nalis)perpetuus huius loci. / Interlocutiones / Aeli Floriani, Her<strong>en</strong>ni Mo<strong>de</strong>stiniet Faltoni / Restutiani Prae(fectorum) uigil(um)p(erfectissimorum) u(irorum). / Florianus d(ixit): Quantum adformam a me datam perti- / n<strong>en</strong>t, quoniam me conu<strong>en</strong>is, <strong>de</strong> hocimprimís tractan- / dum est. Ita interlocutum me scio esse hesterna /die: docere partem diuersam oportere hoc / ex sacra auctoritate<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>re, ut p<strong>en</strong>siones / non <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>en</strong>tur. Et respondit se quibus-/ cumque rationibus posse ost<strong>en</strong><strong>de</strong>re ex eo tempore, inquit, exquo Augustus / rem publicam obtinere coepit, usque in hodier- /[num]quam haec loca p<strong>en</strong>siones p<strong>en</strong>sitasse. / Et infra Florianusd(ixit): Vidi locum <strong>de</strong>dicatum imaginibus sacris. Et alio capite /Mo<strong>de</strong>stinus d(ixit): Si quid est iudicatum, habet // suma auctoritatem,si est, ut dixi, iudicatum. / Interim aput me nullae probationesexhi- / [be]ntur, quibus doceantur fullones in p<strong>en</strong>- / [sione]m iu[r]econu<strong>en</strong>iri. Et alio capite. / R[est]it[utia]nus c(um) c(onsilio)c(ollocutus) d(ixit): Manifestum est, quid / iudicau[erint]p(erfectissimi) u(iri). Nam Florianus partibus / suis dilig<strong>en</strong>tissimefunctus est, qui, cum in / rem praes<strong>en</strong>tem u<strong>en</strong>isset, locum inspexit /et uniuersis indiciis examinatis s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>- // tiam <strong>de</strong> eo loco, <strong>de</strong> quocum maxime / qu[a]eritur, protulit; a qua prouoca[tum] / non est.Et infra Restitutianus d(ixit): Illut seruabitur / fontanis, quodobtinuerunt / aput suos iudices et quod habue- / runt in hodiernum


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 263sine p<strong>en</strong>sione. / Ex Alexandre Aug. II et Marcello II Cos. Litigatumest in / Peregrino et Aemiliano Cos. // (...) Actum IIII idus Mar(tias)ann(i), [q]uo uictoriam percepimus. 50En el texto epigráfico son trasladados una serie <strong>de</strong> extractos <strong>de</strong>distintas sessiones <strong>de</strong> un proceso, don<strong>de</strong> tres praefecti uigilum, ElioFloriano, Her<strong>en</strong>io Mo<strong>de</strong>stino y Faltón Restituciano, intervinieronmediante <strong>interlocutio</strong>nes. Cada una <strong>de</strong> las interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> el procesofue consignada sigui<strong>en</strong>do un mismo protocolo: (...) Florianusd(ixit) (...) Et respondit (...) inquit, (...) Et infra Florianus d(ixit):(...) Mo<strong>de</strong>stinus d(ixit): (...) R[est]it[utia]nus c(um) c(onsilio)c(ollocutus) d(ixit): (...) Et infra Restitutianus d(ixit) (...). <strong>La</strong>fórmula más reiterada es dixit: tanto que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te apareceabreviada <strong>en</strong> d(ixit). De Robertis ya advirtió estos rasgos formularespat<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la inscripción <strong>de</strong> Clodio Restituciano, y que consistíanprecisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la introducción <strong>de</strong> la acción interlocutoria por elnombre <strong>de</strong>l praefectus uigilum <strong>en</strong> cuestión <strong>en</strong> nominativo seguido<strong>de</strong> la forma verbal dixit. 51Estos rasgos formulares pue<strong>de</strong>n ser advertidos<strong>en</strong> algunas constituciones imperiales, que probablem<strong>en</strong>teincorpor<strong>en</strong> partes <strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong>nes pronunciadas por los príncipes,52coinci<strong>de</strong>ntes, por otra parte, con el esquema formular empleado<strong>en</strong> la redacción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae, como <strong>de</strong>muestra este fragm<strong>en</strong>tocompilado <strong>en</strong> el Co<strong>de</strong>x Iustinianus, que establece la interv<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> los praesi<strong>de</strong>s prouinciae sobre posesión y crím<strong>en</strong>es50CIL VI, 266. Sobre la inscripción y su cont<strong>en</strong>ido, los más cuidados trabajos sonlos <strong>de</strong> T. MOMMSEN, “Die Interlocution<strong>en</strong> im Prozeß <strong>de</strong>r fontani und dasBittschreib<strong>en</strong> <strong>de</strong>s Adrastus”, <strong>en</strong> ZGR, 15-3 (1850), pp. 203-272 (=GesammelteSchrift<strong>en</strong>. -Juristische Schrift<strong>en</strong>-, III (1907), pp. 97-113). D. ALBA MUSCA, “Litisfullonum <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sione non solu<strong>en</strong>da”, <strong>en</strong> <strong>La</strong>beo 16 (1970), pp. 279-326; F. M. DEROBERTIS, “Sull´accezione di “<strong>interlocutio</strong>” in CIL VI, 266 (“Lis fullonum”)”, <strong>en</strong>Studi in onore di G. Scherillo, I, Milano, 1972, pp. 165-170. F. M. DE ROBERTIS,“Lis fullonum. CIL VI, 266 (Notazioni critiche ricostruttive)”, <strong>en</strong> SDHI 43 (1977),pp. 113-166.51 DE ROBERTIS, “Sull´accezione...”, ob. cit., p. 169, nota 28: Florianus dixit...;et alio capite Mo<strong>de</strong>stinus dixit...; et infra Restitutianus dixit: ...; Restitutianusdixit...52CI. IX, 51, 1. (...) Antoninus Augustus dixit: Restituo te in integrum prouinciaetuae. Et adiecit: Vt autem scias, quid sit in integrum: honoribus et ordini tuo etomnibus ceteris. CGL III, p. 33, 26 ff. Pet<strong>en</strong>te quodam permitti sibi patrem suumab exilio reuocari Adrianus dixit: sine ui<strong>de</strong>am comm<strong>en</strong>tarios; tu tam<strong>en</strong> cura reuertiad me. (Cf. NÖRR, “Zu einem fast ...”, ob. cit., pp. 539-541). CTh. I, 22, 4; CTh.IV, 20, 3; CTh. VIII, 15, 1; CTh. XI, 39, 5, 8. (Cf. KUSSMAUL, “Pragmaticum undLex...”, ob. cit., pp. 25-26, nota 19).Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


264 ESTEBAN MORENO RESANOperpetrados con viol<strong>en</strong>cia: S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia diui Seueri data in personaMarci Prisci idibus Ian. Pompeiano et Auito conss. SeuerusA(ugustus) dixit: Prius <strong>de</strong> possessione pronuntiare et ita crim<strong>en</strong>uiol<strong>en</strong>tiae excutere praeses prouinciae <strong>de</strong>buit. Quod cum non fecerit,iuste prouocatum est. 53Un caso parecido fue recogido <strong>en</strong> elDigesto, sobre materia hereditaria:S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia imperatoris Antonini Augusti Pu<strong>de</strong>nte et Pollioneconsulibus. Cum Valerius Nepos mutata uoluntate et inci<strong>de</strong>rit testam<strong>en</strong>tumsuum et heredum nomina induxerit, hereditas eius secundumdiui patris mei constitutionem ad eos qui scripti fuerintpertinere non ui<strong>de</strong>tur. Et aduocatis fisci dixit: Vos habetis iudicesuestros. Vibius Z<strong>en</strong>o dixit: Rogo, domine imperator, audias mepati<strong>en</strong>ter: <strong>de</strong> legatis quid statues? Antoninus Caesar dixit: Vi<strong>de</strong>turtibi uoluisse testam<strong>en</strong>tum ualere, qui nomina heredum induxit?Cornelius Priscianus aduocatus Leonis dixit: Nomina heredum testam<strong>en</strong>tuminduxit. Calpurnius Longinus aduocatus fisci dixit: Nonpotest ullum testam<strong>en</strong>tum ualere, quod here<strong>de</strong>m non habet. Priscianusdixit: Manumissit quosdam et legata <strong>de</strong>dit. Antoninus Caesarremotis omnibus cum <strong>de</strong>liberasset et admitti rursus eo<strong>de</strong>m iussisset,dixit: Causa praes<strong>en</strong>s admittere ui<strong>de</strong>tur humaniorem interpretationem,ut ea dumtaxat existimemus Nepotem irrita esse uoluisse,quae induxit. 54<strong>La</strong> interv<strong>en</strong>ción imperial es, <strong>en</strong> este caso, calificada explícitam<strong>en</strong>tecomo s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia. Al igual que <strong>en</strong> la inscripción <strong>de</strong>dicada porClodio Restituciano, don<strong>de</strong> las interv<strong>en</strong>ciones son consi<strong>de</strong>radas<strong>interlocutio</strong>nes, la vista se realizó oralm<strong>en</strong>te. De acuerdo con unexam<strong>en</strong> apriorístico, no pue<strong>de</strong> establecerse difer<strong>en</strong>cia formal. Demodo que casos semejantes, don<strong>de</strong> no es i<strong>de</strong>ntificada la resoluciónni como s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia ni como <strong>interlocutio</strong>, la interpretación estáabierta, como pue<strong>de</strong> ocurrir <strong>en</strong> el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta constitución <strong>de</strong>Caracalla, relativa a los procedimi<strong>en</strong>tos a seguir para el establecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> los uerosimilia crimina <strong>en</strong> un caso <strong>de</strong> muerte por <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to(u<strong>en</strong>eficium):53CI. VII, 62, 1 (año 209).54D. XXVIII, 4, 3. Cf. E. VOLTERRA, “Il problema <strong>de</strong>l testo <strong>de</strong>lle costituzioniimperiali”, <strong>en</strong> AA. VV. <strong>La</strong> critica <strong>de</strong>l testo. Atti <strong>de</strong>l Secondo CongressoInternazionale <strong>de</strong>lla Società Italiana di Storia <strong>de</strong>l Diritto, Fir<strong>en</strong>ze, 1971, p. 993.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 265CI. IX, 41, 3 (Caracalla)Imp. Antoninus A. cum cognitionaliter audisset, dixit: Primum seruiali<strong>en</strong>i interrogabuntur. Si praestita fuerint ex tanto scelere argum<strong>en</strong>ta, utui<strong>de</strong>antur acce<strong>de</strong>re ad uerosimilia causae crimina, ipsa quoque mulier torquebitur:neque <strong>en</strong>im aegre feret, si torqueatur, quae u<strong>en</strong><strong>en</strong>is uiscera hominisextinxit. Pp. VII kal. April. Sabino et Anullino conss. 55Esta forma protocolaria es observada a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> otros textos legalesconservados bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> inscripciones, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> los codices Teodosianoy Justiniano, sin ser <strong>en</strong> ningún caso i<strong>de</strong>ntificadas como <strong>interlocutio</strong>nesni como s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae. Uno <strong>de</strong> ellos es un otro fragm<strong>en</strong>toproce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una constitución <strong>de</strong> Caracalla, que sancionabala íntegra restitución <strong>de</strong>l gobierno provincial a Elio Ulpiano, quehabía sufrido la <strong>de</strong>portatio in insulam. El texto fue compilado <strong>en</strong> elCo<strong>de</strong>x Iustinianus, don<strong>de</strong> <strong>de</strong> nuevo, aparece <strong>en</strong> nominativo elnombre <strong>de</strong>l responsable <strong>de</strong> la interv<strong>en</strong>ción, Antonino, rigi<strong>en</strong>do lasformas verbales dixit y adiecit:CI. IX, 51, 1Imp(erator) Antoninus A(ugustus) cum salutatus esset ab OclatinioAdu<strong>en</strong>to et Opellio Macrino praefectis praetoriis clarissimis uiris itemamicis et principalibus officiorum et utriusque ordinis uiris et precessisset,oblatus est ei Iulianus Licinianus ab Aelio Vlpiano tunc legato in insulam<strong>de</strong>portatus. Antoninus Augustus dixit: Restituo te in integrumprouinciae tuae. Et adiecit: Vt autem scias, quid sit in integrum: honoribuset ordini tuo et omnibus ceteris.De modo muy similar (cum salutatus a praefectis sedisset inauditorio, seguida <strong>de</strong> las interv<strong>en</strong>ciones introducidas por Et dixit, y<strong>en</strong> un solo caso por Et subiunxit) registra un traslado epigráfico <strong>de</strong>una vista procesal presidida por Caracalla <strong>en</strong> Antioquia, conservada<strong>en</strong> una inscripción <strong>de</strong>l templo <strong>de</strong> Dmeir (Siria): Sabino et Anulinocos. [VI] kal. Iunias, Antio[chiae, Imp. Caesar M. Aurel(ius) AntoninusPius Fel(ix) Aug(ustus) Par(thicus) max(imus), Brit(annicus)max(imus), Germ(anicus) max(imus), cum salutatus a praef(ectis)sed(isset) in aud(itorio), admitti iussit Aur(elium) Carzeum Sergi<strong>de</strong>f<strong>en</strong>(sorem) Go[har(i<strong>en</strong>orum)] ag<strong>en</strong>tem aduersus Auid(ium) Hadrianummancipem, quam cognitionem dominus suscipere dignatusest, cum aduocato Egnatio Iuliano, Auid(io) Hadriano55Cf. VOLTERRA, “Il problema...”, ob. cit., p. 1003.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


266 ESTEBAN MORENO RESANOmanc(ipe) cum aduocato Lolliano Arista<strong>en</strong>eto, ex quibus Arista<strong>en</strong>etusd(ixit): Lollianus d(ixit):Arista<strong>en</strong>etus d(ixit): (...). 56Pue<strong>de</strong>n citarse a<strong>de</strong>más otros tres ejemplos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el Co<strong>de</strong>xIustinianus redactados según el mismo protocolo docum<strong>en</strong>talque <strong>en</strong> la inscripción <strong>de</strong> la lis fullonum. El primero <strong>de</strong> ellos es unextracto <strong>de</strong> una constitución <strong>de</strong> Filipo el Árabe, que impi<strong>de</strong> laapropiación por usucapio <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es que habían estado obligadospor <strong>de</strong>uda, una vez satisfecha ésta:CI. VII, 26, 6Imp. Philippus A. cum consilio collocutus dixit: Cum sit probatumrem pignori fuisse obligatam et postea a <strong>de</strong>bitore distractam, palam estnon potuisse eam quasi furtiuam usucapi. Sine die et consule. 57Los otros dos fragm<strong>en</strong>tos correspon<strong>de</strong>n a la primera Tetrarquía.En uno <strong>de</strong> ellos (CI. X, 48 [47], 2), Firmino, Apolinario y otrosnotables <strong>de</strong> Antioquía comparec<strong>en</strong> ante Diocleciano para obt<strong>en</strong>er laexoneración <strong>de</strong> munera ciuilia y personalia:CI. X, 48 (47), 2.Pars actorum Diocletiani et Maximiani AA. Id. Febr. (laguna). InductisFirmino et Apollinario et ceteris principalibus Antioch<strong>en</strong>sium adstantibusSabinus dixit: (laguna). Diocletianus: Certis dignitatibus data a nobisindulg<strong>en</strong>tia est munerum ciuilium et personalium, id est his, qui autex protectoribus sunt aut ex praepositis. Ii ergo ad munera personalia autciuilia non uocabuntur. 58En el tercero <strong>de</strong> los casos, la datación y localización precisas <strong>de</strong>la actio son <strong>de</strong>sconocida, pues <strong>en</strong> el Justiniano, <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> la56En la inscripción se suce<strong>de</strong>n una serie <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> griego, l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> laque fue realizada la vista, aunque el protocolo lo fue <strong>en</strong> latín. Aristanaetus d(ixit):(...) Lollianus d(ixit): (...) d(ixit): (...) Antoninus Aug.(ustus) d(ixit): (...) Arista<strong>en</strong>etusd(ixit). (...) Antoninus Aug(ustus) d(ixit): (...). Arista<strong>en</strong>etus d(ixit): (...).Antoninus Aug(ustus) d(ixit): (...). Lollianus d(ixit): (...). E[t su]biunxit: (...).Para el texto completo: cf. P. ROUSSEL, y F. DE VISSCHER, “Les inscriptions dutemple <strong>de</strong> Dmeir”, <strong>en</strong> Syria, 23 (1942-1943), pp. 178-194. V. ARANGIO-RUIZ,“Testi e docum<strong>en</strong>ti, IV”, <strong>en</strong> BIDR 49-50 (1947), pp. 46-57. W. KUNKEL, “DerProzeß <strong>de</strong>r Gohari<strong>en</strong>er vor Caracalla”, <strong>en</strong> Festschrift Hans Lewald, Basel, 1953,pp. 81-91 (=Kleine Schrift<strong>en</strong>. Zum römisch<strong>en</strong> Strafverfahr<strong>en</strong> und zur römisch<strong>en</strong>Verfassungsgeschichte, Weimar, 1974, pp. 255-266). VOLTERRA, “Ilproblema...”, ob. cit., pp. 993-995.57Cf. VOLTERRA, “Il problema...”, ob. cit., p. 1003.58Cf. VOLTERRA, “Il problema...”, ob. cit., p. 1004.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 267data, aparece la indicación formularia sine die et consule. En cualquiercaso, parece tratarse <strong>de</strong> un extracto <strong>de</strong> las interv<strong>en</strong>ciones inconsistorio <strong>de</strong> Diocleciano y Maximiano. Los Augustos dispon<strong>en</strong><strong>de</strong> forma oral que los hijos <strong>de</strong> <strong>de</strong>curiones no pue<strong>de</strong>n ser castigadoscon la muerte <strong>en</strong> garras <strong>de</strong> fieras. Ante este pronunciami<strong>en</strong>to, lospríncipes son increpados por los miembros <strong>de</strong>l pueblo asist<strong>en</strong>tes alacto, a cuya protesta respon<strong>de</strong>n los Augustos que las voces inmotivadas<strong>de</strong>l pueblo no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser escuchadas (Vanae uoces populinon sunt audi<strong>en</strong>dae), pues absuelv<strong>en</strong> al criminal y <strong>de</strong>sean lacon<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l inoc<strong>en</strong>te (quando aut subnoxinum crimine absolui autinnoc<strong>en</strong>tem con<strong>de</strong>mnari <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rauerint):CI. IX, 47, 12Impp. Diocletianus et Maximianus AA. in consistorio dixerunt: Decurionumfilii non <strong>de</strong>b<strong>en</strong>t bestiis subici. Cumque a populo exclamatum est,iterum dixerunt: Vanae uoces populi non sunt audi<strong>en</strong>dae: nec <strong>en</strong>im uocibuseorum credi oportet, quando aut subnoxium crimine absolui aut innoc<strong>en</strong>temcon<strong>de</strong>mnari <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rauerint. Sine die et consule. 59En el Co<strong>de</strong>x Theodosianus aparec<strong>en</strong> cinco textos constitucionalesque fueron redactados <strong>de</strong> acuerdo con el anterior protocolodiplomático: CTh. IV, 20, 3; CTh. VII, 20 pr.-2, CTh. VIII, 15, 1;CTh. XI, 39, 5 y CTh. XI, 39, 8 60 . Dos <strong>de</strong> los referidos fragm<strong>en</strong>tos,CTh. VII, 20 pr.-2 y CTh. VIII, 15, 1 correspon<strong>de</strong>n a constituciones<strong>de</strong> Constantino. En el primer caso, CTh. VII, 20 pr.-2, es trascritoel diálogo sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> la Ciuitas Velouecorum el 1 <strong>de</strong> marzo<strong>de</strong> 320 <strong>en</strong>tre Constantino y un grupo <strong>de</strong> sus veteranos, <strong>de</strong>l que eraportavoz Victorino, con objeto <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er ex<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> munera:CTh. VII, 20, 2pr.I<strong>de</strong>m A. Cum introisset principia et salutatus esset a praefectis et tribuniset uiris emin<strong>en</strong>tissmis, adclamatum est: Auguste Constantine, diite nobis seru<strong>en</strong>t: uestra salus nostra salus: uere dicimus, iurati dicimus.Adunati ueterani exclamauerunt: Constantine Aug(uste), quo nos ueteranosfactos, si nullam indulg<strong>en</strong>tiam habemus? Constantinus A. dixit: Magismagisque conueteranis meis beatitudinem augere <strong>de</strong>beo quam minuere.Victorinus ueteranus dixit: muneribus et oneribus uniuersis locis conu<strong>en</strong>irinon sinamur. Constantinus A. dixit: apertius indica; quae sunt maximemunera, quae uso contumaciter grauant? Vniuersi ueterani dixerunt: ipse59Cf. VOLTERRA, “Il problema...”, ob. cit., p. 1005.60 KUSSMAUL, Pragmaticum und Lex..., ob. cit., p. 26, nota 19.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


268 ESTEBAN MORENO RESANOperspicis scilicet. Constantinus A. dixit: iam nunc munific<strong>en</strong>tia mea omnibusueteranis id esse concessum perspicuum sit, ne quis eorum nullomunere ciuili neque in operibus publicis conu<strong>en</strong>iantur neque in nulla collation<strong>en</strong>eque a magistratibus neque uectigalibus. In quibuscumque nundinisinterfuerint, nulla propon<strong>en</strong>da dare <strong>de</strong>bebunt. Publicani quoque, ut sol<strong>en</strong>tag<strong>en</strong>tibus super compellere, ab his ueteranis amoueantur; quiete postlabores suos per<strong>en</strong>niter perfruantur. 61<strong>La</strong> relación <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> las interv<strong>en</strong>ciones fue consignada <strong>de</strong>la misma forma: (...) Constantinus Augustus dixit (...) Victorinusueteranus dixit (...) Vniuersi ueterani dixerunt: (...), etc. En elfragm<strong>en</strong>to CTh. VIII, 15, 1, muy afectado por las lagunas <strong>de</strong>l texto,la estructura docum<strong>en</strong>tal es idéntica (Agrippina dixit ... Constantinusdixit ... Et adiecit ..., etc.). Es preciso observar cómo la exposiciónintroductoria <strong>de</strong>l diálogo, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>scribe la llegada <strong>de</strong>Constantino al lugar don<strong>de</strong> estaban reunidos veteranos y cómo fuerecibido por ellos, sigue el mismo protocolo y aun recurre a losmismos términos (cum salutatus ...) que la antes aludida constitución<strong>de</strong> Caracalla conservada <strong>en</strong> el Co<strong>de</strong>x Iustinianus. 62Con todo,<strong>en</strong> la constitución <strong>de</strong> Caracalla no existe un diálogo directo <strong>en</strong>tre laparte y el príncipe, pues sólo aparece recogida la interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>lemperador, car<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> toda espontaneidad.Por el contrario, pue<strong>de</strong> ser observado el distinto talante <strong>de</strong> lainterv<strong>en</strong>ción imperial <strong>en</strong> el aludido fragm<strong>en</strong>to CTh. VIII, 15, 1, querecoge un diálogo <strong>en</strong>tre Agripina (que actúa <strong>en</strong> su propio nombrey <strong>en</strong> el <strong>de</strong> Codia) y Constantino. De la secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l texto conservadose <strong>de</strong>duce que Agripina y Codia habían cedido la administración<strong>de</strong> un terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su propiedad a otra persona, qui<strong>en</strong> lo habíav<strong>en</strong>dido sin <strong>en</strong>tregar la cuantía <strong>de</strong> la v<strong>en</strong>ta a las propietarias. Alparecer, aprovechó el hecho <strong>de</strong> que no hubiera <strong>en</strong> el lugar ningúnmagistrado local que hiciera valer el <strong>de</strong>recho, pues Agripina excusasu apelación al príncipe dici<strong>en</strong>do que no había prepósito <strong>en</strong> la <strong>de</strong>-61<strong>La</strong> parte conservada <strong>de</strong> la constitución está dividida <strong>en</strong> tres fragm<strong>en</strong>tos: CTh.VII, 20, 2 pr.; CTh. VII, 20, 2, 1 y CTh. VII, 20, 2, 2. Este último conserva lafecha <strong>de</strong> la emisión: Dat. kal. Mart. in ciuitate Velouecorum Constantino Aug. VIet Constantino Caes. Conss. (1 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 320).62CI. IX, 51, 1: Imp(erator) Antoninus A(ugustus) cum salutatus esset ab OclatinioAdu<strong>en</strong>to et Opellio Macrino praefectis praetoriis clarissimis uiris item amicis etprincipalibus officiorum et utriusque ordinis uiris et precessisset, oblatus est eiIulianus Licinianus ab Aelio Vlpiano tunc legato in insulam <strong>de</strong>portatus.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 269marcación (). Constantinodispone que les correspon<strong>de</strong> a las <strong>de</strong>mandantes recibir el precio<strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o. Agripina era sin duda una ciudadana romana <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guay cultura griega, pues <strong>en</strong> ella se expresa; Constantino, sin embargo,respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> latín:CTh. VIII, 15, 1(...) Agrippina dixit: . Constantinusd(ixit): Sed iure continetur, ne quis in administratione constitutusaliquid comparet, un<strong>de</strong> qui<strong>de</strong>m nihil interest, an in suo pago an in ali<strong>en</strong>ocomparauit, cum constet contra ius eun<strong>de</strong>m comparasse. Et adiecit: ignorarisfiscale effici totum, quidquid administrantes comparauerint? Agrippinadixit:Constantinus A. dixit: recipi<strong>en</strong>t a u<strong>en</strong>ditoreCodia et Agrippina compet<strong>en</strong>s pretium.En los restantes fragm<strong>en</strong>tos aludidos, uno <strong>de</strong> Juliano (CTh. XI,39, 5), dos <strong>de</strong> Graciano y Val<strong>en</strong>tiniano (CTh. I, 22, pr.-1 y CTh.XI, 39, 8) otro <strong>de</strong> Teodosio I (CTh. IV, 20, 3), se reitera la estructura<strong>de</strong>signada como <strong>interlocutio</strong> <strong>en</strong> la inscripción <strong>de</strong>dicada por ClodioFortunato. Es preciso observar que la fórmula dixit aparece <strong>en</strong>los codices abreviada, como <strong>en</strong> la inscripción, <strong>en</strong> d(ixit), comopue<strong>de</strong> ser observado <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to que recoge parte <strong>de</strong> unasesión <strong>de</strong>l consistorio <strong>de</strong> Juliano, <strong>en</strong> la que se consi<strong>de</strong>raba el valordocum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> las tablillas ( ) <strong>en</strong> tanto que eran escritos<strong>de</strong> gran fuerza testimonial (), no sujetos a ambigüeda<strong>de</strong>s(), para cuestiones relativas a obligaciones.En este caso, es el Augusto qui<strong>en</strong> intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> griego:CTh. XI, 39, 5. (23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 362)Pars actorum habitorum aput imperatorem Iulianum Augustum Mamertinoet Neuitta Conss. X. kal. April. Constantinopoli in consistorio:adstante Iouio uiro clarissimo quaestore, Anatolio magistro officiorum,Felice comite sacrarum largitionum. Et cetera: Imp. Iulianus A. dixit:Otro caso correspon<strong>de</strong> a una constitución <strong>de</strong> Teodosio I, queespecifica la uoluntatis professio como sufici<strong>en</strong>te condición paraotorgar vali<strong>de</strong>z legal a una cesión (cessio):Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


270 ESTEBAN MORENO RESANOCTh. IV, 20, 3 = Breu. IV, 18, 2. (1 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 386).Apud acta Imp. Theodosius A. d(ixit): In omni cessione professio solaquaer<strong>en</strong>da est. I<strong>de</strong>m d(ixit): In omni cessione sufficit uoluntatis sola professio.Dat. Kal. Mai. Honorio N. P. et Euodio Conss.CTh. XI, 39, 8 conti<strong>en</strong>e un extracto <strong>de</strong> las interv<strong>en</strong>ciones inconsistorio <strong>de</strong> Teodosio I <strong>de</strong>l 29 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 381. Teodosio estableceque los obispos no podían ser reclamados como testigos <strong>en</strong>un proceso, pues el hecho <strong>de</strong> prestar testimonio procesal <strong>de</strong>shonraríasu persona (nam et persona <strong>de</strong>honoratur) y no distinguiría sudignidad sacerdotal (et dignitas sacerdotis excepta confunditur):CTh. XI, 39, 8. (29 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 381)Pars actorum habitorum in consistorio aput Imperatores Gratianum,Val<strong>en</strong>tinianum, Conss. et Syrago et Eucherio die III. Kal Iul. Constantinopoli.In consistorio Imp. Theodosius A. dixit: Episcopus nec honorar<strong>en</strong>ec legibus ad testimonium flagiatur. I<strong>de</strong>m dixit: Episcopum ad testimoniumdic<strong>en</strong>dum admitti non <strong>de</strong>cet, nam et persona <strong>de</strong>honoratur et dignitassacerdotis excepta confunditur.Un cuarto fragm<strong>en</strong>to correspon<strong>de</strong> a un extracto <strong>de</strong> una sesión<strong>de</strong>l consistorium <strong>de</strong> Graciano. El príncipe sancionó <strong>en</strong> ella las prerrogativas<strong>de</strong> los iudices para <strong>de</strong>signar su praetorium, quedandoreservada para el príncipe cualquier otra concesión sobre la materia,por lo que hacía refer<strong>en</strong>cia a otras magistraturas:CTh. I, 22, 4pr.Imppp. Gratianus, Val<strong>en</strong>tinianus et Theodosius AAA. Pars actorumhabitorum in consistorio Gratiani Augusti. Gratianus Augustus dixit: Detoperam iu<strong>de</strong>x, ut praetorium suum ipse componat.CTh. I, 22, 4, 1Ceterumque neque comiti, neque rectori prouinciae plus aliquidpraestabitur, quam nos concessimus in annonis seu cellaris etc. Actum inconsistorio, Merobau<strong>de</strong> II et Saturnino Conss.De acuerdo con el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> los anteriores fragm<strong>en</strong>tos legalesanalizados, pue<strong>de</strong> ser extraida la conclusión <strong>de</strong> que no existe unadifer<strong>en</strong>cia formal, protocolaria, <strong>en</strong>tre las <strong>interlocutio</strong>nes y las s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae.En ambos casos, se procedía a la consignación escrita <strong>de</strong> unacto oral, con las fórmulas tantes veces repetidas <strong>de</strong> Et d(ixit) y etadiecit. En nada difiere el protocolo seguido <strong>en</strong> la inscripción <strong>de</strong>-


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 271dicada por Clodio Restituciano <strong>de</strong> la empleada <strong>en</strong> las s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiaeimperiales cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> los codices. 63Los procedimi<strong>en</strong>tos interlocutorios.<strong>La</strong>s distintas m<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> acciones interlocutorias <strong>en</strong> procesoscoinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> reducir a tres los procedimi<strong>en</strong>tos conforme a los quepodía ser realizadas: <strong>de</strong> plano, apud acta y cum consilio o inconsistorio, fueran pronunciadas ex officio o ex imperio.Ulpiano indica que t<strong>en</strong>ían fuerza <strong>de</strong> ley las <strong>interlocutio</strong>nes imperialeshabidas <strong>de</strong> plano. 64 <strong>La</strong> interpretación <strong>de</strong>l término <strong>de</strong> planoes compleja. En latín clásico, planum alu<strong>de</strong> a una superficie isomorfa65 , pero es evi<strong>de</strong>nte que Ulpiano emplea el término con unaacepción jurídica, que no geométrica. Ya que no <strong>de</strong>finiciones, losusos <strong>de</strong> la expresión <strong>de</strong> plano <strong>en</strong> la literatura, la jurispru<strong>de</strong>ncia ylas constituciones romanas avalan que indicaba una forma procedim<strong>en</strong>tal,distinta <strong>de</strong> la realizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un tribunal (pro tribunali) yla efectuada <strong>en</strong> un acto privado (priuatim). 66 Séneca, por ejemplo,recurre a esta contraposición procedim<strong>en</strong>tal (con los términos intribunali / in plano), con el propósito <strong>de</strong> expresar que la magnanimida<strong>de</strong>s admirada <strong>de</strong> mejor modo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el tribunal que <strong>de</strong> plano:(...) Haec autem magnanimitas in bona fortuna laxiorem locumhabet meliusque in tribunali quam in plano conspicitur. 67 Suetoniocontrapone también ambos procedimi<strong>en</strong>tos: (…) iudicesque aut eplano aut e quaesitoris tribunali... admonebat. 68En el Digesto esexpuesta esta contraposición <strong>en</strong> relación con los procedimi<strong>en</strong>tos aseguir <strong>en</strong> las vistas sobre posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es (bonorum possessio) :Dies honorum possessionis utiles esse palam est; sed non sessionemnumerabuntur, si modo ea sit bonorum possessio, quae <strong>de</strong> planopeti potuit. Quid, si ea, quae causae cognitionem pro tribunali63Dig. XXVIII, 4, 3; CI, VII, 62, 1.64Dig. I, 4, 1, 1: Quodcumque... imperator per epistulam et subscriptionem statuituel cognosc<strong>en</strong>s <strong>de</strong>creuit uel <strong>de</strong> plano interlocutus est uel edicto praecepit, legemesse constat.65 DÜLL, “Über die Be<strong>de</strong>utung...”, ob. cit., pp. 170-171.66 HEUMANN y SECKEL, Handlexikon..., pp. 432-433. DÜLL, “Über die be<strong>de</strong>utung...,ob. cit., pp. 170-194.67S<strong>en</strong>., De clem<strong>en</strong>tia I, 5.68Suet., Tib. XXXIII.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


272 ESTEBAN MORENO RESANO<strong>de</strong>si<strong>de</strong>rat, uel quae <strong>de</strong>cretum exposcit? 69 En otro pasaje, el Digestoindica distintas formas procedim<strong>en</strong>tales para formalizar una abolitio,que correspondía ser realizada <strong>en</strong> privado (priuatim) o por tribunal(pro tribunali) ante el praeses, pero no <strong>de</strong> plano: Abolitiopriuatim a praesidibus postulari ac impetrari solet, item pro tribunali,non <strong>de</strong> plano. 70 <strong>La</strong>s custodiae podían ser instruidas <strong>de</strong> acuerdocon ambos procedimi<strong>en</strong>tos: Custodiae non solum pro tribunalised et <strong>de</strong> plano audiri possunt atque damnari. 71 En otros casos, unainstancia podía ser pres<strong>en</strong>tada ante tribunal (), anteregistro ( ) o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> plano ( ):72Los Fragm<strong>en</strong>taVaticana también recog<strong>en</strong> esta contraposición; por ejemplo, <strong>en</strong>relación con los procedimi<strong>en</strong>tos a observar <strong>en</strong> la aplicación <strong>de</strong> laprescripción <strong>de</strong> los cincu<strong>en</strong>ta días: Itaque ubi sciit, ne praescriptioneL dierum excludatur, si sint sessiones uel pro tribunali uel <strong>de</strong>plano, aduersario, id est ei, qui eum petit, <strong>de</strong>nuntiare <strong>de</strong>bet etadire praetorem et titulum excusationis suae apud eum expromere ;si feriae sint, libellos <strong>de</strong>t contestatarios. 73 En aquellos casos <strong>en</strong> losque el proceso exigiera la pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> libelli, el procedimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>en</strong>trega variaba según su número. Si eran cinco pliegos, <strong>de</strong>bíanser <strong>en</strong>tregados pro tribunali; si eran cuatro, <strong>de</strong>bían ser pres<strong>en</strong>tados<strong>de</strong> plano: (…) Si pro tribunali dabuntur, quinque, <strong>de</strong> plano quattuordandi libelli. 74 <strong>La</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta distinción procedim<strong>en</strong>talestá atestiguada <strong>en</strong> otro pasaje <strong>de</strong> los Fragm<strong>en</strong>ta Vaticana: Is quipotiorem nominat libellos <strong>de</strong>bet quaternos dari praetore <strong>de</strong> plano,quinos pro tribunali, ut epistula diui Marci ad Aemilianum continetur(...) 75 . En términos difer<strong>en</strong>tes (interpellatio planaria / iu<strong>de</strong>xconsi<strong>de</strong>ns), una constitución <strong>de</strong> Constantino <strong>de</strong>l año 318 atestiguala oposición <strong>de</strong> ambos procedimi<strong>en</strong>tos: Non alias nisi causa co-69Dig. XXXVIII, 15, 2, 1.70Dig. XLVIII, 16, 1, 8.71Dig. XLVIII, 18, 18, 10.72Dig. XXVII, 1, 13, 10. (Á. D´ORS, El Digesto <strong>de</strong> Justiniano, Pamplona, 1966:Hay que probar un solo día ante el tribunal o también ante registro, pero pue<strong>de</strong><strong>en</strong>tregar <strong>de</strong> plano la instancia...).73Fr. Vat. 156.74Fr. Vat. 167.75Fr. Vat. 210.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 273gnita indulgeri queat et cognitio causae non interpellatione planariased consi<strong>de</strong>nte magis iudice legitime colligatur. 76 En los Fragm<strong>en</strong>taSinaitica, no se hace refer<strong>en</strong>cia propiam<strong>en</strong>te a la contraposiciónpro tribunali / <strong>de</strong> plano, pero sí a la excepcionalidad <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> plano, <strong>en</strong> particular <strong>en</strong> relación con la cognitio <strong>de</strong>tutore: In plano:in locum abs<strong>en</strong>tis77A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> los Fragm<strong>en</strong>ta Vaticana se especificaque las sessiones <strong>de</strong> plano no serán computadas (illa sessioquae <strong>de</strong> plano celebratur, ei non computabitur); 78 y <strong>en</strong> el Digestoque los crím<strong>en</strong>es m<strong>en</strong>ores podían ser escuchados por el procónsul<strong>de</strong> plano: Leuia crimina audire et discutere <strong>de</strong> plano proconsulemoportet. 79 Del exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> los textos antes aludidos, se <strong>de</strong>duce que laexpresión <strong>de</strong> plano hace refer<strong>en</strong>cia a un procedimi<strong>en</strong>to reservadopara negocios jurídicos a los que no se les consi<strong>de</strong>raba merecedores<strong>de</strong> la solemnidad <strong>de</strong> otros o bi<strong>en</strong>, que requerían ser resueltos expeditivam<strong>en</strong>te.<strong>La</strong> exacta interpretación jurídica <strong>de</strong> la contraposición pro tribunali/ <strong>de</strong> plano ha sido objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate por parte <strong>de</strong> autores <strong>de</strong>l<strong>en</strong>gua alemana a lo largo <strong>de</strong>l siglo XX 80 . Del análisis <strong>de</strong> las citasantes expuestas, hay dos cosas que son pat<strong>en</strong>tes: una, que el procedimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> plano era distinto <strong>de</strong>l realizado <strong>en</strong> tribunal (pro tribunali)y el llevado a cabo <strong>en</strong> privado (priuatim); 81segundo, que elprocedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> plano afectaba a las vistas, a las sessiones. 82Puesto que el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> plano era distinto <strong>de</strong>l instruido protribunali, y <strong>en</strong> una ocasión se especifica la contraposición <strong>en</strong>tre el76CI. III, 11, 4.77Fr. Sin. XIV (Trad. latina): In plano: Summaria cognitio etiam <strong>de</strong> plano fit, uelut<strong>de</strong> tutoribus. Propterea etiam cognitio <strong>de</strong> tutore in abs<strong>en</strong>tis locum dando statim <strong>de</strong>plano exercetur, etiamsi praes<strong>en</strong>s non sit. (Trad. latina cf. P. F. GIRARD, (ed.),Textes <strong>de</strong> droit romain, Paris, 1889, (5 ª Ed. 1923, p. 617).78Fr. Vat. 161.79Dig. XLVIII, 2, 6.80 DÜLL, Über die Be<strong>de</strong>utung..., ob. cit., pp. 170-194; WENGER, “Zu drei Frag<strong>en</strong>...,ob. cit., pp. 376 y sgs. DÜLL, “Zum <strong>de</strong> plano Verfahr<strong>en</strong>”, ob. cit, pp. 234-236.SIMON, “Summatim cognoscere..., ob. cit., pp. 210-218. NÖRR, “Zu einem fast...,ob. cit., pp. 523-543.81Dig. XXXVIII, 15, 2, 1.82Fr. Vat. 156, 161.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


274 ESTEBAN MORENO RESANOprocedimi<strong>en</strong>to planario y el hecho <strong>de</strong> que el iu<strong>de</strong>x estuviera consi<strong>de</strong>ns,es preciso dilucidar que el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> plano implicabaforzosam<strong>en</strong>te que el magistrado instructor no estuviera “s<strong>en</strong>tado”<strong>en</strong> la tribuna “durante” la sessio. 83 En virtud <strong>de</strong> estas consi<strong>de</strong>raciones,Checchini concluyó que el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> plano comportabaprescindir <strong>de</strong> las formalida<strong>de</strong>s exigidas <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que elinstructor <strong>de</strong>l proceso tomara asi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la tribuna (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>teun iu<strong>de</strong>x o un praeses, según las características <strong>de</strong> la causa y <strong>de</strong> la<strong>en</strong>vergadura <strong>de</strong>l caso), pero sin restar publicidad al acto 84 . De estemodo, la acción era realizada, efectivam<strong>en</strong>te, ni pro tribunali nipriuatim. De acuerdo también con las fu<strong>en</strong>tes, el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>plano conllevaba la simplificación <strong>de</strong> otros usos prescritos por elprotocolo procesal habitual, que quedaba reducido a la consignaciónescrita <strong>de</strong> la sessio. 85 <strong>La</strong> simplicidad <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to hacía<strong>de</strong> las vistas <strong>de</strong> plano idóneas para cognitiones summariae, 86leuiacrimina 87 y actos jurídicos reducidos a la <strong>en</strong>trega o emisión <strong>de</strong> libellio a la formalización <strong>de</strong> subscriptiones. 88En relación con la difer<strong>en</strong>ciación procedim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> plano / protribunali, resulta muy elocu<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>rar las difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes<strong>en</strong> algunos textos constitucionales antes aludidos. <strong>La</strong> inscripción<strong>de</strong>l templo <strong>de</strong> Dmeir, que translada un pronunciami<strong>en</strong>to imperial<strong>de</strong>finido como s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia, indica que qui<strong>en</strong> presidía el proceso, AntoninoCaracalla, estaba s<strong>en</strong>tado fr<strong>en</strong>te al público: Imp. Caesar M.Aurel(ius) Antoninus Pius Fel(ix) Aug(ustus) Par(thicus)max(imus), Brit(annicus) max(imus), Germ(anicus) max(imus), cumsalutatus a praef(ectis) sed(isset) in aud(itorio). Según es razonable<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, se trata <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to instruido pro tribunali.Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> otros textos imperiales, no se indica que el príncipe<strong>en</strong> cuestión sedisset, sino precessisset o introisset. Como ocurre <strong>en</strong>otra constitución <strong>de</strong>l mismo Caracalla : Imp(erator) AntoninusA(ugustus) cum salutatus esset ab Oclatinio Adu<strong>en</strong>to et Opellio83CI. III, 11, 4.84 CHECCHINI, “Sull´ordinam<strong>en</strong>to processuale romano”, ob. cit., pp. 128-129, ynn. 12-14.85Fr. Vat. 167: (...) Si pro tribunali <strong>de</strong>buntur , quinque, <strong>de</strong> plano quattuor dandierunt. Frag. Vat., 210.86Fr. Sinai. 14.87Dig. XLVIII, 2, 6.88Dig. XXVII, 1, 13, 10. Cf. CHECCHINI, “Sull´ordinam<strong>en</strong>to...”, ob. cit., p. 128.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 275Macrino praefectis praetoriis clarissimis uiris item amicis et principalibusofficiorum et utriusque ordinis uiris et precessisset (...) 89y<strong>en</strong> una constitución <strong>de</strong> Constantino: Cum introisset principia etsalutatus esset a praefectis et tribunis et uiris emin<strong>en</strong>tissimis, adclamatumest: (...). 90Es verosímil juzgar que estas indicacionesexpresaran que el procedimi<strong>en</strong>to seguido era <strong>de</strong> plano, <strong>de</strong> modoque dichos textos pue<strong>de</strong>n ser i<strong>de</strong>ntificados con las <strong>interlocutio</strong>nes<strong>de</strong> plano que m<strong>en</strong>ciona Ulpiano. Volterra, <strong>en</strong> efecto, reconoció esteprocedimi<strong>en</strong>to como <strong>de</strong> plano. 91 No cabe duda <strong>de</strong> que es el hechodifer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>tre la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia pronunciada <strong>en</strong> Antioquía y las probables<strong>interlocutio</strong>nes <strong>de</strong> CI. VII, 51, 1 y CTh. VII, 20, 2 pr.: lass<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae <strong>de</strong>bían pronunciarse pro tribunali y las <strong>interlocutio</strong>nes,<strong>de</strong> plano. El hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> el registro <strong>de</strong> una sesión judicial seconsignara que el presi<strong>de</strong>nte estaba s<strong>en</strong>tado (sedisset) o que actuara<strong>de</strong> pie (precessisset) no es inconsecu<strong>en</strong>te a efectos legales. Comotoda <strong>de</strong>cisión imperial, ti<strong>en</strong>e valor constitutivo 92 , pero el procedimi<strong>en</strong>todistinguía así mismo la forma <strong>de</strong>l pronunciami<strong>en</strong>to: si laactuación era realizada pro tribunali, el pronunciami<strong>en</strong>to era unas<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia; si por el contrario se realizaba <strong>de</strong> plano, era una <strong>interlocutio</strong>.Probablem<strong>en</strong>te, el hecho que conducía a la adopción <strong>de</strong> unprocedimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> otro era la urg<strong>en</strong>cia que precisabanalgunas resoluciones. Por ejemplo, tanto el fragm<strong>en</strong>to relativo a lareclamación <strong>de</strong> Agripina y Codia como el refer<strong>en</strong>te a las <strong>de</strong>mandas<strong>de</strong> los veteranos <strong>de</strong> Constantino realizadas <strong>en</strong> la Ciuitas Velouecorumparec<strong>en</strong> resueltos <strong>de</strong> manera espontánea, y sin la asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>aduocati. Sin embargo, el pleito recogido <strong>en</strong> la inscripción <strong>de</strong>Dmeir refleja una resolución judicial adoptada <strong>de</strong> una forma más<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida, y que observaba cada una <strong>de</strong> las formas procesales. Por lotanto, el procedimi<strong>en</strong>to, y no tanto el protocolo, era el rasgo difer<strong>en</strong>cial<strong>en</strong>tre ambas categorías <strong>de</strong> pronunciami<strong>en</strong>to. Puesto que laforma procedim<strong>en</strong>tal era la que conducía a la resolución <strong>de</strong> unacausa, <strong>de</strong>terminaba también la forma <strong>de</strong> la resolución. No era m<strong>en</strong>osválida una <strong>interlocutio</strong> que una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia, pero habían sidoresueltas según un procedimi<strong>en</strong>to distinto, y, sin afectar a su conte-89CI. VII, 51, 1.90CTh. VII, 20, 2 pr.91 VOLTERRA, “Il problema...”, ob. cit., p. 1002.92Dig. I, 4, 1, 1.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


276 ESTEBAN MORENO RESANOnido, la forma <strong>de</strong>bía reflejar la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre una forma y otra <strong>de</strong>pronunciami<strong>en</strong>to.También está atestiguada la formalización <strong>de</strong> medidas interlocutoriasmediante el procedimi<strong>en</strong>to apud acta. Exist<strong>en</strong> dos constataciones<strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> este procedimi<strong>en</strong>to para la emisión <strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong>nes,conservadas ambas <strong>en</strong> los codices. En la primera <strong>de</strong> ellas,es m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> una constitución <strong>de</strong> Gordiano, publicada (proposita)<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 239:CI. VII, 57, 4Imp(erator) Gordianus A(ugustus) Asclepiadi. Interlocutio praesidisapud acta signata: “nisi solutioni <strong>de</strong>biti is qui conu<strong>en</strong>itur obsequiumpraestitisset, duplum seu quadruplum inferat” uoluntas potius comminantisquam s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia iudicantis est, cum, placitum eiusmodi ne rei iudicataeauctoritatem obtineat, iuris ratio <strong>de</strong>claret. PP. III id. Dec. GordianoA(ugusto) et Auiola Conss.<strong>La</strong> más reci<strong>en</strong>te aparece <strong>en</strong> la constitución <strong>de</strong> Teodosio I antesaludida: Apud acta Imp. Theodosius A. d(ixit): (...) 93 . Aunque pareceevi<strong>de</strong>nte que apud acta, <strong>en</strong> relación con las acciones interlocutorias,<strong>de</strong>signa un procedimi<strong>en</strong>to, no es s<strong>en</strong>cillo interpretar elsignificado exacto <strong>de</strong> la expresión. En principio, actum <strong>de</strong>be ser<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido, <strong>en</strong> contexto jurídico, como una acción o negocio públicorealizado conforme a Derecho, por lo que la locución apud acta<strong>de</strong>be ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como “realizado <strong>en</strong> acto público”. Este “actopúblico” comportaba el registro, la constancia docum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> larealización oral, como da a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r la constitución <strong>de</strong> Gordiano:apud acta signata 94 .En la jurispru<strong>de</strong>ncia clásica, la expresión aparece unida a lasactiones como la appellatio, 95 professio, 96 promissio, 97 interrogatio,98 insinuatio 99o manifestatio 100 , que comportan todas ellas instrucciónoral <strong>en</strong> proceso. En bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los casos, parece aludir93CTh. IV, 20, 3 = Breu. IV, 18, 2.94CI. VII, 57, 4.95Dig. XLIX, 1, 2 (Macer).96Fr. Vat. 268; Dig. XXII, 3, 29, 1 (Escévola).97Dig. II, 4, 17 (Paulo).98Agustín De Hipona, Ep. 113.99Anulino, Aug. epist., 88, 2.100Justiniano, Inst., I, 12, 8; II, 7, 2.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 277a la realización <strong>de</strong> las actiones antes m<strong>en</strong>cionadas durante las vistas<strong>de</strong> un proceso, <strong>en</strong> cuyas actas eran consignadas por escrito, paraconstatación como hecho público y conforme a Derecho. Porejemplo, los Fragm<strong>en</strong>ta Vaticana propon<strong>en</strong> el supuesto <strong>de</strong> que siun padre realizaba apud acta (es <strong>de</strong>cir, ante una autoridad, medianteconsignación pública escrita) la emancipación <strong>de</strong> su hija,acompañando a ésta <strong>de</strong> la donación <strong>de</strong> un fundum, y no se consumabala donación, la acción no t<strong>en</strong>ía efecto jurídico: Quaerebatur,an, cum Seius filiam suam emanciparit et apud acta professus sit eise donare fundum nec instrum<strong>en</strong>ta donationis fecerit, an ui<strong>de</strong>turprofessione actorum perfecta esse donatio. (...) 101 . Así mismo, <strong>en</strong>Derecho romano era preciso que la satisdatio fuera consignadaapud acta: Apud acta ipso procuratori haec satisdatio remitti solet;nam cum apud acta nonnisi a praes<strong>en</strong>te domino constituatur, cognitorisloco intelleg<strong>en</strong>dus est. (...) Quae satisdatio a<strong>de</strong>o necessariaest, ut eam remitti non posse, etiamsi apud acta procuratorconstituatur, diuus Seuerus constituerit (...) 102 .Agustín <strong>de</strong> Hipona, <strong>en</strong> distintas epistulae recurre a la expresiónapud acta, siempre <strong>en</strong> contextos jurídicos. El obispo <strong>de</strong> Hiponarecuerda, por ejemplo, cómo la consignación <strong>de</strong> opiniones <strong>en</strong> actospúblicas no era siempre fiable, pues a cierta persona (Víctor), lefueron atribuidas falsam<strong>en</strong>te las palabras <strong>de</strong> Proculeyano, pese aestar recogidas apud acta: (...) an forte cum et ipse Victor aliuddixerit, falsum illi apud acta prosecutum fuerint, cum sint communionemeius<strong>de</strong>m. 103 En otra carta, Agustín da fe <strong>de</strong> cómo, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong>conflicto, los ciudadanos romanos podían reclamar a las autorida<strong>de</strong>sel <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> consignar un suceso apud acta (apud acta dicere),pues afirma que fueron <strong>de</strong>negados los <strong>de</strong>rechos a sus partidarioscuando no fue at<strong>en</strong>dida una reclamación <strong>de</strong> levantar actas<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un altercado (nostris ... publica iura negata sunt): (...)Postridie, nostris ad impon<strong>en</strong>dum perditis metum, quod ui<strong>de</strong>baturapud acta dicere uol<strong>en</strong>tibus publica iura negata sunt. 104Tambiénsegún el testimonio <strong>de</strong>l obispo, las leyes imperiales obligaban <strong>en</strong><strong>de</strong>terminados casos que los interrogatorios se realizaran apud acta101Fr. Vat. 268.102Fr. Vat. 317.103Agustín De Hipona, Ep. XXXIV, 5.104Agustín De Hipona, Ep. XCI, 8.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


278 ESTEBAN MORENO RESANOmunicipalia, es <strong>de</strong>cir, ante las autorida<strong>de</strong>s municipales: (...) ut faciatquod imperatoris lege praecipitur: ut eum apud acta municipaliainterrogari faciat (...) 105 .No sólo las acciones jurídicas <strong>de</strong> los particulares y las afirmacionestestificales requerían la utilización <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to apudacta. En ocasiones, como las antes m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> relación con las<strong>interlocutio</strong>nes, las constituciones imperiales <strong>de</strong>mandaban este procedimi<strong>en</strong>topara su publicación. Es el caso <strong>de</strong> una constitución <strong>de</strong>Constancio II, <strong>de</strong>l año 357, <strong>en</strong> cuya subscripción se afirma que fueemitida (data) el veintitrés <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 356 y “leída” (lectaapud acta) el 27 <strong>de</strong> 357: (...) D. VIII k. Dec. Mediolano. Lecta V k.Ian. apud acta Constantio A. VIIII et Iuliano C. II Conss. 106Es<strong>de</strong>cir, la autoridad imperial recurría al procedimi<strong>en</strong>to apud actacomo medio <strong>de</strong> hacer públicos los textos legales. De acuerdo conlo observado <strong>en</strong> los casos que afectaban a causas particulares, elprocedimi<strong>en</strong>to exigía la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> la autoridad,siquiera municipal, ante qui<strong>en</strong> era realizada una afirmaciónoral o la lectio <strong>de</strong>l texto, realizándose un registro escrito que dabatestimonio <strong>de</strong>l hecho. No obstante un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Paulo conservado<strong>en</strong> el Digesto, relativo a la <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> cauciones, especificaque el procedimi<strong>en</strong>to apud acta era difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l que tan sólo requeríala pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un magistrado o funcionario (qui apud officium…item qui apud acta): Eum qui pro quis apud officium cauit,exhibere cogitur. Item qui apud acta exhibiturum se esse quempromisit, etsi officio non caueat, ad exhib<strong>en</strong>dum tam<strong>en</strong> cogitur 107 .Probablem<strong>en</strong>te, la difer<strong>en</strong>cia residía <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que el procedimi<strong>en</strong>toapud acta exigía para su realización la celebración <strong>de</strong> unasessio, durante la que se procedía a la redacción <strong>de</strong>l registro escrito<strong>de</strong> la acción, <strong>de</strong> modo que quedaba constancia material pública <strong>de</strong>su realización. En el caso <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to apud officium, el magistrado<strong>de</strong>bía dar fe <strong>de</strong>l acto, y con toda seguridad tomaba cu<strong>en</strong>taescrita <strong>de</strong>l mismo; pero <strong>de</strong> acuerdo con el procedimi<strong>en</strong>to apudacta, el hecho constaba <strong>en</strong> escritura pública. Este registro escrito,sin duda, <strong>de</strong>bía ser custodiado <strong>en</strong> archivos, según los casos, <strong>de</strong>l mu-105Agustín De Hipona, Ep. CXIII.106CI. I, 3, 3. Imp. Constantius A. Felici episcopo (...).107Dig. II, 4, 17.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 279nicipio, <strong>de</strong> la provincia o <strong>de</strong> la cancillería imperial 108 . <strong>La</strong>s <strong>interlocutio</strong>nesimperiales, por tanto, <strong>de</strong>bieron seguir este mismo procedimi<strong>en</strong>to:la <strong>de</strong>cisión era pronunciada ante un magistrado o colegio<strong>de</strong> magistrados, repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> la autoridad y <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> sucumplimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> cuya pres<strong>en</strong>cia se hacía constar por escrito tantoel cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l texto normativo como el hecho <strong>de</strong> haber sidopublicado, y por tanto t<strong>en</strong>er sus dispositivos pl<strong>en</strong>o valor legal.El tercer procedimi<strong>en</strong>to es <strong>de</strong>nominado cum consilio hasta comi<strong>en</strong>zos<strong>de</strong>l siglo IV, y a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, progresivam<strong>en</strong>te, inconsistorio. El rasgo más significativo <strong>de</strong> este procedimi<strong>en</strong>to no erala formulación oral <strong>en</strong> sí <strong>de</strong> la interlocución, sino el hecho <strong>de</strong> quela acción interlocutoria fuera pronunciada por el magistrado compet<strong>en</strong>teante la concurr<strong>en</strong>cia y con la asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong>asesores (consiliarii). Exist<strong>en</strong> dos constataciones <strong>de</strong> su empleo conobjeto <strong>de</strong> formalizar <strong>interlocutio</strong>nes: una <strong>en</strong> una constitución imperial(Imp. Philippus A. cum consilio collocutus dixit: (...) 109 ; otra <strong>en</strong>la inscripción <strong>de</strong> la Lis fullonum, don<strong>de</strong> se indica que el praefectusuigilum Restituciano formuló una <strong>interlocutio</strong> <strong>de</strong>l mismo modo:(...) R[est]it[utia]nus c(um) c(onsilio) c(ollocutus) d(ixit): (...). 110Ejemplos posteriores <strong>de</strong> <strong>interlocutio</strong>nes resueltas <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>tes adviert<strong>en</strong> que fueron realizadas cumconsilio y posteriorm<strong>en</strong>te in consistorio. El procedimi<strong>en</strong>to inconsistorio está atestiguado <strong>en</strong> cuatro fragm<strong>en</strong>tos constitucionalescompilados <strong>en</strong> el Teodosiano y <strong>en</strong> el Co<strong>de</strong>x Iustinianus: CI. VII,26, 6; CI. X, 48 (47), 2; CI. IX, 47, 12; CTh. I, 22, 4 pr.; CTh. I, 22,4, 1; CTh. XI, 39, 5 y CTh. XI, 39, 8. En los cuatro casos, el procedimi<strong>en</strong>toes indicado con una fórmula protocolaria parecida: Parsactorum Diocletiani et Maximiani AA. Id. Febr. 111 . Impp. Diocletianuset Maximianus AA. in consistorio dixerunt: (...). 112 Pars actorumhabitorum aput imperatorem Iulianum Augustum Mamertinoet Neuitta Conss. X. kal. April. Constantinopoli in consistorio.108Sobre la fe registral <strong>en</strong> la Antigüedad tardía cf. F. WIEACKER, AllgemeineZustän<strong>de</strong> und Rechtszustän<strong>de</strong> geg<strong>en</strong> En<strong>de</strong> <strong>de</strong>s weströmisch<strong>en</strong> Reichs (Ius RomanumMedii Aevi, Pars I, 2 a), Mediolani, 1963, pp. 56-63.109CI. VII, 26, 2.110CIL VI, 266.111CI. X, 48 (47), 2.112CI. IX, 47, 12.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


280 ESTEBAN MORENO RESANO(...); 113 Pars actorum habitorum in consistorio aput ImperatoresGratianum, Val<strong>en</strong>tinianum, Conss. et Syrago et Eucherio die III.Kal Iul. Constantinopoli. In consistorio Imp(erator) Theodosius A.d(ixit): (...); 114Imppp. Gratianus, Val<strong>en</strong>tinianus et TheodosiusAAA. Pars actorum habitorum in consistorio Gratiani Augustidixit: (...). 115<strong>La</strong> reiteración <strong>de</strong> la expresión formular Pars actorum habitorumin consistorio, revela que el texto <strong>de</strong> la constitución es un extracto<strong>de</strong>l registro <strong>de</strong> las sesiones consistoriales celebradas por losemperadores <strong>en</strong> Constantinopla. Estos cinco ejemplos reún<strong>en</strong> distintassecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> las interv<strong>en</strong>ciones orales realizadas por lospríncipes ante su consistorium. Bickermann sostuvo que a partir <strong>de</strong>lsiglo IV, las provisiones imperiales pro tribunali <strong>de</strong>saparecieronprogresivam<strong>en</strong>te, para g<strong>en</strong>eralizarse <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> la c<strong>en</strong>turiael procedimi<strong>en</strong>to in consistorio, cuyas sesiones eran registradas <strong>en</strong>actas oficiales. 116 <strong>La</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este procedimi<strong>en</strong>to es pues evi<strong>de</strong>nte<strong>de</strong>s<strong>de</strong> época tetrárquica, como <strong>de</strong>muestran algunos ejemplos<strong>de</strong>l Co<strong>de</strong>x Iustinianus, singularm<strong>en</strong>te CI, X, 47 (48), 12; pero nopue<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que, con anterioridad al mismo, los emperadoresno pronunciaran <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> plano (un ejemplo evi<strong>de</strong>nte es laconstitución <strong>de</strong> Caracalla CI, XI, 51, 1), ni que la introducción <strong>de</strong>lconsistorium <strong>de</strong>splazara a este procedimi<strong>en</strong>to, pues coexistía con elproce<strong>de</strong>r cum consilio, que salvadas las difer<strong>en</strong>cias, era un órgano<strong>de</strong> consulta jurídica equiparable al consistorial.El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to in consistorio está, con todo, <strong>en</strong> elprocedimi<strong>en</strong>to cum consilio, aunque, ciertam<strong>en</strong>te, acabó <strong>de</strong>splazandoal sistema planario, más arbitrario, m<strong>en</strong>os controlable. En principio,la sustitución <strong>de</strong>l consilium por el consistorium, obe<strong>de</strong>ce arazones <strong>de</strong> evolución léxica: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la República, consilium <strong>de</strong>signabael colegio <strong>de</strong> asesores jurídicos <strong>de</strong> un magistrado; <strong>en</strong>tretantoque, propiam<strong>en</strong>te, consistorium era el término que hacía refer<strong>en</strong>ciamás al lugar <strong>de</strong> reunión <strong>de</strong>l consilium. Des<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo113CTh. XI, 39, 5.114CTh. XI, 39, 8.115CTh. IV, 22, 4 pr.116E. BICKERMANN, “Testificatio actorum. Eine Untersuchung über antike Nie<strong>de</strong>rschrift<strong>en</strong>“zu Protokoll”, <strong>en</strong> Aegyptus, 13 (1933), pp. 333-355. Cf. VOLTERRA, “Ilproblema...”, ob. cit., p. 1002, nota 1.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 281IV, la institución <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong>l asesorami<strong>en</strong>to jurídico <strong>de</strong>l príncipees <strong>de</strong>signada con el nombre <strong>de</strong>l lugar don<strong>de</strong> se reunía. 117Pero lamutación terminológica respondía también a algunos cambios fundam<strong>en</strong>tales<strong>en</strong> la concepción <strong>de</strong> la institución. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> losantiguos consilia principum, el consistorium imperial t<strong>en</strong>ía unasatribuciones legales <strong>de</strong>terminadas, cuyo cometido era no sólo asistiral príncipe <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión, sino supervisar también los aspectosformales <strong>de</strong> la producción normativa imperial. 118Precisam<strong>en</strong>te, laconstitución imperial <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> oratio ad S<strong>en</strong>atum <strong>de</strong> 446 que<strong>de</strong>limita las compet<strong>en</strong>cias precisas <strong>de</strong>l sacrum consistorium explicitaque una <strong>de</strong> sus funciones es proveer las consultas jurídicas necesariaspara el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la justicia y bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Estado (másexactam<strong>en</strong>te, ad beatitudinem nostri imperii), fueran <strong>de</strong> carácterprivado o público: (...) si quid <strong>de</strong> cetero in publica uel in priuatacausa emerserit necessarium (...) tractari, si uniuersis tam iudicibusquam uobis placuerit, tunc allegata dictari et sic ea <strong>de</strong>nuo collectisomnibus rec<strong>en</strong>seri et, cum omnes cons<strong>en</strong>serint, tunc <strong>de</strong>mum in sacronostri numinis consistorio recitar, ut uniuersorum cons<strong>en</strong>susnostrae ser<strong>en</strong>itatis auctoritate firmetur. 119En este caso, la función<strong>de</strong>l sacrum consistorium no era exactam<strong>en</strong>te la revisión <strong>de</strong> un textolegislativo propuesto por un iu<strong>de</strong>x o por el S<strong>en</strong>ado, tal y comoexpone la constitución <strong>de</strong> 446, sino la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una provisiónimperial oral y su consignación por escrito <strong>en</strong> los Acta habita inconsistorio. <strong>La</strong> función <strong>de</strong>l consistorium <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> accionesera velar por que la <strong>de</strong>cisión imperial se ajustase a ius y por que117DE BONFILS, “Consistorium” e “consilium” e consiglieri imperiali inAmmianus Marcellinus”, <strong>en</strong> Studi in onore di A. Biscardi, III, Milano, 1982,pp. 263-275.118Cf. CICOGNA, Consilium principis, Torino, 1902. J. A. CROOK, Consiliumprincipis: Imperial Councils and Counsellors from Augustus to Diocletian, Cambridge,1955. KUNKEL, “Die Funktion <strong>de</strong>s Konsilium in <strong>de</strong>r magistratisch<strong>en</strong>Strafjustiz und im Kaisergericht”, <strong>en</strong> SZ 84 (1967), pp. 218-244, y ZSS (RA) 85(1968), pp. 253-329. (=Kleine Schrift<strong>en</strong>. Zum römisch<strong>en</strong> Strafverfahr<strong>en</strong> und zurrömisch<strong>en</strong> Verfassungsgeschichte, pp. 151-254); “Consilium, consistorium”,ibi<strong>de</strong>m, pp. 405-440. DE MARTINO, Storia <strong>de</strong>lla costituzione romana, V, Napoli,1975, pp. 282 y sgs. DE BONFILS, “Consistorium” e “consilium”…, ob. cit., pp.263-275. F. AMMARELLI, Consilia principum, Napoli, 1983. F. AMMARELLI, “Daiconsilia principum al consistorium”, <strong>en</strong> G. CRIFÓ, y S. GIGLIO (ed), Atti<strong>de</strong>ll´Acca<strong>de</strong>mia Romanistica Costantiniana. X Convegno Internazionale in onoredi A. Biscardi, Perugia, 1995, pp. 187-193.119CI. I, 14, 8. (Oratio ad S<strong>en</strong>atum Vrbis Constantinopolitanae).Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


282 ESTEBAN MORENO RESANOésta fuera expresada por escrito <strong>de</strong> la forma a<strong>de</strong>cuada. Con la sujeción<strong>de</strong> las acciones interlocutorias imperiales al procedimi<strong>en</strong>to inconsistorio, la espontaneidad que revelan este tipo <strong>de</strong> provisionesimperiales <strong>en</strong> época constantiniana 120 , don<strong>de</strong> el príncipe dialogabaliteralm<strong>en</strong>te con las partes, <strong>de</strong>saparece, dando lugar a la elaboración<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos simples <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista formal, pero cuyocont<strong>en</strong>ido y forma han sido fruto <strong>de</strong> la <strong>de</strong>liberación <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> ungrupo <strong>de</strong> personas compet<strong>en</strong>tes, con vistas a una mayor eficacia <strong>de</strong>la política legislativa imperial.<strong>La</strong>s <strong>interlocutio</strong>nes <strong>en</strong> las compilaciones imperiales.<strong>La</strong>s <strong>interlocutio</strong>nes eran pues los pronunciami<strong>en</strong>tos judicialesque, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae, que exigían ser formalizadas conel procedimi<strong>en</strong>to pro tribunali, lo eran conforme a los procedimi<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> plano, apud acta y cum consilio (posteriorm<strong>en</strong>te inconsistorio). Así como las <strong>interlocutio</strong>nes podían ser emitidas exofficio por un iu<strong>de</strong>x o praefectus uigilum, también podían ser pronunciadasy formuladas ex imperio, cuando el príncipe asumía funcionesjudiciales. Ahora bi<strong>en</strong>, la potestad <strong>de</strong>l imperium sólo correspondíaal príncipe <strong>en</strong> su concepto más pl<strong>en</strong>o, y por <strong>de</strong>legación, alos praesi<strong>de</strong>s prouinciales. Sin embargo, las <strong>interlocutio</strong>nes emitidaspor los praesi<strong>de</strong>s, sobre las que ya han sido expuestos los razonami<strong>en</strong>tospertin<strong>en</strong>tes al pres<strong>en</strong>te trabajo, sólo t<strong>en</strong>ían valor normativo,<strong>en</strong> términos territoriales, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la prouincia don<strong>de</strong> ejercierasu autoridad el magistrado <strong>en</strong> cuestión, aunque g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te obe<strong>de</strong>cierana la instrucción <strong>de</strong> un caso singular y concreto. Es <strong>de</strong>cir,<strong>de</strong> un modo u otro, carecían <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>eralitas que caracterizaba las<strong>de</strong>cisiones imperiales.Según la jurispru<strong>de</strong>ncia clásica, las <strong>interlocutio</strong>nes imperialest<strong>en</strong>ían valor <strong>de</strong> constitutiones, y como tales, podían ser aducidoscomo norma <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral, si bi<strong>en</strong> habitualm<strong>en</strong>te respondíantambién a causas particulares, como corrobora la oratio ad S<strong>en</strong>atum<strong>de</strong> 426: in uno negotio (...); (...) quae specialiter quibusdamconcessa sunt ciuitatibus uel prouinciis uel corporibus. 121Esto no120Cf. CTh. VII, 22, 2 pr. CTh. VIII, 15, 1.121CI. I, 14, 3.


LA ACEPCIÓN DE INTERLOCUTIO EN DERECHO ROMANO 283impedía la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras con valor g<strong>en</strong>eral explícito: (…) incommune preiudicantibus. 122De los seis textos imperiales conservados <strong>en</strong> los codices oficialesque, <strong>de</strong> acuerdo con su protocolo diplomático y los procedimi<strong>en</strong>tosseguidos <strong>en</strong> su emisión, pue<strong>de</strong>n ser i<strong>de</strong>ntificadas como<strong>interlocutio</strong>nes, las ya aludidas CI. VII, 26, 2; CI. X 48 (47), 2; CI.IX, 47, 12; CI. XI, 51, 1; CTh. IV, 20, 3; CTh. VII, 20 pr.-2; CTh.VIII, 15, 1; CTh. XI, 39, 5 y CTh. XI, 39, 8. De acuerdo con lossupuestos interlocutorios expuestos <strong>en</strong> la oratio ad S<strong>en</strong>tatum <strong>de</strong>426, CTh. IV, 20, 3; CTh. XI, 39, 5 y CTh. XI, 39, 8 parec<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>ra pronunciami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral, pues <strong>en</strong> lo conservado<strong>de</strong> las interv<strong>en</strong>ciones no se hace refer<strong>en</strong>cia a ningún casoparticular. CTh. VII, 20 pr.-2 afecta a una corporatio, integradapor veteranos <strong>de</strong> armas <strong>de</strong> Constantino, pues se dirig<strong>en</strong> al príncipe atítulo <strong>de</strong> uniuersi ueterani. CTh. VIII, 15, 1, <strong>en</strong> cambio, respon<strong>de</strong> aun caso particular, la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> Codia y Agripina. Es <strong>de</strong>cir, laobra teodosiana at<strong>en</strong>dió también <strong>en</strong> relación con las <strong>interlocutio</strong>nesa las categorías constitucionales expuestas <strong>en</strong> la oratio ad S<strong>en</strong>atum<strong>de</strong> 426. 123Según la opinión <strong>de</strong> Ulpiano, como toda <strong>de</strong>cisión imperial, las<strong>interlocutio</strong>nes emanadas <strong>de</strong>l príncipe t<strong>en</strong>ían valor <strong>de</strong> constitutio, <strong>de</strong>acuerdo con el principio tantas veces recordado: quod principiplacuit legem habet uigorem. 124 En cualquier caso, Ulpiano, <strong>en</strong> elmismo pasaje <strong>de</strong>l Digesto, especifica que aquellas <strong>interlocutio</strong>nesimperiales revestidas <strong>de</strong> estricta fuerza <strong>de</strong> ley serán las <strong>interlocutio</strong>nes<strong>de</strong> plano: Quodcumque igitur imperator per epistulam et subscriptionemstatuit uel cognosc<strong>en</strong>s <strong>de</strong>creuit uel <strong>de</strong> plano interlocutusest uel edicto praecepit, legem esse constat. 125 Sin embargo, la oratio<strong>de</strong> 426 no precisa que las <strong>interlocutio</strong>nes imperiales <strong>de</strong>bieranhaber sido formuladas <strong>de</strong> plano. Ante esta falta <strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>ncia<strong>en</strong>tre ambos textos, regulando ambos la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los textos nor-122CI. I, 14, 3.123Relación ya advertida a propósito <strong>de</strong> leges g<strong>en</strong>erales y similares. Cf. T.HONORÉ, “The Making of the Theodosian Co<strong>de</strong>”, <strong>en</strong> ZSS (RA) 103 (1986),pp. 178-179. T. HONORÉ, <strong>La</strong>w in the Crisis of the Empire, 379-455 A. D. TheTheodosian Dinasty and its Quaestors, Oxford, 1998, pp. 117, 128, 248-257y 265. MATTHEWS, <strong>La</strong>ying Down the <strong>La</strong>w..., ob. cit., pp. 25, 65-67, 93 y 97.124Dig. I, 4, 1, 1125Dig. I, 4, 1, 1.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité L (2003)


284 ESTEBAN MORENO RESANOmativos imperiales, es pertin<strong>en</strong>te cuestionar si las <strong>interlocutio</strong>nesm<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> 426 son aquéllas a las que Ulpiano había reconocidopl<strong>en</strong>o valor constitucional (legem esse constat). 126Tres <strong>de</strong> los ejemplos interlocutorios <strong>de</strong>l Teodosiano son <strong>de</strong>nominadosPars actorum habitorum in consistorio. 127 De acuerdo conlo antes expuesto <strong>en</strong> relación con el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> plano, noparece ajustarse a tal, sino al procedimi<strong>en</strong>to regular <strong>de</strong> elaboracióny promulgación <strong>de</strong> una norma imperial <strong>en</strong> el siglo IV avanzado.Sin embargo, el problema <strong>de</strong> esta interpretación radica también <strong>en</strong>que sólo es aplicable a dos <strong>de</strong> los casos, puesto que los otros dosfragm<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un carácter distinto, más próximo a las <strong>interlocutio</strong>nesprocesales <strong>de</strong> plano 128 . Por ejemplo, el fragm<strong>en</strong>to CTh.VII, 20, 2 pr. atestigua que la <strong>interlocutio</strong> no se realizó in consistorio,sino ante un grupo <strong>de</strong> ueterani, que reclamaban ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>munera. En CTh. VII, 20, 2 pr., el emperador, Constantino, no apareces<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> una tribuna, como le hubiera correspondido,puesto que <strong>en</strong> el texto no aparece el verbo sedisset. 129En el fragm<strong>en</strong>toCTh. VIII, 15, 1, el procedimi<strong>en</strong>to parece similar: una solicituddirecta formulada oralm<strong>en</strong>te, que obti<strong>en</strong>e una inmediata respuestaimperial <strong>de</strong> la misma forma. Tanto la <strong>de</strong>manda como laprovisión fueron igualm<strong>en</strong>te consignadas por escrito, y aunque eltexto <strong>de</strong> CTh. VIII, 15, 1, ha sido conservado <strong>en</strong> estado lagunoso,es previsible que fue promulgado mediante la anotación <strong>de</strong>l lugar yla fecha <strong>de</strong> emisión (Data).Los autores <strong>de</strong> la compilación teodosiana, seguros conocedores<strong>de</strong>l texto <strong>de</strong> Ulpiano 130 , siguieron <strong>en</strong> este aspecto los criterios <strong>de</strong>ljurista. Por el contrario, las <strong>interlocutio</strong>nes in consistorio, que sigu<strong>en</strong>el mismo protocolo que las anteriores, respon<strong>de</strong>n a una realidadinstitucional propia <strong>de</strong>l período postclásico: el consilium habíasido sustituido por el consistorium. Fuera <strong>de</strong> la literatura jurídica, elcambio fue más l<strong>en</strong>to. 131126Dig. I, 4, 1, 1.127CTh. I, 22, 4 pr.; CTh. I, 22, 4, 1; CTh. IV, 20, 3.128CTh. VIII, 15, 1. CTh. XI, 39, 5, 8.129Circunstancia también dada <strong>en</strong> CI. XI, 51, 1, y que induce a p<strong>en</strong>sar, por lamisma razón, que se trata <strong>de</strong> una <strong>interlocutio</strong> y no <strong>de</strong> una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia.130Dig. I, 4, 1, 1.131 DE BONFILS, “Consistorium” e “consilium”…, ob. cit., pp. 263-275.


286 ESTEBAN MORENO RESANOdim<strong>en</strong>tales: nada observa acerca <strong>de</strong> las instrucciones planaria yconsistorial. Es probable que los responsables <strong>de</strong>l texto teodosianohicieran prevalecer el motivo ad g<strong>en</strong>eralitatis obseruantiam pertin<strong>en</strong>tibussobre cualquier otra consi<strong>de</strong>ración.En suma, es oportuno sost<strong>en</strong>er que <strong>interlocutio</strong>, <strong>en</strong> la oratio <strong>de</strong>426 y <strong>en</strong> la concepción <strong>de</strong> los responsables <strong>de</strong> la compilación <strong>de</strong>lTeodosiano, alu<strong>de</strong> es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te a los rasgos formales y procedim<strong>en</strong>tales,ya expuestos, <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> constituciones imperiales, sinreparar tanto <strong>en</strong> su cont<strong>en</strong>ido como <strong>en</strong> la pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su g<strong>en</strong>eralizaciónnormativa. Si <strong>en</strong> relación con sus rasgos formales era similara la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia, difería <strong>de</strong> ésta <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to, que sóloadmitía ser <strong>de</strong> plano, apud acta o in consistorio. <strong>La</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia requeríaser pronunciada pro tribunali, es <strong>de</strong>cir, que el instructor <strong>de</strong>lproceso estuviera s<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el tribunal; por el contrario, la <strong>interlocutio</strong>podía ser emitida <strong>de</strong> acuerdo con procedimi<strong>en</strong>tos más simples,que obe<strong>de</strong>cían a consi<strong>de</strong>raciones funcionales, principalm<strong>en</strong>tela resolución expeditiva <strong>de</strong> algunas causas. El procedimi<strong>en</strong>to indicadocon la expresión <strong>de</strong> plano, implicaba que el instructor actuaba<strong>de</strong> pie, dialogando llanam<strong>en</strong>te con las partes. Por el contrario,cuando se advertía que la medida interlocutoria era realizada apudacta, se estaba indicando que la disposición había sido pronunciadaante un magistrado o colegio <strong>de</strong> magistrados, <strong>de</strong> forma que adquiríaconstancia pública, si<strong>en</strong>do posteriorm<strong>en</strong>te consignada porescrito. Finalm<strong>en</strong>te, las <strong>interlocutio</strong>nes podían ser pronunciadascum consilio o in consistorio, procedimi<strong>en</strong>to caracterizado por elhecho <strong>de</strong> que el intructor era asistido <strong>en</strong> su interv<strong>en</strong>ción por uncolegio <strong>de</strong> consiliarii o consistoriani. Y estas formas procedim<strong>en</strong>taleseran precisam<strong>en</strong>te las características difer<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> las <strong>interlocutio</strong>nescon respecto a otros pronunciami<strong>en</strong>tos y, <strong>en</strong> particular,las s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!