11.07.2015 Views

El humanismo en tiempos de Carlos V - Lycée Chateaubriand

El humanismo en tiempos de Carlos V - Lycée Chateaubriand

El humanismo en tiempos de Carlos V - Lycée Chateaubriand

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> <strong>humanismo</strong> <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> VConfér<strong>en</strong>ce prononcée au lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes le mercredi 19 novembre 2008.Mise <strong>en</strong> ligne le 12 janvier 2009.© : Francisco As<strong>en</strong>si.Francisco As<strong>en</strong>si a suivi <strong>de</strong>s étu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Lettres,Philosophie et Théologie et il est diplômé d’Histoire <strong>de</strong>l’université <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>ce (Espagne). Romancier, il estl’auteur <strong>de</strong> "La sibila <strong>de</strong> Delfos (Asesinato <strong>en</strong> elcónclave)". "Sombras sobre el Vaticano". "<strong>El</strong> diabloti<strong>en</strong>e nombre". "<strong>El</strong> misterio <strong>de</strong> Sant'Angelo". "La sangre<strong>de</strong>l Santo". Certains <strong>de</strong> ces romans ont été traduits <strong>en</strong>allemand, <strong>en</strong> polonais et <strong>en</strong> roumain. Les œuvrescitées repos<strong>en</strong>t toutes sur une soli<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tationhistorique, résultats <strong>de</strong> recherches universitaires.RésuméL’ « Erasmisme » est l’humanisme chréti<strong>en</strong> qui traversetout le règne <strong>de</strong> Charles Quint (1516-1556). Erasme sutapprécier les valeurs issues du paganisme et il lesajouta à celles qu’apportait le christianisme. Ceciexplique que son humanisme soit intrinsèquem<strong>en</strong>t uniau thème d’une profon<strong>de</strong> réforme <strong>de</strong> l’Eglise et duretour à l’Evangile originelle. Le Christ et Socrate nesont pas incompatibles. L’homme nouveau doit êtrelibre, se libérer <strong>de</strong> tous les jougs, surtout celui <strong>de</strong> lareligion, le pire <strong>de</strong>s esclavages, et déci<strong>de</strong>r par luimême.La raison est au <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong>s croyances et <strong>de</strong>sdogmes. Et surtout, la paix. Sans elle le développem<strong>en</strong>t<strong>de</strong> cette nouvelle anthropologie est impossible. S’ilexiste une seule vérité absolue (pour lui, toutes sontrelatives), ce serait la paix. Trois slogans résum<strong>en</strong>t lesgran<strong>de</strong>s lignes <strong>de</strong> cet humanisme.• Concedo nulli (je ne cè<strong>de</strong> <strong>de</strong>vant personne):rev<strong>en</strong>dique l’intégrité morale et la liberté etl’indép<strong>en</strong>dance <strong>de</strong> l’homme.• Monachatus non est pietas (être moin<strong>en</strong>’implique pas forcém<strong>en</strong>t une piétéauth<strong>en</strong>tique): retour à la spiritualité intérieure,<strong>en</strong> consci<strong>en</strong>ce, loin <strong>de</strong>s dogmes, rites etcérémonies.• Pax et unanimitas (paix et concor<strong>de</strong>): au-<strong>de</strong>là<strong>de</strong> toute frontière et division, regrouper lesefforts pour maint<strong>en</strong>ir la paix.Francisco As<strong>en</strong>si cursó estudios <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s,Filosofía y Teología y es lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Historia porla Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Novelista. "La sibila <strong>de</strong>Delfos (Asesinato <strong>en</strong> el cónclave)". "Sombras sobreel Vaticano". "<strong>El</strong> diablo ti<strong>en</strong>e nombre". "<strong>El</strong> misterio<strong>de</strong> Sant'Angelo". "La sangre <strong>de</strong>l Santo". Algunastraducidas al alemán, polaco y rumano. Todas ellascon una sólida ambi<strong>en</strong>tación histórica, fruto <strong>de</strong> lainvestigación.Resum<strong>en</strong>:<strong>El</strong> "erasmismo" es el <strong>humanismo</strong> cristiano que ll<strong>en</strong>atodo el reinado <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V (1516-1556). Erasmosupo apreciar los valores proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>lpaganismo y los añadió a los que aportaba elcristianismo. De ahí que su <strong>humanismo</strong> vayaintrínsecam<strong>en</strong>te unido al tema <strong>de</strong> una profundareforma <strong>de</strong> la Iglesia y <strong>de</strong> la vuelta al Evangelioprimig<strong>en</strong>io. Cristo y Sócrates no son incompatibles.<strong>El</strong> hombre nuevo <strong>de</strong>be ser libre, <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong>todos los yugos, sobre todo <strong>de</strong> la religión , la peor<strong>de</strong> las esclavitu<strong>de</strong>s, y <strong>de</strong>cidir por sí mismo. La razónpor <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> las cre<strong>en</strong>cias y los dogmas. Y, sobretodo, la paz. Sin ella es imposible el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>esa nueva antropología. Si hay una verdad absoluta(para él todas son relativas), ésa sería la paz. Treseslóganes resum<strong>en</strong> las líneas maestras <strong>de</strong> ese<strong>humanismo</strong>• Concedo nulli (no cedo ante nadie):reivindica la integridad moral y la libertad ein<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l hombre.• Monachatus non est pietas (ser monje nosupone una piedad auténtica): vuelta a laespiritualidad interior, <strong>en</strong> conci<strong>en</strong>cia, lejos<strong>de</strong> los dogmas, ritos y ceremonias.• Pax et unanimitas (paz y concordia): por<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> toda frontera y división, aunaresfuerzos y mant<strong>en</strong>er la paz.1-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.<strong>El</strong> <strong>humanismo</strong> <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> VHablar <strong>de</strong>l Humanismo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong>l Emperador (1500-1558) es hablar <strong>de</strong> Erasmo <strong>de</strong>Rotterdam (1469-1536), el príncipe por antonomasia <strong>de</strong> los humanistas. <strong>El</strong> primer cosmopolita yeuropeo consci<strong>en</strong>te. Consi<strong>de</strong>rado por algunos como el hereje pagano y <strong>en</strong>emigo <strong>de</strong> la religiónestablecida.Clérigo regular <strong>de</strong> san Agustín a los 19 años, fue ord<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> sacerdote a los 23. Pero,incómodo <strong>en</strong> la vida religiosa (que veía ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> barbarie e ignorancia), <strong>de</strong>cidió <strong>de</strong>jar el monasterioy <strong>de</strong>dicarse <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o a las letras clásicas. <strong>El</strong> papa León X (1513-1521) le disp<strong>en</strong>só <strong>de</strong> susobligaciones sacerdotales y <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er que vestir hábito. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to, vemos a Erasmoataviado siempre <strong>de</strong> negro, como erudito laico. Por su fama <strong>de</strong> latinista, consiguió el cargo <strong>de</strong>secretario <strong>de</strong>l obispo <strong>de</strong> Cambray (1493). Cursó estudios <strong>en</strong> París (1495). En tres ocasiones visitóInglaterra don<strong>de</strong> conoció a Tomás Moro, con qui<strong>en</strong> trabó gran amistad. Viajero incansable, visitótambién Padua, Si<strong>en</strong>a, Roma (1509) y diversas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Alemania (1514). En 1516, a sus 47años, fue nombrado consejero <strong>de</strong>l emperador. En la <strong>en</strong>crucijada <strong>en</strong>tre la Reforma protestante y laobsoleta ortodoxia <strong>de</strong> una Iglesia católica corrompida, Erasmo adoptó una actitud no beligerante,<strong>de</strong> exquisita neutralidad, al<strong>en</strong>tando a las partes al <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y la concordia. Bi<strong>en</strong> es verdad queErasmo, <strong>en</strong> su afán <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> cualquier partidismo, cometió un grave error alrehusar asistir a la Dieta <strong>de</strong> Worms (1521), convocada por el emperador para zanjar las disputas<strong>en</strong>tre los protestantes alemanes y Roma. Su sabiduría y fuerza moral hubiese podido hacer <strong>en</strong>trar<strong>en</strong> razón a Lutero, con qui<strong>en</strong> tantas cosas t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> común. Así lo reconoció, con pesar:Si yo hubiera estado allí pres<strong>en</strong>te, habría hecho todo lo posible para que esta tragediaterminara con un comportami<strong>en</strong>to ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>ración.En aquella hora histórica, Erasmo no puso <strong>en</strong> juego su prestigio moral a favor <strong>de</strong> sus propiasconvicciones. En aquel mismo mom<strong>en</strong>to, la causa erasmista com<strong>en</strong>zaría a <strong>de</strong>clinar. Erasmo,hombre que odia cualquier extremo, <strong>en</strong> ninguna parte es aceptado porque no quiere inscribirse <strong>en</strong>ningún partido. Esta actitud cautelosa le granjeó la <strong>en</strong>emistad y el repudio <strong>de</strong> ambos bandos. Loscatólicos lo tuvieron por hereje y padre <strong>de</strong>l protestantismo.Ubi Erasmus innuit, illic Luterus irruit (Don<strong>de</strong> Erasmo hizo un guiño, allí se precipitóLutero con toda impetuosidad). O dicho con m<strong>en</strong>os elegancia: Erasmo puso los huevosy Lutero los empolló.Los luteranos, por su parte, lo consi<strong>de</strong>raron un traidor a la causa <strong>de</strong> la reforma, v<strong>en</strong>dido a Roma.<strong>El</strong> Concilio <strong>de</strong> Tr<strong>en</strong>to (1545-1563) y la contrarreforma que le siguió fue la negación <strong>de</strong> todo lo queErasmo había soñado [Habría que esperar 500 años para que se celebrara el Vaticano II que2-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.recoge parte <strong>de</strong> sus i<strong>de</strong>ales; aunque Erasmo aún t<strong>en</strong>ía una visión mucho más amplia. Con los dosúltimos pontífices, la Iglesia ha retrocedido a antes <strong>de</strong> Tr<strong>en</strong>to, ¡que ya es retroce<strong>de</strong>r!].Sus contemporáneos no ahorraron epítetos laudatorios para calificarlo: Doctor universalis, virincomparabilis, doctorum pho<strong>en</strong>ix (Doctor universal, varón incomparable, fénix <strong>de</strong> los doctores). Almismísimo Melanchton, mano <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> Lutero, no le duel<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>das y dice <strong>de</strong> él que es hombre<strong>de</strong> suma sabiduría, optimum et maximum, lo mejor y más sublime que pueda p<strong>en</strong>sarse. Y aFrancisco Sánchez, el Broc<strong>en</strong>se (1523-1600), catedrático <strong>de</strong> Retórica y Griego <strong>en</strong> el ColegioTrilingüe <strong>de</strong> Salamanca, gran erasmista, que sufrió tres procesos inquisitoriales, se le atribuye lacélebre frase: “Qui<strong>en</strong> dice mal <strong>de</strong> Erasmo o es fraile o es un asno”.Ninguna autoridad moral pue<strong>de</strong> compararse con la suya. Jamás un hombre particular poseyó <strong>en</strong>Europa un po<strong>de</strong>r universal merced sólo a su persona y su valía. Para su tiempo, llegó a ser elsímbolo <strong>de</strong> los anhelos espirituales colectivos. Por primera vez, el po<strong>de</strong>r ético y espiritual tuvo lapreced<strong>en</strong>cia sobre el po<strong>de</strong>r político (por poco tiempo, <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te). Él y su obra tuvierongran trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> toda Europa. Sus escritos eran leídos at<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te, sopesados y discutidos.A nadie <strong>de</strong>jaron indifer<strong>en</strong>te. <strong>Carlos</strong> V, Enrique VIII y Francisco I pidieron sus consejos. Cincouniversida<strong>de</strong>s le ofrecieron cátedra. Tres reformadores: Lutero, Melanchton y Zuinglio lo cortejaronpara obt<strong>en</strong>er una palabra <strong>de</strong> aprobación. Tres papas: Adriano VI (1522-1523), Clem<strong>en</strong>te VII (1523-1534) y Paulo III (1534-1549) le escribieron cartas respetuosas. Este último incluso le ofreció elcapelo card<strong>en</strong>alicio con rica preb<strong>en</strong>da, honor que Erasmo agra<strong>de</strong>ció pero <strong>de</strong>clinó con cortesía.Durante su vida había rechazado con <strong>de</strong>sprecio todos los cargos <strong>de</strong> este mundo, a causa <strong>de</strong> sulibertad, ¿cómo iba a aceptar semejante honor, precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esa hora, retirado, <strong>en</strong>fermo y ya alas puertas <strong>de</strong> la muerte? Erasmo era un hombre prud<strong>en</strong>te, íntegro e insobornable. Cualida<strong>de</strong>s que,a su juicio, <strong>de</strong>berán t<strong>en</strong>er los verda<strong>de</strong>ros humanistas, esos hombres espirituales que con su rectitudmoral y su sabiduría han <strong>de</strong> cambiar el mundo. Aceptaba los honores, <strong>de</strong>jaba que le halagas<strong>en</strong>,cosa que le gustaba, pero nunca se v<strong>en</strong>dió. Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> todo, prefirió su libertad y suin<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, indisp<strong>en</strong>sables para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su autoridad moral. Siempre permaneciófiel a su lema Concedo nulli (No cedo ante nadie). O, como lo <strong>de</strong>finió un contemporáneo: Erasmusest homo pro se (Erasmo es un hombre aparte). Él fue el humanista que <strong>en</strong>carnó, como nadie <strong>en</strong>su tiempo, el po<strong>de</strong>r invisible <strong>de</strong>l espíritu. En sus últimos años, Erasmo se volvió escéptico, tuvo laimpresión <strong>de</strong> que su obra había sido baldía y esto le amargó <strong>en</strong> el lecho <strong>de</strong> su muerte. Loscatólicos no lo invitaban, los protestantes se mofaban <strong>de</strong> él. Nadie requería ya su opinión. Como élmismo se quejará <strong>en</strong> sus últimas cartas: Mis <strong>en</strong>emigos aum<strong>en</strong>tan y mis amigos <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong>. Enesos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> extrema soledad (soledad que ha <strong>de</strong> pagar el humanista íntegro ein<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te), llega a su casa <strong>de</strong> Basilea, una carta <strong>de</strong> un humanista francés, jov<strong>en</strong> admiradorsuyo: François Rabelais (1494-1553):Salve itaque etiam atque etiam, pater amantissime, pater <strong>de</strong>cusque patriae, literarumassertor, veritais propugnator invictissime. Te saludo una y otra vez, padre amantísimo,3-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.padre y orgullo <strong>de</strong> la patria, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> las letras, inv<strong>en</strong>cible luchador <strong>de</strong> la verdad…Todo lo que soy y lo que valgo lo he recibido únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ti, y, si yo no loreconociera, sería el hombre más <strong>de</strong>sgraciado <strong>de</strong> todos los <strong>tiempos</strong>.Muchos años antes, el 28 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1519, Lutero (que aún no era el hombre fanático yviol<strong>en</strong>to que luego fue) <strong>en</strong> una carta personal a Erasmo, había expresado s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos parecidos:¿Quién hay cuyo p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to no esté ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Erasmo? ¿Quién no ha sido instruidopor él y quién no está por él dominado?* ¿Quién era Erasmo y cuál fue su obra para que tantos, como Rabelais o el mismo Lutero, loaclamas<strong>en</strong> con tanta <strong>de</strong>voción? ¿Qué características tuvo el <strong>humanismo</strong> que alumbró? ¿En quéconsistió su originalidad? He ahí unas cuestiones a consi<strong>de</strong>rar.* Al <strong>humanismo</strong> r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista que se gesta <strong>en</strong> Europa a lo largo <strong>de</strong> los siglos XV y XVI, Erasmo leimprime su impronta personal. Su philosophia Christi ti<strong>en</strong>e como pilares fundam<strong>en</strong>tales una granconfianza <strong>en</strong> el hombre y <strong>en</strong> la fuerza <strong>de</strong> la libertad. Sin pecar <strong>de</strong> exageración, po<strong>de</strong>mos afirmarque con él el <strong>humanismo</strong> europeo se viste <strong>de</strong> Erasmo.* <strong>El</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la humanitas conlleva la exaltación <strong>de</strong> todos los valores humanos. Estohace que los humanistas vuelvan a los antepasados griegos y latinos. Las letras, (litterae, a las quese refería Rabelais <strong>en</strong> su carta a Erasmo) <strong>en</strong>carnan el saber antiguo <strong>en</strong> todos los campos. Suconocimi<strong>en</strong>to y cultivo son consi<strong>de</strong>rados como condición indisp<strong>en</strong>sable para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el hombre yel mundo y pued<strong>en</strong> servir <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo y ejemplo al hombre mo<strong>de</strong>rno. Protágoras (siglo IV a. Xto.; aqui<strong>en</strong> Platón <strong>de</strong>dica uno <strong>de</strong> sus diálogos) <strong>en</strong> su obra <strong>de</strong>saparecida Los discursos <strong>de</strong>moledores,hablaba <strong>de</strong>l Homo omnium rerum m<strong>en</strong>sura est (el hombre es la medida <strong>de</strong> todas las cosas). Segúneso, el hombre, sea cual sea la traducción y s<strong>en</strong>tido que se le <strong>de</strong> a ese aforismo, ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tidadpropia, constituye el refer<strong>en</strong>te y c<strong>en</strong>tro alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cual <strong>de</strong>b<strong>en</strong> girar todas las cosas. A esos<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to paganos (pagano no <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido peyorativo que le da la Iglesia), el <strong>humanismo</strong>cristiano aporta los valores e i<strong>de</strong>ales que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Evangelio. De ahí también la importancia<strong>de</strong> volver a los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l cristianismo primitivo y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarazarse <strong>de</strong> todas las excrec<strong>en</strong>ciasque se le han añadido a través <strong>de</strong> los siglos. Erasmo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo cristiano, apropiándose <strong>de</strong> lasvaliosas aportaciones paganas, int<strong>en</strong>tará replantear y reconstruir la humanidad.* La visión personal que Erasmo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l hombre y <strong>de</strong>l mundo es una visión cristiana, perocompletam<strong>en</strong>te nueva y mo<strong>de</strong>rna. Mira al hombre y al mundo con ojos limpios, sin las legañas <strong>de</strong>siglos que ha <strong>en</strong>turbiado la mirada <strong>de</strong> la Iglesia [esas legañas hoy son cataratas con glaucomacuyo diagnóstico es poco esperanzador; pue<strong>de</strong> que acab<strong>en</strong> <strong>en</strong> ceguera total]. Su <strong>humanismo</strong> será,pues, un <strong>humanismo</strong> cristiano nuevo. En esto, como <strong>en</strong> tantas otras muchísimas cosas, Erasmo sea<strong>de</strong>lantó a su tiempo. Vio más allá <strong>de</strong> la corta y ramplona vista <strong>de</strong> los jerarcas eclesiásticos y <strong>de</strong> losteólogos <strong>de</strong> su tiempo. <strong>El</strong> aggiornam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Iglesia y <strong>de</strong>l cristianismo que <strong>en</strong> el siglo pasadoint<strong>en</strong>tó el papa bu<strong>en</strong>o, Juan XXIII, con su concilio (y que Juan Pablo II y B<strong>en</strong>edicto XVI con4-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.estudiada astucia han hecho fracasar) ya lo int<strong>en</strong>tó Erasmo. He ahí la actualidad <strong>de</strong> su <strong>humanismo</strong>.<strong>El</strong> nuevo cristianismo que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> Erasmo <strong>en</strong> el Enquiridion militis christiani (1503) y el NovumInstrum<strong>en</strong>tum (edición bilingüe <strong>de</strong>l Nuevo Testam<strong>en</strong>to, que consolidará su fama, se publicó <strong>en</strong>1516) nada ti<strong>en</strong>e que ver con la Teología Escolástica con la que se id<strong>en</strong>tificaba pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te laIglesia <strong>de</strong> su tiempo.* En el escrito al eximio teólogo y humanista Martín Dorp, que se lam<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> la inoportunidad<strong>de</strong> su Stultitiae Laus, publicado <strong>en</strong> 1509, (locura irónica y crítica), vuelve sobre el tema <strong>de</strong> losteólogos:En su manera <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r el tiempo <strong>en</strong> discusiones vanas… hombres dados a luchasverbales… que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> leer el Evangelio… Te podría pres<strong>en</strong>tar a qui<strong>en</strong>eshan pasado ya <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta y que han perdido bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> su vida <strong>en</strong> na<strong>de</strong>rías <strong>de</strong>este jaez, sin siquiera haber abierto los Evangelios… No hablemos <strong>de</strong> la falta <strong>de</strong> base<strong>de</strong> esta Teología: monstruosa, bárbara, artificial, totalm<strong>en</strong>te ins<strong>en</strong>sible a las artesliberales y a las l<strong>en</strong>guas clásicas… Esta Teología está tan adulterada por Aristóteles ypor insignificantes inv<strong>en</strong>ciones humanas que dudo si conoce algo <strong>de</strong>l puro y g<strong>en</strong>uinoCristo. ¿Qué ti<strong>en</strong>e que ver Cristo con Aristóteles o los misterios <strong>de</strong> eterna sabiduría conla sutil sofistería? ¿Qué se busca con ese laberinto <strong>de</strong> temas, que <strong>en</strong> su mayoría sonuna pérdida <strong>de</strong> tiempo, sino la simple gresca y crear dis<strong>en</strong>sión?... Hay muchas ygran<strong>de</strong>s cuestiones que es mejor ignorarlas que investigarlas, vi<strong>en</strong>do como vemos quealgunas cosas no po<strong>de</strong>mos conocer y otras muchas <strong>en</strong> que la incertidumbre es muchomás provechosa que la misma certeza… Hoy no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> límite las investigacionesinútiles, raíz <strong>de</strong> todas las discordias… En suma, hemos llegado a un punto <strong>en</strong> que labase <strong>de</strong> la doctrina expuesta no se fundam<strong>en</strong>ta tanto <strong>en</strong> la doctrina <strong>de</strong> Cristo cuanto <strong>en</strong>las <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> los escolásticos y <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los obispos. En consecu<strong>en</strong>cia, todoestá tan complicado que no hay siquiera esperanza <strong>de</strong> volver a traer al mundo alverda<strong>de</strong>ro cristianismo…Escepticismo amargo el que rezuma Erasmo. Sus textos pued<strong>en</strong> aplicarse, sin necesidad <strong>de</strong>cambiar una coma, a la situación <strong>de</strong> la Iglesia actual.* Erasmo rompe con la christianitas [concepción hierocrática que Juan Pablo II añoraba y quehoy día <strong>de</strong>searían imponer movimi<strong>en</strong>tos católicos profundam<strong>en</strong>te neoconservadores, rayanosalgunos <strong>en</strong> el fundam<strong>en</strong>talismo]. Rompe con la christianitas y con la concepción <strong>de</strong>l hombre y <strong>de</strong>lmundo que ti<strong>en</strong>e la Iglesia medieval, temerosa <strong>de</strong> las noveda<strong>de</strong>s que alumbraba la Nueva Era. LaIglesia jerárquica rechaza, por razón <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia, todo lo nuevo; porque sabe que lasnoveda<strong>de</strong>s son una am<strong>en</strong>aza a sus anquilosados dogmas. Dios (y la institución que lo repres<strong>en</strong>ta)<strong>de</strong>jará <strong>de</strong> ser el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> todas las cosas, y ese lugar lo ocupará el hombre. Erasmo pasa <strong>de</strong>lteoc<strong>en</strong>trismo medieval al antropoc<strong>en</strong>trismo que aparece claram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los Evangelios. En la 1ªEpístola <strong>de</strong> San Juan, leemos:5-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.“A Dios nadie le ha visto nunca… Si alguno dice “Amo a Dios” y aborrece a suhermano es un m<strong>en</strong>tiroso; pues qui<strong>en</strong> no ama a su hermano a qui<strong>en</strong> ve, no pue<strong>de</strong> amara Dios a qui<strong>en</strong> no ve”.Cuando Jesús habla <strong>de</strong>l juicio final (Mt.25,40 ss), tribunal inapelable e infalible, que juzga a la luz<strong>de</strong> la única verdad absoluta, establece cuál es la balanza <strong>de</strong> medir:Entonces dirá el Rey: Apartaos <strong>de</strong> mí, malditos, al fuego eterno. Porque tuve hambre,y no me disteis <strong>de</strong> comer; tuve sed, y no me disteis <strong>de</strong> beber; era forastero, y no meacogisteis; <strong>de</strong>snudo, y no me vestisteis; <strong>en</strong>fermo y <strong>en</strong> la cárcel, y no me visitasteis.Entonces dirán éstos, Señor, ¡cuándo te vimos hambri<strong>en</strong>to o sedi<strong>en</strong>to o forastero o<strong>de</strong>snudo o <strong>en</strong>fermo o <strong>en</strong> la cárcel, y no te asistimos? Y el Rey les respon<strong>de</strong>rá: Enverdad os digo que cuanto <strong>de</strong>jasteis <strong>de</strong> hacer con uno <strong>de</strong> estos más pequeños, tambiénconmigo <strong>de</strong>jasteis <strong>de</strong> hacerlo. E irán éstos a un castigo eterno.Para Erasmo, el hombre es el refer<strong>en</strong>te incuestionable <strong>de</strong> su <strong>humanismo</strong>. Pare él no exist<strong>en</strong>inguna oposición irreductible <strong>en</strong>tre Jesús y Sócrates, <strong>en</strong>tre sabiduría pagana y doctrinaevangélica. Admiró a los paganos y los colocó fraternalm<strong>en</strong>te junto a los padres <strong>de</strong> la Iglesia.Tertuliano (finales <strong>de</strong>l s.II y primeros <strong>de</strong>l s.III), cristiano <strong>de</strong> los primeros siglos, ya se había<strong>de</strong>dicado a conjugar (como hace Erasmo) la her<strong>en</strong>cia clásica y el m<strong>en</strong>saje evangélico. Habló <strong>de</strong>lanima naturaliter christiana o lo que es lo mismo: existe un alma cristiana común a todos loshombres. Luego si los paganos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alma cristiana, también po<strong>de</strong>mos afirmar con todapropiedad que los cristianos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alma pagana. Sin <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ernos <strong>en</strong> estas disquisiciones,digamos que Tertuliano no excluyo ningún saber ni ningún valor prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mundo pagano.“Todo lo que es humano nos pert<strong>en</strong>ece a los cristianos”. Inició, <strong>de</strong> alguna manera y tantempranam<strong>en</strong>te, el <strong>humanismo</strong> cristiano. Erasmo no levantó la mirada hacia el cielo cristiano conm<strong>en</strong>or fe que hacia el Olimpo griego.* La pietas cristiana (la espiritualidad cristiana), que Erasmo no se cansará <strong>de</strong> difundir, es unaespiritualidad personal e íntima, practicada <strong>en</strong> el templo <strong>de</strong> la propia conci<strong>en</strong>cia. En su libroEnchiridion militis christiani (Manual <strong>de</strong>l soldado cristiano), base <strong>de</strong> todo el movimi<strong>en</strong>to erasmista,<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> una audaz reforma religiosa y hace una llamada urg<strong>en</strong>te a que cada hombre interiorice elm<strong>en</strong>saje evangélico. C<strong>en</strong>suró todo lo que <strong>de</strong> muerto había <strong>en</strong> el catolicismo (y era mucho) y secolocó a la vanguardia <strong>de</strong> los innovadores. Invitaba a sus lectores a <strong>de</strong>scubrir lo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>lcristianismo por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> las apari<strong>en</strong>cias, a vivir el m<strong>en</strong>saje evangélico <strong>en</strong> espíritu y rechazar,como hojarasca muerta, las observaciones exteriores, según la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia tan certera <strong>de</strong> san Pablo:la letra mata y el espíritu da vida. Erasmo privilegiaba la religiosidad interior sobre la exterior. Laliturgia, toda la parafernalia <strong>de</strong> ritos, ceremonias, santos e indulg<strong>en</strong>cias, la organización jerárquica<strong>de</strong> la Iglesia, incluso sus dogmas, pasaban a ser elem<strong>en</strong>tos secundarios, prescindibles, puesto que,sigui<strong>en</strong>do la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> Cristo :6-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.“ha llegado la hora <strong>en</strong> que los adoradores verda<strong>de</strong>ros adorarán a Dios <strong>en</strong> espíritu y <strong>en</strong>verdad”.Su dura crítica al clero regular y a la corrompida estructura eclesiástica (como mant<strong>en</strong>edores <strong>de</strong>las supersticiones que esclavizan al hombre), provocó un durísimo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre loserasmistas y los frailes.* Para Erasmo la conditio sine qua non <strong>de</strong> todo <strong>humanismo</strong> (y más, tratándose <strong>de</strong> un <strong>humanismo</strong>cristiano) es la no viol<strong>en</strong>cia. (En todas sus obras, una y otra vez, vuelve sobre el tema <strong>de</strong> la guerray la paz. Es su obsesión).En las Bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanzas, Cristo estableció el código para sus discípulos: mansedumbre, justicia,misericordia y paz. No se trata <strong>de</strong> un código coercitivo que se impone y nos obliga <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera sino<strong>de</strong> un código g<strong>en</strong>ético, diríamos hoy, interiorizado, sustancia <strong>de</strong> nuestra propia alma, que impregnanuestro p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y voluntad y todo nuestro ser. <strong>El</strong> apóstol Santiago, hermano <strong>de</strong>l Señor,amonestará a los primeros cristianos:La sabiduría que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> lo alto es, <strong>en</strong> primer lugar, pacifica, mo<strong>de</strong>rada, dócil, ll<strong>en</strong>a<strong>de</strong> compasión y bu<strong>en</strong>os frutos, sin parcialidad, sin hipocresía. Los que son pacíficossiembran <strong>en</strong> paz un fruto <strong>de</strong> justicia. ¿De dón<strong>de</strong> proced<strong>en</strong> las guerras y las conti<strong>en</strong>das<strong>en</strong>tre vosotros? ¿No vi<strong>en</strong><strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vuestras pasiones? ¿Codiciáis y noposeéis?, matáis. ¿Envidiáis y no podéis conseguir?, Combatís y hacéis la guerra.Tertuliano, al que ya citamos antes, escribirá a este respecto <strong>en</strong> su Apologética:<strong>El</strong> cristiano no pue<strong>de</strong> odiar ni siquiera a sus propios <strong>en</strong>emigos.La no viol<strong>en</strong>cia es regla <strong>de</strong> vida e implica una consecu<strong>en</strong>cia moral ineludible. <strong>El</strong> hombre,<strong>en</strong>señará el pacifista Erasmo, solo pue<strong>de</strong> vivir y <strong>de</strong>sarrollarse <strong>en</strong> la paz, que es un fin <strong>en</strong> sí mismo yque hay que conseguir a toda costa. Durante toda su vida, no se cansará <strong>de</strong> anatematizar laguerra. La guerra, dirá, siempre es el naufragio <strong>de</strong> todo bi<strong>en</strong>. En esta cuestión disi<strong>en</strong>te radicalm<strong>en</strong>te<strong>de</strong> Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino que <strong>en</strong> su Summa Theologiae <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió la “guerra justa”. También <strong>de</strong>lespañol Francisco <strong>de</strong> Vitoria, <strong>de</strong> la escuela <strong>de</strong> Salamanca. En su De iure belli, aunque pone límitesal uso <strong>de</strong> la fuerza para dirimir las disputas <strong>en</strong>tre pueblos, admite la “licitud” <strong>de</strong> la guerra <strong>en</strong> ciertoscasos (respon<strong>de</strong>r proporcionalm<strong>en</strong>te a una injuria). En cambio, nunca sería “lícita” empr<strong>en</strong><strong>de</strong>rla pordifer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> religión o para aum<strong>en</strong>tar el territorio. Para Erasmo, la guerra (ya se trate <strong>de</strong> guerrasinternacionales o simples sediciones) es antimoral y antievangélica. La guerra jamás pue<strong>de</strong> ligarsea la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> justicia. No hay guerras justas. Ninguna. En esto es taxativo. Cond<strong>en</strong>ará cualquierguerra, sea cual fuese. Convi<strong>en</strong>e con Cicerón <strong>en</strong> que una paz injusta es mejor que una guerrajusta. Los males <strong>de</strong> la guerra alcanza a los inoc<strong>en</strong>tes y los v<strong>en</strong>cedores tampoco sal<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> paradosporque su dicha es el daño y la perdición <strong>de</strong> los otros. La guerra es tan cruel que es más propia <strong>de</strong>7-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.fieras que <strong>de</strong> hombres; tan falta <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido que los mismos poetas la imaginan como <strong>en</strong>g<strong>en</strong>dro <strong>de</strong>las Furias; tan letal que trae la infección <strong>de</strong> todas las costumbres; tan injusta que es sabiam<strong>en</strong>teadministrada por la peor calaña <strong>de</strong> bandidos; tan impía que nada ti<strong>en</strong>e que ver con Cristo. De sucrítica no se salva ningún rey ni príncipe, y arremete <strong>de</strong>spiadadam<strong>en</strong>te contra obispos y papas,qui<strong>en</strong>es, a sabi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> la maldad intrínseca <strong>de</strong> la guerra, lo <strong>de</strong>jan todo para <strong>de</strong>dicarse a ella.* Alfonso <strong>de</strong> Valdés, secretario <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V, erasmista conv<strong>en</strong>cido y <strong>en</strong>tregado a la causa <strong>de</strong>Erasmo, <strong>en</strong> su Diálogo <strong>de</strong> las cosas ocurridas <strong>en</strong> Roma (1527), abundará <strong>en</strong> esa misma línea:A todos los animales dio la natura armas para que se pudies<strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r… a sólo elhombre, como una cosa v<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l cielo, adon<strong>de</strong> hay suma concordia, <strong>de</strong>jó <strong>de</strong>sarmado.No quiso que hiciese la guerra; quiso que <strong>en</strong>tre los hombres hobiese tanta concordiacomo <strong>en</strong> el cielo <strong>en</strong>tre los ángeles…Y refiriéndose al papa Clem<strong>en</strong>te VII que había hecho la guerra al emperador, aña<strong>de</strong>:¿Dón<strong>de</strong> halláis vos que mandó Jesucristo a los suyos que hicies<strong>en</strong> guerra? Leed todala doctrina evangélica, no hallaréis sino paz, concordia y unidad, amor y caridad.Cuando Jesucristo nació no tañeron alarma, mas cantaron los ángeles: “Gloria inexcelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis”. Paz nos dio cuando nació ypaz cuando iba al martirio <strong>de</strong> la cruz. ¿Cuántas veces amonestó a los suyos esta paz ycaridad?... Pues aún más quiso: que los que su doctrina siguies<strong>en</strong> no se difer<strong>en</strong>cias<strong>en</strong><strong>de</strong> los otros <strong>en</strong> vestidos, ni aun <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> manjares, ni aun <strong>en</strong> ayunos, ni <strong>en</strong>ninguna otra cosa esterior, sino <strong>en</strong> obras <strong>de</strong> caridad. Pues el que ésta no ti<strong>en</strong>e, ¿cómoserá cristiano? E si no es cristiano, ¿cómo será Vicario <strong>de</strong> Jesucristo?... <strong>El</strong> que escausa <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> un hombre más <strong>de</strong>spoja la Iglesia <strong>de</strong> Jesucristo que no el quequita al romano Pontífice su señorío temporal… [recuér<strong>de</strong>se todo el affaire <strong>de</strong> Pío IXcuando los italianos le arrebataron los Estados Pontificios]* Muchos son los escritos que <strong>de</strong>dicó Erasmo contra la guerra:- En 1504, Ad illustrissimum Principem Philipum (Felipe el Hermoso). Panegírico <strong>en</strong> el que<strong>de</strong>scribe la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> un príncipe ejemplar.- En 1513, Julius exclusus e coelis (Julio excluido <strong>de</strong>l cielo). Panfleto contra las campañas <strong>de</strong>Julio II (1503-1513), el papa <strong>de</strong> la capilla sixtina, condotiero belicoso y sin <strong>en</strong>trañas, maquinador,absolutista y maquiavélico.- En 1514, A Guillermo <strong>de</strong> Croy (1458-1521), <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> flam<strong>en</strong>co, obispo <strong>de</strong> Cambray a los 20años y poco <strong>de</strong>spués arzobispo <strong>de</strong> Toledo (jamás puso pie <strong>en</strong> su diócesis, pero sí cobró lasfabulosas r<strong>en</strong>tas que g<strong>en</strong>eraba aquella mitra), a cuyo servicio estuvo varios años.- En 1515, <strong>en</strong> los Adagia (que había com<strong>en</strong>zado a escribir <strong>en</strong> 1500), cita una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia queatribuye a Flavius Vegetius, aunque lo más probable es que proceda <strong>de</strong> Píndaro, poeta griego <strong>de</strong>lsiglo VI a.Xto. Dulce bellum inexpertis (la guerra es dulce y agradable para qui<strong>en</strong>es no la han8-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.vivido). Esta s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia resume a la perfección lo que él, pacifista integral y militante, pi<strong>en</strong>sa sobre laguerra. Es la antítesis <strong>de</strong> “Si vis pacem, para bellum « que está siempre <strong>en</strong> labios <strong>de</strong> los belicosos.Este adagio latino sí provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Vegetius (finales <strong>de</strong>l s.IV d.Xto.). En su Epitoma rei militarisescribe: Igitur qui <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rat pacem, praeparet bellum.Qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>see la paz que se prepare para la guerra. Qui<strong>en</strong> quiere conseguir la victoria,que <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>e sus soldados con dilig<strong>en</strong>cia. Qui<strong>en</strong> aspire al éxito que luche con estrategiay no lo <strong>de</strong>je al azar. Nadie se atreve a provocar u of<strong>en</strong><strong>de</strong>r a qui<strong>en</strong> ve como superior <strong>en</strong>el combate.He ahí dos concepciones diametralm<strong>en</strong>te opuestas. Los pragmáticos optarán, sin dudarlo, por lapaz armada. Erasmo y los humanistas cristianos optarán simplem<strong>en</strong>te por la paz. Son fielesseguidores <strong>de</strong> las <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> Jesús: Habéis oído que se dijo: ojo por ojo y di<strong>en</strong>te por di<strong>en</strong>te.Pues yo os digo: no resistáis al mal; antes, al que te abofetee <strong>en</strong> la mejilla <strong>de</strong>recha ofrécele tambiénla otra (Mt.5,38ss.). La guerra es el antievangelio. ¿Son ilusos, utópicos, estos humanistas? Quizá;pero ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la fe que mueve montañas. Están pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te conv<strong>en</strong>cidos que sólo la no viol<strong>en</strong>cia escapaz <strong>de</strong> cambiar el mundo.[¿Qué diría Erasmo <strong>de</strong> las guerras <strong>de</strong> nuestros días que con tanta ligereza e irresponsabilidad seempr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> y <strong>de</strong> los motivos para justificarlas? ¿Podría compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r esa excusa hipócrita <strong>de</strong> losdaños colaterales…?]- En 1516 redactó para el jov<strong>en</strong> <strong>Carlos</strong> (a la sazón t<strong>en</strong>ía dieciséis años y gobernaba los PaísesBajos), la Institutio Principis Christiani (Educación <strong>de</strong>l príncipe cristiano). Ya se compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá, por loque llevamos dicho, que el príncipe según el corazón <strong>de</strong> Erasmo dista mucho <strong>de</strong> <strong>El</strong> Príncipe <strong>de</strong>Maquiavelo. Para Erasmo, el arte <strong>de</strong> reinar es <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva el arte <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er la justicia <strong>en</strong> elinterior <strong>de</strong>l reino y <strong>de</strong> conservar la paz con las <strong>de</strong>más naciones. Así <strong>de</strong> simple y así <strong>de</strong> imposiblecuando hay intereses bastardos que se interpon<strong>en</strong>… No cabe duda <strong>de</strong> que Erasmo, m<strong>en</strong>tor <strong>de</strong><strong>Carlos</strong> V, influiría <strong>en</strong> el muchacho, aunque sus consejos <strong>de</strong> huir <strong>de</strong> las guerras como <strong>de</strong>l fuegonunca fueron tomados con excesivo celo. Este librito fue traducido más tar<strong>de</strong> para uso <strong>de</strong> Felipe II.Si éste lo leyó alguna vez poca mella <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> hacer <strong>en</strong> él. Leería con mayor fruición y provecho <strong>El</strong>Príncipe <strong>de</strong> Maquiavelo, qui<strong>en</strong> colocaba la razón <strong>de</strong> Estado por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> todo y elogiaba alpolítico astuto y amoral…- En 1517, escribe la Querela pacis No <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser una queja <strong>de</strong> la paz que ha sido una y otravez rechazada y asesinada <strong>en</strong> todas las naciones <strong>de</strong> Europa. <strong>El</strong> libro tuvo un gran éxito y se tradujoinmediatam<strong>en</strong>te al español, alemán y al francés. Allí expone Erasmo la verda<strong>de</strong>ra política según elEvangelio o la philosophia Christi. <strong>El</strong> mundo <strong>en</strong>tero es la patria común. Le parec<strong>en</strong> absurdas lasdiscordias <strong>en</strong>tre príncipes, que califica <strong>de</strong>spectivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vanas pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> principillos. Hayque ac<strong>en</strong>tuar lo que une más que lo que separa; lo europeo por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> lo nacional, lo humanosobre lo político. Erasmo propone superar la christianitas medieval mediante una nueva comunidad9-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.universal (sin difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, raza, idioma o nación) a la que todos los hombres sonlibrem<strong>en</strong>te convocados.Resumamos algunas claves <strong>de</strong>l <strong>humanismo</strong> <strong>de</strong> Erasmo:+<strong>El</strong> hombre es el c<strong>en</strong>tro y la medida <strong>de</strong> todas las cosas. Así lo reconoció el mismo Lutero:para él, las cosas humanas significan más que las divinas. Para Lutero, <strong>en</strong> cambio, lo religioso eralo más importante que había <strong>en</strong> la tierra.+<strong>El</strong> <strong>humanismo</strong> aborrece toda viol<strong>en</strong>cia. Ningún <strong>de</strong>recho justifica la guerra. Aun cuando unocrea que le asiste todo el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l mundo, jamás <strong>de</strong>be resolver cuestión alguna por medio <strong>de</strong> laviol<strong>en</strong>cia. Al que quiera pleitear contigo para quitarte la túnica, dale también el manto (Mt.5,40). Eneste punto, toda circunspección es poca. Sus reproches más acervos van contra la Iglesia que, conel acrec<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r temporal, ha r<strong>en</strong>unciado a la gran misión <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er la pazcristiana universal.+Toda intolerancia y partidismo son aj<strong>en</strong>os a su teoría <strong>de</strong> la concordia universal. ParaErasmo no exist<strong>en</strong> naciones ni fronteras sino una patria común global. Todo ser humano, sinexclusión <strong>de</strong> ningún tipo, pue<strong>de</strong> ser ciudadano <strong>de</strong> esa comunidad. En caso <strong>de</strong> conflagración, loshumanistas no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que al<strong>en</strong>tar con celo partidista las hostilida<strong>de</strong>s. Por el contrario, <strong>de</strong>b<strong>en</strong>colaborar juntos para poner fin al fr<strong>en</strong>esí inhumano y bestialm<strong>en</strong>te salvaje <strong>de</strong> la guerra.+No hay verda<strong>de</strong>s absolutas. La verdad siempre es ambigua y multicolor. No pondría yo micabeza por la verdad, <strong>de</strong>clara Erasmo. Lutero se mofa <strong>de</strong> él porque no quiere afirmar nada conseguridad… por todas partes anda como sobre huevos, sin querer aplastar ninguno… consi<strong>de</strong>ra lapaz corporal, la comodidad y la tranquilidad como cosa más alta que la fe. Lutero, <strong>en</strong> cambio, ti<strong>en</strong>elas i<strong>de</strong>as clarísimas y está dispuesto a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rlas aunque el mundo <strong>en</strong>tero se convierta <strong>en</strong>discordia y se hunda totalm<strong>en</strong>te y sea sólo ruina.+La verdad absoluta lleva al fanatismo. Sus partidarios quier<strong>en</strong> imponerla a la fuerza a todo elmundo, valiéndose <strong>de</strong> cualquier medio (inquisición, c<strong>en</strong>sura, anatema, hoguera). La dictadura <strong>de</strong>una i<strong>de</strong>a, como única forma <strong>de</strong> fe y <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia, rompe la unidad y provoca la <strong>de</strong>sav<strong>en</strong><strong>en</strong>ciauniversal. Todo dogma es una <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> guerra contra la libertad <strong>de</strong> espíritu. [Es curioso quelos dogmáticos acus<strong>en</strong> a los tolerantes <strong>de</strong> imponer la dictadura <strong>de</strong>l relativismo]. Qui<strong>en</strong> quiera sercristiano, dirá Erasmo, ti<strong>en</strong>e que ser pacífico y tolerante. A qui<strong>en</strong> quiere ser cristiano, le respon<strong>de</strong>ráel inflexible Lutero, no le es lícito ce<strong>de</strong>r jamás, aunque todo el universo perezca por ello… A lainvitación <strong>de</strong> Erasmo a la concordia y el acuerdo, le contestará <strong>de</strong>sabrido: Déjate <strong>de</strong> quejas y gritos;contra esta fiebre no sirve ninguna medicina. Esta es la guerra <strong>de</strong> Nuestro Señor y no cesará hastaque hayan perecido todos los <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> su palabra. Para Erasmo, el antifanatismo había llegadoa ser como una religión.+Def<strong>en</strong>sor insobornable <strong>de</strong> la libertad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, Erasmo nunca quiso atarse a dogmaalguno ni <strong>de</strong>cidirse por ningún partido, por eso <strong>en</strong> parte alguna <strong>en</strong>contró un hogar que pudiera10-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.llamar suyo. Espíritu libre e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, buscó, mediante la mutua compr<strong>en</strong>sión, una síntesisarmónica y suprema <strong>de</strong> todas las i<strong>de</strong>as.+La razón por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> la fe y <strong>de</strong> las supersticiones. En la bóveda <strong>de</strong>l Antiquarium <strong>de</strong>lResid<strong>en</strong>ce Museum <strong>de</strong> Munich, <strong>en</strong>tre otras muchas máximas que allí aparecían pintadas, leí unaque llamó mucho mi at<strong>en</strong>ción. Decía así: Fi<strong>de</strong>s certior ratione (La fe es más segura que la razón).Qui<strong>en</strong> la mandó escribir <strong>de</strong>bía <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er esa fuerte convicción. Fi<strong>de</strong>s certior ratione no está mal paraesculpirla <strong>en</strong> el frontispicio <strong>de</strong> una Biblioteca <strong>de</strong> Teología. Sin embargo, Erasmo, a mi modo <strong>de</strong> ver,hubiese mandado esculpir <strong>en</strong> piedra la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia opuesta: Ratio certior fi<strong>de</strong> (la razón es más ciertay segura que la fe).* <strong>El</strong> 21 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1558, murió el emperador <strong>en</strong> el monasterio <strong>de</strong> Yuste. Justo a tiempo <strong>de</strong>cerrarle los ojos, llegó el recién consagrado arzobispo <strong>de</strong> Toledo, fray Bartolomé Carranza, quev<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> Flan<strong>de</strong>s. Su Majestad le pidió unas palabras <strong>de</strong> consuelo, y éste, puesto <strong>de</strong> rodillas,com<strong>en</strong>zó a com<strong>en</strong>tarle el salmo In te Domine speravi, diciéndole:"Ponga su confianza <strong>en</strong> este Señor que murió <strong>en</strong> la cruz, y <strong>en</strong> su misericordia... No leturbe el <strong>de</strong>monio con la memoria <strong>de</strong> sus pecados..." y cosas así.<strong>El</strong> arzobispo insistió tanto <strong>en</strong> la confianza <strong>en</strong> misericordia <strong>de</strong> Dios que a fray Juan Regla le sonótodo aquello a protestante. Le faltó tiempo para ir con estos y otros chismes a la Inquisición…<strong>El</strong> 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1558 (22 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que Erasmo hubiese muerto <strong>en</strong> Basilea), frayBartolomé <strong>de</strong> Carranza, el último erasmista español, iba a tomar posesión <strong>de</strong>l arzobispado <strong>de</strong>Toledo, se<strong>de</strong> episcopal la más rica y po<strong>de</strong>rosa <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la <strong>de</strong>l papa <strong>de</strong> Roma. En la plaza <strong>de</strong>Zocodover, <strong>en</strong>tre la muchedumbre alborotada que le aclamaba, un grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tusiastas gritaba sincesar.- Pax et unanimitas (paz y concordia) -y cada vez levantaban más sus voces exaltadas. Eran losseguidores <strong>de</strong> Erasmo, <strong>de</strong> los pocos que ya iban quedando.Pax et unanimitas era la consigna <strong>de</strong> los seguidores <strong>de</strong> Erasmo <strong>de</strong> los primeros <strong>tiempos</strong>.Hombres <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a voluntad y gran tal<strong>en</strong>to, humanistas cristianos <strong>de</strong> cuerpo <strong>en</strong>tero. Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>cualquier frontera, aunaban p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos y esfuerzos y reclamaban una espiritualidad evangélica yuna profunda reforma <strong>de</strong> la Iglesia. Incansables, luchaban con sus plumas por una política <strong>de</strong> paz yconcordia <strong>en</strong>tre todos los pueblos. Volvían sus ojos al Emperador, esperando <strong>de</strong> él el urg<strong>en</strong>teremedio <strong>de</strong>l Concilio al que tan remisos eran los papas. Tiempos <strong>de</strong> gran ilusión fueron aquéllos <strong>en</strong>que algunos esperaban una resplan<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>te primavera para el viejo mundo, y aire fresco y nuevasi<strong>de</strong>as para la anquilosada Iglesia. Tiempos <strong>en</strong> que todo parecía ser posible...Pax et unanimitas respondió muchas veces fray Bartolomé Carranza, musitando <strong>en</strong> voz baja.¿Quebrada su voz por la emoción o por cautela? Por cautela, sin duda. En ese mom<strong>en</strong>to triunfal <strong>de</strong>su vida, cuando el c<strong>en</strong>it, ap<strong>en</strong>as alcanzado, com<strong>en</strong>zaría inmediatam<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>clinar <strong>de</strong> modo11-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.vertiginoso, recordó la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Valladolid (1527). Muy gran<strong>de</strong> tuvo que ser el impacto que<strong>de</strong>jó <strong>en</strong> él ese acontecimi<strong>en</strong>to para que, <strong>en</strong> el día <strong>de</strong> su gloria, treinta años <strong>de</strong>spués, le viniese a lamemoria. La famosa reunión <strong>de</strong> teólogos (los más significativos y prestigiosos <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to) secelebró el año 1527 <strong>en</strong> Valladolid. La confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>bía dictaminar sobre la ortodoxia <strong>de</strong> Erasmo yla repercusión <strong>de</strong> sus i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> España. Fueron dieciséis sesiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates vivísimos,acalorados, apasionantes. Los presuntos errores <strong>de</strong> Erasmo los mandó recopilar el InquisidorG<strong>en</strong>eral, Alonso Manrique, hermano <strong>de</strong>l famoso poeta Jorge Manrique. Este prelado no fue un<strong>de</strong>chado <strong>de</strong> virtu<strong>de</strong>s. Se le conoc<strong>en</strong> varias av<strong>en</strong>turas amorosas. Incluso uno <strong>de</strong> sus hijos ilegítimos,a finales <strong>de</strong>l siglo XVI, llegó a ser inquisidor g<strong>en</strong>eral como su padre. Si no fue casto, sí fue granseñor: liberal, culto, mo<strong>de</strong>rado y erasmista conv<strong>en</strong>cido. Nada que ver con la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> inquisidorintransig<strong>en</strong>te y fanático que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Torquemada tuvieron los <strong>de</strong> ese oficio. <strong>El</strong> cua<strong>de</strong>rno sobreErasmo y sus doctrinas que mandó compilar constaba <strong>de</strong> diecisiete capítulos. Los teólogos <strong>de</strong> laescuela <strong>de</strong> Salamanca (dirigidos por Francisco <strong>de</strong> Vitoria) y los <strong>de</strong> la escuela <strong>de</strong> Valladolid (PedroMargallo y Fernando <strong>de</strong> Préjano), unos y otros <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias ultra conservadoras, ejercieron laacusación. Los teólogos <strong>de</strong> Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares, tolerantes y abiertos a las noveda<strong>de</strong>s, la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.Bartolomé <strong>de</strong> Carranza, a la sazón <strong>de</strong> 24 años y estudiante aún <strong>en</strong> la universidad vallisoletana,siguió con apasionami<strong>en</strong>to la Confer<strong>en</strong>cia. Al igual que tantos otros frailes jóv<strong>en</strong>es e inquietos <strong>de</strong> suconv<strong>en</strong>to, no se perdió ninguna <strong>de</strong> las sesiones. Cuando las cosas com<strong>en</strong>zaron a torcerse y elinquisidor Alonso Manrique vio que era previsible una cond<strong>en</strong>a contra el erasmismo, con la excusa<strong>de</strong> que se había <strong>de</strong>clarado la peste <strong>en</strong> la ciudad o había peligro <strong>de</strong> ella, mandó susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r lassesiones sin permitir que se llegase a conclusión alguna. (Quiero advertir que fue <strong>en</strong> España don<strong>de</strong>el antierasmismo adquirió las formas más virul<strong>en</strong>tas).Los erasmistas <strong>de</strong> la plaza <strong>de</strong> Zocodover que vitoreaban al nuevo arzobispo eran un puñado nomás. Su <strong>en</strong>tusiasmo, empero, los multiplicaba por ci<strong>en</strong>tos. Fray Bartolomé estaba conmovido y levinieron a los ojos lágrimas que a duras p<strong>en</strong>as pudo cont<strong>en</strong>er. Con su mano <strong>en</strong>guantada se lossecó con disimulo. Pax et unanimitas le gritaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lejos, cada vez con mayor fr<strong>en</strong>esí. Des<strong>de</strong> sucaballo, que el palafr<strong>en</strong>ero había <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido a una ord<strong>en</strong> suya, les saludaba y b<strong>en</strong><strong>de</strong>cía: Pax etunanimitas. Los circunstantes no alcanzaron a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r aquellos gritos que sobresalían <strong>de</strong> losmuchos que se daban. Los familiares <strong>de</strong>l Santo Oficio, lo más probable camuflados <strong>en</strong>tre lamultitud, ya les habrían echado el ojo. En aquellos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> profunda emoción, Bartolomé <strong>de</strong>Carranza recordó los teólogos y eclesiásticos <strong>en</strong>tusiastas que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron a Erasmo <strong>en</strong> laConfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Valladolid. Sus nombres no se le habían olvidado. Tampoco los <strong>de</strong> aquellos críticos,la mayoría franciscanos y dominicos, cuyas invectivas contra Erasmo estaban ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong> r<strong>en</strong>cor yodio. Los frailes m<strong>en</strong>dicantes jamás perdonaron al humanista las severas críticas que les hizo yaquel “monachatus non est pietas” (ser monje no supone forzosam<strong>en</strong>te espiritualidad auténtica)que les lanzó. Resonó por toda Europa como un grito <strong>de</strong>moledor contra el estam<strong>en</strong>to religioso…¡Qué difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el inquisidor Alonso Manrique y el inquisidor Fernando <strong>de</strong> Valdés! Aquél12-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.convocó la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Valladolid con la <strong>de</strong>terminación firme <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r y salvar a Erasmo.Éste, puesto <strong>en</strong> el mismo cargo, persiguió con saña a los erasmistas, y llevó al Índice <strong>de</strong> los librosprohibidos, todos los <strong>de</strong> Erasmo ya que a él no podía quemarlo vivo por haber muerto… <strong>El</strong>arzobispo Carranza sintió una gran p<strong>en</strong>a por aquel grupúsculo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tusiastas <strong>de</strong> la plaza <strong>de</strong>Zocodover. P<strong>en</strong>sarían, sin duda, que, con su <strong>en</strong>cumbrami<strong>en</strong>to a la se<strong>de</strong> primada <strong>de</strong> Toledo,retornarían los viejos <strong>tiempos</strong>, que él sería su pastor y los protegería... ¡Qué equivocados estaban!Con don Fernando <strong>de</strong> Valdés como inquisidor g<strong>en</strong>eral (1547-1566), su ilusión era vana e imposible.Quizá por asociación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, sin saber muy bi<strong>en</strong> porqué, le vinieron a la m<strong>en</strong>te las palabras queJesús pronunció días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su <strong>en</strong>trada triunfal <strong>en</strong> Jerusalén, <strong>en</strong> vísperas <strong>de</strong> su pasión:Percutiam pastorem et disperg<strong>en</strong>tur oves gregis (heriré al pastor y se dispersarán las ovejas <strong>de</strong>lrebaño). Eso es lo que iba a suce<strong>de</strong>r. Des<strong>de</strong> que él mismo dio a imprimir <strong>en</strong> Amberes su libroCom<strong>en</strong>tarios sobre el catecismo romano, meses antes <strong>de</strong> su <strong>de</strong>signación para el arzobispado <strong>de</strong>Toledo, tuvo el pres<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que tar<strong>de</strong> o temprano el inquisidor Fernando <strong>de</strong> Valdés v<strong>en</strong>dría apor él. Ahora, que ya era arzobispo <strong>de</strong> Toledo, con mayor motivo y más presteza. Los bu<strong>en</strong>os<strong>tiempos</strong> ya habían pasado. Mercurio Gattinara, canciller <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V y gran valedor <strong>de</strong> Erasmo,había muerto (+1530). Alfonso <strong>de</strong> Valdés, secretario y servidor <strong>de</strong>l Emperador, comisionado por sui<strong>de</strong>ología abierta y talante conciliador para confer<strong>en</strong>ciar con los protestantes <strong>en</strong> las dietas <strong>de</strong>Augsburgo y Ratisbona, había muerto (+1532). Juan <strong>de</strong> Valdés, <strong>en</strong>tusiasta <strong>de</strong> la causa <strong>de</strong> Erasmocomo su hermano Alfonso, tuvo que partir a Roma, huy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la quema <strong>de</strong> la Inquisición, habíamuerto (+1541). También había muerto (+1534) Alonso <strong>de</strong> Fonseca, arzobispo <strong>de</strong> Toledo y primado<strong>de</strong> España, <strong>en</strong>tregado <strong>en</strong> cuerpo y alma a la causa <strong>de</strong>l <strong>humanismo</strong> cristiano. Y también habíamuerto el Inquisidor don Alonso Manrique (+1538), que puso la máquina <strong>de</strong> la Inquisición <strong>de</strong> parte<strong>de</strong> Erasmo y prohibió a los frailes que lo atacas<strong>en</strong> <strong>en</strong> público. <strong>El</strong> mismo Emperador que nunca l<strong>en</strong>egó ni disimuló su protección, acababa <strong>de</strong> ser <strong>en</strong>terrado <strong>en</strong> Yuste (+1558). Bi<strong>en</strong> es cierto que, alfinal <strong>de</strong> sus días, <strong>Carlos</strong> V perdió su primer fervor y, al comprobar los efectos nefastos que Luteroextraía <strong>de</strong>l erasmismo, se volvió intolerante. Sus cartas, papeles personales e instrucciones <strong>de</strong>Yuste así lo confirman ¡Todos los puntales <strong>de</strong>l erasmismo <strong>en</strong> España estaban ya bajo tierra!Bartolomé <strong>de</strong> Carranza, mi<strong>en</strong>tras recibía los vítores <strong>de</strong> los incondicionales erasmistas, recitó, comosi <strong>de</strong> una plegaria se tratase, la carta que <strong>Carlos</strong> V mandó a Erasmo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Granada el 4 <strong>de</strong> agosto<strong>de</strong> 1526. Aparecía como prefacio <strong>en</strong> las impresiones <strong>de</strong> sus libros, como el mejor nihil obstat quese les pudiese dar. Los amigos <strong>de</strong> Erasmo <strong>en</strong> España, que <strong>en</strong>tonces eran muchos, se la sabían <strong>de</strong>memoria:Que todos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan <strong>en</strong> cuánta estimación t<strong>en</strong>emos tu ing<strong>en</strong>io y tu espírituverda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te pío, y tus calumniadores, que con pertinacia persigu<strong>en</strong> las bu<strong>en</strong>asletras y los estudios sagrados, ces<strong>en</strong> <strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante <strong>de</strong> ladrar y sepan que el César está<strong>de</strong> la parte <strong>de</strong> Erasmo como varón sobresali<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo género <strong>de</strong> erudición y <strong>de</strong>piedad sincera, y que amparará su nombre y su gloria no m<strong>en</strong>os que la suya propia.13-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.En respuesta, el 2 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong>l mismo año, escribió Erasmo al Emperador:Con mejor corazón moriré si pudiese ver con mis ojos que por vuestra prud<strong>en</strong>cia,saber y bu<strong>en</strong>a v<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Vuestra Majestad volvieron y se restablecieron la concordia yla quietud, así <strong>en</strong> la Iglesia como <strong>en</strong> la universal República cristiana.Y el 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1527 <strong>en</strong> carta a Francisco <strong>de</strong> Vergara, catedrático <strong>de</strong> Griego <strong>en</strong> Alcalá <strong>de</strong>H<strong>en</strong>ares y amigo suyo, le <strong>de</strong>cía:T<strong>en</strong>go comprobado con cuánta sinceridad, con cuánta simpatía los ing<strong>en</strong>ios españolesfavorec<strong>en</strong> y ali<strong>en</strong>tan mis proyectos…Los gran<strong>de</strong>s valedores <strong>de</strong> Erasmo y <strong>de</strong> su doctrina habían <strong>de</strong>saparecido. Todos estaban bajotierra. Los viejos <strong>tiempos</strong>, aquellos bu<strong>en</strong>os <strong>tiempos</strong>, no iban a volver, por mucho que algunos losañoras<strong>en</strong>… Des<strong>de</strong> la huida <strong>de</strong> España <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Valdés, <strong>en</strong> 1530, d<strong>en</strong>unciado ante la Inquisiciónpor su libro Diálogo <strong>de</strong> doctrina cristiana, com<strong>en</strong>zaron las persecuciones contra los erasmistas,<strong>en</strong>dureciéndose cada vez más. Por si no fuera poco, el actual Inquisidor G<strong>en</strong>eral, según se <strong>de</strong>cía,andaba confeccionando un Indice <strong>de</strong> libros prohibidos <strong>en</strong> el que p<strong>en</strong>saba incluir, <strong>en</strong>tre otrosmuchos autores, al mismo Erasmo.Fray Bartolomé, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo alto <strong>de</strong> su cabalgadura localizó, a lo lejos, <strong>en</strong> un extremo <strong>de</strong> la plaza, algrupito <strong>en</strong>fervorizado <strong>de</strong> humanistas que no se cansaba <strong>de</strong> repetir la consigna. Les saludó con sumano y les b<strong>en</strong>dijo una vez más. Pax et unanimitas.Con ese aforismo tan <strong>de</strong> Erasmo finalizo y les saludo también yo a uste<strong>de</strong>s: Pax et unanimitas.Francisco As<strong>en</strong>si14-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!