11.07.2015 Views

El humanismo en tiempos de Carlos V - Lycée Chateaubriand

El humanismo en tiempos de Carlos V - Lycée Chateaubriand

El humanismo en tiempos de Carlos V - Lycée Chateaubriand

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> <strong>humanismo</strong> <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> VConfér<strong>en</strong>ce prononcée au lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes le mercredi 19 novembre 2008.Mise <strong>en</strong> ligne le 12 janvier 2009.© : Francisco As<strong>en</strong>si.Francisco As<strong>en</strong>si a suivi <strong>de</strong>s étu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Lettres,Philosophie et Théologie et il est diplômé d’Histoire <strong>de</strong>l’université <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>ce (Espagne). Romancier, il estl’auteur <strong>de</strong> "La sibila <strong>de</strong> Delfos (Asesinato <strong>en</strong> elcónclave)". "Sombras sobre el Vaticano". "<strong>El</strong> diabloti<strong>en</strong>e nombre". "<strong>El</strong> misterio <strong>de</strong> Sant'Angelo". "La sangre<strong>de</strong>l Santo". Certains <strong>de</strong> ces romans ont été traduits <strong>en</strong>allemand, <strong>en</strong> polonais et <strong>en</strong> roumain. Les œuvrescitées repos<strong>en</strong>t toutes sur une soli<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tationhistorique, résultats <strong>de</strong> recherches universitaires.RésuméL’ « Erasmisme » est l’humanisme chréti<strong>en</strong> qui traversetout le règne <strong>de</strong> Charles Quint (1516-1556). Erasme sutapprécier les valeurs issues du paganisme et il lesajouta à celles qu’apportait le christianisme. Ceciexplique que son humanisme soit intrinsèquem<strong>en</strong>t uniau thème d’une profon<strong>de</strong> réforme <strong>de</strong> l’Eglise et duretour à l’Evangile originelle. Le Christ et Socrate nesont pas incompatibles. L’homme nouveau doit êtrelibre, se libérer <strong>de</strong> tous les jougs, surtout celui <strong>de</strong> lareligion, le pire <strong>de</strong>s esclavages, et déci<strong>de</strong>r par luimême.La raison est au <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong>s croyances et <strong>de</strong>sdogmes. Et surtout, la paix. Sans elle le développem<strong>en</strong>t<strong>de</strong> cette nouvelle anthropologie est impossible. S’ilexiste une seule vérité absolue (pour lui, toutes sontrelatives), ce serait la paix. Trois slogans résum<strong>en</strong>t lesgran<strong>de</strong>s lignes <strong>de</strong> cet humanisme.• Concedo nulli (je ne cè<strong>de</strong> <strong>de</strong>vant personne):rev<strong>en</strong>dique l’intégrité morale et la liberté etl’indép<strong>en</strong>dance <strong>de</strong> l’homme.• Monachatus non est pietas (être moin<strong>en</strong>’implique pas forcém<strong>en</strong>t une piétéauth<strong>en</strong>tique): retour à la spiritualité intérieure,<strong>en</strong> consci<strong>en</strong>ce, loin <strong>de</strong>s dogmes, rites etcérémonies.• Pax et unanimitas (paix et concor<strong>de</strong>): au-<strong>de</strong>là<strong>de</strong> toute frontière et division, regrouper lesefforts pour maint<strong>en</strong>ir la paix.Francisco As<strong>en</strong>si cursó estudios <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s,Filosofía y Teología y es lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Historia porla Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Novelista. "La sibila <strong>de</strong>Delfos (Asesinato <strong>en</strong> el cónclave)". "Sombras sobreel Vaticano". "<strong>El</strong> diablo ti<strong>en</strong>e nombre". "<strong>El</strong> misterio<strong>de</strong> Sant'Angelo". "La sangre <strong>de</strong>l Santo". Algunastraducidas al alemán, polaco y rumano. Todas ellascon una sólida ambi<strong>en</strong>tación histórica, fruto <strong>de</strong> lainvestigación.Resum<strong>en</strong>:<strong>El</strong> "erasmismo" es el <strong>humanismo</strong> cristiano que ll<strong>en</strong>atodo el reinado <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V (1516-1556). Erasmosupo apreciar los valores proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>lpaganismo y los añadió a los que aportaba elcristianismo. De ahí que su <strong>humanismo</strong> vayaintrínsecam<strong>en</strong>te unido al tema <strong>de</strong> una profundareforma <strong>de</strong> la Iglesia y <strong>de</strong> la vuelta al Evangelioprimig<strong>en</strong>io. Cristo y Sócrates no son incompatibles.<strong>El</strong> hombre nuevo <strong>de</strong>be ser libre, <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong>todos los yugos, sobre todo <strong>de</strong> la religión , la peor<strong>de</strong> las esclavitu<strong>de</strong>s, y <strong>de</strong>cidir por sí mismo. La razónpor <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> las cre<strong>en</strong>cias y los dogmas. Y, sobretodo, la paz. Sin ella es imposible el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>esa nueva antropología. Si hay una verdad absoluta(para él todas son relativas), ésa sería la paz. Treseslóganes resum<strong>en</strong> las líneas maestras <strong>de</strong> ese<strong>humanismo</strong>• Concedo nulli (no cedo ante nadie):reivindica la integridad moral y la libertad ein<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l hombre.• Monachatus non est pietas (ser monje nosupone una piedad auténtica): vuelta a laespiritualidad interior, <strong>en</strong> conci<strong>en</strong>cia, lejos<strong>de</strong> los dogmas, ritos y ceremonias.• Pax et unanimitas (paz y concordia): por<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> toda frontera y división, aunaresfuerzos y mant<strong>en</strong>er la paz.1-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.<strong>El</strong> <strong>humanismo</strong> <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> VHablar <strong>de</strong>l Humanismo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong>l Emperador (1500-1558) es hablar <strong>de</strong> Erasmo <strong>de</strong>Rotterdam (1469-1536), el príncipe por antonomasia <strong>de</strong> los humanistas. <strong>El</strong> primer cosmopolita yeuropeo consci<strong>en</strong>te. Consi<strong>de</strong>rado por algunos como el hereje pagano y <strong>en</strong>emigo <strong>de</strong> la religiónestablecida.Clérigo regular <strong>de</strong> san Agustín a los 19 años, fue ord<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> sacerdote a los 23. Pero,incómodo <strong>en</strong> la vida religiosa (que veía ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> barbarie e ignorancia), <strong>de</strong>cidió <strong>de</strong>jar el monasterioy <strong>de</strong>dicarse <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o a las letras clásicas. <strong>El</strong> papa León X (1513-1521) le disp<strong>en</strong>só <strong>de</strong> susobligaciones sacerdotales y <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er que vestir hábito. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to, vemos a Erasmoataviado siempre <strong>de</strong> negro, como erudito laico. Por su fama <strong>de</strong> latinista, consiguió el cargo <strong>de</strong>secretario <strong>de</strong>l obispo <strong>de</strong> Cambray (1493). Cursó estudios <strong>en</strong> París (1495). En tres ocasiones visitóInglaterra don<strong>de</strong> conoció a Tomás Moro, con qui<strong>en</strong> trabó gran amistad. Viajero incansable, visitótambién Padua, Si<strong>en</strong>a, Roma (1509) y diversas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Alemania (1514). En 1516, a sus 47años, fue nombrado consejero <strong>de</strong>l emperador. En la <strong>en</strong>crucijada <strong>en</strong>tre la Reforma protestante y laobsoleta ortodoxia <strong>de</strong> una Iglesia católica corrompida, Erasmo adoptó una actitud no beligerante,<strong>de</strong> exquisita neutralidad, al<strong>en</strong>tando a las partes al <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y la concordia. Bi<strong>en</strong> es verdad queErasmo, <strong>en</strong> su afán <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> cualquier partidismo, cometió un grave error alrehusar asistir a la Dieta <strong>de</strong> Worms (1521), convocada por el emperador para zanjar las disputas<strong>en</strong>tre los protestantes alemanes y Roma. Su sabiduría y fuerza moral hubiese podido hacer <strong>en</strong>trar<strong>en</strong> razón a Lutero, con qui<strong>en</strong> tantas cosas t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> común. Así lo reconoció, con pesar:Si yo hubiera estado allí pres<strong>en</strong>te, habría hecho todo lo posible para que esta tragediaterminara con un comportami<strong>en</strong>to ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>ración.En aquella hora histórica, Erasmo no puso <strong>en</strong> juego su prestigio moral a favor <strong>de</strong> sus propiasconvicciones. En aquel mismo mom<strong>en</strong>to, la causa erasmista com<strong>en</strong>zaría a <strong>de</strong>clinar. Erasmo,hombre que odia cualquier extremo, <strong>en</strong> ninguna parte es aceptado porque no quiere inscribirse <strong>en</strong>ningún partido. Esta actitud cautelosa le granjeó la <strong>en</strong>emistad y el repudio <strong>de</strong> ambos bandos. Loscatólicos lo tuvieron por hereje y padre <strong>de</strong>l protestantismo.Ubi Erasmus innuit, illic Luterus irruit (Don<strong>de</strong> Erasmo hizo un guiño, allí se precipitóLutero con toda impetuosidad). O dicho con m<strong>en</strong>os elegancia: Erasmo puso los huevosy Lutero los empolló.Los luteranos, por su parte, lo consi<strong>de</strong>raron un traidor a la causa <strong>de</strong> la reforma, v<strong>en</strong>dido a Roma.<strong>El</strong> Concilio <strong>de</strong> Tr<strong>en</strong>to (1545-1563) y la contrarreforma que le siguió fue la negación <strong>de</strong> todo lo queErasmo había soñado [Habría que esperar 500 años para que se celebrara el Vaticano II que2-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.recoge parte <strong>de</strong> sus i<strong>de</strong>ales; aunque Erasmo aún t<strong>en</strong>ía una visión mucho más amplia. Con los dosúltimos pontífices, la Iglesia ha retrocedido a antes <strong>de</strong> Tr<strong>en</strong>to, ¡que ya es retroce<strong>de</strong>r!].Sus contemporáneos no ahorraron epítetos laudatorios para calificarlo: Doctor universalis, virincomparabilis, doctorum pho<strong>en</strong>ix (Doctor universal, varón incomparable, fénix <strong>de</strong> los doctores). Almismísimo Melanchton, mano <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> Lutero, no le duel<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>das y dice <strong>de</strong> él que es hombre<strong>de</strong> suma sabiduría, optimum et maximum, lo mejor y más sublime que pueda p<strong>en</strong>sarse. Y aFrancisco Sánchez, el Broc<strong>en</strong>se (1523-1600), catedrático <strong>de</strong> Retórica y Griego <strong>en</strong> el ColegioTrilingüe <strong>de</strong> Salamanca, gran erasmista, que sufrió tres procesos inquisitoriales, se le atribuye lacélebre frase: “Qui<strong>en</strong> dice mal <strong>de</strong> Erasmo o es fraile o es un asno”.Ninguna autoridad moral pue<strong>de</strong> compararse con la suya. Jamás un hombre particular poseyó <strong>en</strong>Europa un po<strong>de</strong>r universal merced sólo a su persona y su valía. Para su tiempo, llegó a ser elsímbolo <strong>de</strong> los anhelos espirituales colectivos. Por primera vez, el po<strong>de</strong>r ético y espiritual tuvo lapreced<strong>en</strong>cia sobre el po<strong>de</strong>r político (por poco tiempo, <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te). Él y su obra tuvierongran trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> toda Europa. Sus escritos eran leídos at<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te, sopesados y discutidos.A nadie <strong>de</strong>jaron indifer<strong>en</strong>te. <strong>Carlos</strong> V, Enrique VIII y Francisco I pidieron sus consejos. Cincouniversida<strong>de</strong>s le ofrecieron cátedra. Tres reformadores: Lutero, Melanchton y Zuinglio lo cortejaronpara obt<strong>en</strong>er una palabra <strong>de</strong> aprobación. Tres papas: Adriano VI (1522-1523), Clem<strong>en</strong>te VII (1523-1534) y Paulo III (1534-1549) le escribieron cartas respetuosas. Este último incluso le ofreció elcapelo card<strong>en</strong>alicio con rica preb<strong>en</strong>da, honor que Erasmo agra<strong>de</strong>ció pero <strong>de</strong>clinó con cortesía.Durante su vida había rechazado con <strong>de</strong>sprecio todos los cargos <strong>de</strong> este mundo, a causa <strong>de</strong> sulibertad, ¿cómo iba a aceptar semejante honor, precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esa hora, retirado, <strong>en</strong>fermo y ya alas puertas <strong>de</strong> la muerte? Erasmo era un hombre prud<strong>en</strong>te, íntegro e insobornable. Cualida<strong>de</strong>s que,a su juicio, <strong>de</strong>berán t<strong>en</strong>er los verda<strong>de</strong>ros humanistas, esos hombres espirituales que con su rectitudmoral y su sabiduría han <strong>de</strong> cambiar el mundo. Aceptaba los honores, <strong>de</strong>jaba que le halagas<strong>en</strong>,cosa que le gustaba, pero nunca se v<strong>en</strong>dió. Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> todo, prefirió su libertad y suin<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, indisp<strong>en</strong>sables para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su autoridad moral. Siempre permaneciófiel a su lema Concedo nulli (No cedo ante nadie). O, como lo <strong>de</strong>finió un contemporáneo: Erasmusest homo pro se (Erasmo es un hombre aparte). Él fue el humanista que <strong>en</strong>carnó, como nadie <strong>en</strong>su tiempo, el po<strong>de</strong>r invisible <strong>de</strong>l espíritu. En sus últimos años, Erasmo se volvió escéptico, tuvo laimpresión <strong>de</strong> que su obra había sido baldía y esto le amargó <strong>en</strong> el lecho <strong>de</strong> su muerte. Loscatólicos no lo invitaban, los protestantes se mofaban <strong>de</strong> él. Nadie requería ya su opinión. Como élmismo se quejará <strong>en</strong> sus últimas cartas: Mis <strong>en</strong>emigos aum<strong>en</strong>tan y mis amigos <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong>. Enesos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> extrema soledad (soledad que ha <strong>de</strong> pagar el humanista íntegro ein<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te), llega a su casa <strong>de</strong> Basilea, una carta <strong>de</strong> un humanista francés, jov<strong>en</strong> admiradorsuyo: François Rabelais (1494-1553):Salve itaque etiam atque etiam, pater amantissime, pater <strong>de</strong>cusque patriae, literarumassertor, veritais propugnator invictissime. Te saludo una y otra vez, padre amantísimo,3-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.padre y orgullo <strong>de</strong> la patria, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> las letras, inv<strong>en</strong>cible luchador <strong>de</strong> la verdad…Todo lo que soy y lo que valgo lo he recibido únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ti, y, si yo no loreconociera, sería el hombre más <strong>de</strong>sgraciado <strong>de</strong> todos los <strong>tiempos</strong>.Muchos años antes, el 28 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1519, Lutero (que aún no era el hombre fanático yviol<strong>en</strong>to que luego fue) <strong>en</strong> una carta personal a Erasmo, había expresado s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos parecidos:¿Quién hay cuyo p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to no esté ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Erasmo? ¿Quién no ha sido instruidopor él y quién no está por él dominado?* ¿Quién era Erasmo y cuál fue su obra para que tantos, como Rabelais o el mismo Lutero, loaclamas<strong>en</strong> con tanta <strong>de</strong>voción? ¿Qué características tuvo el <strong>humanismo</strong> que alumbró? ¿En quéconsistió su originalidad? He ahí unas cuestiones a consi<strong>de</strong>rar.* Al <strong>humanismo</strong> r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista que se gesta <strong>en</strong> Europa a lo largo <strong>de</strong> los siglos XV y XVI, Erasmo leimprime su impronta personal. Su philosophia Christi ti<strong>en</strong>e como pilares fundam<strong>en</strong>tales una granconfianza <strong>en</strong> el hombre y <strong>en</strong> la fuerza <strong>de</strong> la libertad. Sin pecar <strong>de</strong> exageración, po<strong>de</strong>mos afirmarque con él el <strong>humanismo</strong> europeo se viste <strong>de</strong> Erasmo.* <strong>El</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la humanitas conlleva la exaltación <strong>de</strong> todos los valores humanos. Estohace que los humanistas vuelvan a los antepasados griegos y latinos. Las letras, (litterae, a las quese refería Rabelais <strong>en</strong> su carta a Erasmo) <strong>en</strong>carnan el saber antiguo <strong>en</strong> todos los campos. Suconocimi<strong>en</strong>to y cultivo son consi<strong>de</strong>rados como condición indisp<strong>en</strong>sable para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el hombre yel mundo y pued<strong>en</strong> servir <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo y ejemplo al hombre mo<strong>de</strong>rno. Protágoras (siglo IV a. Xto.; aqui<strong>en</strong> Platón <strong>de</strong>dica uno <strong>de</strong> sus diálogos) <strong>en</strong> su obra <strong>de</strong>saparecida Los discursos <strong>de</strong>moledores,hablaba <strong>de</strong>l Homo omnium rerum m<strong>en</strong>sura est (el hombre es la medida <strong>de</strong> todas las cosas). Segúneso, el hombre, sea cual sea la traducción y s<strong>en</strong>tido que se le <strong>de</strong> a ese aforismo, ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tidadpropia, constituye el refer<strong>en</strong>te y c<strong>en</strong>tro alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cual <strong>de</strong>b<strong>en</strong> girar todas las cosas. A esos<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to paganos (pagano no <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido peyorativo que le da la Iglesia), el <strong>humanismo</strong>cristiano aporta los valores e i<strong>de</strong>ales que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Evangelio. De ahí también la importancia<strong>de</strong> volver a los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l cristianismo primitivo y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarazarse <strong>de</strong> todas las excrec<strong>en</strong>ciasque se le han añadido a través <strong>de</strong> los siglos. Erasmo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo cristiano, apropiándose <strong>de</strong> lasvaliosas aportaciones paganas, int<strong>en</strong>tará replantear y reconstruir la humanidad.* La visión personal que Erasmo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l hombre y <strong>de</strong>l mundo es una visión cristiana, perocompletam<strong>en</strong>te nueva y mo<strong>de</strong>rna. Mira al hombre y al mundo con ojos limpios, sin las legañas <strong>de</strong>siglos que ha <strong>en</strong>turbiado la mirada <strong>de</strong> la Iglesia [esas legañas hoy son cataratas con glaucomacuyo diagnóstico es poco esperanzador; pue<strong>de</strong> que acab<strong>en</strong> <strong>en</strong> ceguera total]. Su <strong>humanismo</strong> será,pues, un <strong>humanismo</strong> cristiano nuevo. En esto, como <strong>en</strong> tantas otras muchísimas cosas, Erasmo sea<strong>de</strong>lantó a su tiempo. Vio más allá <strong>de</strong> la corta y ramplona vista <strong>de</strong> los jerarcas eclesiásticos y <strong>de</strong> losteólogos <strong>de</strong> su tiempo. <strong>El</strong> aggiornam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Iglesia y <strong>de</strong>l cristianismo que <strong>en</strong> el siglo pasadoint<strong>en</strong>tó el papa bu<strong>en</strong>o, Juan XXIII, con su concilio (y que Juan Pablo II y B<strong>en</strong>edicto XVI con4-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.estudiada astucia han hecho fracasar) ya lo int<strong>en</strong>tó Erasmo. He ahí la actualidad <strong>de</strong> su <strong>humanismo</strong>.<strong>El</strong> nuevo cristianismo que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> Erasmo <strong>en</strong> el Enquiridion militis christiani (1503) y el NovumInstrum<strong>en</strong>tum (edición bilingüe <strong>de</strong>l Nuevo Testam<strong>en</strong>to, que consolidará su fama, se publicó <strong>en</strong>1516) nada ti<strong>en</strong>e que ver con la Teología Escolástica con la que se id<strong>en</strong>tificaba pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te laIglesia <strong>de</strong> su tiempo.* En el escrito al eximio teólogo y humanista Martín Dorp, que se lam<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> la inoportunidad<strong>de</strong> su Stultitiae Laus, publicado <strong>en</strong> 1509, (locura irónica y crítica), vuelve sobre el tema <strong>de</strong> losteólogos:En su manera <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r el tiempo <strong>en</strong> discusiones vanas… hombres dados a luchasverbales… que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> leer el Evangelio… Te podría pres<strong>en</strong>tar a qui<strong>en</strong>eshan pasado ya <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta y que han perdido bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> su vida <strong>en</strong> na<strong>de</strong>rías <strong>de</strong>este jaez, sin siquiera haber abierto los Evangelios… No hablemos <strong>de</strong> la falta <strong>de</strong> base<strong>de</strong> esta Teología: monstruosa, bárbara, artificial, totalm<strong>en</strong>te ins<strong>en</strong>sible a las artesliberales y a las l<strong>en</strong>guas clásicas… Esta Teología está tan adulterada por Aristóteles ypor insignificantes inv<strong>en</strong>ciones humanas que dudo si conoce algo <strong>de</strong>l puro y g<strong>en</strong>uinoCristo. ¿Qué ti<strong>en</strong>e que ver Cristo con Aristóteles o los misterios <strong>de</strong> eterna sabiduría conla sutil sofistería? ¿Qué se busca con ese laberinto <strong>de</strong> temas, que <strong>en</strong> su mayoría sonuna pérdida <strong>de</strong> tiempo, sino la simple gresca y crear dis<strong>en</strong>sión?... Hay muchas ygran<strong>de</strong>s cuestiones que es mejor ignorarlas que investigarlas, vi<strong>en</strong>do como vemos quealgunas cosas no po<strong>de</strong>mos conocer y otras muchas <strong>en</strong> que la incertidumbre es muchomás provechosa que la misma certeza… Hoy no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> límite las investigacionesinútiles, raíz <strong>de</strong> todas las discordias… En suma, hemos llegado a un punto <strong>en</strong> que labase <strong>de</strong> la doctrina expuesta no se fundam<strong>en</strong>ta tanto <strong>en</strong> la doctrina <strong>de</strong> Cristo cuanto <strong>en</strong>las <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> los escolásticos y <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los obispos. En consecu<strong>en</strong>cia, todoestá tan complicado que no hay siquiera esperanza <strong>de</strong> volver a traer al mundo alverda<strong>de</strong>ro cristianismo…Escepticismo amargo el que rezuma Erasmo. Sus textos pued<strong>en</strong> aplicarse, sin necesidad <strong>de</strong>cambiar una coma, a la situación <strong>de</strong> la Iglesia actual.* Erasmo rompe con la christianitas [concepción hierocrática que Juan Pablo II añoraba y quehoy día <strong>de</strong>searían imponer movimi<strong>en</strong>tos católicos profundam<strong>en</strong>te neoconservadores, rayanosalgunos <strong>en</strong> el fundam<strong>en</strong>talismo]. Rompe con la christianitas y con la concepción <strong>de</strong>l hombre y <strong>de</strong>lmundo que ti<strong>en</strong>e la Iglesia medieval, temerosa <strong>de</strong> las noveda<strong>de</strong>s que alumbraba la Nueva Era. LaIglesia jerárquica rechaza, por razón <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia, todo lo nuevo; porque sabe que lasnoveda<strong>de</strong>s son una am<strong>en</strong>aza a sus anquilosados dogmas. Dios (y la institución que lo repres<strong>en</strong>ta)<strong>de</strong>jará <strong>de</strong> ser el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> todas las cosas, y ese lugar lo ocupará el hombre. Erasmo pasa <strong>de</strong>lteoc<strong>en</strong>trismo medieval al antropoc<strong>en</strong>trismo que aparece claram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los Evangelios. En la 1ªEpístola <strong>de</strong> San Juan, leemos:5-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.“A Dios nadie le ha visto nunca… Si alguno dice “Amo a Dios” y aborrece a suhermano es un m<strong>en</strong>tiroso; pues qui<strong>en</strong> no ama a su hermano a qui<strong>en</strong> ve, no pue<strong>de</strong> amara Dios a qui<strong>en</strong> no ve”.Cuando Jesús habla <strong>de</strong>l juicio final (Mt.25,40 ss), tribunal inapelable e infalible, que juzga a la luz<strong>de</strong> la única verdad absoluta, establece cuál es la balanza <strong>de</strong> medir:Entonces dirá el Rey: Apartaos <strong>de</strong> mí, malditos, al fuego eterno. Porque tuve hambre,y no me disteis <strong>de</strong> comer; tuve sed, y no me disteis <strong>de</strong> beber; era forastero, y no meacogisteis; <strong>de</strong>snudo, y no me vestisteis; <strong>en</strong>fermo y <strong>en</strong> la cárcel, y no me visitasteis.Entonces dirán éstos, Señor, ¡cuándo te vimos hambri<strong>en</strong>to o sedi<strong>en</strong>to o forastero o<strong>de</strong>snudo o <strong>en</strong>fermo o <strong>en</strong> la cárcel, y no te asistimos? Y el Rey les respon<strong>de</strong>rá: Enverdad os digo que cuanto <strong>de</strong>jasteis <strong>de</strong> hacer con uno <strong>de</strong> estos más pequeños, tambiénconmigo <strong>de</strong>jasteis <strong>de</strong> hacerlo. E irán éstos a un castigo eterno.Para Erasmo, el hombre es el refer<strong>en</strong>te incuestionable <strong>de</strong> su <strong>humanismo</strong>. Pare él no exist<strong>en</strong>inguna oposición irreductible <strong>en</strong>tre Jesús y Sócrates, <strong>en</strong>tre sabiduría pagana y doctrinaevangélica. Admiró a los paganos y los colocó fraternalm<strong>en</strong>te junto a los padres <strong>de</strong> la Iglesia.Tertuliano (finales <strong>de</strong>l s.II y primeros <strong>de</strong>l s.III), cristiano <strong>de</strong> los primeros siglos, ya se había<strong>de</strong>dicado a conjugar (como hace Erasmo) la her<strong>en</strong>cia clásica y el m<strong>en</strong>saje evangélico. Habló <strong>de</strong>lanima naturaliter christiana o lo que es lo mismo: existe un alma cristiana común a todos loshombres. Luego si los paganos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alma cristiana, también po<strong>de</strong>mos afirmar con todapropiedad que los cristianos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alma pagana. Sin <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ernos <strong>en</strong> estas disquisiciones,digamos que Tertuliano no excluyo ningún saber ni ningún valor prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mundo pagano.“Todo lo que es humano nos pert<strong>en</strong>ece a los cristianos”. Inició, <strong>de</strong> alguna manera y tantempranam<strong>en</strong>te, el <strong>humanismo</strong> cristiano. Erasmo no levantó la mirada hacia el cielo cristiano conm<strong>en</strong>or fe que hacia el Olimpo griego.* La pietas cristiana (la espiritualidad cristiana), que Erasmo no se cansará <strong>de</strong> difundir, es unaespiritualidad personal e íntima, practicada <strong>en</strong> el templo <strong>de</strong> la propia conci<strong>en</strong>cia. En su libroEnchiridion militis christiani (Manual <strong>de</strong>l soldado cristiano), base <strong>de</strong> todo el movimi<strong>en</strong>to erasmista,<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> una audaz reforma religiosa y hace una llamada urg<strong>en</strong>te a que cada hombre interiorice elm<strong>en</strong>saje evangélico. C<strong>en</strong>suró todo lo que <strong>de</strong> muerto había <strong>en</strong> el catolicismo (y era mucho) y secolocó a la vanguardia <strong>de</strong> los innovadores. Invitaba a sus lectores a <strong>de</strong>scubrir lo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>lcristianismo por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> las apari<strong>en</strong>cias, a vivir el m<strong>en</strong>saje evangélico <strong>en</strong> espíritu y rechazar,como hojarasca muerta, las observaciones exteriores, según la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia tan certera <strong>de</strong> san Pablo:la letra mata y el espíritu da vida. Erasmo privilegiaba la religiosidad interior sobre la exterior. Laliturgia, toda la parafernalia <strong>de</strong> ritos, ceremonias, santos e indulg<strong>en</strong>cias, la organización jerárquica<strong>de</strong> la Iglesia, incluso sus dogmas, pasaban a ser elem<strong>en</strong>tos secundarios, prescindibles, puesto que,sigui<strong>en</strong>do la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> Cristo :6-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.“ha llegado la hora <strong>en</strong> que los adoradores verda<strong>de</strong>ros adorarán a Dios <strong>en</strong> espíritu y <strong>en</strong>verdad”.Su dura crítica al clero regular y a la corrompida estructura eclesiástica (como mant<strong>en</strong>edores <strong>de</strong>las supersticiones que esclavizan al hombre), provocó un durísimo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre loserasmistas y los frailes.* Para Erasmo la conditio sine qua non <strong>de</strong> todo <strong>humanismo</strong> (y más, tratándose <strong>de</strong> un <strong>humanismo</strong>cristiano) es la no viol<strong>en</strong>cia. (En todas sus obras, una y otra vez, vuelve sobre el tema <strong>de</strong> la guerray la paz. Es su obsesión).En las Bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanzas, Cristo estableció el código para sus discípulos: mansedumbre, justicia,misericordia y paz. No se trata <strong>de</strong> un código coercitivo que se impone y nos obliga <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera sino<strong>de</strong> un código g<strong>en</strong>ético, diríamos hoy, interiorizado, sustancia <strong>de</strong> nuestra propia alma, que impregnanuestro p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y voluntad y todo nuestro ser. <strong>El</strong> apóstol Santiago, hermano <strong>de</strong>l Señor,amonestará a los primeros cristianos:La sabiduría que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> lo alto es, <strong>en</strong> primer lugar, pacifica, mo<strong>de</strong>rada, dócil, ll<strong>en</strong>a<strong>de</strong> compasión y bu<strong>en</strong>os frutos, sin parcialidad, sin hipocresía. Los que son pacíficossiembran <strong>en</strong> paz un fruto <strong>de</strong> justicia. ¿De dón<strong>de</strong> proced<strong>en</strong> las guerras y las conti<strong>en</strong>das<strong>en</strong>tre vosotros? ¿No vi<strong>en</strong><strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vuestras pasiones? ¿Codiciáis y noposeéis?, matáis. ¿Envidiáis y no podéis conseguir?, Combatís y hacéis la guerra.Tertuliano, al que ya citamos antes, escribirá a este respecto <strong>en</strong> su Apologética:<strong>El</strong> cristiano no pue<strong>de</strong> odiar ni siquiera a sus propios <strong>en</strong>emigos.La no viol<strong>en</strong>cia es regla <strong>de</strong> vida e implica una consecu<strong>en</strong>cia moral ineludible. <strong>El</strong> hombre,<strong>en</strong>señará el pacifista Erasmo, solo pue<strong>de</strong> vivir y <strong>de</strong>sarrollarse <strong>en</strong> la paz, que es un fin <strong>en</strong> sí mismo yque hay que conseguir a toda costa. Durante toda su vida, no se cansará <strong>de</strong> anatematizar laguerra. La guerra, dirá, siempre es el naufragio <strong>de</strong> todo bi<strong>en</strong>. En esta cuestión disi<strong>en</strong>te radicalm<strong>en</strong>te<strong>de</strong> Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino que <strong>en</strong> su Summa Theologiae <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió la “guerra justa”. También <strong>de</strong>lespañol Francisco <strong>de</strong> Vitoria, <strong>de</strong> la escuela <strong>de</strong> Salamanca. En su De iure belli, aunque pone límitesal uso <strong>de</strong> la fuerza para dirimir las disputas <strong>en</strong>tre pueblos, admite la “licitud” <strong>de</strong> la guerra <strong>en</strong> ciertoscasos (respon<strong>de</strong>r proporcionalm<strong>en</strong>te a una injuria). En cambio, nunca sería “lícita” empr<strong>en</strong><strong>de</strong>rla pordifer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> religión o para aum<strong>en</strong>tar el territorio. Para Erasmo, la guerra (ya se trate <strong>de</strong> guerrasinternacionales o simples sediciones) es antimoral y antievangélica. La guerra jamás pue<strong>de</strong> ligarsea la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> justicia. No hay guerras justas. Ninguna. En esto es taxativo. Cond<strong>en</strong>ará cualquierguerra, sea cual fuese. Convi<strong>en</strong>e con Cicerón <strong>en</strong> que una paz injusta es mejor que una guerrajusta. Los males <strong>de</strong> la guerra alcanza a los inoc<strong>en</strong>tes y los v<strong>en</strong>cedores tampoco sal<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> paradosporque su dicha es el daño y la perdición <strong>de</strong> los otros. La guerra es tan cruel que es más propia <strong>de</strong>7-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.fieras que <strong>de</strong> hombres; tan falta <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido que los mismos poetas la imaginan como <strong>en</strong>g<strong>en</strong>dro <strong>de</strong>las Furias; tan letal que trae la infección <strong>de</strong> todas las costumbres; tan injusta que es sabiam<strong>en</strong>teadministrada por la peor calaña <strong>de</strong> bandidos; tan impía que nada ti<strong>en</strong>e que ver con Cristo. De sucrítica no se salva ningún rey ni príncipe, y arremete <strong>de</strong>spiadadam<strong>en</strong>te contra obispos y papas,qui<strong>en</strong>es, a sabi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> la maldad intrínseca <strong>de</strong> la guerra, lo <strong>de</strong>jan todo para <strong>de</strong>dicarse a ella.* Alfonso <strong>de</strong> Valdés, secretario <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V, erasmista conv<strong>en</strong>cido y <strong>en</strong>tregado a la causa <strong>de</strong>Erasmo, <strong>en</strong> su Diálogo <strong>de</strong> las cosas ocurridas <strong>en</strong> Roma (1527), abundará <strong>en</strong> esa misma línea:A todos los animales dio la natura armas para que se pudies<strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r… a sólo elhombre, como una cosa v<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l cielo, adon<strong>de</strong> hay suma concordia, <strong>de</strong>jó <strong>de</strong>sarmado.No quiso que hiciese la guerra; quiso que <strong>en</strong>tre los hombres hobiese tanta concordiacomo <strong>en</strong> el cielo <strong>en</strong>tre los ángeles…Y refiriéndose al papa Clem<strong>en</strong>te VII que había hecho la guerra al emperador, aña<strong>de</strong>:¿Dón<strong>de</strong> halláis vos que mandó Jesucristo a los suyos que hicies<strong>en</strong> guerra? Leed todala doctrina evangélica, no hallaréis sino paz, concordia y unidad, amor y caridad.Cuando Jesucristo nació no tañeron alarma, mas cantaron los ángeles: “Gloria inexcelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis”. Paz nos dio cuando nació ypaz cuando iba al martirio <strong>de</strong> la cruz. ¿Cuántas veces amonestó a los suyos esta paz ycaridad?... Pues aún más quiso: que los que su doctrina siguies<strong>en</strong> no se difer<strong>en</strong>cias<strong>en</strong><strong>de</strong> los otros <strong>en</strong> vestidos, ni aun <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> manjares, ni aun <strong>en</strong> ayunos, ni <strong>en</strong>ninguna otra cosa esterior, sino <strong>en</strong> obras <strong>de</strong> caridad. Pues el que ésta no ti<strong>en</strong>e, ¿cómoserá cristiano? E si no es cristiano, ¿cómo será Vicario <strong>de</strong> Jesucristo?... <strong>El</strong> que escausa <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> un hombre más <strong>de</strong>spoja la Iglesia <strong>de</strong> Jesucristo que no el quequita al romano Pontífice su señorío temporal… [recuér<strong>de</strong>se todo el affaire <strong>de</strong> Pío IXcuando los italianos le arrebataron los Estados Pontificios]* Muchos son los escritos que <strong>de</strong>dicó Erasmo contra la guerra:- En 1504, Ad illustrissimum Principem Philipum (Felipe el Hermoso). Panegírico <strong>en</strong> el que<strong>de</strong>scribe la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> un príncipe ejemplar.- En 1513, Julius exclusus e coelis (Julio excluido <strong>de</strong>l cielo). Panfleto contra las campañas <strong>de</strong>Julio II (1503-1513), el papa <strong>de</strong> la capilla sixtina, condotiero belicoso y sin <strong>en</strong>trañas, maquinador,absolutista y maquiavélico.- En 1514, A Guillermo <strong>de</strong> Croy (1458-1521), <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> flam<strong>en</strong>co, obispo <strong>de</strong> Cambray a los 20años y poco <strong>de</strong>spués arzobispo <strong>de</strong> Toledo (jamás puso pie <strong>en</strong> su diócesis, pero sí cobró lasfabulosas r<strong>en</strong>tas que g<strong>en</strong>eraba aquella mitra), a cuyo servicio estuvo varios años.- En 1515, <strong>en</strong> los Adagia (que había com<strong>en</strong>zado a escribir <strong>en</strong> 1500), cita una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia queatribuye a Flavius Vegetius, aunque lo más probable es que proceda <strong>de</strong> Píndaro, poeta griego <strong>de</strong>lsiglo VI a.Xto. Dulce bellum inexpertis (la guerra es dulce y agradable para qui<strong>en</strong>es no la han8-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.vivido). Esta s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia resume a la perfección lo que él, pacifista integral y militante, pi<strong>en</strong>sa sobre laguerra. Es la antítesis <strong>de</strong> “Si vis pacem, para bellum « que está siempre <strong>en</strong> labios <strong>de</strong> los belicosos.Este adagio latino sí provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Vegetius (finales <strong>de</strong>l s.IV d.Xto.). En su Epitoma rei militarisescribe: Igitur qui <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rat pacem, praeparet bellum.Qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>see la paz que se prepare para la guerra. Qui<strong>en</strong> quiere conseguir la victoria,que <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>e sus soldados con dilig<strong>en</strong>cia. Qui<strong>en</strong> aspire al éxito que luche con estrategiay no lo <strong>de</strong>je al azar. Nadie se atreve a provocar u of<strong>en</strong><strong>de</strong>r a qui<strong>en</strong> ve como superior <strong>en</strong>el combate.He ahí dos concepciones diametralm<strong>en</strong>te opuestas. Los pragmáticos optarán, sin dudarlo, por lapaz armada. Erasmo y los humanistas cristianos optarán simplem<strong>en</strong>te por la paz. Son fielesseguidores <strong>de</strong> las <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> Jesús: Habéis oído que se dijo: ojo por ojo y di<strong>en</strong>te por di<strong>en</strong>te.Pues yo os digo: no resistáis al mal; antes, al que te abofetee <strong>en</strong> la mejilla <strong>de</strong>recha ofrécele tambiénla otra (Mt.5,38ss.). La guerra es el antievangelio. ¿Son ilusos, utópicos, estos humanistas? Quizá;pero ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la fe que mueve montañas. Están pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te conv<strong>en</strong>cidos que sólo la no viol<strong>en</strong>cia escapaz <strong>de</strong> cambiar el mundo.[¿Qué diría Erasmo <strong>de</strong> las guerras <strong>de</strong> nuestros días que con tanta ligereza e irresponsabilidad seempr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> y <strong>de</strong> los motivos para justificarlas? ¿Podría compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r esa excusa hipócrita <strong>de</strong> losdaños colaterales…?]- En 1516 redactó para el jov<strong>en</strong> <strong>Carlos</strong> (a la sazón t<strong>en</strong>ía dieciséis años y gobernaba los PaísesBajos), la Institutio Principis Christiani (Educación <strong>de</strong>l príncipe cristiano). Ya se compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá, por loque llevamos dicho, que el príncipe según el corazón <strong>de</strong> Erasmo dista mucho <strong>de</strong> <strong>El</strong> Príncipe <strong>de</strong>Maquiavelo. Para Erasmo, el arte <strong>de</strong> reinar es <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva el arte <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er la justicia <strong>en</strong> elinterior <strong>de</strong>l reino y <strong>de</strong> conservar la paz con las <strong>de</strong>más naciones. Así <strong>de</strong> simple y así <strong>de</strong> imposiblecuando hay intereses bastardos que se interpon<strong>en</strong>… No cabe duda <strong>de</strong> que Erasmo, m<strong>en</strong>tor <strong>de</strong><strong>Carlos</strong> V, influiría <strong>en</strong> el muchacho, aunque sus consejos <strong>de</strong> huir <strong>de</strong> las guerras como <strong>de</strong>l fuegonunca fueron tomados con excesivo celo. Este librito fue traducido más tar<strong>de</strong> para uso <strong>de</strong> Felipe II.Si éste lo leyó alguna vez poca mella <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> hacer <strong>en</strong> él. Leería con mayor fruición y provecho <strong>El</strong>Príncipe <strong>de</strong> Maquiavelo, qui<strong>en</strong> colocaba la razón <strong>de</strong> Estado por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> todo y elogiaba alpolítico astuto y amoral…- En 1517, escribe la Querela pacis No <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser una queja <strong>de</strong> la paz que ha sido una y otravez rechazada y asesinada <strong>en</strong> todas las naciones <strong>de</strong> Europa. <strong>El</strong> libro tuvo un gran éxito y se tradujoinmediatam<strong>en</strong>te al español, alemán y al francés. Allí expone Erasmo la verda<strong>de</strong>ra política según elEvangelio o la philosophia Christi. <strong>El</strong> mundo <strong>en</strong>tero es la patria común. Le parec<strong>en</strong> absurdas lasdiscordias <strong>en</strong>tre príncipes, que califica <strong>de</strong>spectivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vanas pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> principillos. Hayque ac<strong>en</strong>tuar lo que une más que lo que separa; lo europeo por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> lo nacional, lo humanosobre lo político. Erasmo propone superar la christianitas medieval mediante una nueva comunidad9-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.universal (sin difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, raza, idioma o nación) a la que todos los hombres sonlibrem<strong>en</strong>te convocados.Resumamos algunas claves <strong>de</strong>l <strong>humanismo</strong> <strong>de</strong> Erasmo:+<strong>El</strong> hombre es el c<strong>en</strong>tro y la medida <strong>de</strong> todas las cosas. Así lo reconoció el mismo Lutero:para él, las cosas humanas significan más que las divinas. Para Lutero, <strong>en</strong> cambio, lo religioso eralo más importante que había <strong>en</strong> la tierra.+<strong>El</strong> <strong>humanismo</strong> aborrece toda viol<strong>en</strong>cia. Ningún <strong>de</strong>recho justifica la guerra. Aun cuando unocrea que le asiste todo el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l mundo, jamás <strong>de</strong>be resolver cuestión alguna por medio <strong>de</strong> laviol<strong>en</strong>cia. Al que quiera pleitear contigo para quitarte la túnica, dale también el manto (Mt.5,40). Eneste punto, toda circunspección es poca. Sus reproches más acervos van contra la Iglesia que, conel acrec<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r temporal, ha r<strong>en</strong>unciado a la gran misión <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er la pazcristiana universal.+Toda intolerancia y partidismo son aj<strong>en</strong>os a su teoría <strong>de</strong> la concordia universal. ParaErasmo no exist<strong>en</strong> naciones ni fronteras sino una patria común global. Todo ser humano, sinexclusión <strong>de</strong> ningún tipo, pue<strong>de</strong> ser ciudadano <strong>de</strong> esa comunidad. En caso <strong>de</strong> conflagración, loshumanistas no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que al<strong>en</strong>tar con celo partidista las hostilida<strong>de</strong>s. Por el contrario, <strong>de</strong>b<strong>en</strong>colaborar juntos para poner fin al fr<strong>en</strong>esí inhumano y bestialm<strong>en</strong>te salvaje <strong>de</strong> la guerra.+No hay verda<strong>de</strong>s absolutas. La verdad siempre es ambigua y multicolor. No pondría yo micabeza por la verdad, <strong>de</strong>clara Erasmo. Lutero se mofa <strong>de</strong> él porque no quiere afirmar nada conseguridad… por todas partes anda como sobre huevos, sin querer aplastar ninguno… consi<strong>de</strong>ra lapaz corporal, la comodidad y la tranquilidad como cosa más alta que la fe. Lutero, <strong>en</strong> cambio, ti<strong>en</strong>elas i<strong>de</strong>as clarísimas y está dispuesto a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rlas aunque el mundo <strong>en</strong>tero se convierta <strong>en</strong>discordia y se hunda totalm<strong>en</strong>te y sea sólo ruina.+La verdad absoluta lleva al fanatismo. Sus partidarios quier<strong>en</strong> imponerla a la fuerza a todo elmundo, valiéndose <strong>de</strong> cualquier medio (inquisición, c<strong>en</strong>sura, anatema, hoguera). La dictadura <strong>de</strong>una i<strong>de</strong>a, como única forma <strong>de</strong> fe y <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia, rompe la unidad y provoca la <strong>de</strong>sav<strong>en</strong><strong>en</strong>ciauniversal. Todo dogma es una <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> guerra contra la libertad <strong>de</strong> espíritu. [Es curioso quelos dogmáticos acus<strong>en</strong> a los tolerantes <strong>de</strong> imponer la dictadura <strong>de</strong>l relativismo]. Qui<strong>en</strong> quiera sercristiano, dirá Erasmo, ti<strong>en</strong>e que ser pacífico y tolerante. A qui<strong>en</strong> quiere ser cristiano, le respon<strong>de</strong>ráel inflexible Lutero, no le es lícito ce<strong>de</strong>r jamás, aunque todo el universo perezca por ello… A lainvitación <strong>de</strong> Erasmo a la concordia y el acuerdo, le contestará <strong>de</strong>sabrido: Déjate <strong>de</strong> quejas y gritos;contra esta fiebre no sirve ninguna medicina. Esta es la guerra <strong>de</strong> Nuestro Señor y no cesará hastaque hayan perecido todos los <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> su palabra. Para Erasmo, el antifanatismo había llegadoa ser como una religión.+Def<strong>en</strong>sor insobornable <strong>de</strong> la libertad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, Erasmo nunca quiso atarse a dogmaalguno ni <strong>de</strong>cidirse por ningún partido, por eso <strong>en</strong> parte alguna <strong>en</strong>contró un hogar que pudiera10-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.llamar suyo. Espíritu libre e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, buscó, mediante la mutua compr<strong>en</strong>sión, una síntesisarmónica y suprema <strong>de</strong> todas las i<strong>de</strong>as.+La razón por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> la fe y <strong>de</strong> las supersticiones. En la bóveda <strong>de</strong>l Antiquarium <strong>de</strong>lResid<strong>en</strong>ce Museum <strong>de</strong> Munich, <strong>en</strong>tre otras muchas máximas que allí aparecían pintadas, leí unaque llamó mucho mi at<strong>en</strong>ción. Decía así: Fi<strong>de</strong>s certior ratione (La fe es más segura que la razón).Qui<strong>en</strong> la mandó escribir <strong>de</strong>bía <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er esa fuerte convicción. Fi<strong>de</strong>s certior ratione no está mal paraesculpirla <strong>en</strong> el frontispicio <strong>de</strong> una Biblioteca <strong>de</strong> Teología. Sin embargo, Erasmo, a mi modo <strong>de</strong> ver,hubiese mandado esculpir <strong>en</strong> piedra la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia opuesta: Ratio certior fi<strong>de</strong> (la razón es más ciertay segura que la fe).* <strong>El</strong> 21 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1558, murió el emperador <strong>en</strong> el monasterio <strong>de</strong> Yuste. Justo a tiempo <strong>de</strong>cerrarle los ojos, llegó el recién consagrado arzobispo <strong>de</strong> Toledo, fray Bartolomé Carranza, quev<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> Flan<strong>de</strong>s. Su Majestad le pidió unas palabras <strong>de</strong> consuelo, y éste, puesto <strong>de</strong> rodillas,com<strong>en</strong>zó a com<strong>en</strong>tarle el salmo In te Domine speravi, diciéndole:"Ponga su confianza <strong>en</strong> este Señor que murió <strong>en</strong> la cruz, y <strong>en</strong> su misericordia... No leturbe el <strong>de</strong>monio con la memoria <strong>de</strong> sus pecados..." y cosas así.<strong>El</strong> arzobispo insistió tanto <strong>en</strong> la confianza <strong>en</strong> misericordia <strong>de</strong> Dios que a fray Juan Regla le sonótodo aquello a protestante. Le faltó tiempo para ir con estos y otros chismes a la Inquisición…<strong>El</strong> 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1558 (22 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que Erasmo hubiese muerto <strong>en</strong> Basilea), frayBartolomé <strong>de</strong> Carranza, el último erasmista español, iba a tomar posesión <strong>de</strong>l arzobispado <strong>de</strong>Toledo, se<strong>de</strong> episcopal la más rica y po<strong>de</strong>rosa <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la <strong>de</strong>l papa <strong>de</strong> Roma. En la plaza <strong>de</strong>Zocodover, <strong>en</strong>tre la muchedumbre alborotada que le aclamaba, un grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tusiastas gritaba sincesar.- Pax et unanimitas (paz y concordia) -y cada vez levantaban más sus voces exaltadas. Eran losseguidores <strong>de</strong> Erasmo, <strong>de</strong> los pocos que ya iban quedando.Pax et unanimitas era la consigna <strong>de</strong> los seguidores <strong>de</strong> Erasmo <strong>de</strong> los primeros <strong>tiempos</strong>.Hombres <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a voluntad y gran tal<strong>en</strong>to, humanistas cristianos <strong>de</strong> cuerpo <strong>en</strong>tero. Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>cualquier frontera, aunaban p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos y esfuerzos y reclamaban una espiritualidad evangélica yuna profunda reforma <strong>de</strong> la Iglesia. Incansables, luchaban con sus plumas por una política <strong>de</strong> paz yconcordia <strong>en</strong>tre todos los pueblos. Volvían sus ojos al Emperador, esperando <strong>de</strong> él el urg<strong>en</strong>teremedio <strong>de</strong>l Concilio al que tan remisos eran los papas. Tiempos <strong>de</strong> gran ilusión fueron aquéllos <strong>en</strong>que algunos esperaban una resplan<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>te primavera para el viejo mundo, y aire fresco y nuevasi<strong>de</strong>as para la anquilosada Iglesia. Tiempos <strong>en</strong> que todo parecía ser posible...Pax et unanimitas respondió muchas veces fray Bartolomé Carranza, musitando <strong>en</strong> voz baja.¿Quebrada su voz por la emoción o por cautela? Por cautela, sin duda. En ese mom<strong>en</strong>to triunfal <strong>de</strong>su vida, cuando el c<strong>en</strong>it, ap<strong>en</strong>as alcanzado, com<strong>en</strong>zaría inmediatam<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>clinar <strong>de</strong> modo11-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.vertiginoso, recordó la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Valladolid (1527). Muy gran<strong>de</strong> tuvo que ser el impacto que<strong>de</strong>jó <strong>en</strong> él ese acontecimi<strong>en</strong>to para que, <strong>en</strong> el día <strong>de</strong> su gloria, treinta años <strong>de</strong>spués, le viniese a lamemoria. La famosa reunión <strong>de</strong> teólogos (los más significativos y prestigiosos <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to) secelebró el año 1527 <strong>en</strong> Valladolid. La confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>bía dictaminar sobre la ortodoxia <strong>de</strong> Erasmo yla repercusión <strong>de</strong> sus i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> España. Fueron dieciséis sesiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates vivísimos,acalorados, apasionantes. Los presuntos errores <strong>de</strong> Erasmo los mandó recopilar el InquisidorG<strong>en</strong>eral, Alonso Manrique, hermano <strong>de</strong>l famoso poeta Jorge Manrique. Este prelado no fue un<strong>de</strong>chado <strong>de</strong> virtu<strong>de</strong>s. Se le conoc<strong>en</strong> varias av<strong>en</strong>turas amorosas. Incluso uno <strong>de</strong> sus hijos ilegítimos,a finales <strong>de</strong>l siglo XVI, llegó a ser inquisidor g<strong>en</strong>eral como su padre. Si no fue casto, sí fue granseñor: liberal, culto, mo<strong>de</strong>rado y erasmista conv<strong>en</strong>cido. Nada que ver con la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> inquisidorintransig<strong>en</strong>te y fanático que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Torquemada tuvieron los <strong>de</strong> ese oficio. <strong>El</strong> cua<strong>de</strong>rno sobreErasmo y sus doctrinas que mandó compilar constaba <strong>de</strong> diecisiete capítulos. Los teólogos <strong>de</strong> laescuela <strong>de</strong> Salamanca (dirigidos por Francisco <strong>de</strong> Vitoria) y los <strong>de</strong> la escuela <strong>de</strong> Valladolid (PedroMargallo y Fernando <strong>de</strong> Préjano), unos y otros <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias ultra conservadoras, ejercieron laacusación. Los teólogos <strong>de</strong> Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares, tolerantes y abiertos a las noveda<strong>de</strong>s, la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.Bartolomé <strong>de</strong> Carranza, a la sazón <strong>de</strong> 24 años y estudiante aún <strong>en</strong> la universidad vallisoletana,siguió con apasionami<strong>en</strong>to la Confer<strong>en</strong>cia. Al igual que tantos otros frailes jóv<strong>en</strong>es e inquietos <strong>de</strong> suconv<strong>en</strong>to, no se perdió ninguna <strong>de</strong> las sesiones. Cuando las cosas com<strong>en</strong>zaron a torcerse y elinquisidor Alonso Manrique vio que era previsible una cond<strong>en</strong>a contra el erasmismo, con la excusa<strong>de</strong> que se había <strong>de</strong>clarado la peste <strong>en</strong> la ciudad o había peligro <strong>de</strong> ella, mandó susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r lassesiones sin permitir que se llegase a conclusión alguna. (Quiero advertir que fue <strong>en</strong> España don<strong>de</strong>el antierasmismo adquirió las formas más virul<strong>en</strong>tas).Los erasmistas <strong>de</strong> la plaza <strong>de</strong> Zocodover que vitoreaban al nuevo arzobispo eran un puñado nomás. Su <strong>en</strong>tusiasmo, empero, los multiplicaba por ci<strong>en</strong>tos. Fray Bartolomé estaba conmovido y levinieron a los ojos lágrimas que a duras p<strong>en</strong>as pudo cont<strong>en</strong>er. Con su mano <strong>en</strong>guantada se lossecó con disimulo. Pax et unanimitas le gritaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lejos, cada vez con mayor fr<strong>en</strong>esí. Des<strong>de</strong> sucaballo, que el palafr<strong>en</strong>ero había <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido a una ord<strong>en</strong> suya, les saludaba y b<strong>en</strong><strong>de</strong>cía: Pax etunanimitas. Los circunstantes no alcanzaron a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r aquellos gritos que sobresalían <strong>de</strong> losmuchos que se daban. Los familiares <strong>de</strong>l Santo Oficio, lo más probable camuflados <strong>en</strong>tre lamultitud, ya les habrían echado el ojo. En aquellos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> profunda emoción, Bartolomé <strong>de</strong>Carranza recordó los teólogos y eclesiásticos <strong>en</strong>tusiastas que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron a Erasmo <strong>en</strong> laConfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Valladolid. Sus nombres no se le habían olvidado. Tampoco los <strong>de</strong> aquellos críticos,la mayoría franciscanos y dominicos, cuyas invectivas contra Erasmo estaban ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong> r<strong>en</strong>cor yodio. Los frailes m<strong>en</strong>dicantes jamás perdonaron al humanista las severas críticas que les hizo yaquel “monachatus non est pietas” (ser monje no supone forzosam<strong>en</strong>te espiritualidad auténtica)que les lanzó. Resonó por toda Europa como un grito <strong>de</strong>moledor contra el estam<strong>en</strong>to religioso…¡Qué difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el inquisidor Alonso Manrique y el inquisidor Fernando <strong>de</strong> Valdés! Aquél12-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.convocó la Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Valladolid con la <strong>de</strong>terminación firme <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r y salvar a Erasmo.Éste, puesto <strong>en</strong> el mismo cargo, persiguió con saña a los erasmistas, y llevó al Índice <strong>de</strong> los librosprohibidos, todos los <strong>de</strong> Erasmo ya que a él no podía quemarlo vivo por haber muerto… <strong>El</strong>arzobispo Carranza sintió una gran p<strong>en</strong>a por aquel grupúsculo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tusiastas <strong>de</strong> la plaza <strong>de</strong>Zocodover. P<strong>en</strong>sarían, sin duda, que, con su <strong>en</strong>cumbrami<strong>en</strong>to a la se<strong>de</strong> primada <strong>de</strong> Toledo,retornarían los viejos <strong>tiempos</strong>, que él sería su pastor y los protegería... ¡Qué equivocados estaban!Con don Fernando <strong>de</strong> Valdés como inquisidor g<strong>en</strong>eral (1547-1566), su ilusión era vana e imposible.Quizá por asociación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, sin saber muy bi<strong>en</strong> porqué, le vinieron a la m<strong>en</strong>te las palabras queJesús pronunció días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su <strong>en</strong>trada triunfal <strong>en</strong> Jerusalén, <strong>en</strong> vísperas <strong>de</strong> su pasión:Percutiam pastorem et disperg<strong>en</strong>tur oves gregis (heriré al pastor y se dispersarán las ovejas <strong>de</strong>lrebaño). Eso es lo que iba a suce<strong>de</strong>r. Des<strong>de</strong> que él mismo dio a imprimir <strong>en</strong> Amberes su libroCom<strong>en</strong>tarios sobre el catecismo romano, meses antes <strong>de</strong> su <strong>de</strong>signación para el arzobispado <strong>de</strong>Toledo, tuvo el pres<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que tar<strong>de</strong> o temprano el inquisidor Fernando <strong>de</strong> Valdés v<strong>en</strong>dría apor él. Ahora, que ya era arzobispo <strong>de</strong> Toledo, con mayor motivo y más presteza. Los bu<strong>en</strong>os<strong>tiempos</strong> ya habían pasado. Mercurio Gattinara, canciller <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V y gran valedor <strong>de</strong> Erasmo,había muerto (+1530). Alfonso <strong>de</strong> Valdés, secretario y servidor <strong>de</strong>l Emperador, comisionado por sui<strong>de</strong>ología abierta y talante conciliador para confer<strong>en</strong>ciar con los protestantes <strong>en</strong> las dietas <strong>de</strong>Augsburgo y Ratisbona, había muerto (+1532). Juan <strong>de</strong> Valdés, <strong>en</strong>tusiasta <strong>de</strong> la causa <strong>de</strong> Erasmocomo su hermano Alfonso, tuvo que partir a Roma, huy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la quema <strong>de</strong> la Inquisición, habíamuerto (+1541). También había muerto (+1534) Alonso <strong>de</strong> Fonseca, arzobispo <strong>de</strong> Toledo y primado<strong>de</strong> España, <strong>en</strong>tregado <strong>en</strong> cuerpo y alma a la causa <strong>de</strong>l <strong>humanismo</strong> cristiano. Y también habíamuerto el Inquisidor don Alonso Manrique (+1538), que puso la máquina <strong>de</strong> la Inquisición <strong>de</strong> parte<strong>de</strong> Erasmo y prohibió a los frailes que lo atacas<strong>en</strong> <strong>en</strong> público. <strong>El</strong> mismo Emperador que nunca l<strong>en</strong>egó ni disimuló su protección, acababa <strong>de</strong> ser <strong>en</strong>terrado <strong>en</strong> Yuste (+1558). Bi<strong>en</strong> es cierto que, alfinal <strong>de</strong> sus días, <strong>Carlos</strong> V perdió su primer fervor y, al comprobar los efectos nefastos que Luteroextraía <strong>de</strong>l erasmismo, se volvió intolerante. Sus cartas, papeles personales e instrucciones <strong>de</strong>Yuste así lo confirman ¡Todos los puntales <strong>de</strong>l erasmismo <strong>en</strong> España estaban ya bajo tierra!Bartolomé <strong>de</strong> Carranza, mi<strong>en</strong>tras recibía los vítores <strong>de</strong> los incondicionales erasmistas, recitó, comosi <strong>de</strong> una plegaria se tratase, la carta que <strong>Carlos</strong> V mandó a Erasmo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Granada el 4 <strong>de</strong> agosto<strong>de</strong> 1526. Aparecía como prefacio <strong>en</strong> las impresiones <strong>de</strong> sus libros, como el mejor nihil obstat quese les pudiese dar. Los amigos <strong>de</strong> Erasmo <strong>en</strong> España, que <strong>en</strong>tonces eran muchos, se la sabían <strong>de</strong>memoria:Que todos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan <strong>en</strong> cuánta estimación t<strong>en</strong>emos tu ing<strong>en</strong>io y tu espírituverda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te pío, y tus calumniadores, que con pertinacia persigu<strong>en</strong> las bu<strong>en</strong>asletras y los estudios sagrados, ces<strong>en</strong> <strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante <strong>de</strong> ladrar y sepan que el César está<strong>de</strong> la parte <strong>de</strong> Erasmo como varón sobresali<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo género <strong>de</strong> erudición y <strong>de</strong>piedad sincera, y que amparará su nombre y su gloria no m<strong>en</strong>os que la suya propia.13-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes


Francisco As<strong>en</strong>si : <strong>El</strong> Humanimo <strong>en</strong> <strong>tiempos</strong> <strong>de</strong> <strong>Carlos</strong> V - Reproduction et utilisation interdites sans l’accord explicite <strong>de</strong> l’auteur ou du C.R.U.En respuesta, el 2 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong>l mismo año, escribió Erasmo al Emperador:Con mejor corazón moriré si pudiese ver con mis ojos que por vuestra prud<strong>en</strong>cia,saber y bu<strong>en</strong>a v<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Vuestra Majestad volvieron y se restablecieron la concordia yla quietud, así <strong>en</strong> la Iglesia como <strong>en</strong> la universal República cristiana.Y el 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1527 <strong>en</strong> carta a Francisco <strong>de</strong> Vergara, catedrático <strong>de</strong> Griego <strong>en</strong> Alcalá <strong>de</strong>H<strong>en</strong>ares y amigo suyo, le <strong>de</strong>cía:T<strong>en</strong>go comprobado con cuánta sinceridad, con cuánta simpatía los ing<strong>en</strong>ios españolesfavorec<strong>en</strong> y ali<strong>en</strong>tan mis proyectos…Los gran<strong>de</strong>s valedores <strong>de</strong> Erasmo y <strong>de</strong> su doctrina habían <strong>de</strong>saparecido. Todos estaban bajotierra. Los viejos <strong>tiempos</strong>, aquellos bu<strong>en</strong>os <strong>tiempos</strong>, no iban a volver, por mucho que algunos losañoras<strong>en</strong>… Des<strong>de</strong> la huida <strong>de</strong> España <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Valdés, <strong>en</strong> 1530, d<strong>en</strong>unciado ante la Inquisiciónpor su libro Diálogo <strong>de</strong> doctrina cristiana, com<strong>en</strong>zaron las persecuciones contra los erasmistas,<strong>en</strong>dureciéndose cada vez más. Por si no fuera poco, el actual Inquisidor G<strong>en</strong>eral, según se <strong>de</strong>cía,andaba confeccionando un Indice <strong>de</strong> libros prohibidos <strong>en</strong> el que p<strong>en</strong>saba incluir, <strong>en</strong>tre otrosmuchos autores, al mismo Erasmo.Fray Bartolomé, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo alto <strong>de</strong> su cabalgadura localizó, a lo lejos, <strong>en</strong> un extremo <strong>de</strong> la plaza, algrupito <strong>en</strong>fervorizado <strong>de</strong> humanistas que no se cansaba <strong>de</strong> repetir la consigna. Les saludó con sumano y les b<strong>en</strong>dijo una vez más. Pax et unanimitas.Con ese aforismo tan <strong>de</strong> Erasmo finalizo y les saludo también yo a uste<strong>de</strong>s: Pax et unanimitas.Francisco As<strong>en</strong>si14-Cercle <strong>de</strong> Réflexion Universitaire du lycée <strong>Chateaubriand</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!