IV. El Desarrollo Humano Local y <strong>la</strong> <strong>reconversión</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>azucarera</strong> <strong>de</strong> <strong>Holguín</strong>Pero a pesar <strong>de</strong> ello, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> esta década <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> EE UU a<strong>Cuba</strong> han ido <strong>en</strong> progresión y han alcanzado, <strong>en</strong>tre 2001 y 2008, <strong>los</strong> 2.700 millones <strong>de</strong>dó<strong>la</strong>res. La compon<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos como maíz, trigo, pollo, soya y sus distintos <strong>de</strong>rivados;arroz, y leche <strong>en</strong> polvo; productos que se <strong>en</strong>tregan a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> canasta básica. En2001, EE.UU. no aparecía <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> diez primeros socios comerciales <strong>de</strong> <strong>Cuba</strong>; <strong>en</strong> el2004 era el sexto socio, superado por V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, China, Países Bajos, España, y Canadá;y se estima que <strong>en</strong> el 2008 haya alcanzado el tercer lugar, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> China y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.A <strong>la</strong> vez, para EE UU, <strong>Cuba</strong> <strong>en</strong> el 2008 ocupó el lugar 29 <strong>de</strong> sus exportaciones agríco<strong>la</strong>s,cuando <strong>en</strong> el 2002 t<strong>en</strong>ía el lugar 50. En el año 2001, se realizaron compras con 110compañías <strong>en</strong> 35 estados, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2005 se realizaron a más <strong>de</strong> 4.300 compañías<strong>en</strong> 45 estados norteamericanos (EVERLENY, 2009:2-5).Gráfico IV.4. <strong>Cuba</strong>. Compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones cubanas <strong>de</strong> EE. UU., 2002-2008(millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)6005004003002001000Maíz Trigo Pollo ysus<strong>de</strong>rivadosSoyaTorta Aceite<strong>de</strong> soya <strong>de</strong> SoyaArrozLeche<strong>en</strong>polvoBebidas Cerdo Frijoles Ma<strong>de</strong>ra Harina<strong>de</strong>soyaHarina<strong>de</strong>trigoFu<strong>en</strong>te: EVERLENY (2009:4).<strong>Cuba</strong> no ti<strong>en</strong>e acceso a <strong>los</strong> créditos, ni pue<strong>de</strong> realizar operaciones con instituciones financierasmulti<strong>la</strong>terales y regionales. Las empresas o instituciones comerciales o bancariasextranjeras que pret<strong>en</strong>dan establecer re<strong>la</strong>ciones económicas, comerciales o financierascon instituciones cubanas son seriam<strong>en</strong>te presionadas. La proyección extraterritorial<strong>de</strong>l bloqueo prohíbe a <strong>la</strong>s subsidiarias estadouni<strong>de</strong>nses <strong>de</strong> terceros países mant<strong>en</strong>er cualquiertipo <strong>de</strong> transacción con empresas cubanas o con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>Cuba</strong>.Este embargo, afecta <strong>en</strong> <strong>Cuba</strong> a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca, <strong>la</strong>s finanzas, <strong>los</strong> seguros, elpetróleo, <strong>los</strong> productos químicos, <strong>la</strong> construcción, <strong>la</strong>s infraestructuras y <strong>los</strong> transportes,<strong>los</strong> astilleros, <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong> pesca, <strong>la</strong> electrónica y <strong>la</strong> informática; y <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> ex-83
Desarrollo Humano Local: <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> prácticaportación cuyas empresas más importantes eran <strong>de</strong> propiedad estadouni<strong>de</strong>nse antes <strong>de</strong>1959, como <strong>los</strong> <strong>de</strong>l azúcar, el níquel, <strong>de</strong> tabaco, el ron, etc.Es muy difícil precisar <strong>los</strong> daños económicos g<strong>en</strong>erados por estas medidas, pero el gobiernocubano estima que <strong>en</strong> estos 50 años han podido superar <strong>los</strong> 86.000 millones <strong>de</strong>dó<strong>la</strong>res. En este cálculo se incluy<strong>en</strong>: pérdidas <strong>de</strong>bidas a <strong>los</strong> obstácu<strong>los</strong> puestos al auge <strong>de</strong><strong>los</strong> servicios y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones –turismo, transporte aéreo, azúcar, níquel, etc.–(39.427,5); pérdidas registradas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación geográfica <strong>de</strong> <strong>los</strong> flujos comerciales,como costos <strong>de</strong> flete, <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> comercialización, a <strong>la</strong> compra <strong>de</strong>mercancías, etc (19.592,0); el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones impuestas al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>producción nacional <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>de</strong> servicios –acceso restringido a <strong>la</strong>s tecnologías, insufici<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> piezas <strong>de</strong> repuesto y <strong>la</strong> puesta fuera <strong>de</strong> servicio <strong>de</strong> equipos, reestructuracionesforzadas <strong>de</strong> empresas, graves dificulta<strong>de</strong>s pa<strong>de</strong>cidas por el sector azucarero, eléctrico, <strong>de</strong>transportes, agríco<strong>la</strong>...– (2.866,2); el bloqueo tecnológico (8.483,0); <strong>la</strong>s afectaciones a<strong>los</strong> servicios a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (1.565,3); <strong>los</strong> obstácu<strong>los</strong> <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n monetario y financiero–imposibilidad <strong>de</strong> negociar nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa, prohibición <strong>de</strong> acceso al dó<strong>la</strong>r,impacto <strong>de</strong>sfavorable <strong>de</strong> variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> carga sobre el comercio, «riesgo país»,sobre costo <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> oposición <strong>de</strong> EE UU a <strong>la</strong> integración <strong>de</strong><strong>Cuba</strong> <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones financieras internacionales…– (8.640,2); <strong>los</strong> efectosperversos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s incitaciones a <strong>la</strong> emigración, incluida <strong>la</strong> ilegal (pérdida <strong>de</strong> recursoshumanos y <strong>de</strong> <strong>los</strong> tal<strong>en</strong>tos producidos por el sistema <strong>de</strong> formación cubano).Cuadro IV.8. <strong>Cuba</strong>. Daño directo <strong>de</strong>l bloqueo <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos,acumu<strong>la</strong>do al cierre <strong>de</strong> 2005 (<strong>en</strong> millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)Ingresos <strong>de</strong>jados <strong>de</strong> percibir por exportaciones y servicios 39.427,5Pérdidas por reubicación geográfica <strong>de</strong>l comercio 19.592,0Afectaciones a <strong>la</strong> producción y <strong>los</strong> servicios 2.866,2Bloqueo tecnológico 8.483,2Afectaciones al servicio a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 1.565,3Afectaciones monetario-financieras 8.640,2Impacto <strong>de</strong>l robo <strong>de</strong> cerebros 5.533,8Total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s afectaciones por el bloqueo <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos 86.108,2Fu<strong>en</strong>te: Gobierno <strong>de</strong> <strong>Cuba</strong> (2007:5).ConceptoMontoLa <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l sistema soviético, <strong>de</strong>l que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día casi el 90% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones económicas<strong>de</strong> <strong>Cuba</strong> (<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que el 70% eran con <strong>la</strong> URSS), <strong>en</strong> 1987, g<strong>en</strong>eró serios problemasa <strong>la</strong> economía cubana a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>ta. Las consecu<strong>en</strong>ciasprincipales fueron: <strong>la</strong> paralización total o parcial <strong>de</strong> numerosas activida<strong>de</strong>s productivas y<strong>de</strong> servicios (caída <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> torno al 35% <strong>en</strong>tre 1989 y 1993), <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>los</strong>mercados tradicionales <strong>de</strong>l comercio exterior (caída <strong>de</strong>l 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones a precioscorri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el mismo período), <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica externa, el fin84