D<strong>el</strong> Cantar <strong>d<strong>el</strong></strong> Cid a Cernuda: El <strong>destierro</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> poesía españo<strong>la</strong><strong>en</strong>tre Cristiandad e Is<strong>la</strong>m no era necesariam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> principal factor. Más que <strong>el</strong>arquetipo <strong>d<strong>el</strong></strong> guerrero cristiano altomedieval, <strong>el</strong> Cid, que combatió con frecu<strong>en</strong>ciacontra cristianos al servicio de reyes musul manes (como al-Muqtadir de Zaragozay al-Mutamid de Sevil<strong>la</strong>) es <strong>la</strong> expresión de <strong>la</strong>s complejidades y matices de aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>época, y tal vez también <strong>d<strong>el</strong></strong> sost<strong>en</strong>ido reconocimi<strong>en</strong>to popu<strong>la</strong>r a qui<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> cualquiertiempo, p<strong>la</strong>ntan cara a los poderosos y se <strong>la</strong>bran su propio destino.Aun antes de <strong>la</strong> muerte <strong>d<strong>el</strong></strong> Cid, sus hazañas eran objeto de recopi<strong>la</strong>ción y<strong>el</strong>ogio. Luego fueron compuestos diversos <strong>cantar</strong>es de gesta (de los que solo seconserva <strong>el</strong> aquí m<strong>en</strong>cionado, que, por cierto, no vio <strong>la</strong> impr<strong>en</strong>ta hasta 1779),así como n<strong>umer</strong>osos romances, <strong>en</strong> los que, sobre todo a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIV, seac<strong>en</strong>tuaron los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos leg<strong>en</strong>darios. Sobre esa base se compusieron, <strong>en</strong> los siglosXVI y XVII, obras teatrales, d<strong>en</strong>tro e incluso fuera de España; Las mocedades<strong>d<strong>el</strong></strong> Cid de Guillén de Castro (1618) y Le Cid de Pierre Corneille (1636) son bril<strong>la</strong>ntesejemplos de <strong>el</strong>lo. Desde <strong>en</strong>tonces no han faltado <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias literariasa este personaje, que fueron particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong> tes con <strong>el</strong> Romanticismo(Hartz<strong>en</strong>busch, Zorril<strong>la</strong>) y <strong>el</strong> Modernismo (Marquina).Cuando, <strong>en</strong> 1899, se conmemoraba <strong>el</strong> octavo c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario de <strong>la</strong> muerte <strong>d<strong>el</strong></strong> Cid,<strong>el</strong> poeta Manu<strong>el</strong> Machado escribió una composición sobre <strong>el</strong> <strong>destierro</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Cid, queincorporó a su primer libro de poemas, de ori<strong>en</strong>tación modernista, publicado <strong>en</strong>Madrid <strong>en</strong> 1900, con <strong>el</strong> título de Alma. El poema <strong>en</strong> cuestión se titu<strong>la</strong> Castil<strong>la</strong> y,<strong>en</strong> su arranque, nos pres<strong>en</strong>ta, con brioso trazo, <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno <strong>d<strong>el</strong></strong> desterrado:El ciego sol se estr<strong>el</strong><strong>la</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s duras aristas de <strong>la</strong>s armas,l<strong>la</strong>ga de luz los petos y espaldaresy f<strong>la</strong>mea <strong>en</strong> <strong>la</strong>s puntas de <strong>la</strong>s <strong>la</strong>nzas.El ciego sol, <strong>la</strong> sed y <strong>la</strong> fatiga...Por <strong>la</strong> terrible estepa cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na,al <strong>destierro</strong>, con doce de los suyos–polvo, sudor y hierro– <strong>el</strong> Cid cabalga.El poeta moderno ac<strong>en</strong>túa <strong>la</strong> soledad <strong>d<strong>el</strong></strong> desterrado: ya no le acompañan losses<strong>en</strong>ta p<strong>en</strong>dones <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>cantar</strong> ni los tresci<strong>en</strong>tos caballeros de romance, sino sólo“doce de los suyos”. Es una soledad que realza <strong>la</strong> grandeza <strong>d<strong>el</strong></strong> héroe <strong>en</strong> medio <strong>d<strong>el</strong></strong>paisaje cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no, y que queda consagrada cuando –retomando <strong>el</strong> poeta <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a<strong>d<strong>el</strong></strong> mesón cerrado por ord<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> rey– aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> escuadra de feroces guerreros se7
F<strong>el</strong>iciano Páez-Caminoavi<strong>en</strong>e a proseguir su camino ante <strong>la</strong>s razones y <strong>el</strong> l<strong>la</strong>nto de <strong>la</strong> niña. La estructurade este bi<strong>en</strong> cono<strong>cid</strong>o poema de Manu<strong>el</strong> Machado se acomoda a un s<strong>en</strong>cillo esquemanarrativo que proliferará <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX, por ejemplo <strong>en</strong> <strong>el</strong> cine de héroesmás o m<strong>en</strong>os solitarios: una o varias personas llegan a un sitio, acontece algo qu<strong>en</strong>o esperaban, y finalm<strong>en</strong>te se van como han v<strong>en</strong>ido… pero no sin dejarnos unaemoción <strong>en</strong> <strong>el</strong> alma.Solo <strong>en</strong> tierra aj<strong>en</strong>a. Poetas clásicosUn recorrido por <strong>el</strong> tema <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>destierro</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación literaria hispana no pudeignorar los poemas y canciones sefardíes, espar<strong>cid</strong>os por los judíos expulsadosde España al final de <strong>la</strong> Edad Media y cultivados por sus desc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Es uncaudal literario que merece un tratami<strong>en</strong>to específico, y <strong>d<strong>el</strong></strong> que aquí queda estamera evocación.La poesía lírica españo<strong>la</strong> madura y se abre a nuevos horizontes con <strong>la</strong> obra deGarci<strong>la</strong>so de <strong>la</strong> Vega, que nació <strong>en</strong> Toledo, probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1501, y que tuvov<strong>el</strong>eidades de reb<strong>el</strong>día <strong>en</strong> su juv<strong>en</strong>tud ya que, <strong>en</strong> 1519, participó <strong>en</strong> un alborototoledano, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que def<strong>en</strong>dió al Concejo contra <strong>el</strong> Cabildo, lo que le valió unacond<strong>en</strong>a a tres meses de <strong>destierro</strong> de <strong>la</strong> ciudad. Luego, a difer<strong>en</strong>cia de su hermanomayor Pedro Laso de <strong>la</strong> Vega, apoyó a Carlos V fr<strong>en</strong>te a los comuneros, a pesarde lo cual <strong>el</strong> emperador lo cond<strong>en</strong>ó más tarde, <strong>en</strong> 1532, a <strong>destierro</strong> por haberpres<strong>en</strong>ciado <strong>el</strong> desposorio de un sobrino <strong>d<strong>el</strong></strong> propio Garci<strong>la</strong>so, que <strong>el</strong> monarcahabía prohibido. El poeta estuvo varios meses confinado <strong>en</strong> una is<strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Danubio,cerca de Ratisbona (<strong>la</strong> actual Reg<strong>en</strong>sburg, <strong>en</strong> Alemania) y de esa experi<strong>en</strong>cia sehizo eco <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera de <strong>la</strong>s tres Canciones que compuso. Está constituida porseis estancias (estrofas de heptasí<strong>la</strong>bos y <strong>en</strong>decasí<strong>la</strong>bos), y <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda de <strong>el</strong><strong>la</strong>sexpone, con integridad de espíritu, <strong>la</strong>s corrosivas p<strong>en</strong>as <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>destierro</strong> y <strong>d<strong>el</strong></strong> amor.Aquí estuve yo puesto,o por mejor decillo,preso y forzado y solo <strong>en</strong> tierra aj<strong>en</strong>a;bi<strong>en</strong> pued<strong>en</strong> hacer esto<strong>en</strong> qui<strong>en</strong> puede sufrilloy <strong>en</strong> qui<strong>en</strong> él a sí mismo se cond<strong>en</strong>a.T<strong>en</strong>go so<strong>la</strong> una p<strong>en</strong>a,si muero desterrado8