10.07.2015 Views

El significado de la lex Aebutia en el ordenamiento procesal romano

El significado de la lex Aebutia en el ordenamiento procesal romano

El significado de la lex Aebutia en el ordenamiento procesal romano

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>El</strong> <strong>significado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>procesal</strong> <strong>romano</strong>Margarita FUENTESECA DEGENEFFE(Universidad <strong>de</strong> Vigo)1.- La falta <strong>de</strong> datos seguros <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong><strong>El</strong> principal obstáculo que se p<strong>la</strong>ntea a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong>investigación <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> es que <strong>de</strong> ésta so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tet<strong>en</strong>emos noticia a través <strong>de</strong> Gayo IV, 30 1 y <strong>de</strong> G<strong>el</strong>lius 16, 10, 8 2 , comoes sabido. De estos pasajes afirmó Pugliese 3 que únicam<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong><strong>de</strong>ducir que esta <strong>lex</strong> <strong>de</strong>sempeñó un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong>s<strong>de</strong><strong>la</strong>s legis actiones hasta <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio.En <strong>el</strong> primero <strong>de</strong> los textos citados, Gayo IV, 30 se limita a<strong>de</strong>stacar los inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l rígido formalismo quecaracterizaba <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones, <strong>de</strong> modo quequi<strong>en</strong> se equivocaba mínimam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> pronunciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los certaverba habría perdido <strong>el</strong> litigio. Estos inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes habrían llevado a<strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> este modus proce<strong>de</strong>ndi y a su sustitución por un tipo<strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se litiga per concepta verba, id est, per1 Vid. FIRA, Auctores, Gai Institutionum IV, 30 : Sed istae omnes legis actionespau<strong>la</strong>tim in odium u<strong>en</strong>erunt. Namque ex nimia subtilitate ueterum qui tunc iuracondi<strong>de</strong>runt eo res perducta est, ut u<strong>el</strong> qui minimum errasset, litem per<strong>de</strong>ret. Itaqueper legem <strong>Aebutia</strong>m et duas Iulias sub<strong>la</strong>tae sunt istae legis actiones effectumque est,ut per concepta uerba, id est per formu<strong>la</strong>s litigemus.2 Vid. G<strong>el</strong>lius 16, 10, 8 : sed <strong>en</strong>im cum proletarii et adsidui et sanates et va<strong>de</strong>s etsubva<strong>de</strong>s et viginti quinque asses et taliones furtorumque quaestio cum <strong>la</strong>nce et licioevanuerint omnisque il<strong>la</strong> duo<strong>de</strong>cim tabu<strong>la</strong>rum antiquitas, nisi in legis actionibusc<strong>en</strong>tumviralium causarum, lege <strong>Aebutia</strong> <strong>la</strong>ta consopita sit, studium sci<strong>en</strong>tiamque egopraestare <strong>de</strong>beo iuris et legum vocumque earum quibus utimur.3 Vid. PUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II, Il processo formu<strong>la</strong>re, Tomo I,Mi<strong>la</strong>no, Giuffré, 1963, p. 58. En p. 53 recuerda que <strong>la</strong>s hipótesis sobre <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>propuestas por los autores son muy numerosas y variadas.


246 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEformu<strong>la</strong>s 4 . Y termina Gayo este pasaje afirmando que <strong>la</strong>s legisactiones fueron <strong>de</strong>rogadas por <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> y por <strong>la</strong>s leges Iuliae,atribuyéndole, por tanto, a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> un pap<strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso<strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones al procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio.En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> <strong>de</strong>bec<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>terminar más precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que habría<strong>de</strong>sempeñado esta ley <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones alprocedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio, ya que así se pue<strong>de</strong> contribuir a ac<strong>la</strong>rar <strong>en</strong>cierta medida esta compleja y todavía no resu<strong>el</strong>ta transformaciónjurídico-<strong>procesal</strong>, producida a través <strong>de</strong> una evolución secu<strong>la</strong>r y <strong>en</strong> <strong>la</strong>que intervinieron factores <strong>de</strong> naturaleza muy diversa.La principal polémica <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, <strong>de</strong> fecha tambiéncontrovertida aunque fijada g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo II a.C. (año 130a. C?) 5 , se ha suscitado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>procesal</strong>4Vid. GIOFFREDI C., Su Gai 4,30, SDHI 44 (1978), p. 429-438, analizaminuciosam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> pasaje IV, 30 <strong>de</strong> Gayo, cuya aut<strong>en</strong>ticidad ha sido cuestionada <strong>en</strong> <strong>la</strong>doctrina. De <strong>la</strong> expresión per concepta verba, id est, per formu<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>brasconcepta verba han sido consi<strong>de</strong>radas un glosema (por Bes<strong>el</strong>er, So<strong>la</strong>zzi) porqueparec<strong>en</strong> contradictorias con <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra formu<strong>la</strong>e ; pero según Gioffredi (p. 435), estahipótesis no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido, ya que se pue<strong>de</strong> establecer una equival<strong>en</strong>cia perfecta <strong>en</strong>treambas expresiones, puesto que <strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión formu<strong>la</strong> (igual que <strong>en</strong> concepta verba)está implícito <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> un formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras que se adapta caso por casoa aqu<strong>el</strong>lo que se quiere expresar <strong>en</strong> cada supuesto. Por tanto, para Gioffredi (p. 438),Gayo IV, 30 da sufici<strong>en</strong>tes garantías <strong>de</strong> aut<strong>en</strong>ticidad. Vid. SOLAZZI S., L´odio per l<strong>el</strong>egis actiones in Gai IV, 30, Festschrift W<strong>en</strong>ger 2, Münch<strong>en</strong> 1945, p. 49-55 (= Scrittidi diritto <strong>romano</strong> 4, Napoli, 1963).5Reproduzco aquí lo afirmado por KASER M./HACKL K., Das römischeZivilprozessrecht, 2. Aufl., Beck, Münch<strong>en</strong>, 1996, p. 159 “...die man allgemein ins 2.Jh. v. Chr. setzt”, porque no hay datos seguros que permitan una datación más exacta.Con anterioridad KASER M., Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, Studi in memoria di Emilio Albertario,vol. 1, Giuffré, 1953, p. 50, <strong>la</strong> había datado <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo II a.C.También BEHRENDS O., Der Zwölftaf<strong>el</strong>prozess, Zur Geschichte <strong>de</strong>s römisch<strong>en</strong>Obligation<strong>en</strong>rechts, Göttig<strong>en</strong> (1974), p. 109 <strong>la</strong> sitúa con toda probabilidad (“mit allerWahrscheinlichkeit”) <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo II a.C. Sobre esta problemáticaafirma PUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II, cit., p. 58, que <strong>la</strong>s afirmaciones <strong>de</strong>que esta ley no habría sido muy cercana <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia y que no podríatampoco remontarse a <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo I a.C, porque <strong>de</strong> otro modo no sehabría escapado a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Cicerón, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>to, y permit<strong>en</strong> poner <strong>el</strong>término ante quem <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l siglo I y <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l siglo II d.C. Para Pugliesees mucho m<strong>en</strong>os precisable <strong>el</strong> terminus post quem, pero consi<strong>de</strong>raciones históricasmás g<strong>en</strong>erales acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho le induc<strong>en</strong> a no situarlo <strong>de</strong>masiadoatrás <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, y a consi<strong>de</strong>rar, por ejemplo, no justificada <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> Kaser,que coloca esta ley <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo II. Para Pugliese, <strong>la</strong> época <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 247cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma 6 , puesto que <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> noson nada esc<strong>la</strong>recedoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escasísimas fu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> que aparecesimplem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionada y no exist<strong>en</strong> más datos que se refieran a <strong>la</strong>misma, los cuales únicam<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ducir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circunstanciasque ro<strong>de</strong>an a esta ley.Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina romanista ha aceptado <strong>la</strong>teoría <strong>de</strong> Kaser, que analizamos más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, qui<strong>en</strong> afirmó, conciertos matices, que <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> habría introducido <strong>el</strong>procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio únicam<strong>en</strong>te para los supuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> legisactio per condictionem (certa pecunia y certa res). De ahí que para <strong>la</strong>ac<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> esta cuestión previam<strong>en</strong>te abor<strong>de</strong>mos <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>lprocedimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>l officium iudicis <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio percondictionem, cuya evolución histórico-jurídica está, como veremos,estrecham<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong> reforma <strong>procesal</strong> introducida por <strong>la</strong> <strong>lex</strong><strong>Aebutia</strong>.2.- Legis actio per condictionem y certum dare oportereLa legis actio per condictionem 7 (que conocemos a través <strong>de</strong> GayoIV, 17b 8 ), fue introducida por <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Silia <strong>en</strong> <strong>el</strong> s. III a. C para <strong>la</strong>periodo pre y postebucio serían los dos o tres últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios <strong>de</strong>l siglo II a.C.LONGO G., v. <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, NNDI IX, Torino, 1963, p. 795 afirma que esta leypert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> época <strong>de</strong> los Gracos (130-120 a.C.), con lo cual <strong>la</strong> sitúa, igual quePugliese, <strong>en</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios <strong>de</strong>l siglo II a.C., y asimismo TALAMANCA M.,v. processo civile (dir. <strong>romano</strong>), ED XXXVI, Mi<strong>la</strong>no (1987), p. 31 afirma que <strong>el</strong>periodo más probable para situar <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> es <strong>el</strong> último treint<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l siglo II a.C.Hace un siglo también GIRARD P.-F., La date <strong>de</strong> <strong>la</strong> loi <strong>Aebutia</strong> (1893), Nouv<strong>el</strong>lesobservations sur <strong>la</strong> date <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> (1908) [= Mé<strong>la</strong>nges dr. rom. (1912)], fijó <strong>la</strong>fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> <strong>en</strong>tre los años 149 y 123 a.C. Ante <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datosseguros, parece preferible, como hace GUARINO A., Diritto privato <strong>romano</strong>, 12ª ed.,Jov<strong>en</strong>e, Napoli, 2001, p. 185, escribir una señal <strong>de</strong> interrogación tras su probablefecha (130 a.C.?).6 Vid. PUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II, cit., p. 20-71, don<strong>de</strong> hace un repaso <strong>de</strong><strong>la</strong>s principales cuestiones problemáticas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> y <strong>de</strong> los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>resolución que han aparecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XIX (Bekker, W<strong>la</strong>ssak,Eis<strong>el</strong>e, <strong>de</strong> Martino), con cita <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te bibliografía, concluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>p. 57 que <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> Kaser recoge <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre los autores.Pugliese sin av<strong>en</strong>turar una nueva hipótesis (como él mismo afirma), somete a exam<strong>en</strong><strong>la</strong>s teorías anteriores a él.7 Vid. ROBBE U., La legis actio per condictionem, SU, 1939 ; von LÜBTOW U.,Beiträge zur Lehre <strong>de</strong>r condictio nach römischem und g<strong>el</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>m Recht, 1952 ;DANILOVIC J., Legis actio per condictionem et son origine, Zbornik Radova iz pravneRevue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


248 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFErec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> certa pecunia, sin necesidad <strong>de</strong> sponsio pecuniaria,bastando <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una datio pecuniae ; incluso, segúnP. Fu<strong>en</strong>teseca 9 , bastaba quizá una mutui datio sine stipu<strong>la</strong>tione.Posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Calpurnia ext<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> esta legisactio a <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> omni certa re (vid. Gayo IV, 19 10 ). ParaP. Fu<strong>en</strong>teseca 11 <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> tratarse con esta ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> equiparar almutuo <strong>de</strong> dinero <strong>el</strong> préstamo <strong>de</strong> res quae pon<strong>de</strong>re numero m<strong>en</strong>suraconstant (cosas que se cu<strong>en</strong>tan, pesan o mi<strong>de</strong>n 12 ) ; <strong>la</strong> res certa creditasería <strong>la</strong> que se podía cuantificar por peso, número o medida <strong>en</strong> <strong>el</strong>mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega 13 .Como expone P. Fu<strong>en</strong>teseca 14 , <strong>la</strong>s formalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> esta modalidad<strong>de</strong> acción eran mínimas ; <strong>el</strong> actor <strong>de</strong>cía : afirmo que me <strong>de</strong>bes dar diezmil sestercios o bi<strong>en</strong> tantos modios <strong>de</strong> trigo, y si <strong>el</strong> <strong>de</strong>mandadonegaba, se le emp<strong>la</strong>zaba para aceptar un juez <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> 30 días.La condictio, según P. Fu<strong>en</strong>teseca, era una <strong>de</strong>nuntiatio ad iudicemistorije, 1966, p. 75-89 ; BIRKS P., From legis actio to formu<strong>la</strong>, The Irish Jurist 4(1969), p. 356-366 ; SANTORO R., Studi sul<strong>la</strong> condictio, AUPA 32, 1971, p. 181-512 ;BIRKS P., Lucius Veratius and the <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, in Daube noster. Essays in LegalHistory for D. Daube, Edited by A. Watson, Edinburgh-London, Scottish Aca<strong>de</strong>micPress, 1974, p. 39-48 ; LIEBS D., The History of the roman Condictio up to Justinian,in The Legal Mind, Essays for T. Honoré, 1986, p. 163-183 ; PELLECCHI L., L’azioniin ripetizione e le qualificazioni <strong>de</strong>l dare in P<strong>la</strong>ut. D. 12, 6, 65. Contributo allo studio<strong>de</strong>l<strong>la</strong> condictio, SDHI 64 (1998), p. 69 ss.8 Vid. Gayo IV, 17b : per condictionem ita agebatur : AIO TE MIHI SESTERTIORVM XMILIA DARE OPORTERE: ID POSTVLO AIES AN NEGES. Adversarius dicebat non oportere.Actor dicebat : QVANDO TV NEGAS, IN DIEM TRICENSIMVM TIBI IVDICIS CAPIENDI CAVSACONDICO.9Vid. FUENTESECA P., Derecho Privado Romano, Madrid, 1978, p. 51.10 Vid. FIRA, Auctores, Gai Institutionum, IV, 19 : Haec autem legis actio constitutaest per legem Siliam et Calpurniam, lege qui<strong>de</strong>m Silia certae pecuniae, lege ueroCalpurnia <strong>de</strong> omni certa re.11Vid. FUENTESECA P., Derecho Privado Romano, ibid.12 Vid. FIRA, Auctores, Gai Institutionum, III, 90 : Re contrahitur obligatio u<strong>el</strong>utmutui datione. proprie in his [fere] rebus contingit quaepon<strong>de</strong>re numero m<strong>en</strong>sura constant, qualis est pecunia numerata uinum oleumfrum<strong>en</strong>tum aes arg<strong>en</strong>tum aurum. Quas res aut numerando aut meti<strong>en</strong>do aut p<strong>en</strong><strong>de</strong>ndoin hoc damus, ut accipi<strong>en</strong>tium fiant et quandoque nobis non ea<strong>de</strong>m, sed aliae eius<strong>de</strong>mnaturae reddantur. Vn<strong>de</strong> etiam mutuum app<strong>el</strong><strong>la</strong>tum est, quia quod ita tibi a me datumest, ex meo tuum fit.13 Vid. KASER M./HACKL K., Das römische Zivilprozessrecht, cit., 112 afirman queprobablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mutui datio sine stipu<strong>la</strong>tione hasta ese mom<strong>en</strong>to no habría sidorec<strong>la</strong>mable.14 Vid. FUENTESECA P., Derecho Privado <strong>romano</strong>, op. cit., p. 52.


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 249capi<strong>en</strong>dum y posiblem<strong>en</strong>te habría sido éste <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> litigiocorri<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>mandados peregrinos, porque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s XIITab<strong>la</strong>s se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> status dies cum hoste. Según P. Fu<strong>en</strong>teseca, quizá<strong>el</strong> pretor se limitaría a <strong>la</strong> función <strong>de</strong> diem dicere o emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<strong>de</strong>udor ; estaríamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong>l creditum realizado mediantepecunia o res data. Esta legis actio partiría <strong>de</strong> <strong>la</strong> certeza <strong>de</strong> <strong>la</strong>prestación (pecunia certa o bi<strong>en</strong> res certa data) y se dirigiría a <strong>la</strong><strong>de</strong>volución (red<strong>de</strong>re) <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma cantidad cierta, según P.Fu<strong>en</strong>teseca.Esta certeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión habría <strong>de</strong>terminado <strong>el</strong> emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l <strong>de</strong>udor para <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> un juez <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> treinta días(condicere in tric<strong>en</strong>simum diem). Para Kaser/Hackl 15 , este p<strong>la</strong>zofacilitaría <strong>el</strong> arreglo (o composición) <strong>de</strong> <strong>la</strong> controversia mediante sucumplimi<strong>en</strong>to, su remisión o transacción, lo que habría sido másnecesario <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>udas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> préstamo, que oprimían a<strong>la</strong>s capas más pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.En <strong>la</strong> doctrina romanista se han int<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>sdifer<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> legis actio per iudicis postu<strong>la</strong>tionem ylegis actio per condictionem, que justificarían <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> estanueva legis actio 16 . Esta es una problemática secu<strong>la</strong>r puesto que ya fue15Vid. KASER M./HACKL K., Das römische Zivilprozessrecht, op. cit., p. 112.También para LÉVY-BRUHL H., Recherches sur les actions <strong>de</strong> <strong>la</strong> loi, Paris, Sirey,1960, p. 266 <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> treinta días prescrito por <strong>la</strong> ley Pinaria se hizo necesario por<strong>la</strong>s negociaciones que t<strong>en</strong>ían lugar <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes para <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> un juez ytambién, sin duda, para permitir ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s partes r<strong>en</strong>unciar al proceso, puesse da al <strong>de</strong>mandante un cierto tiempo <strong>de</strong> ref<strong>lex</strong>ión que <strong>de</strong>be ser utilizado por <strong>la</strong>s dospartes para llegar a una transacción.16Vid. FUENTESECA P., Existió <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada legis actio sacram<strong>en</strong>to in personam?,AHDE, Madrid (1955), p. 554 [= Investigaciones <strong>de</strong> Derecho Procesal <strong>romano</strong>, Univ.<strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca (1969), p. 30] para qui<strong>en</strong> resultaba incompr<strong>en</strong>sible <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> treslegis actiones con objeto coinci<strong>de</strong>nte: <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> créditos. Así, según P.Fu<strong>en</strong>teseca, solía admitirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina que los créditos eran exigibles por medio <strong>de</strong><strong>la</strong> legis actio sacram<strong>en</strong>to in personam (cuya presunta exist<strong>en</strong>cia rebate <strong>en</strong> esteartículo), <strong>la</strong> legis actio per iudicis arbitrive postu<strong>la</strong>tionem y <strong>la</strong> legis actio percondictionem, es <strong>de</strong>cir, una <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> certa res mediando sponsio podía, según <strong>la</strong>doctrina tradicional, hacerse valer por cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres legis actiones. Vid.LÉVY-BRUHL H., Recherches sur les actions <strong>de</strong> <strong>la</strong> loi, op. cit., p. 264, que compara<strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio sacram<strong>en</strong>to in personam, <strong>de</strong> <strong>la</strong> iudicis postu<strong>la</strong>tio y <strong>de</strong> <strong>la</strong>condictio, existi<strong>en</strong>do primero una simple provocación al sacram<strong>en</strong>tum, es <strong>de</strong>cir, a <strong>la</strong>ordalía que permitirá dar al proceso una <strong>de</strong>cisión. Después, <strong>en</strong> <strong>la</strong> iudicis postu<strong>la</strong>tioaparecería <strong>la</strong> petición <strong>de</strong> un juez que se traduciría <strong>en</strong> una solicitud al magistrado paraRevue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


250 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEp<strong>la</strong>nteada por Gayo IV, 20 17 , que no se explica qué necesidad habríaimpulsado <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem (prevista<strong>en</strong> un principio para <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones <strong>de</strong> certa pecunia yposteriorm<strong>en</strong>te para rec<strong>la</strong>maciones <strong>de</strong> omni certa re), porque, tantopor medio <strong>de</strong>l sacram<strong>en</strong>tum como por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> iudicis postu<strong>la</strong>tio(aut per sacram<strong>en</strong>tum aut per iudicis postu<strong>la</strong>tio) se podía rec<strong>la</strong>marquod nobis dari oportet. O más propiam<strong>en</strong>te, como afirma S<strong>el</strong>b 18 , sepregunta Gayo <strong>en</strong> este pasaje IV, 20 para qué se necesitaba <strong>la</strong> másreci<strong>en</strong>te acción junto a <strong>la</strong>s ya exist<strong>en</strong>tes, más antiguas 19 .Lévy-Bruhl 20 realizó un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ac<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong>aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> condictio, que consi<strong>de</strong>ró imposible <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar conexactitud, afirmando que <strong>la</strong> condictio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus comi<strong>en</strong>zos estabareservada a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas <strong>de</strong> dinero 21 y que éstas se distinguían por sumayor facilidad <strong>de</strong> ejecución, especialm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> inutilidad <strong>de</strong> todoprocedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> liquidación. Por eso, dice Lévy-Bruhl, <strong>el</strong> legis<strong>la</strong>dorobt<strong>en</strong>er un juez que será investido al trigésimo día: este retraso se habría hechonecesario por <strong>la</strong> nueva estructura <strong>de</strong>l proceso, según Lévy-Bruhl. Finalm<strong>en</strong>te, ya nose requeriría autorización <strong>de</strong>l magistrado, sino que ésta se sobre<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, y, <strong>en</strong> <strong>la</strong>condictio, uno se dirige directam<strong>en</strong>te al adversario, invitándole a <strong>en</strong>contrarse altrigésimo día ante <strong>el</strong> tribunal para <strong>el</strong>egir juez. Según Lévy-Bruhl, op. cit., p. 265,condicere quiere <strong>de</strong>cir concertar una cita. Este término se habría utilizado asimismo<strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales : cuando se tratase <strong>de</strong> negociar con un extranjero, sehabría fijado <strong>el</strong> día, condictus dies (XII Tab<strong>la</strong>s 2, 2) o status dies cum hoste, pa<strong>la</strong>brasque figuran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s XII Tab<strong>la</strong>s. Condicere para LÉVY-BRUHL H. (op. cit., p. 265) estácompuesto por dicere y <strong>el</strong> prefijo cum, que se referiría, sin duda, <strong>en</strong> época arcaica, aun intercambio <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras. Le parece posible que <strong>la</strong> condictio se hubiese realizadopor medio <strong>de</strong> un diálogo <strong>en</strong>tre los litigantes.17Vid. FIRA, Auctores, Gai Institutionum IV, 20 : Quare autem haec actio <strong>de</strong>si<strong>de</strong>ratasit, cum <strong>de</strong> eo quod nobis dari oportet, potuerimus aut sacram<strong>en</strong>to aut per iudicispostu<strong>la</strong>tionem agere, ual<strong>de</strong> quaeritur.18Vid. SELB W., Vom geschichtlich<strong>en</strong> Wan<strong>de</strong>l <strong>de</strong>r Aufgabe <strong>de</strong>s iu<strong>de</strong>x,Gedächtnisschrift Kunk<strong>el</strong>, Frankfurt am Main, 1984, p. 398.19 Vid. PRICHARD A. M., The origin of the legis actio per condictionem, in Synt<strong>el</strong>eiaArangio Ruiz, Napoli, 1964, p. 268, afirma que esta acción surgió ante <strong>la</strong> necesidad<strong>de</strong> colmar <strong>la</strong> <strong>la</strong>guna que <strong>de</strong>jó <strong>el</strong> nexum <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Poet<strong>el</strong>ia. Vid. TOMULESCU C.St., Origin of the legis actio per condictionem, The Irish Jurist, 4 (1969), aña<strong>de</strong> otrosargum<strong>en</strong>tos que fudam<strong>en</strong>tarían <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem,llegando a <strong>la</strong> conclusión (p. 186) <strong>de</strong> que fue creada <strong>en</strong> interés <strong>de</strong> los acreedores <strong>en</strong> unmom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> posición <strong>de</strong>l <strong>de</strong>udor plebeyo era más fuerte que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l acreedorpatricio. Vid. bibliografía que cita referida a <strong>la</strong> legis actio per condictionem antes <strong>de</strong><strong>la</strong>ño 1933.20 Vid. LÉVY-BRUHL H., Recherches sur les actions <strong>de</strong> <strong>la</strong> loi, op. cit., p. 272.21 Vid. LÉVY-BRUHL H., Recherches sur les actions <strong>de</strong> <strong>la</strong> loi, op. cit., p. 273.


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 251habría introducido <strong>la</strong>s modificaciones <strong>procesal</strong>es que caracterizan <strong>la</strong>condictio, y <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Calpurnia habría ampliado <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> condictioa <strong>la</strong>s otras obligaciones que versaban sobre cosas ciertas, es <strong>de</strong>cir, alos supuestos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> estimación no p<strong>la</strong>ntea mayoresdificulta<strong>de</strong>s. Y concluye que : ni <strong>la</strong> condictio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley,ni, <strong>en</strong> los comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio, <strong>la</strong>s condictionesque <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong>, se aplican a <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> carácterincierto, que son <strong>la</strong>s que atribuy<strong>en</strong> al juez <strong>la</strong> amplitud, ysimultáneam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s y problemas <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tosque pue<strong>de</strong>n y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser juzgados según <strong>la</strong> equidad. La condictio es <strong>el</strong>tipo <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho estricto, según Lévy-Bruhl 22 .G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se ha v<strong>en</strong>ido admiti<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> legis actio percondictionem es una acción abstracta 23 . Fr<strong>en</strong>te a ésta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actioper iudicis postu<strong>la</strong>tionem se trata <strong>de</strong> un agere nominata causa (GayoIV, 17a). Esta es <strong>la</strong> primera difer<strong>en</strong>cia que también Lévy-Bruhl<strong>de</strong>staca <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos acciones, y <strong>la</strong> segunda difer<strong>en</strong>cia, constatadatambién por Lévy-Bruhl, es que <strong>en</strong> <strong>la</strong> condictio <strong>la</strong> resolución siemprese <strong>en</strong>comi<strong>en</strong>da a un juez, y no a un árbitro, ya que, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> objeto<strong>de</strong>l litigio una res certa, <strong>la</strong> liquidación se hizo inútil o re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>tesimple. Este es <strong>el</strong> aspecto crucial que ac<strong>la</strong>ra muchas cuestionestratadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te artículo.3.- Officium iudicis y certum dare oportereLa c<strong>la</strong>ve que habría impulsado <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> esta nueva legis actioper condictionem fue <strong>la</strong> certeza <strong>de</strong> lo que <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se rec<strong>la</strong>maba, portanto, se aplicaba al caso <strong>de</strong> una obligatio civilis que cont<strong>en</strong>ía uncertum. Es <strong>de</strong>cir, se trataba <strong>de</strong> pecunia certa o res certa data (resquae pon<strong>de</strong>re numero m<strong>en</strong>sura constant) que producía <strong>la</strong> obligación22 Vid. LÉVY-BRUHL H., Recherches sur les actions <strong>de</strong> <strong>la</strong> loi, op. cit., p. 274, <strong>en</strong>cambio, <strong>la</strong> condictio incerti sería una creación re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te reci<strong>en</strong>te, según Lévy-Bruhl.23 Vid. KASER M./HACKL K., Das römische Zivilprozessrecht, op. cit., p. 111, <strong>la</strong>característica más <strong>de</strong>stacable <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem es <strong>la</strong> abstracción <strong>de</strong> <strong>la</strong>fórmu<strong>la</strong>. Igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> condictio <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio se exige certampecuniam o certam rem dare, sin nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa. También LUZZATTO G.I., Procedura civile romana II. Le legis actiones, Bologna, Zuffi, 1948, p. 152 hallócomo principal motivo para <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem junto a<strong>la</strong>s otras <strong>el</strong> carácter abstracto <strong>de</strong> ésta, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> legis actio per iudicis postu<strong>la</strong>tionemera causal y limitada a poquísimas categorías taxativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminadas.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


252 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFE<strong>de</strong> restitución <strong>de</strong>l tantun<strong>de</strong>m eius<strong>de</strong>m g<strong>en</strong>eris, sin que fuese necesarioseña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> causa por <strong>la</strong> que se rec<strong>la</strong>maba. En <strong>la</strong> legis actio percondictionem, se trate <strong>de</strong> una certa pecunia y <strong>de</strong> una certa res, <strong>la</strong>parte <strong>de</strong>mandada ha asumido <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> <strong>de</strong>volver (red<strong>de</strong>re) nonea<strong>de</strong>m, sed aliae eius<strong>de</strong>m naturae (Gayo III, 90).Es <strong>de</strong>cir, se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> otro tanto (tantun<strong>de</strong>m) <strong>de</strong> <strong>la</strong>misma especie y calidad 24 por lo que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l iu<strong>de</strong>x es muysimple (como han afirmado <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina Behr<strong>en</strong>ds 25 , Lévy-Bruhl 26 yP. Fu<strong>en</strong>teseca 27 ), ya que únicam<strong>en</strong>te se trata <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> valoración<strong>de</strong> ciertas cosas fungibles que se han <strong>en</strong>tregado contadas, pesadas omedidas. <strong>El</strong> paral<strong>el</strong>ismo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> certa pecunia esevi<strong>de</strong>nte, si<strong>en</strong>do ésta <strong>la</strong> cosa fungible por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, y esto explica <strong>la</strong>24 Vid. D. 12, 1, 2pr : mutuum damus recepturi non ea<strong>de</strong>m speciem quam <strong>de</strong>dimus…sed i<strong>de</strong>m g<strong>en</strong>us. <strong>El</strong> mutuario <strong>de</strong>be restituir otro tanto eius<strong>de</strong>m naturae et qualitatis(I. 3, 14pr) y ea<strong>de</strong>m bonitate (D. 12, 1, 3). Debemos m<strong>en</strong>cionar que GUARINO A.,Diritto privato <strong>romano</strong>, op. cit., p. 194, excluye <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> actio arbitraria<strong>la</strong> condictio certae rei, dirigida a <strong>la</strong> restitución <strong>de</strong> una certa res. En efecto, se trata <strong>de</strong>una actio in personam <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se asume <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> red<strong>de</strong>re aliae eius<strong>de</strong>mnaturae, que, precisam<strong>en</strong>te por ser cosas que se han <strong>en</strong>tregado contadas, pesadas omedidas exig<strong>en</strong> una mínima actividad <strong>de</strong> valoración para llegar a <strong>la</strong> con<strong>de</strong>mnatiopecuniaria. La condictio certae rei se hal<strong>la</strong> justo <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera con <strong>la</strong>s actionesarbitrariae <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x emite un iussum <strong>de</strong> restitu<strong>en</strong>do, absolvi<strong>en</strong>do al<strong>de</strong>mandado si éste restituye conforme al arbitrium iudicis. No cabe aquí <strong>la</strong>posibilidad que existe <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones arbitrarias, <strong>de</strong> que <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x emita un iussum <strong>de</strong>restitu<strong>en</strong>do, que, si es obe<strong>de</strong>cido por <strong>el</strong> <strong>de</strong>mandado, dará lugar a su absolución,porque <strong>el</strong> interés <strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandante no se satisface con (ni está dirigido a) <strong>la</strong> restitución<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma cosa exactam<strong>en</strong>te (como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones arbitrarias), sino que<strong>el</strong> <strong>de</strong>mandante pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> restitución <strong>de</strong> otro tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma especie y calidad.De ahí que <strong>en</strong> <strong>la</strong> condictio certae rei <strong>la</strong> con<strong>de</strong>mnatio se cifre por <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x <strong>en</strong> <strong>el</strong> quantiea res (tantam pecuniam dare). <strong>El</strong> mecanismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones arbitrarias únicam<strong>en</strong>tees aplicable a <strong>la</strong>s actiones in rem o a <strong>la</strong>s actiones in personam <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que no se trate<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> cosas <strong>en</strong>tregadas por su peso, número y medida.25 Según BEHRENDS O., Der Zwölftaf<strong>el</strong>prozess, op. cit., p. 106, <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Calpurnia serefería a cosas que se podían <strong>de</strong>terminar por peso, número o medida, y aunque ésta noera una <strong>de</strong>limitación muy precisa, t<strong>en</strong>dría como criterio <strong>de</strong>limitador originario que losbi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> comercio t<strong>en</strong>drían <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te un precio, <strong>de</strong> modo que <strong>el</strong>juzgador podría realizar <strong>la</strong> estimación <strong>en</strong> dinero sin mayor esfuerzo.26 Vid. LÉVY-BRUHL H., Recherches sur les actions <strong>de</strong> <strong>la</strong> loi, op. cit., p. 273.27Vid. FUENTESECA P., Las legis actiones como etapas <strong>de</strong>l proceso <strong>romano</strong>,Investigaciones, op. cit., p. 62 y 63. Si se trataba <strong>de</strong> certa res, afirma P. Fu<strong>en</strong>teseca, <strong>el</strong>iu<strong>de</strong>x se vería <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> hacer una aestimatio pecuniaria y con<strong>de</strong>mnare alquanti ea res (tantam pecuniam dare).


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 253reunión <strong>de</strong> ambos supuestos <strong>de</strong> red<strong>de</strong>re <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio percondictionem (certa pecunia y certa res).<strong>El</strong> motivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> ambos supuestos bajo unanueva legis actio (per condictionem) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> especialfunción <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> ambos casos por <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x, esto es, <strong>en</strong> <strong>el</strong>officium iudicis. Así, según P. Fu<strong>en</strong>teseca 28 este modus ag<strong>en</strong>disignificó un aum<strong>en</strong>to o ampliación <strong>de</strong>l officium iudicis <strong>en</strong> cuanto seremite al iu<strong>de</strong>x <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>l dareoportere. Según P. Fu<strong>en</strong>teseca, <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x valorará si se ha producidouna datio que, p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong> fi<strong>de</strong>s, implique <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> unacon<strong>de</strong>mnatio. Esta novedad respecto al officium iudicis es para P.Fu<strong>en</strong>teseca uno <strong>de</strong> los motivos que colocan a esta legis actio comoetapa <strong>de</strong> transición <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s legis actiones y <strong>el</strong> proceso formu<strong>la</strong>rio.Para P. Fu<strong>en</strong>teseca, <strong>el</strong> agere certis verbis se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> modusag<strong>en</strong>di per condictionem reducido a <strong>la</strong> mínima expresión ; <strong>la</strong>s partesse expresan <strong>de</strong>l modo más sintético posible, ni siquiera se alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong>causa. Según P. Fu<strong>en</strong>teseca, si se trataba <strong>de</strong> pecunia certa se <strong>de</strong>bíavalorar si <strong>el</strong> oportere existía o no, es <strong>de</strong>cir, probar si había mediadodatio o no, <strong>de</strong> cualquier modo que ésta hubiese t<strong>en</strong>ido lugar ; luego <strong>el</strong>iu<strong>de</strong>x <strong>de</strong>bería con<strong>de</strong>mnare a dicha cantidad. Así, según P. Fu<strong>en</strong>teseca,<strong>en</strong> todo caso <strong>el</strong> agere formalista certis verbis se había reducido a unesquema sintético <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cerraban <strong>en</strong> conceptos mínimos <strong>la</strong>actuación a <strong>la</strong> cual había <strong>de</strong> at<strong>en</strong>erse <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x (concepta verba) : siparet dare oportere con<strong>de</strong>mna, si non paret absolve. SegúnP. Fu<strong>en</strong>teseca aquí estaríamos ante <strong>el</strong> agere per formu<strong>la</strong>s, es <strong>de</strong>cir, nomediante pa<strong>la</strong>bras rituales, sino por concreción <strong>de</strong> un esquema que se<strong>en</strong>trega al juez, que ha <strong>de</strong> llevar <strong>el</strong> peso <strong>de</strong>l iudicium.La función <strong>de</strong>l praetor queda reducida a una mera formalidad,mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l iu<strong>de</strong>x era análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>toformu<strong>la</strong>rio, <strong>en</strong> cuanto <strong>de</strong>cidía si procedía <strong>la</strong> con<strong>de</strong>mnatio o absolutio<strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandado 29 . Por tanto, cuando se trata <strong>de</strong> pecunia o res certa28Vid. FUENTESECA P., Las legis actiones como etapas <strong>de</strong>l proceso <strong>romano</strong>,Investigaciones, op. cit., p. 62 y 63.29 Vid. ALBANESE B., Il processo privato <strong>romano</strong> <strong>de</strong>lle legis actiones, Pubblicazioni<strong>de</strong>l Seminario Giuridico <strong>de</strong>ll’Università di Palermo, Palumbo, 1987, p. 127 y p. 210,<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia que existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> legis actio per iudicis postu<strong>la</strong>tionem, don<strong>de</strong>había un iu<strong>de</strong>x datus (iudicem postulo uti <strong>de</strong>s) y <strong>la</strong> legis actio per condictionem,don<strong>de</strong> existía un iu<strong>de</strong>x captus sólo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> treinta días (in diem tric<strong>en</strong>simum tibiRevue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


254 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEdata <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem aparece como unauténtico órgano <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l fondo <strong>de</strong>l litigio, al <strong>de</strong>cidir sobre <strong>la</strong>causa <strong>de</strong>l dare oportere, con <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te con<strong>de</strong>mnatio o absolutio.En consecu<strong>en</strong>cia, se constata <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionemuna gran difer<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> legis actio per iudicis postu<strong>la</strong>tionem, <strong>en</strong><strong>la</strong> que se <strong>de</strong>bía seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> causa por <strong>la</strong> que se litigaba, es <strong>de</strong>cir,m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> ley que permitía, <strong>en</strong> ese caso concreto, proce<strong>de</strong>rmediante esta legis actio y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> magistrado, exist<strong>en</strong>te <strong>la</strong> causa,daba un iu<strong>de</strong>x o un arbiter (Gayo IV,17a 30 ). En <strong>la</strong> legis actio periudicis postu<strong>la</strong>tionem se trataba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un agere ex lege.En <strong>la</strong> legis actio per condictionem, <strong>en</strong> cambio, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong>referirse a una certa pecunia o a una certa res data supone unaliberación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong>l certis verbis agere y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><strong>la</strong> causa que fundam<strong>en</strong>ta su pret<strong>en</strong>sión, con <strong>la</strong> concordanteampliación <strong>de</strong>l officium iudicis y reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong>l praetor aun mínimo formalismo. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem <strong>el</strong>iu<strong>de</strong>x directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> si es o no conforme al ius <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong><strong>la</strong>ctor re<strong>la</strong>tiva al oportere <strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandado. Como afirma P.Fu<strong>en</strong>teseca 31 : <strong>el</strong> agere per condictionem es <strong>el</strong> paso natural hacia e<strong>la</strong>gere per formu<strong>la</strong>s.iudicis capi<strong>en</strong>di causa condico). Para Albanese es razonable suponer que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo caso <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación estaría ligada a un acuerdo <strong>de</strong> los litigantes acerca<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona <strong>de</strong>l juez. Este mismo romanista, <strong>en</strong> Riflessioni in tema di legis actiones,in Studi in onore di Edoardo Volterra 2, Giuffré, Mi<strong>la</strong>no, 1971, p. 208 afirma que <strong>el</strong>capere iudicem <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem <strong>de</strong>muestra que sólo <strong>en</strong> esta legisactio más antigua estaría prevista institucionalm<strong>en</strong>te una actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partesdirigida a una <strong>el</strong>ección cons<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> un iu<strong>de</strong>x. Para Albanese, así se pue<strong>de</strong> reconoceruna razón <strong>de</strong> ser a <strong>la</strong> di<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> treinta días, difícilm<strong>en</strong>te compr<strong>en</strong>sible <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>un iu<strong>de</strong>x otorgado <strong>de</strong> oficio por <strong>el</strong> pretor.30 Vid. GAIUS IV, 17a : ...Per iudicis postu<strong>la</strong>tionem agebatur si qua <strong>de</strong> re ut itaageretur <strong>lex</strong> iussisset, sicuti <strong>lex</strong> XII Tabu<strong>la</strong>rum <strong>de</strong> eo quod ex stipu<strong>la</strong>tione petitur ;eaque res talis fere erat. qui agebat sic dicebat: EX SPONSIONE TE MIHI X MILIASESTERTIORVM DARE OPORTERE AIO: ID POSTVLO AIAS AN NEGES. Aduersarius dicebatnon oportere. Actor dicebat : QVANDO TV NEGAS, TE PRAETOR IVDICEM SIVE ARBITRVMPOSTVLO VTI DES. Itaque in eo g<strong>en</strong>ere actionis sine po<strong>en</strong>a quisque negabat. Item <strong>de</strong>hereditate diui<strong>de</strong>nda inter cohere<strong>de</strong>s ea<strong>de</strong>m <strong>lex</strong> per iudicis postu<strong>la</strong>tionem agi iussit.I<strong>de</strong>m fecit <strong>lex</strong> Licinnia, si <strong>de</strong> aliqua re communi diui<strong>de</strong>nda ageretur. Itaque nominatacausa ex qua agebatur, statim arbiter petebatur.31Vid. FUENTESECA P., Las legis actiones como etapas <strong>de</strong>l proceso <strong>romano</strong>,Investigaciones, op. cit., p. 62.


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 255Según Cannata 32 <strong>el</strong> modus ag<strong>en</strong>di per condictionem atribuyó aljuez una tarea nueva : mi<strong>en</strong>tras que antes <strong>de</strong>bía verificar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> <strong>la</strong> específica causa nominata, ahora sólo se le pedía queestableciese si existía una causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> actor seafirmaba acreedor. En consecu<strong>en</strong>cia para Cannata 33 <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actioper condictionem es posible reconocer <strong>el</strong> supuesto <strong>de</strong> (certum) dareoportere como <strong>la</strong> primera divisio obligationum <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>lDerecho <strong>romano</strong>.En efecto, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una valoración pecuniaria <strong>en</strong> <strong>la</strong>srec<strong>la</strong>maciones <strong>de</strong> pecunia certa (equiparable prácticam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>res certa data) hizo que éstas fueran <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva y más ágillegis actio per condictionem, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> certum dare oportere tambiénuna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características difer<strong>en</strong>ciadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condictiones <strong>de</strong>lprocedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio. Como afirma Guarino 34 <strong>la</strong> legis actio percondictionem fue un procedimi<strong>en</strong>to importante porque contribuyó a <strong>la</strong>aparición <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> actiones in personam que, todavía <strong>en</strong> épocajustinianea, t<strong>en</strong>ían <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> condictio.4.- La teoría <strong>de</strong> Kaser respecto al alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>procesal</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>En re<strong>la</strong>ción al alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>procesal</strong> introducida por <strong>la</strong> <strong>lex</strong><strong>Aebutia</strong>, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina romanista actualm<strong>en</strong>te ha aceptado<strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> Kaser 35 consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r, fr<strong>en</strong>te a W<strong>la</strong>ssak 36 ,32Vid. CANNATA C. A., Sul<strong>la</strong> divisio obligationum n<strong>el</strong> diritto <strong>romano</strong> repubblicanoe c<strong>la</strong>ssico, IURA 21 (1970), p. 55, lleva a cabo un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong>historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> divisio obligationum, pero <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como instrum<strong>en</strong>to dogmático para<strong>la</strong> individualización <strong>de</strong> los hechos creadores <strong>de</strong> obligación, y no como un esquemadidáctico para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones ya reconocidas comotales.33 Vid. CANNATA C. A., Sul<strong>la</strong> divisio obligationum n<strong>el</strong> diritto <strong>romano</strong>..., op. cit. p. 57.34Vid. GUARINO A., Diritto privato <strong>romano</strong>, op. cit., p. 180.35 Según PUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II, cit., p. 57, <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> esteestudioso alemán recoge <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los cons<strong>en</strong>sos doctrinales. Vid.TOMULESCU C. St., The role of the <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, The Irish Jurist, 4 (1971), p. 140-141,que afirma que <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> habría <strong>de</strong>rogado <strong>la</strong> legis actio per condictionem, y almismo tiempo habría establecido <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos condictiones. La creación <strong>de</strong>otras formu<strong>la</strong>e habría sido <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l pretor, que gradualm<strong>en</strong>te se arrogó ese <strong>de</strong>recho.Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s otras legis actiones todavía estaban <strong>en</strong> vigor, según Tomulescu, <strong>el</strong><strong>de</strong>mandante podía <strong>el</strong>egir <strong>en</strong>tre ambos procedimi<strong>en</strong>tos. Poco a poco, <strong>la</strong>s legis actionesRevue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


256 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEque <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> habría establecido legalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>toformu<strong>la</strong>rio bajo los tres presupuestos <strong>de</strong>l iudicium legitimum (GayoIV, 104 37 : litigantes y juez ciudadanos <strong>romano</strong>s, iu<strong>de</strong>x unus y<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l litigio <strong>en</strong> Roma), so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> condictio certaepecuniae y certae rei, que habría estado a <strong>el</strong>ección junto con <strong>la</strong> legisactio (per condictionem), a <strong>la</strong> que pronto habría r<strong>el</strong>egado.Para <strong>la</strong>s restantes pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l ius civile, según Kaser, habríasubsistido <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones como procedimi<strong>en</strong>toúnico, aunque los pretores, durante <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tempranarepública, habrían ido creando fórmu<strong>la</strong>s escritas para pret<strong>en</strong>siones<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l ius civile que serían aplicables alternativam<strong>en</strong>te juntocon <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones y que al no fundam<strong>en</strong>tarse<strong>en</strong> una ley, habrían <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nado únicam<strong>en</strong>te un iudicium imperiocontin<strong>en</strong>s. Kaser sosti<strong>en</strong>e que tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, si se utilizaba <strong>el</strong>procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio era por alguna circunstancia que lo hacíanecesario 38 .habrían caído <strong>en</strong> <strong>de</strong>suso, según Tomulescu, si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>rogadas expresam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>sleges Iuliae - con ciertas excepciones -.36 Vid. WLASSAK M., Römische Prozessgesetze, 1888-1891. Para W<strong>la</strong>ssak, <strong>la</strong> <strong>lex</strong><strong>Aebutia</strong> habría legalizado <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual seríaaplicable éste a todos los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l ius civile, a todas <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong><strong>de</strong>recho sustantivo. Según W<strong>la</strong>ssak, <strong>la</strong> reforma <strong>procesal</strong> implicaba que si se cumplíanlos tres presupuestos <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> Gayo IV, 104, cualquier procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio,in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que se tratara <strong>de</strong> una actio civilis o <strong>de</strong> una actio honoraria,sería iudicium legitimum, estando, a<strong>de</strong>más, este procedimi<strong>en</strong>to a <strong>el</strong>ección junto al <strong>de</strong><strong>la</strong>s legis actiones. En cambio, según KASER M, Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 50 ss.,fuera <strong>de</strong>l caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condictiones no existía, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lex</strong> Iulia iudiciorumprivatorum, <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> W<strong>la</strong>ssak <strong>en</strong>tre legis actiones y <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>toformu<strong>la</strong>rio legítimo, sino <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s legis actiones y <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>riopretorio.37Vid. FIRA, Auctores, Gai Institutionum IV, 104 : Legima sunt iudicia, quae in urbeRoma u<strong>el</strong> intra primum urbis Romae miliarum inter omnes ciues Romanos sub unoiudice accipiuntur; eaque lege Iulia iudiciaria, nisi in anno et sex m<strong>en</strong>sibusiudicata fuerint, expirant. Et hoc est quod uulgo dicitur e lege Iulia litem anno et sexm<strong>en</strong>sibus mori.38 Vid. KASER M., Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 51-53, para qui<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> casos <strong>de</strong>aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones <strong>en</strong> época <strong>de</strong> Cicerón (Cic., Nat. <strong>de</strong>or. 3, 30, 74), y lossupuestos <strong>en</strong> los que se utilizaba <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio para acciones civiles<strong>en</strong>tre ciudadanos <strong>romano</strong>s <strong>en</strong> Roma ante <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x unus (que se podrían habertramitado mediante legis actiones) se <strong>de</strong>bían siempre a una circunstancia concreta quejustificaba <strong>la</strong> no utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones. Es <strong>de</strong>cir, según Kaser, <strong>en</strong> época <strong>de</strong>Cicerón se procedía mediante <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio sólo cuando <strong>la</strong>s legisactiones p<strong>la</strong>nteaban problemas (por ejemplo, se quería utilizar <strong>la</strong> exceptio, o <strong>la</strong>


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 257En <strong>de</strong>finitiva, según Kaser, tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>continuar <strong>en</strong> vigor <strong>la</strong>s legis actiones, coexistieron por un <strong>la</strong>do <strong>el</strong>procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio sólo para los supuestos incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> legisactio per condictionem, instaurado por <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> que seríaiudicium legitimum al pres<strong>en</strong>tar los requisitos establecidos por GayoIV, 104, y por otro, <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio pretorio, <strong>en</strong> los casos<strong>en</strong> que <strong>de</strong>terminadas circunstancias así lo exigieran, que sería, portanto, un iudicium imperio contin<strong>en</strong>s 39 .En <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Kaser, un punto <strong>de</strong> arranque seguro loproporciona un hecho que nadie ha puesto jamás <strong>en</strong> duda, comoafirma Ta<strong>la</strong>manca 40 , que es <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones tras <strong>la</strong><strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>. A esto hay que añadir que no aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tesindicio alguno <strong>de</strong> <strong>la</strong> subsist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> época postebucia <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actioper condictionem 41 , o, lo que es lo mismo, no se ha podido <strong>de</strong>mostrar<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempopostebucio.Por otra parte, <strong>de</strong>be admitirse que <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Kaser ti<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> parte,una base consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes. Así, aparece c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>Tabu<strong>la</strong> Heracle<strong>en</strong>sis <strong>de</strong>l año 45 a.C., para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> actio certaecreditae pecuniae un iudicem iudiciumve dari oportere (ita dato, utei<strong>de</strong> pecunia credita iudiciumve dari oportet), que,praescriptio o <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>procesal</strong>) ; <strong>en</strong> estos casos se utilizaría <strong>el</strong>procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio como única forma <strong>procesal</strong> (p. 56). “Nur wo <strong>de</strong>nLegisaktion<strong>en</strong> Hin<strong>de</strong>rnisse im Weg stan<strong>de</strong>n, etwa weil eine exceptio o<strong>de</strong>r praescriptioverw<strong>en</strong><strong>de</strong>t wer<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r ein Prozessvertreter eintret<strong>en</strong> sollte, war <strong>de</strong>r Formu<strong>la</strong>rprozessdie einzige anw<strong>en</strong>dbare Verfahr<strong>en</strong>sart”.39Por ejemplo <strong>en</strong> Cic., Q. Rosc. 11, 32, según KASER M., Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit.,p. 53, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras iudicio damni iniuria constituta <strong>de</strong>muestran que se trataría <strong>de</strong>lprocedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio, y <strong>la</strong> explicación sería, según Kaser, que <strong>el</strong> <strong>de</strong>mandanteRoscius habría <strong>en</strong>cargado a su socio Fannius <strong>la</strong> función <strong>de</strong> cognitor, que según GayoIV,82 no era admisible <strong>en</strong> <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones.40Vid. TALAMANCA M., v. processo civile (dir. <strong>romano</strong>), op. cit., p. 32. Así tambiénlo ha afirmado KASER M., Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 50-52, basándose <strong>en</strong> Cic., Nat.<strong>de</strong>or. 3, 30, 74.41 Afirma PUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II, op. cit., p. 59, apoyándose <strong>en</strong> otrosautores que previam<strong>en</strong>te hicieron esta afirmación: Eis<strong>el</strong>e, Kaser y Biscardi, que <strong>en</strong> <strong>el</strong>periodo postebucio no hay noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem.Por tanto, Pugliese consi<strong>de</strong>ra probable que este sil<strong>en</strong>cio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes prov<strong>en</strong>ga <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> esta legis actio, y que, a su vez, esta <strong>de</strong>saparición t<strong>en</strong>ga que ponerse<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


258 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEsegún Kaser 42 pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber magistratual <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong>lius civile y prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una ley, <strong>de</strong> instauración <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>toformu<strong>la</strong>rio; esta ley sería, con toda probabilidad, para Kaser, <strong>la</strong> <strong>lex</strong><strong>Aebutia</strong>.También según Sacconi 43 , este pasaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tabu<strong>la</strong> Heracle<strong>en</strong>sis(1.44-45) no sólo <strong>de</strong>muestra que <strong>el</strong> pretor no es libre para dare o<strong>de</strong>negare actionem, sino que le indica <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to que<strong>de</strong>be seguir. De ahí <strong>de</strong>duce Sacconi que <strong>el</strong> único procedimi<strong>en</strong>toposible tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> actio certae creditaepecuniae es <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio : utei <strong>de</strong> pecunia creditaiudicem iudiciumve dari oporteret. Así, para Sacconi 44 , <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><strong>la</strong> Tabu<strong>la</strong> Heracle<strong>en</strong>sis <strong>el</strong> magistrado dará iudicem iudiciumve, comose <strong>de</strong>be (oportet) dare iudicem iudiciumve <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> pecuniacredita.Se remite Kaser 45 también a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Rubria <strong>de</strong>l año 49-42 a.C, cap.XXI : a quoquomque pecunia certa credita (…) petetur... siremps res<strong>lex</strong> ius caussaque... esto atque utei esset esseve oporteret, sei is... exiudicieis dateis iudicareve recte iusseis iure lege damnatus essetfuisset, pasaje <strong>de</strong>l cual <strong>de</strong>duce que <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio legalque se presupone exist<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> actio certae creditae pecuniaev<strong>en</strong>dría impuesto, igual que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso anterior, por <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>.Basándose <strong>en</strong> ambos pasajes también ha <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido Behr<strong>en</strong>ds 46 que<strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> habría hecho preceptivo <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio42Vid. KASER M., Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 31 y 32.43Vid. SACCONI G., Appunti sul<strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, Archivio Giuridico Filippo SerafiniCXCVII (1979), p. 84.44SACCONI G., Appunti sul<strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 86. Según Sacconi, <strong>en</strong> época <strong>de</strong><strong>la</strong> Tabu<strong>la</strong> Heracle<strong>en</strong>sis, por tanto, hacia <strong>el</strong> año 45 a.C., existía una obligación <strong>de</strong>lpretor urbano <strong>de</strong> dar curso a un procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio siempre que <strong>la</strong> materialitigiosa fuese una pecunia credita. A<strong>de</strong>más, Sacconi (op. cit., p. 86) propone unprobable t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>: Si quis pecuniam certam creditam aut rem certampetat, in eam rem is quo quomque <strong>de</strong> ea re aditum erit iudicem iudiciumve dato.45 Vid. KASER M., Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 33.46 BEHRENDS O., Der Zwölftaf<strong>el</strong>prozess, op. cit., p. 109. Estos pasajes únicam<strong>en</strong>tetratan <strong>el</strong> supuesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actio certae creditae pecuniae, y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, afirmaBEHRENDS O., Der Zwölftaf<strong>el</strong>prozess, op. cit., p. 110, que <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> no habríareformado <strong>el</strong> ámbito total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condictiones. Para los restantes supuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> legisactio per condictionem, según Behr<strong>en</strong>ds (op. cit., p. 111), se habrían instauradoprocedimi<strong>en</strong>tos formu<strong>la</strong>rios <strong>de</strong> ámbito pretorio, <strong>en</strong> los cuales <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong>consunción ipso iure <strong>de</strong>l iudicium legitimum ésta operaba ope exceptionis.


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 259para <strong>la</strong> actio certae creditae pecuniae (acción que él <strong>de</strong>nomina :“Kernbereich <strong>de</strong>s Zwölftaf<strong>el</strong>verfahr<strong>en</strong>s”).Con estos datos (junto con <strong>el</strong> pasaje <strong>de</strong> Cic. Q. Rosc. 5, 15 : omniaiudicia legitima referido a <strong>la</strong> actio certae credtiae pecunia) <strong>de</strong>duceKaser que sólo a los supuestos previstos <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio percondictionem (certa pecunia y certa res) se podría aplicar <strong>el</strong> términoiudicium legitimum. Pero <strong>el</strong> problema que pres<strong>en</strong>ta esta teoría <strong>de</strong>Kaser es que atribuye a <strong>la</strong> actio certae creditae pecuniae (y certae rei)<strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> iudicium legitimum (con los requisitos establecidos <strong>en</strong>Gayo IV,104, que analizaremos más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte) por disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>.En este s<strong>en</strong>tido constata Kaser que los supuestos que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> actio certae creditae pecuniae (y <strong>de</strong> certa res)anteriores a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia efectivam<strong>en</strong>te conti<strong>en</strong><strong>en</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos quecaracterizan los iudicia legitima según Gayo IV, 104 (cit.) y se ocupa<strong>en</strong> buscar, <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más casos que no son condictiones, algún<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que impida calificarlos como iudicia legitima, con lo cual setrataría <strong>de</strong> iudicia imperio contin<strong>en</strong>tia 47 .47Kaser afirma que <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condictiones son <strong>la</strong>s únicas que expresam<strong>en</strong>tese pue<strong>de</strong>n reconducir a una base legis<strong>la</strong>tiva (así lo <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tabu<strong>la</strong> Heracle<strong>en</strong>sis,45 a. C y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Rubria, 49-45 a.C). Según Kaser (vid. Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit.,p. 33), <strong>la</strong> actio certae creditae pecuniae es <strong>la</strong> única <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> que antes <strong>de</strong><strong>la</strong>s leges Iuliae se utiliza <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> iudicium legitimum (Cic., Q. Rosc. 5, 15 yCic., p. F<strong>la</strong>cc. 21, 50). Para Kaser (vid. Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 34), <strong>en</strong> <strong>la</strong>srestantes acciones (que no son condictiones) antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leges Iuliae, <strong>el</strong>procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio instaurado por <strong>el</strong> pretor no se remite a una base legis<strong>la</strong>tiva<strong>en</strong> ningún caso, ni tampoco <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> acciones basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ius civile, bajo lostres presupuestos. En Cic., De orat. 1, 37, 168 se trata probablem<strong>en</strong>te, según Kaser(vid. Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 34 y 35), <strong>de</strong> <strong>la</strong> actio incerta ex stipu<strong>la</strong>tu, que setramitaba, como <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> exceptio, mediante procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio. SegúnKaser, <strong>en</strong> este supuesto no falta ninguno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que caracterizan <strong>el</strong>iudicium legitimum, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> consunción t<strong>en</strong>dría lugar según <strong>el</strong> ius civile <strong>en</strong> <strong>la</strong>scondiciones <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> Gayo IV, 107 (iudicium legitimum, actio in personam,formu<strong>la</strong> in ius concepta), pero <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exceptio <strong>de</strong>muestra, según Kaser,que <strong>en</strong> este caso no se trataba <strong>de</strong> un iudicium legitimum, sino que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> unaactio civilis, que no es una condictio, únicam<strong>en</strong>te se podía llevar a acabo unprocedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio pretorio. PUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II, cit.,p. 61, consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Kaser impecable, pero afirme que no ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>ta una pequeña particu<strong>la</strong>ridad, que es que <strong>la</strong> actio incerti ex stipu<strong>la</strong>tu no sustituyóa una legis actio prece<strong>de</strong>nte, porque <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda re<strong>la</strong>tiva a un incertum no se podíaproponer a través <strong>de</strong> ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones exist<strong>en</strong>tes ; según Pugliese, para <strong>la</strong><strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l quantum y <strong>de</strong> <strong>la</strong> con<strong>de</strong>na era ya necesario <strong>en</strong> época preebucia <strong>el</strong>Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


260 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEEn contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Kaser se pue<strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tar que esadualidad por él invocada ya existía antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, es <strong>de</strong>cir,coexistían los iudicia legitima <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> certa pecunia (o <strong>de</strong> certares) y <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio pretorio, lo cual convierte <strong>en</strong>innecesaria <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>. Esto es <strong>de</strong>bido a que, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> certapecunia (y certa res), se había ya producido mediante <strong>la</strong>s leyes Silia yCalpurnia (creadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem) una tempranaregu<strong>la</strong>ción ex lege (<strong>procesal</strong>) <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>bía serempleado <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, que no sufriría práticam<strong>en</strong>t<strong>en</strong>inguna reforma con <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, que introdujo <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>toformu<strong>la</strong>rio para estos supuestos 48 .En materia <strong>de</strong> certum dare oportere <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>procesal</strong> ex legeera equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción sustantiva (o material) porque se trata<strong>de</strong> los auténticos iudicia legitima fr<strong>en</strong>te a los iudicia instaurados exlege (sustantiva), cuyo procedimi<strong>en</strong>to era <strong>la</strong> legis actio per iudicispostu<strong>la</strong>tionem. En cambio, <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre iudicium legitimum yiudicium imperio contin<strong>en</strong>s <strong>de</strong>scrita por Gayo (IV, 104 y 105), comoveremos, únicam<strong>en</strong>te es admisible a partir <strong>de</strong> que todo iudicium naceex lege (<strong>procesal</strong>), por tanto, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorumprivatorum.En consecu<strong>en</strong>cia es admisible afirmar que <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> certapecunia (y certa res), <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio sacram<strong>en</strong>to existía siempreun iudicium, que era legitimum, es <strong>de</strong>cir, no ex lege, al no requerir una<strong>lex</strong> (sustantiva) que lo instaure, ya que <strong>en</strong> estos casos <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong>recurso a una fórmu<strong>la</strong>. Por otra parte, según Kaser (vid. Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit.,p. 42), <strong>el</strong> imperium <strong>de</strong>l pretor era sufici<strong>en</strong>te para introducir, sin necesidad <strong>de</strong>disposición legal, un procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio <strong>en</strong>tre ciudadanos <strong>romano</strong>s; por tanto,se pregunta qué s<strong>en</strong>tido habrían t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l iudicium legitimum para <strong>la</strong>sactiones honorariae. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> p. 50 afirma que, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leges Iuliae,salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condictiones, <strong>la</strong>s restantes acciones civiles eran exigibles, obi<strong>en</strong> mediante legis actio o bi<strong>en</strong> mediante <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio pretorio.48 La reunión <strong>de</strong> ambos supuestos (certa pecunia y certa res) <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio percondictionem con casi idéntico officium iudicis permite suponer un también idénticorecorrido histórico conjunto <strong>de</strong> ambos supuestos. Si ambos supuestos quedaron<strong>en</strong>globados <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem, no parece fácilm<strong>en</strong>te compr<strong>en</strong>sible que<strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> haya reformado <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to únicam<strong>en</strong>te para <strong>el</strong> supuesto <strong>de</strong> <strong>la</strong>actio certae creditae pecuniae. De ahí que parezca admisible que <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> hayainstaurado <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to per formu<strong>la</strong>s para los casos <strong>de</strong> certa pecunia y <strong>de</strong> certares data, supuestos ambos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> época más arcaica eran iudicia legitima.


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 261ius y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a interponer una actio aparec<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antiguofusionados.De ahí que a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> no es que los casos <strong>de</strong> certapecunia (y <strong>de</strong> certa res) sean iudicia legitima precisam<strong>en</strong>te por habersido instaurados por dicha <strong>lex</strong>, sino que ya lo eran históricam<strong>en</strong>te porsu configuración jurídico-<strong>procesal</strong>. Lo que ocurrió fue, que a partir <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, <strong>en</strong> los casos previstos <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio percondictionem, se aplicó <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio ex lege(<strong>Aebutia</strong>), es <strong>de</strong>cir, por disposición <strong>de</strong> una norma <strong>procesal</strong>.En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante pap<strong>el</strong> que Gayo IV, 30 le atribuye aesta ley <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones al procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>riomás bi<strong>en</strong> habría consistido <strong>en</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>toper formu<strong>la</strong>s para los supuestos incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio percondictionem, lo cual es concordante con <strong>el</strong> idéntico officium iudicisque <strong>de</strong>sempeñaba <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x <strong>en</strong> ambos procedimi<strong>en</strong>tos y con <strong>la</strong> idénticaconfiguración <strong>procesal</strong> <strong>de</strong> ambos, que he puesto <strong>de</strong> manifiesto conanterioridad.La <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> simplem<strong>en</strong>te habría establecido un iudiciumiudiciumve dare para los supuestos incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actio percondictionem, sin necesidad <strong>de</strong> ninguna disposición adicional, nireferida al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to ni a <strong>la</strong> preclusión <strong>procesal</strong>,puesto que para los supuestos previstos <strong>en</strong> dicha legis actio <strong>la</strong>consunción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actio se produce ipso iure, como veremos 49 .49En contra <strong>de</strong> Kaser han surgido pocas voces pero muy autorizadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrinaitaliana, que no admit<strong>en</strong> <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> a los supuestos<strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem. Esto significa que no se le atribuye a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>ningún pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones al procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio,puesto que <strong>el</strong> praetor con su imperium ya v<strong>en</strong>ía admiti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>toformu<strong>la</strong>rio <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados casos, sin que fuese necesario que una ley así loestableciera. A<strong>de</strong>más, si ambos procedimi<strong>en</strong>tos hubies<strong>en</strong> coexistido, <strong>la</strong>s legis actiones<strong>de</strong>bían haber <strong>de</strong>saparecido prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inmediato por <strong>el</strong> excesivo formalismo yrigi<strong>de</strong>z que pres<strong>en</strong>taban. Vid. <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido TALAMANCA M., v. processo civile (dir.<strong>romano</strong>), op. cit., p. 32, que, por un <strong>la</strong>do, no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una razón p<strong>la</strong>usible <strong>de</strong> porqué<strong>de</strong>bería ser <strong>de</strong>rogada <strong>la</strong> legis actio per condictionem, <strong>la</strong> más reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s legisactiones y, por otro, consi<strong>de</strong>ra difícil <strong>de</strong> admitir que <strong>la</strong> protección judicialfundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> los bonae fi<strong>de</strong>i iudicia <strong>de</strong>biera <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse hasta<strong>el</strong> año 17 a.C. <strong>en</strong> un procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> efectos civiles. AfirmaTa<strong>la</strong>manca que no hay a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión doctrinal que sigue a Kaser, pruebas <strong>de</strong>consist<strong>en</strong>cia segura. Según Ta<strong>la</strong>manca, junto a <strong>la</strong>s hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>slegis actiones diversas a <strong>la</strong> legis actio per condictionem, que nadie ha puesto jamás <strong>en</strong>Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


262 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFE5.- Iudicium legitimum y fictio legis actionisLa reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> <strong>de</strong>be ponerse <strong>en</strong> conexión con GayoIV, 10 y IV, 33. En Gayo IV, 10 se distingue <strong>en</strong>tre acciones que seconfiguran a semejanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley (quae ad legisactiones exprimuntur) y acciones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> alcance y valor propios(quaedam sua vi ac potestate constant). Y más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte ac<strong>la</strong>ra Gayo<strong>en</strong> IV, 33 50 que no hay prevista ninguna fórmu<strong>la</strong> con ficción <strong>de</strong> acción<strong>de</strong> ley por condictio (nul<strong>la</strong> autem formu<strong>la</strong> ad condictionis fictionemexprimuntur), puesto que se estima que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s por <strong>la</strong>s quepret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que se nos <strong>de</strong>ba dar una cantidad <strong>de</strong> dinero o algunacosa, val<strong>en</strong> por sí mismas (sua vis ac potestate val<strong>en</strong>t). Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>el</strong>caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> condictio se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que se <strong>de</strong>be dar pecunia o res certasin que se le añada ninguna ficción <strong>de</strong> condictio.Hay que <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> este texto IV, 33 Gayo utilizaexactam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> misma expresión (eam ipsam dari nobis oportereint<strong>en</strong>dimus) que cuando se refiere <strong>en</strong> IV, 20 a <strong>la</strong> legis actiosacram<strong>en</strong>to (cum <strong>de</strong> eo quod nobis dari oportet...) En ambos casos setrata <strong>de</strong> un dari oportere que se concreta <strong>en</strong> pecunia o res certa (GayoIV, 33).En re<strong>la</strong>ción a estos pasajes gayanos simplifica P. Fu<strong>en</strong>teseca 51 almáximo <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> : ésta simplem<strong>en</strong>te habríaautorizado como formu<strong>la</strong> actionis los verba solemnia <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actioper condictionem : aio te mihi dare oportere. Según P. Fu<strong>en</strong>teseca, <strong>el</strong>primer tipo <strong>de</strong> iudicia legitima nació como fórmu<strong>la</strong> legítima <strong>en</strong> cuantoesquema <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem ; por eso Gayo IV, 33duda, parec<strong>en</strong> subsistir indicios sufici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>e <strong>en</strong> situacionestute<strong>la</strong>das por <strong>el</strong> ius civile, para <strong>la</strong>s cuales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones eraaplicable un modus ag<strong>en</strong>di diverso a <strong>la</strong> propia condictio. Según Ta<strong>la</strong>manca, parecepreferible afirmar que tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> <strong>el</strong> nuevo procedimi<strong>en</strong>to sería aplicable acualquier pret<strong>en</strong>sión fundam<strong>en</strong>tada sobre <strong>el</strong> ius civile y que aquél, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,concurriría con <strong>la</strong>s legis actiones exist<strong>en</strong>tes.50Vid. FIRA, Auctores, Gai Institutionum IV, 33 : Nul<strong>la</strong> autem formu<strong>la</strong> adcondictionis fictionem exprimitur. Siue <strong>en</strong>im pecuniam siue rem aliquam certam<strong>de</strong>bitam nobis petamus, eam ipsam DARI NOBIS OPORTERE int<strong>en</strong>dimus; nec ul<strong>la</strong>madiungimus condictionis fictionem. Itaque simul int<strong>el</strong>legimus eas formu<strong>la</strong>s, quibuspecuniam aut rem aliquam nobis dari oportere int<strong>en</strong>dimus, sua ui ac potestate valere.Eius<strong>de</strong>m naturae sunt actiones commodati, fiduciae, negotiorum gestorum et aliaeinnumerabiles.51 Vid. FUENTESECA P., La necesidad <strong>de</strong> retornar al estudio <strong>de</strong>l Edicto pretorio,AHDE 39 (1969) [= Investigaciones, op. cit., p. 74, nota n7].


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 263informa que hay no una fórmu<strong>la</strong> con fictio <strong>de</strong> dicha legis actio. De ahíque, para P. Fu<strong>en</strong>teseca, no haya que argum<strong>en</strong>tar (como haceBiscardi) que <strong>el</strong>lo se <strong>de</strong>ba a <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio percondictionem porque lo que ocurrió fue precisam<strong>en</strong>te que los verbasolemnia se convirtieron <strong>en</strong> formu<strong>la</strong> actionis. Para P. Fu<strong>en</strong>teseca, <strong>la</strong>primera y verda<strong>de</strong>ra formu<strong>la</strong> actionis fue <strong>la</strong> condictio y <strong>la</strong>s restanteslegis actionis podían hacerse valer per formu<strong>la</strong>m gracias a <strong>la</strong> fictio <strong>de</strong><strong>la</strong> legis actio correspondi<strong>en</strong>te.<strong>El</strong> factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>procesal</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> contoda probabilidad habría sido <strong>la</strong> equival<strong>en</strong>cia funcional, que he puesto<strong>de</strong> manifiesto con anterioridad, <strong>de</strong>l officium iudicis <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis actioper condictionem y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actio certae creditae pecuniae (y <strong>la</strong>condictio certae rei) <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio : <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x, sinremisión por <strong>la</strong>s partes a <strong>la</strong> causa, se pronuncia acerca <strong>de</strong> si es o noconforme al ius <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandante que exige un oportere<strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandado.Mediante <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> por primera vez no se regu<strong>la</strong> <strong>el</strong> lege agere(ni agere certis verbis) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes, sino que establece <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>actionis 52 . Es <strong>de</strong>cir, ese mismo ritual <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio percondictionem, idéntico a <strong>la</strong> condictio formu<strong>la</strong>ria tanto <strong>en</strong> formalidadcomo <strong>en</strong> cuanto al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l officium iudicis, tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>pasa a actuarse per formu<strong>la</strong>s, sin que sea necesario ninguna nuevaregu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to, quesustancialm<strong>en</strong>te queda igual. La <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> sería <strong>la</strong> primera norma<strong>procesal</strong> que instaura <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to per formu<strong>la</strong>s, pero <strong>en</strong> <strong>el</strong>ámbito <strong>de</strong>l certum dare oportere, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antiguo <strong>el</strong> iudicium eslegitimum por no necesitar una <strong>lex</strong> (sustantiva) que lo instaure, ya que<strong>el</strong> ius se hacía valer directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>el</strong>ámbito don<strong>de</strong> no había distinción <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho material o sustantivo<strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandante y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>procesal</strong> a interponer una actio.En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> constituye un paso intermedio<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s legis actiones y <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>el</strong>ámbito <strong>de</strong>l certum dare oportere <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to era idéntico <strong>en</strong> <strong>la</strong>52 Vid. BROGGINI G., Iu<strong>de</strong>x Arbiterve. Prolegom<strong>en</strong>a zum Officium <strong>de</strong>s römisch<strong>en</strong>Privatrichters, Köln-Graz, Böh<strong>la</strong>u Ver<strong>la</strong>g, 1957, p. 234 : <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> habría hecho<strong>de</strong>caer <strong>el</strong> lege agere formal <strong>en</strong> <strong>la</strong> condictio, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que habría sobrevivido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacemucho tiempo <strong>la</strong> ya exist<strong>en</strong>te fórmu<strong>la</strong> objetivam<strong>en</strong>te estilizada (si paret... si nonparet).Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


264 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFF<strong>El</strong>egis actio per condictionem y <strong>en</strong> <strong>la</strong> condictio formu<strong>la</strong>ria. La <strong>lex</strong><strong>Aebutia</strong> lo que hizo fue reconocer como vig<strong>en</strong>te <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to performu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> estos casos.Así se explica <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> datos sobre esta ley <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, y,sobre todo, <strong>el</strong> hecho, sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte para algunos autores 53 , <strong>de</strong> queCicerón omita totalm<strong>en</strong>te cualquier refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>. Encambio, Gayo IV, 30 <strong>la</strong> sitúa <strong>en</strong> posición preemin<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong>exponer <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones al procedimi<strong>en</strong>to per formu<strong>la</strong>s.6.- La subsist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Gayo <strong>de</strong>l iudicium legitimum <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didocomo certum dare oportereSe ha <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido por algunos romanistas que <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> <strong>de</strong>beríahaber cont<strong>en</strong>ido alguna prohibición <strong>de</strong> lege agere <strong>de</strong> ea<strong>de</strong>m re queimpidiese <strong>la</strong> repetición <strong>de</strong>l juicio ya c<strong>el</strong>ebrado per formu<strong>la</strong>s. <strong>El</strong> punto<strong>de</strong> partida sería <strong>la</strong> subsist<strong>en</strong>cia, tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legisactiones, admitida g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina romanista conin<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría que se sost<strong>en</strong>ga acerca <strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>reforma introducida por <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>preclusión <strong>procesal</strong> se convirtió <strong>en</strong> crucial a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> coordinar <strong>el</strong>sistema <strong>procesal</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones con <strong>el</strong> sistema formu<strong>la</strong>riopretorio, y, por tanto, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>. A<strong>de</strong>más, como se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> Gayo IV, 20, <strong>en</strong> <strong>el</strong>procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones se podía hacer valer también <strong>el</strong>(certum) dare oportere mediante <strong>la</strong> legis actio sacram<strong>en</strong>to y periudicis postu<strong>la</strong>tionem.Así según Guarino 54 , <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> no abolió <strong>la</strong>s legis actiones<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativas, sino que presuntam<strong>en</strong>te se habría limitado a establecerque, si dos ciudadanos hubies<strong>en</strong> acordado litigar con arreglo a <strong>la</strong>sfórmu<strong>la</strong>s edictales (per formu<strong>la</strong>s), no les sería permitido, o, <strong>en</strong>53 BUTI I., Il praetor e le formalità introduttive <strong>de</strong>l processo formu<strong>la</strong>re, Jov<strong>en</strong>e, 1984,Pubblicazioni <strong>de</strong>l<strong>la</strong> Facoltà di Giurispru<strong>de</strong>nza di Camerino 29, p. 165 : “... inpartico<strong>la</strong>re, impressiona il sil<strong>en</strong>zio in proposito di Cicerone che pure visse ed operò inun’epoca in cui <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> doveva ancora spiegare i suoi effetti e che n<strong>el</strong>le sueopere fa non infrequ<strong>en</strong>ti c<strong>en</strong>ni anche all’evoluzione <strong>de</strong>l processo privato”, y tambiénPUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II, op. cit., p. 58.54 Vid. GUARINO A., Diritto privato <strong>romano</strong>, op. cit., p. 185, para qui<strong>en</strong> <strong>la</strong>s legisactiones <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativas continuaron si<strong>en</strong>do utilizadas, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> medida siempre<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te, también durante <strong>el</strong> siglo I a.C. : su <strong>el</strong>iminación habría sido <strong>de</strong>cretada <strong>en</strong><strong>el</strong> cuadro <strong>de</strong> <strong>la</strong> reor<strong>de</strong>nación <strong>procesal</strong> pública y privada promovida por Augusto,so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorum.


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 265concreto, no les sería lícito promover sucesivam<strong>en</strong>te una legis actioreferida a <strong>la</strong> misma cuestión (<strong>de</strong> ea<strong>de</strong>m re). También para Pugliese 55 ,era indisp<strong>en</strong>sable otra disposición legis<strong>la</strong>tiva si se quería que <strong>el</strong>procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio tuviese lugar <strong>en</strong> materia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que seaplicaban <strong>la</strong>s legis actiones : sería una disposición que impidiese legeagere <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que se había actuado <strong>de</strong> ea<strong>de</strong>m re per formu<strong>la</strong>s.Y asimismo Sacconi 56 sostuvo que <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> habría cont<strong>en</strong>ido unacláusu<strong>la</strong> <strong>de</strong>rogatoria <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> ea<strong>de</strong>m re ne bis agatur.En cambio, para Kaser, mediante <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> se habría pasado <strong>el</strong>efecto consuntivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones a los iudicia legitima (los casos<strong>de</strong> condictio certae pecunia y certae rei) 57 , ya que <strong>el</strong> único motivo <strong>de</strong>que se prefiriera tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legisactiones era <strong>la</strong> eficacia vincu<strong>la</strong>nte fr<strong>en</strong>te a todos que <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>ía<strong>en</strong> éstas, al ser constitutiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.Una vía <strong>de</strong> ac<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> esta cuestión <strong>la</strong> abrió Marrone, al poner<strong>en</strong> conexión <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> preclusión <strong>procesal</strong> <strong>de</strong>scrito por Gayo IV,55 Vid. PUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II, op. cit., p. 63 : si se consi<strong>de</strong>ra qu<strong>el</strong>itigare per fomu<strong>la</strong>s exigía no sólo <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, sino también <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong>l<strong>de</strong>mandado con <strong>el</strong> iudicium accipere, ningún procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio <strong>en</strong> materiacomún con <strong>la</strong>s legis actiones habría t<strong>en</strong>ido lugar contra una sucesiva legis actio <strong>de</strong>ea<strong>de</strong>m re, si no se hubiese dado al <strong>de</strong>mandado <strong>la</strong> misma garantía que él habríaobt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l proceso ordinario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones. Y concluye Pugliese que, puestoque se sabe que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo I a.C. se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban procedimi<strong>en</strong>tos formu<strong>la</strong>rios <strong>en</strong>materia común con <strong>la</strong>s legis actiones (Cic., in Verr. II, 2, 12, 31 y pro Roscio com. 8,24) <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>be <strong>de</strong>ducirse que <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> estableció muy probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>prohibición <strong>de</strong> lege agere <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que se había actuado ya per formu<strong>la</strong>m <strong>de</strong> ea<strong>de</strong>mre.56SACCONI G., Appunti sul<strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 90-92, supone <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>una cláusu<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, análoga a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> repetundarum : <strong>de</strong>ea<strong>de</strong>m re ne bis agatur… ; GUARINO A., Diritto privato <strong>romano</strong>, op. cit., p. 185, vid.nota n.88 <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> únicam<strong>en</strong>te habría cont<strong>en</strong>ido una cláusu<strong>la</strong>g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> prohibición <strong>de</strong> agere <strong>de</strong> ea<strong>de</strong>m re.57Según KASER M., Die <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, op. cit., p. 54, con <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación legal mediante<strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condictiones, se habríapasado <strong>el</strong> efecto consuntivo a estos iudicia legitima, que así t<strong>en</strong>drían eficaciaequival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s legis actiones. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia habría ext<strong>en</strong>dido <strong>el</strong>ámbito <strong>de</strong>l iudicium legitimum a todas <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condictiones,con lo cual se habría ampliado <strong>la</strong> consunción ipso iure a todos los juicios legítimossobre acciones civiles in personam (Gayo IV, 107). En todos los restantes supuestosse utilizaría <strong>la</strong> exceptio rei iudicatae v<strong>el</strong> in iudicium <strong>de</strong>ductae, que habría sidointroducida por los pretores para los iudicia imperio contin<strong>en</strong>tia (Gayo IV, 106-107).Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


266 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFE107 y IV, 108 con <strong>la</strong> legis actio per condictionem. Marrone 58 parte <strong>de</strong>lpasaje gayano IV, 108 59 , según <strong>el</strong> cual, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis actiones <strong>el</strong>principio <strong>de</strong> preclusión habría actuado <strong>en</strong> todo caso ipso iure,interpretando ipso iure <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que los certa verba <strong>de</strong> <strong>la</strong> legisactio no habrían sufrido ni adaptaciones ni alteraciones. En cambio,afirma Marrone, <strong>en</strong> <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio, <strong>el</strong> efecto preclusivoopera ipso iure so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te si se ha actuado con un iudicium legitimumin ius in personam, y <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> exceptio <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más casos 60 .Según Marrone 61 , <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> preclusión <strong>procesal</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong>s legis actiones al procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio habría interv<strong>en</strong>ido <strong>la</strong><strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong> aboli<strong>en</strong>do <strong>la</strong> legis actio per condictionem, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>cual <strong>la</strong> condictio formu<strong>la</strong>ria se habría convertido <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>tojudicial propio <strong>de</strong> los créditos <strong>de</strong> certa pecunia o <strong>de</strong> certa res querecogía <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio per condictionem, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong>prohibición <strong>de</strong> agere acta se realizaba por obra <strong>de</strong>l juez, sin que <strong>el</strong>formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actio sufriese integraciones o modificaciones.Es <strong>de</strong>cir, para Marrone, <strong>la</strong> preclusión <strong>procesal</strong> ipso iure aplicable a <strong>la</strong>legis actio per condictionem habría sido aplicable, tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>,a <strong>la</strong> condictio formu<strong>la</strong>ria.Pero se pue<strong>de</strong> todavía avanzar algo más <strong>en</strong> esta línea <strong>de</strong>investigación abierta por Marrone, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> que lossupuestos <strong>de</strong> certum dare oportere habrían sido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antiguo losauténticos iudicia legitima, término que adquirió un nuevo <strong>significado</strong>so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorum.Así, según Gayo IV, 107 62 , únicam<strong>en</strong>te cuando se trata <strong>de</strong> uniudicium legitimum in personam, con int<strong>en</strong>tio iuris civilis, <strong>la</strong> acción se58Vid. MARRONE M., Agere lege, formu<strong>la</strong>e e preclusione processuale, AUPA 52(1992), p. 232; vid. también L’efficacia pregiudiziale <strong>de</strong>l<strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>za n<strong>el</strong> processocivile <strong>romano</strong>, AUPA 24 (1955) ; LIEBS D., Die K<strong>la</strong>gekonsumption <strong>de</strong>s römisch<strong>en</strong>Rechts, ZSS 86 (1969), p. 169-191 ; BONIFACIO F., Riflessioni su Gai 4, 108, StudiVolterra 4 (1971), p. 401 ss.59Vid. FIRA, Gai Institutionum, IV, 108 : Alia causa fuit olim legis actionum; namqua <strong>de</strong> re actum sem<strong>el</strong> erat, <strong>de</strong> ea postea ipso iure agi non poterat, nec omnino ita utnunc usus erat illis temporibus exceptionum.60 Vid. MARRONE M., Agere lege, formu<strong>la</strong>e e preclusione processuale, op. cit., p. 233.61 Vid. MARRONE M., Agere lege, formu<strong>la</strong>e e preclusione processuale, op. cit., p. 236.62 Vid. Auctores, Gai Institutionum, IV, 107 : si uero legitimo iudicio in personamactum sit ea formu<strong>la</strong> quae iuris ciuilis habet int<strong>en</strong>tionem, postea ipso iure <strong>de</strong> ea<strong>de</strong>mre agi non potest, et ob id exceptio superuacua est; si uero u<strong>el</strong> in rem u<strong>el</strong> in factumactum fuerit, ipso iure nihilo minus postea agi potest, et ob id exceptio necessaria est


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 267extingue ipso iure. Se trata <strong>de</strong> una excepción a <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>lprocedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio, según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> preclusión <strong>procesal</strong> serealizaría mediante <strong>la</strong> exceptio rei iudicate v<strong>el</strong> in iudicium <strong>de</strong>ductae.Esta distinción se pue<strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>el</strong> originario <strong>significado</strong> <strong>de</strong>iudicia legitima (los casos <strong>de</strong> un certum dare oportere),fundam<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong> ius civile, que constituirían una actio inpersonam que se extingue ipso iure. Es <strong>de</strong>cir, una excepción <strong>de</strong>ámbito pretorio (<strong>la</strong> excepción rei iudicatae v<strong>el</strong> in iudicium <strong>de</strong>ductae)no produciría efectos <strong>en</strong> los originarios iudicia legitima, y <strong>en</strong> cambio,sí sería <strong>de</strong> aplicación a <strong>la</strong>s acciones in rem o in factum, como seestablece <strong>en</strong> Gayo IV, 107 63 .Así se <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> Guarino 64 , <strong>de</strong> que <strong>la</strong>apreciación ex officio <strong>de</strong> <strong>la</strong> preclusión, limitada <strong>en</strong> <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>toformu<strong>la</strong>rio únicam<strong>en</strong>te a los iudicia legitima in personam con fórmu<strong>la</strong>in ius era una reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones (Gayo IV,108, cit.)Por otra parte, <strong>en</strong> estrecha re<strong>la</strong>ción con lo hasta aquí expuestorespecto a <strong>la</strong> preclusión <strong>procesal</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los pasajes gayanosrei iudicatae u<strong>el</strong> in iudicio <strong>de</strong>ductae. Según BONIFACIO F., Iudicium legitimume iudicium imperio contin<strong>en</strong>s, Studi Arangio Ruiz 2, Napoli, Jov<strong>en</strong>e, 1953, p. 226y 227, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>en</strong>unciada por Gayo IV, 107 (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l iudicium legitimum confórmu<strong>la</strong> in ius, <strong>la</strong> acción personal no se pue<strong>de</strong> volver a interponer <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> litiscontestatio) no repres<strong>en</strong>ta un posicionami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> consunción <strong>en</strong>tre losiudicia legitima y los iudicia imperio contin<strong>en</strong>tia : es más bi<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lhecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> litis contestatio <strong>en</strong> los iudicia legitima produce <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> <strong>la</strong>obligatio, según Gayo III, 180. Según Bonifacio, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>en</strong>unciada por Gayo IV, 107para <strong>el</strong> iudicium legitimum in personam no repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> absoluto una excepción alprincipio <strong>procesal</strong> <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> exceptio preclusiva <strong>de</strong> una nueva acción : éstesimplem<strong>en</strong>te queda inoperativo por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> obligatio se extinguía con <strong>la</strong>litis contestatio y <strong>de</strong> que, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, no subsiste ya un oportere a cargo <strong>de</strong>lreus.63 Así se explicaría también lo afirmado por KASER M./HACKL K., Das römischeZivilprozessrecht, op. cit., p. 303, para qui<strong>en</strong>es a partir <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia permitió e<strong>la</strong>cceso <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong> acciones, civiles y honorarias, al iudicium legtimum, seacercaron los casos <strong>de</strong> consunción ipso iure <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> exceptio, aunquesin llegar a ser consi<strong>de</strong>rados como una unidad. Según Kaser/Hackl, queda porcomprobar <strong>en</strong> qué medida se m<strong>en</strong>cionaba también <strong>la</strong> exceptio <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> losque se esperaba consunción ipso iure.64 Vig. GUARINO A., Diritto privato <strong>romano</strong>, op. cit., p. 232, n.11.8.1.Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


268 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEIII, 180 y 181 65 , referidos a los efectos <strong>la</strong> litis contestatio. Según GayoIII, 180 <strong>la</strong> obligación se extingue por <strong>la</strong> litis contestatio, siempre quese trate <strong>de</strong> un iudicium legitimum, pues <strong>en</strong>tonces se extingue <strong>la</strong>obligación principal, quedando <strong>el</strong> <strong>de</strong>mandado obligado por <strong>la</strong> litiscontestatio 66 . Como han afirmado Kaser/Hackl 67 se trataevi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un reg<strong>la</strong> muy antigua, que se remonta a <strong>la</strong> época <strong>de</strong><strong>la</strong>s legis actiones, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que todavía no se distingue <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>rechomaterial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandante (in personam) y su <strong>de</strong>recho <strong>procesal</strong> ainterponer <strong>la</strong> acción (actio), y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, por tanto, se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> base<strong>de</strong> que con <strong>la</strong> litis contestatio se consume <strong>la</strong> obligatio (consumitur).También estos pasajes gayanos <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran explicación si se<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n referidos al más antiguo y g<strong>en</strong>uino <strong>significado</strong> <strong>de</strong> iudicialegitima (<strong>de</strong> ahí <strong>la</strong> expresión Gayo III, 180: et hoc quod apudveteres scriptum est), que serían los casos <strong>de</strong> certum dare oportere (<strong>de</strong>ahí <strong>la</strong> expresión Gayo III, 181: quia inutiliter int<strong>en</strong>do DARI MIHIOPORTERE, quia litis contestatione dari oportere <strong>de</strong>siit), supuestos65Vid. FIRA, Auctores, Gai Institutionum III, 180 : Tollitur adhuc obligatio litiscontestatione, si modo legitimo iudicio fuerit actum. Nam tunc obligatio qui<strong>de</strong>mprincipalis dissoluitur, incipit autem t<strong>en</strong>eri reus litis contestatione ; sed sicon<strong>de</strong>mnatus sit, sub<strong>la</strong>ta litis contestatione incipit ex causa iudicati t<strong>en</strong>eri. Et hoc quod apud ueteres scriptum est : ante litem contestatam dare <strong>de</strong>bitoremoportere, post litem contestatam con<strong>de</strong>mnari oportere, post con<strong>de</strong>mnationemiudicatum facere oportere. III, 181 : Vn<strong>de</strong> fit, ut si legitimo iudicio <strong>de</strong>bitum petiero,postea <strong>de</strong> eo ipso iure agi non possim, quia inutiliter int<strong>en</strong>do DARI MIHI OPORTERE,quia litis contestatione dari oportere <strong>de</strong>siit. Aliter atque si imperio contin<strong>en</strong>ti iudicioegerim ; tunc <strong>en</strong>im nihilo minus obligatio durat, et i<strong>de</strong>o ipso iure postea agerepossum, sed <strong>de</strong>beo per exceptionem rei iudicatae u<strong>el</strong> in iudicium <strong>de</strong>ductaesummoueri. Quae autem legitima iudicia et quae imperio contin<strong>en</strong>tia,sequ<strong>en</strong>ti comm<strong>en</strong>tario referemus.66Vid. BISCARDI A., La litis contestatio n<strong>el</strong><strong>la</strong> procedura per legis actiones, StudiArangio- Ruiz 3, Jov<strong>en</strong>e, Napoli, 1953, p. 469 refiere <strong>el</strong> principio preclusivo bis <strong>de</strong>ea<strong>de</strong>m re ne sit actio no a <strong>la</strong> litis contestatio, sino a <strong>la</strong> actio. Según Biscardi, <strong>la</strong> actioconsiste <strong>en</strong> un rito solemne, con <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> actor realiza inmediatam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> propio<strong>de</strong>recho si éste es incontrovertido (acción ejecutiva) o bi<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>de</strong>jarincontrovertida una cierta situación jurídica que todavía no lo es (acción <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa)y a este resultado se llega, según Biscardi mediante <strong>la</strong> aquiesc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l adversario,o bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia, a través <strong>de</strong>l pronunciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l órgano juzgador.Según Biscardi, <strong>de</strong> ahí que <strong>la</strong> actio, <strong>en</strong> cuanto tal, t<strong>en</strong>ga eficacia resolutiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>spartes : y <strong>de</strong> ahí que <strong>el</strong> principio ne bis in i<strong>de</strong>m sea aplicable a todas <strong>la</strong> legis actiones(Gayo IV, 108) y que <strong>la</strong> preclusión se ligue a <strong>la</strong> solemnidad <strong>de</strong>l rito, tanto si a <strong>la</strong> actiole sigue una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia como si no. Vid. BONIFACIO F., v. litis contestatio, NNDI,p. 972-976.67 Vid. KASER M./HACKL K., Das römische Zivilprozessrecht, op. cit., p. 81.


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 269<strong>en</strong> los cuales <strong>la</strong> actio queda extinguida ipso iure al no ser admisibl<strong>en</strong>inguna exceptio <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> pretorio 68 .En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> iudicium legitimum <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> un certumdare oportere todavía <strong>de</strong>spliega sus originarias características que se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran subyac<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> algunos pasajes gayanos, no si<strong>en</strong>do posible<strong>la</strong> oposición a aquél <strong>de</strong> ninguna excepción pretoria, <strong>de</strong> ahí suconsunción ipso iure, que se a<strong>de</strong><strong>la</strong>nta al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> litiscontestatio. Los problemas interpretativos que han p<strong>la</strong>nteado estospasajes gayanos son <strong>de</strong>bidos a que <strong>el</strong> jurista <strong>en</strong> otros pasajes establece<strong>la</strong> distinción <strong>procesal</strong> <strong>en</strong>tre iudicia legitima e imperio contin<strong>en</strong>tia 69 ,apareci<strong>en</strong>do, por tanto, un nuevo <strong>significado</strong> <strong>de</strong>l iudicium legitimumpero únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> contraposición a los iudicia imperio contin<strong>en</strong>tia y<strong>en</strong> congru<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> instauración <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>riomediante <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorum, como expongoa continuación.7.- <strong>El</strong> iudicium legitium tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorumComo es sabido, mediante <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorum (=<strong>lex</strong> Iulia <strong>de</strong> iudiciis privatis, 17 a.C.) 70 se instauró <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to68 De ahí <strong>la</strong> tardía aparición para <strong>la</strong> actio certae creditae pecuniae <strong>de</strong> <strong>la</strong> específicaexceptio non numeratae pecuniae, creada, según KASER M./HACKL K., Das römischeZivilprozessrecht, op. cit., p. 487, para <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cognición y acreditada<strong>de</strong>s<strong>de</strong> época <strong>de</strong> Caracal<strong>la</strong>. Esta exceptio más tar<strong>de</strong> se <strong>de</strong>nominó quere<strong>la</strong> nonnumeratae pecuniae.69Para adaptar <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> iudicium legitimum que aparece <strong>en</strong> Gayo IV, 104 y 105a su teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> preclusión <strong>procesal</strong> afirma MARRONE M., Agere lege, formu<strong>la</strong>ee preclusione processuale, op. cit., p. 237 que <strong>el</strong> efecto preclusivo ipso iure <strong>de</strong> <strong>la</strong>condictio no habría t<strong>en</strong>ido aplicación más que a situaciones jurídicas para <strong>la</strong>s cualeshabría <strong>en</strong>contrado aplicación <strong>la</strong> legis actio per condictionem, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>scondictiones que habrían t<strong>en</strong>ido lugar <strong>en</strong> Roma o <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> mil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong>treciudadanos <strong>romano</strong>s y sub uno iudice también ciudadano <strong>romano</strong>, por tanto, a <strong>la</strong>scondictiones que fues<strong>en</strong> iudicia legitima <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> Gayo IV, 104.70Seguimos a KASER M./HACKL K., Das römische Zivilprozessrecht, op. cit., p. 161,que afirman que Gayo IV, 30 se refería con <strong>la</strong> expresión leges Iuliae a <strong>la</strong>s leyes<strong>procesal</strong>es <strong>de</strong> Augusto <strong>de</strong>l año 17 a.C, que “probablem<strong>en</strong>te” se referían ambas a losiudicia privata. Mediante éstas, según KASER M./HACKL K., se reconoció legalm<strong>en</strong>te<strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to formu<strong>la</strong>rio <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l iudicium legitimum para todo tipo <strong>de</strong>pret<strong>en</strong>siones, suprimiéndose <strong>la</strong>s legis actiones con <strong>la</strong>s excepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis actiodamni infecti y <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tunviral. Pero se ha discutido <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrinaromanista si se trataba <strong>de</strong> dos leges Iuliae, si<strong>en</strong>do, sin embargo, una so<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong>que se refería a los iudicia privata, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> segunda se habría referido a losRevue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


270 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEformu<strong>la</strong>rio, si<strong>en</strong>do iudicium legitimum cualquier procedimi<strong>en</strong>to performu<strong>la</strong>s que cump<strong>la</strong> los presupuestos <strong>de</strong>scritos por Gayo IV, 104(Legitima sunt iudicia, quae in urbe Roma u<strong>el</strong> intra primum urbisRomae miliarum inter omnes ciues Romanos sub uno iudiceaccipiuntur) 71 .Por tanto, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada <strong>lex</strong> Iulia iudiciorumprivatorum <strong>el</strong> iudicium legitimum es un concepto que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> atodos los procedimi<strong>en</strong>tos indistintam<strong>en</strong>te, siempre que se c<strong>el</strong>ebr<strong>en</strong> <strong>en</strong>Roma, <strong>en</strong>tre ciudadanos <strong>romano</strong>s y ante <strong>el</strong> iu<strong>de</strong>x unus (Gayo IV, 104).Es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada <strong>lex</strong>, todo procedimi<strong>en</strong>to o bi<strong>en</strong> era uniudicium legitimum o bi<strong>en</strong> un iudicium imperio contin<strong>en</strong>s, como diceGayo IV, 103 : omnia autem iudicia aut legitimo iure consistunt autimperio contin<strong>en</strong>tur.En consecu<strong>en</strong>cia, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorum <strong>el</strong>concepto <strong>de</strong> iudicium legitimum adquiere un <strong>significado</strong> distinto <strong>en</strong>contraposición al iudicium imperio contin<strong>en</strong>s, ya que <strong>la</strong> expresióniudicium legitimum ti<strong>en</strong>e un mayor recorrido histórico, como ha sidoiudicia publica, como por ejemplo afirma PUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II,op. cit., p. 65 y 66: Gayo hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> duae Iuliae porque <strong>la</strong> <strong>lex</strong> iudiciorum publicorumhabría nacido <strong>el</strong> mismo año y cont<strong>en</strong>ía disposiciones parale<strong>la</strong>s y formaba <strong>en</strong> ciertos<strong>en</strong>tido con <strong>la</strong> primera un único cuerpo. Ha sido aceptada <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina romanista <strong>la</strong>teoría <strong>de</strong> A. D’ORS, [vid. Litem suam facere, SDHI 48 (1982), p. 368 ss. ; Nuevosdatos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley Irnitana sobre <strong>la</strong> jurisdicción municipal, SDHI 49 (1983), p. 18 ss. ;La nueva copia Irnitana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> F<strong>la</strong>via Municipalis, AHDE 53 (1983), p. 8 y D<strong>en</strong>uevo sobre <strong>la</strong> jurisdicción municipal, SDHI 50 (1984), p. 179 ss.] que, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>lex</strong> Irnitana, cap. 91, don<strong>de</strong> hay una refer<strong>en</strong>cia al tempus (por mors litis), quodlegis Iuliae, quae <strong>de</strong> iudiciis privatis proximae <strong>la</strong>ta est, kapite XII... compreh<strong>en</strong>sumest, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>lex</strong> Iulia <strong>de</strong> Augusto para municipia (itálicos), quehabría adaptado Domiciano como <strong>lex</strong> F<strong>la</strong>via municipalis para Hispania ulterior.KASER/HACKL (op. cit., p. 161 n.71) se remit<strong>en</strong> a los bu<strong>en</strong>os argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> D’ORS, <strong>en</strong>Sobre <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción municipal, Labeo 40 (1994), p. 89 ss. En p. 92 afirma d’Orsrespecto a <strong>la</strong>s duae leges Iuliae (Gai IV, 30) por <strong>la</strong>s que se g<strong>en</strong>eralizó <strong>el</strong>procedimi<strong>en</strong>to ordinario, que sin duda una sería <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia <strong>de</strong> iudiciis privatis, y leparece evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong> otra no podía ser <strong>la</strong> <strong>de</strong> los juicios públicos. Asimismo, <strong>en</strong> estemismo s<strong>en</strong>tido vid. GIMENEZ CANDELA T., La <strong>lex</strong> Irnitana. Une nouv<strong>el</strong>le loimunicipale <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bétique, RIDA 30 (1983), p. 132, afirma que cuando Gayo IV, 30hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley por <strong>la</strong>s duae leges Iuliae se <strong>de</strong>be p<strong>en</strong>sar<strong>en</strong> una ley municipal <strong>de</strong> Augusto como segunda ley : no sería una segunda ley <strong>de</strong>procedimi<strong>en</strong>to, sino una ley municipal que acompañó <strong>la</strong> reforma <strong>procesal</strong> da <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>de</strong>iudiciis privatis. En contra <strong>de</strong> esta teoría se ha pronunciado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te BERTOLDIF., Lex Iulia iudiciorum privatorum, Torino, Giapich<strong>el</strong>li 2003, qui<strong>en</strong> afirma que <strong>la</strong>m<strong>en</strong>cionada refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Irnitana es a <strong>la</strong> ley augústea <strong>de</strong> iudiciis privatis.71 Vid. FIRA, Auctores, Gai Institutionum IV, 104, p. 16.


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 271reconocido por Gioffredi 72 , para qui<strong>en</strong> los términos iudicia legitima eiudicia imperio contin<strong>en</strong>tia no son homogéneos, sino que <strong>en</strong> un<strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to fueron yuxtapuestos - probablem<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> <strong>lex</strong>Iulia - y no armonizan <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los porque <strong>la</strong> expresión iudiciumlegitimum era preexist<strong>en</strong>te.Un dato muy significativo lo aporta Bonifacio 73 al afirmar que <strong>la</strong>distinción <strong>en</strong>tre iudicia legitima y iudicia imperio contin<strong>en</strong>tiaso<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te aparece formu<strong>la</strong>da por Gayo, y no hay hu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, niexplícita o implícita, <strong>en</strong> <strong>la</strong> compi<strong>la</strong>ción justinianea ni <strong>en</strong> otras fu<strong>en</strong>tes.Este hecho <strong>de</strong>muestra que Gayo pret<strong>en</strong>día ac<strong>la</strong>rar expresam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>concepto <strong>de</strong> iudicium legitimum porque éste arrastraba un secu<strong>la</strong>rrecorrido histórico, cuyas hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s todavía se hacían notar <strong>en</strong> su época.Tras <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia existió una bipartición <strong>procesal</strong> <strong>en</strong>tre iudicia legitimay iudicia imperio contin<strong>en</strong>tia que prácticam<strong>en</strong>te sólo se difer<strong>en</strong>cian<strong>en</strong>tre sí <strong>en</strong> <strong>la</strong> mors litis, <strong>de</strong> 18 meses <strong>de</strong> duración a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> litiscontestatio <strong>en</strong> los iudicia legitima y <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los iudicia imperiocontin<strong>en</strong>tia <strong>en</strong> tanto durase <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong>l magistrado qui ea praecepit(Gayo IV, 104 y 105) 74 .72Vid GIOFFREDI C., Legis actio, op. cit., p. 197.73 Vid. BONIFACIO F., Iudicium legitimum e iudicium imperio contin<strong>en</strong>s, op. cit.,p. 207.74 Para <strong>la</strong> pecunia (o res) certa credita, por tanto, es <strong>de</strong>mostrable <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> uniudicium legitimum antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorum, si<strong>en</strong>do Kaser <strong>de</strong> <strong>la</strong>opinión <strong>de</strong> que se trataba <strong>de</strong> un iudicium legitimum por ser prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong><strong>Aebutia</strong>, mi<strong>en</strong>tras que Bonifacio niega <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong>l iudiciumlegitimum (como opuesto a iudicium imperium contin<strong>en</strong>s) antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iuliaiudiciorum privatorum. Estas posturas son compatibles <strong>en</strong>tre sí, <strong>en</strong> cuanto que <strong>el</strong>concepto <strong>de</strong> iudicium, referido a un certum dare oportere, era siempre legitimum<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época más arcaica, <strong>en</strong> contraposición a arbitria honoraria, pero es sólo apartir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorum cuando realm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> unnuevo concepto <strong>procesal</strong> <strong>de</strong>l iudicium legitimum, cuando concurran los presupuestos<strong>de</strong>scritos por Gayo IV, 104, fr<strong>en</strong>te al iudicium imperio contin<strong>en</strong>s, como Bonifacio halogrado probar. Así, respecto a los pasajes que m<strong>en</strong>cionan <strong>el</strong> iudicium conanterioridad a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia, como son <strong>el</strong> Fragm. Atestinum [ll. 8-9, utei <strong>de</strong> ieis rebus,quibus ex h(ac) l(ege) iudicia data erunt, iudicium fieri exerceri oportebit] y <strong>la</strong> <strong>lex</strong>Rubria <strong>de</strong> Gallia Cisalpina, cap. XXI (11, 12-14) eius pecuniae iei, quei eam suonomine petierit quoive eam d(arei) o(oportebit), ex iudiceis dateis iudicareve recteiusseis iure lege damantus esset fuisset ; Cap. XX 11. 15-16 : ius <strong>de</strong>icito iudicia datoiudicareque iubeto cogito... ; 19-20 : iudicium datum iudicareve iussum iudicatumveerit, ius ratumque est... ; 32 : in ea verba iudicium <strong>de</strong>t... ; 48 : quos inter in iudiciumaccipietur leisve constabitur...etc) ha puesto <strong>de</strong> manifiesto BONIFACIO F., Iudiciumlegitimum e iudicium imperio contin<strong>en</strong>s, op. cit., p. 213 y 214, que no se trata <strong>de</strong>Revue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


272 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEA<strong>de</strong>más, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia continúa si<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>te <strong>el</strong>concepto <strong>de</strong> iudicia legitima y iudicia ex lege, como se pone <strong>de</strong>manifiesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasaje gayano IV, 109 75 , según <strong>el</strong> cual, un juiciopue<strong>de</strong> basarse <strong>en</strong> una ley (iudicium ex lege) y no ser legitimum, o, alcontrario, no ser ex lege, pero sí legitimum. Un iudicium ex lege sería,según Gayo, un iudicium <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Aquilia, o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Olliniao <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Furia, pero no es legitimum si a pesar <strong>de</strong> ser instaurado pordichas leges se c<strong>el</strong>ebra <strong>en</strong> provincias. Tampoco según Gayo IV, 109,es legitimum un iudicium si se c<strong>el</strong>ebra <strong>en</strong> Roma ante <strong>el</strong> tribunal <strong>de</strong> losrecuperatores, o, aunque se c<strong>el</strong>ebre ante <strong>el</strong> unus iu<strong>de</strong>x, si intervi<strong>en</strong>eun peregrinus ; y a <strong>la</strong> inversa, si concurr<strong>en</strong> todos los requisitos, es<strong>de</strong>cir, se c<strong>el</strong>ebra <strong>en</strong> Roma, ante <strong>el</strong> unus iu<strong>de</strong>x y <strong>en</strong>tre ciudadanos<strong>romano</strong>s, es legitimum, aunque emane <strong>de</strong>l edictum praetoris.Se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> este pasaje gayano que iudicium ex lege significa apartir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia también (igual que <strong>en</strong> los iudicia ex legetramitados mediante <strong>la</strong> legis actio per iudicis postu<strong>la</strong>tionem) uniudicium que se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una <strong>lex</strong> regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong>l <strong>de</strong>rechosustantivo (<strong>lex</strong> Aquilia, p. ej.) ; pero, a<strong>de</strong>más, exist<strong>en</strong> unos requisitos<strong>procesal</strong>es para que <strong>el</strong> iudicium pueda consi<strong>de</strong>rase legitimum tras <strong>la</strong><strong>lex</strong> Iulia. Por tanto, es ésta <strong>la</strong> primera norma que regu<strong>la</strong> <strong>el</strong>procedimi<strong>en</strong>to, es <strong>de</strong>cir, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorumse difer<strong>en</strong>cian <strong>la</strong>s normas y requisitos <strong>procesal</strong>es <strong>de</strong>l iudicium <strong>de</strong>l<strong>de</strong>recho sustantivo que es aplicable al mismo. Un iudicium serálegitimum cuando concurr<strong>en</strong> los tres presupuestos objetivos <strong>de</strong>scritospor Gayo IV, 104, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que sea aplicable <strong>el</strong> ius civileo <strong>el</strong> ius honorarium 76 .iudicia legitima <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> Gayo IV, 104 y 105, porque se<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n extra primum urbis Romae miliarum, y, por tanto, se extingu<strong>en</strong> con <strong>el</strong>cargo <strong>de</strong>l magistrado qui ea praecepit.75 Vid. FIRA, Gai Institutionum Gayo IV, 109 : Ceterum potest ex lege qui<strong>de</strong>m esseiudicium, sed legitimum non esse; et contra ex lege non esse, sed legitimum esse.Nam si uerbi gratia ex lege Aquilia u<strong>el</strong> Ollinia u<strong>el</strong> Furia in provinciis agatur, imperiocontinebitur iudicium ; i<strong>de</strong>mque iuris est et si Romae apud recuperatores agamus ue<strong>la</strong>pud unum iudicem interu<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te peregrini persona ; et ex diuerso si ex causa, exqua nobis edicto praetoris datur actio, Romae sub uno iudice inter omnes ciuesRomanos accipiatur iudicium, legitimum est.76 Según PUGLIESE G., Processo civile <strong>romano</strong> II, op. cit., p. 70 <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> losiudicia legitima y <strong>el</strong> carácter honorario <strong>de</strong> los iudicia imperio contin<strong>en</strong>tia no serefería sólo al término <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cual <strong>de</strong>bía pronunciarse <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, sino que seext<strong>en</strong>día a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> litis contestatio (Gayo IV, 106-107) y a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>


EL SIGNIFICADO DE LA LEX AEBUTIA 273Así se convierte <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>romano</strong> <strong>en</strong> un procedimi<strong>en</strong>to exlege (Iulia), es <strong>de</strong>cir, regu<strong>la</strong>do por una ley <strong>procesal</strong>. Es por tanto apartir <strong>de</strong> esta <strong>lex</strong> cuando se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre iudicialegitima y iudicia imperio contin<strong>en</strong>tia <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido gayano, distinciónúnicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ámbito <strong>procesal</strong> 77 . Como ya afirmó Bonifacio <strong>la</strong>distinción iudicium legitimum- iudicium imperio contin<strong>en</strong>súnicam<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> remontar a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorum 78 yKaser/Hackl 79 han confirmado esta i<strong>de</strong>a.s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia (Vat. Fr. 47a, Paul 1 manualium). También, según Pugliese (op. cit., p. 71),a <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia se remonta <strong>la</strong> escisión <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> aspecto <strong>procesal</strong> y <strong>el</strong> aspecto sustancial,eficazm<strong>en</strong>te ilustrado por Gayo IV, 109.77 Así, según FUENTESECA P., La necesidad <strong>de</strong> retornar al estudio <strong>de</strong>l Edicto pretorio,Investigaciones, op. cit., p. 76, nota n.9, <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia trató <strong>de</strong> suprimir <strong>la</strong> distinción <strong>de</strong>raíz histórica <strong>en</strong>tre iudicia legitima cuyo instrum<strong>en</strong>to <strong>procesal</strong> era <strong>la</strong> formu<strong>la</strong> legisactionis legitimae (vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> legis actio) y los abitria honoraria intercives, in urbe Roma y ante un iu<strong>de</strong>x unus romanus. Según P. Fu<strong>en</strong>teseca acaso <strong>de</strong>trás<strong>de</strong> esta regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia haya <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong><strong>la</strong> iurisdictio: <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> legitimidad o iudicium legitimum (con formu<strong>la</strong> actionislegitimae) se <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong> <strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> que eran <strong>la</strong>s legis actionis para circunscribirse auna razón territorial - Urbs Roma - y ratione personae (cives romani) litigatoris etiudicis (iu<strong>de</strong>x unus). Según P. Fu<strong>en</strong>teseca, a esta difer<strong>en</strong>cia formal se uniría <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>mors litis (18 meses para los iudicia legitima) puesto que difer<strong>en</strong>cias sustanciales noexistirían <strong>en</strong>tre iudicia imperio contin<strong>en</strong>tia y legitima.78 Vid. BONIFACIO F., Iudicium legitimum e iudicium imperio contin<strong>en</strong>s, op. cit., haceesta afirmación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p. 219, 221, 231, <strong>en</strong>tre otras. En este artículo Bonifacio logra<strong>de</strong>mostrar que <strong>la</strong> contraposición iudicium legitimum - iudicium imperio contin<strong>en</strong>s nose pue<strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>la</strong> contraposición <strong>lex</strong> - imperium, como hace <strong>la</strong> communisopinio (p. 209). Según Bonifacio (op. cit., p. 214) Gayo IV, 104-105 califica <strong>de</strong>legitima los procedimi<strong>en</strong>tos no por ser previstos <strong>en</strong> una ley cualquiera, sino <strong>en</strong> cuantoestán compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre los procedimi<strong>en</strong>tos dispuestos por una <strong>lex</strong> bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadaque <strong>de</strong>bía regu<strong>la</strong>r precisam<strong>en</strong>te los iudicia que fues<strong>en</strong> instaurados <strong>en</strong> Roma y se<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>s<strong>en</strong> inter cives Romanos y sub uno iudice. Para Bonifacio (op. cit., p. 216),antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia no se podía hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> iudicium legitimum <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido empleadopor Gayo. Según Bonifacio (op. cit., p. 219), <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación iudicia legitima alu<strong>de</strong>al hecho <strong>de</strong> que los juicios que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban in urbe romana v<strong>el</strong> intra primumurbis Romae miliarum, inter cives <strong>romano</strong>s, sub uno iudice, fueron regu<strong>la</strong>dos por unaley -<strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia iudiciorum privatorum - que estableció para <strong>el</strong>los un término especial<strong>de</strong> duración <strong>de</strong> 18 meses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> litis contestatio. Para Bonifacio (op. cit., p. 219), <strong>la</strong><strong>lex</strong> Iulia <strong>de</strong>bió ser <strong>la</strong> primera ley que <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l Derecho <strong>romano</strong> recuer<strong>de</strong>,regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong>l proceso y no <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción. Según Bonifacio, <strong>la</strong>s XII Tab<strong>la</strong>s habríandictado normas para <strong>el</strong> lege agere <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes, habrían regu<strong>la</strong>do accionesindividuales ; <strong>la</strong>s leyes Silia y Calpurnia habrían introducido nuevas acciones y <strong>la</strong>propia <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, que hizo facultativo <strong>el</strong> recurso a <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong>, y que, según <strong>la</strong>doctrina común, se habría limitado a introducir <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong>sRevue Internationale <strong>de</strong>s droits <strong>de</strong> l’Antiquité LIV (2007)


274 MARGARITA FUENTESECA DEGENEFFEEn <strong>de</strong>finitiva, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida para<strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho <strong>procesal</strong> y <strong>de</strong>recho sustantivo. <strong>El</strong> primerpaso <strong>en</strong> esta dirección lo habría dado <strong>la</strong> <strong>lex</strong> <strong>Aebutia</strong>, que sería <strong>la</strong>primera norma <strong>procesal</strong> que instauró <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to per formu<strong>la</strong>spara los supuestos <strong>de</strong> certum dare oportere, <strong>en</strong> los cuales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong>antiguo, estaban fusionadas <strong>la</strong> esfera <strong>procesal</strong> y <strong>la</strong> esfera sustantiva.condictiones únicam<strong>en</strong>te, no habría regu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> absoluto <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to. De ahíque, para Bonifacio, <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia se pres<strong>en</strong>te como un quid novi : regu<strong>la</strong> <strong>el</strong> procesoy no <strong>la</strong>s acciones, y lleva consigo <strong>la</strong> <strong>de</strong>finitiva abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis actiones (GayoIV, 30).79 Vid. KASER M./HACKL K., Das römische Zivilprozessrecht, op. cit., p. 178, n.48 : <strong>la</strong>refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Irnitana a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción civil augústea es c<strong>la</strong>ra : <strong>el</strong> cap. 91 seremite expresam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre iudicium legitimum e imperiocontin<strong>en</strong>tia al cap. 12 <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>lex</strong> Iulia <strong>de</strong> iudiciis privatis.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!