10.07.2015 Views

Iztueta´ren olerkiak.. - Euskerazaintza

Iztueta´ren olerkiak.. - Euskerazaintza

Iztueta´ren olerkiak.. - Euskerazaintza

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

KARDABERAZ BILDUMA - 33IZTUETA'RENOLERKIAKJOSE GARMENDIA ARRUEBARRENAItz-aurrea: Lekuona'tar On ManuelSarrera'ren eta oarra'ren euskal-zallea:Baztarrika'tar Joshe Mari


IZTUETO'RENOLERKIAKJosé Garmendia ArruebarrenaKARDABGRAZBILDUMA33


Autor: José Garmendia ArruebarrenaEdita: Librería Técnicas de Difusión - TolosaImprime: Gráficas ESET - Seminario VitoriaDepósito Legal: VI 227 - 1978I. S. B. N. 84-85416-02-3


IZTUETA, según el cuadro original de G. Hombrados Oñativia,en el Salón Capitular del Ayuntamiento de Zaldivia.


EGILLEARENEZAUGARRIAKLiburu onen egillea Zaldibi'koerrian jaio zan 1925 urtean. Gazteiz'enapaizturik Erroman zabalduzituan bere ikasketak.Joan diraneko urte askotan Andaluzi'kolurraldeetan dabill mixiolaritzangiza-mailla mota guztietan.Sevilla'ko "Hemando Colón"Ikastetxe Nagusian kapellau izanda. Ta Utrera'ko "Ruiz Gijón"Ikastetxean Erlijioko irakasle.Donosti'ko "La Voz de España"ta "Diario Vasco" egunkarietanlankide da, ta beroietan eusko taerlijio gaietaz idazten du. Sevilla'ko"ABC'n ere asko idatzi du"Euskaldunak Sevillan" gaiaz."La Real Sociedad Bascongadade Amigos del País"en bazkideda; ta onen aldizkarian askotanidazten du.Joan Inazio Iztueta'ren eriotzareneun-urtea zala-ta, 1945 urteanPantxo Labayen'ekin batean, omenaldibero bat eratu zion gure folkloreedo erri-jakintza zaleari Zaldibi'n.Ta Iztueta jaio zala berreunurte bete ziranean, ogei taamar idazki ta geyago idatzi zituanDonosti'ko agerkarietan."Obras Inéditas de Iztueta" libumarenegillea da. (La Gran EnciclopediaVasca. Bilbao, 1968).Lan berezi batzuena ere bai...Egilleak aurreneko aldiz biltzenditu liburu ontan gureganaiño iritxidiran Iztueta'ren bertso ta olerkiguztiak. Asko Bilbao'n billatuta arkitu ditu.Zalantzarik gabe, Manuel Lekuonajaunak itz-aurrean dionbezela, liburu onek asko lagundukodu Zaldibi'ko gure folkloreedo erri-jakintza zalearen nortasunaobeto ezagutzen. Ainbestealderdi dituan Joan Inazio Iztueta'rennortasun aberatsa!Desde Valladolid y con fechade 14 de septiembre de 1842, elcuáquero Luis Usoz del Río envióuna carta al Sr. Conde deGrdber de Heruso, sobre Iztueta.Entre otras noticias, promete enviarlelos versos, "si Usted quielele enviaré manuscritos, puesnunca los imprimió Iztueta". Aquílos tienes, lector.


paiz ospetsua eta Euskal Errianmaisu argia dan, gauza askotan,batez ere erriko bertso-bideetan,On Manuei Lekuona'tar jaunariIztueta'ren Olerkiak omenaldian,eskeintzen dizkiot gaur pnzgarri.J. G. A.


ITZ-AURREAOso egoki etorriko da, euskal-literaturaren Historiarako Liburuonen gaurko argitaltzea, "IZTUETA'REN OLERKIAK".lztueta, dantzari bezela da, batez ere, ezaguna, eta baita Kondairazalebezela ere. Bañan Kondairazale bezela egin zuan ftrosa bera ere,eta baita Dantzaetaz argitaldu zituan Musikak berak ere, danok, Olerkizapainduak eman zizkigun. Aren idaz-lan guztietan azaltzen zaigunarnas-giro guzia, Olerki-giroa da.Iztueta'ren nortasuna ezagutzeko, beraz, oso bearrezko gauza da,lztueta'ren olerkaritza ezagutzea. Olerkaritza, naiko berezia. Eta orainarte bear bezela aztertu gabea.Alako garaían bizi izatea egokitu zitzaion, izan ere-ta: bi Prantzestereneta bi gerrate zibilen barru-barruan ; Konbentzionalen Prantzestea(1794-1796) eta Napoleon'en Prantzestea (1808-1813) eta Erregalistaengerrate zibila (1820-1822) eta Lenengo Karlistatea (1833--1839).Naspil askotxoko urte-aldia, gizon baten Historia argi-ezagutzeko...Ala ere, gure gizonarentzat, naspil-artean bazan ere, naiko Literatur-lanegindako urte-aldia.* * *Olerki-soroan lztueta'k egindako lana, Liburu ontan azaltzen danaiko argi. Orregatik bait da Liburu au, dan bezain ondo etorria gaur.Gañerakoan uste bait det nik, Iztueta, Olerki-alorrean zerbait sortzalle,kreatzatte ere izan zitzaigula. Eta ori adieraztera iritxi nai nukenik, ain zuzen, eta batipat, Aurre-itz Prologo ontan. Gauza aundirik ez,bañan bai zerbait gauza jakingarri.Lenengo, beintzat, esan dezagun, Iztueta'ren lanak bi alderdi dituala:1) bertsolari-alderdia, bertsolari jator; bañan baita 2) olerkari-alder-


12 ITZ-AURREAIztueta'k joku ori, sistema bezela, eskola bezela erabiltzen bait du;eta ori esan nai nuke nik: joku bizkor ori, gure Iztueta'ren eskola tasistema berezia dala. Puntuari bere barruko muin ori, orren bapatean,orren jarraitu-jarraituan ateratzea, alegia. Beste bertsolariak puntua geienetanbi errenkadaz bein erabiltzen duten bezela, berak segi ta jarrai--jarraituan erabiltzea, alegia.Ikus, eredu, beste au;Edo-ta beste au:Atsegiñetan arkitzen naiz niarkitzen naiz ni,ezkontzen diralako maite gozo bigustora;ortako jaio ziran mundura;Gipuzkoa guztia txit poztu da.Gaur ezpatadantzari,axiiren-azkendari,Korpus ta San Joandituztela gogoan,zaldibitarrak,gazte ta zarrak,oi dabiltza dantzanberen Erriko plazan.RlTMOAEta zer esan Iztueta'ren ritmoetaz?Iztueta'k eta Bilintx'ek, besteak beste, gauza au egin zuten biokberdin: beren bertsoak kantatzeko, doñu zaarrez gaiñeir:, doñu berriakere aukeratu zituztela: Bilintx'ek Santesteban'en "Urra, papito" bere"Juana Bixenta Olabe"rentzat, eta Iztueta'k, orduan kalerik-kale kantatzenzan "Churrupanpli" izeneko kanta, bere "Kontzeziri"rentzat. Gero,beste bertsolañren batzuek ere erabilli bait zuten doñu ori —lenengoKarlistatean, adibidez— beren bertso-paperetan. Gure Iztueta'k, ordea,


ITZ-AURREA 13iñork baño leenago : 1806'gn urte-inguruan, Logroño'ko Inkisizioarenkartzelan egin bait-zuan bere lana, eta andik laister samar banatu bertso-paperetan,eta bereziki 1825'gnean norbaitek Londres'en argitalduliburu batean, gure onen egilleak adierazten digunez,* * *Ritmoari buruz, gogora dezagun berriro ere "Kontzezi'ri"ren lenengobertsoa:Maite bat maitatzen det maitagarria;begia ederra du, guztiz argia.daukat urruti;bañan ezin det kendu burutiaren itxura;saldu al baliteke pixura,urrearen trukenork erosi faltako ez luke.Gauza bitxi asko señala litezke bertso ontan; leen aipatu dítugubertsoaren rimak: urruti, buruti; itxura, pixura adibidez... Bañan neretzatoso gauza bitxia, tarte ortan dabillen ritmo-pkua da: erderaz "piequebrado" esan oi dana. Guk "oin errena" esaten bait diogu. Oin errena.Joku orrek bertsoaren ritmoa eten egiten bait du. IbilUa eten, eta,leen esan degun bezela, puntu rima berriak sarrerazi.Geienean erabiltzen ditugun bertsoetan, ritmoa ta rima, asi ta buka,beti berak izan oi dira bertsoaren barru-art: Bañan Iztueta'ren ontan ezda ola.Puntu-aldatze orrek eta ritmoaren aldatze onek, astindu bat em-atendio bertsoari; eta betiko puntuak eta betiko ritmoak ematen digun logale-antxaastindu guri. Eta orixe da "oin errenaren" egitekoa bertsolaritzaru.Eta gauza onen osagarri, eta leen atpatutako peiotariaren irudiarijarraituaz, esan bait liteke beste au ere; bertsolaritzan geienetan erabiltz,erídan kanta-eran, bertsolaria, pelota-jokoan beti ere pelota, lasai, atzerabotatzen duan pelotariaren antzekoa dala; bañan oin errenarekikokanta-eran, bertsolariak aurre-]okua egiten duala, eta oin erren bat kantatzenduanean, pelota atzera bearrean, aurrean ziplora botatzen duala,


14 ITZ-AURREAedo-ta —Atano baten antzera— aurrean "'utzi-dejada" bat egiten duala;sorpresa-jokua...* * #"Oin errena" esate ori nundikan datorren, esan dezagun orain.Txcdapartan, jotzalle batek, eten gabe, beti pausu berean ari duanarierari, tukutuna esaten zaio; eta beste jotzalleak tartean jotzen duanari,berriz/ettena esan oi zaio; errena, kojoa, alegia, "pie quebrado",ots, konpasaren kontra dabillen oiña, pausoa...(Oyarizun'en, toberajotzalleen artean, tukutunari, biya esaten zaio,eta errenari, "pikatzeillea". Gure arirako, guk egokiago degu errena).* * #Bukatzeko, ikustagun berrlro, "Kontzezi'ri"ren lenengo bertsoa,ango iru oin errenak azter ditzagun, Bere ritmoan ikusiko degu. Begira:Maite bat / maitatzen / det mai/tagarri/a;becúa / du ede/rra gu7,/tiz argi/a.Dauj/kat urru/ti;bañan e/zin kenclu / det buru/tia/ren itxu/ra;saldu al / balite/ke pixu/ra,u/rrearen tru/kenork ero/si falta/ko ez lu/ke."Daukat urruti" "aren itxura" eta "unearen truke", iru "oin erren".Irurok bertsoari ematen dioten grazia, ez da esaten errez. Grazi ori, ordea,ez bait dago rimaren pelota-jokoan bakarrik. Ritmoak ere laguntzendio eta ez gutxi, iru oin erren oien bitartez.Ritmo daktiliko-daktilikoan, lenengo bi errenkadak pentapodioakdira, ots, bostna oiñekoak. Laugarrena, seigarrena ta zortzigarrena, berriz,launa oiñekoak. Iru oin errenak, biña oiñekoak, bañan asieran anakrusisbana dutela. Errenkada bakoitzaren bukaerak, oin trinkotu zorrotzakdira.Bukatzeko, esan dezagun aizkenik, gure Iztueta'k ezagutzen zuala,baita, gero "Betroiarena" eta "Prantxisku, zer dakarrek ?" esango zitzaionzortzi edo bederatzi -ptmtuko bertso jamatua ere.


ITZ-AURREAIkus eredu bat, zortzi puntukoa: tripodio daktilikoa; bukaeradean puntu-sail luzeduna.Arruiz'ko ballekokoplari berria:goi-goieneko mallanago jarria,lurreratu nayeanagure elbarria;nere urte-joanaznai baduk balia,para juzkaria,naiz predikaria,errain dik egiazeñengan gelditzen danjakinduria.Oyartzun'en, I911'gn Ekaiña'ren 14, San Antonio biaramona,LEKUONA zaarrak.


Bizitza bat laburkiBreve biografía"Sinistatu beamazu berroguei egun igaroetan ez dezanaizan lo pizcabot eguiteco dui bot asti ere, cergaitic izan deraneracutzi bearra 50 Espata dantzarí-reguin, 25 motil gastechori,onciñaraco canta urritarrac...Oizaz gañera izon det gauric gucienac galdu biarraEuzcarazco itz neurtu eta beste itzguida anitz eguiten".(Izluetak Paulo Ulibarri-co Yaunaii egin zion eskutitsatik 1828garrenurtean Garagar illaren 13-an).2


Joan Inazio Iztueta'ren bizitza itz gutxítan azaltzea ez da oso lanerreza. Zaldibia'n, 1767'ko azaroaren 29'an, jaio zan Joan Inazio Iztuetajauna. Ta Zaldibin bertan, bere etxe Iztueta-enea'n il zan, 1845'ko abuztuaren18'an, iya larogei urte zituala. Bizitza luzea benetan. Eta betea.Europa, Españi ta Euskalerrian, makiña bat gorabera, burruka ta gudaizan ziran urteak aiek! Iztueta bera ere ,aruntza ta onera, ederki astindutaibilli zan denborak.Joseph Iztueta, Lazkaukoa, ta Maria Inazia Etxeberria, Zaldibikoa,ziran Joan Inazioren gurasoak. 1755'ko, otsaillaren 24'an ezkondu ziranZaldibian. Arek, 23 urte, ta onek, 18, zituztela. Amabi seme-alaba izanzituzten: 7 mutill eta bost neska. Joan Inazio, bostgarrena zan. Artu-emanaundienak, bere anai zarrenarekin, Diego Inaziorekin, izan zituan JoanInaziok. Baita Maria Ana, Jose Maria ta Frantzisko Inaziorekin ere.1783 urtean, jaso zuten Joan Inazio'ren gurasoak, hMela-enea etxea.Joan Inazio jaio baño len, urte bat aurretik. Onek esan nai du, etziralaizan lastaigille beartsu batzuk, askok esan oi duten bezela, aien beartasunanabarmendu naiean. 1803'ko epaillaren 2'an, 12.999 "vellon"--errealen balioa ezarri zioten etxeari. 1773'an Joan Inazío'ren aita, JosephIztueta, asita zegon aundizki-agiria ateratzen. Ementxe ikusten da, berearbasoen langintzak ospetsuak zirala. Ta ala zegokien Lazkauko torre--etxetik zetozen ondorengoai. Gaur ere, antxe ikusi leike etxe onenaurrean arrizko armarri aundi bat, aurrekoen aundiaren ezaugarri batbezela.Sevilla'ko Indietako' artxibo edo agiritegian, Joan Iztuetaren izenaarkitzen degu; Lazkaun jaioa, ta Guatemalako Gueçalagan illa. JoanInazio'ren aita, Zaldibi'ko udaletxeko diru-zai bezela agertzen da. Taeliz nagusian beren ill-obia ba-zeukaten. 1789'ko agorraren 29'an, 53 urtekin.il zan. Bere emaztea berriz, 1808'ko epaillaren 14'an, 19 urtetanalargun egon ondorean, eta gorabera ta naigabe ugari igaro-ta. JoanInazio espetxean zegolako, ta Jose Mariak jaramonik egiten etziolako,biotz-miñ aundiak igaro bear izan zituan. Frantzisko Inazioren izkutatzea,ta arrastorik gabe gelditzea. Ba-zitekean izatea, Joan Inazioren semeenardura bere gain artu zualako. Joan Inazio denbora luzean egon baitzan expetxean, eta bere erraiña, Linzuain'go joakina ere 1802'ko urteanil egin bait zan.


No es fácil ofrecer en una apretada síntesis,el "curriculum vitae"de Juan Ignacio de Iztueta, nacido^ en Zaldivia el 29 de noviembre de1767, y fallecido en la misma villa y en su casa de Iztueta-enea sl 18de agosto de 1845. Largo período de tiempo éste de sus casi 78 años detrayectoria existencial, lleno de vicisitudes históricas y personales enque Europa, España y el País Vasco se vieron envueltos y conmocionadospor muchas guerras, y zarandeado de una a otra parte nuestropersonaje.Eran sus padres Joseph de Iztueta, natural de Lazcano, y María Ignaciade Echeverría, de Zaldivia, quienes habíctn contraído matrimonioen esta última el 24 de febrero de 1755. Contaba él veintitrés años ymedio, y ella casi 18. Fueron doce los hijos de este matrimonio: 7 varonesy 5 hembras, ocupando Juan Ignacio el quinto lugar. Los hermanoscon quíenes más relacionado aparece nuestro biografiado son, DiegoIgnacio, hermano mayor, María Ana, José María y Francisco Ignacio.La casa "Iztueia-enea" fue construida por sus padres en 1766, unaño antes de su nacimiento. Ello hace descartar la idea del oficio dehumildes marragueros en que por mucho tiempo fueron tenidos, acentuando,quienes han escrito, su pobreza. La casa fue evaluada el 2 demarzo de 1803 en 12.999 reales vellón, y ya en 1773 había promovidosu padre Joseph el expediente de hidalguía, en el que se ponen demanifiesto diferentes "oficios honoríficos" de su abuelo y antepasados.Así convenía a los que descendían de la casa torre de Lazcano, cuyafachada ostenta todavía un gran escudo de piedra, fruto sin duda deantigua preeminencia. En el Archivo de Indias de Sevilla damos con elnombre de Juan de Iztueta, nacido en Lazcano y muerto en Gueçalaga(Guatemala). El padre de nuestro biografiado figura como tesorero delAyuntamiento de Zaldivia y contaban con sepultura propia en la iglesiaparroquial. Falleció a sus 53 años el 29 de septiembre de 1789, ysu esposa el 14 de marzo de 1808, después de 19 años de viudez, llenade dificultades y de sufrimientos, herida en su corazón por la prisiónde Juan Ignacio, la desatención de José María y el paradero desconocidode Francisco Ignacio, fuera quizá de haberse hecho cargo de loshijos de Juan Ignacio durante su larga estancia en la cárcel y fallecimientode su nuera, Joaquina de Linzuain, en 1802.


20 BIZITZA BAT LABURKI — BREVE BIOGRAFIAJoan Inazioren bizitza, ez degu criñ ondo ezagutzen. Bere bizitzakoune ta denbora batzuetako agiririk ez daukagu. Ezin genezake ba ezertxoere jakiñ garai oietzaz. Orixe gertatzen zaigu, aren aurtzaro ta1790'ko ilbeltzaren 11 arteko gazte-aroaz ere. Urte ontan ezkondu zanLinzuain'go Maria Joakinarekin, 22 urte zituela. Joakina Umietakoa zaneta 19 zeuzkan.Garai artan, Zaldibian, erri-barruan, 18 etxe zeuden. Eta 96 sendi,nekazaritzan edo artzantzan. Orduan, Aralar mendian, artzai asko zebillen.Antziñak eta ao-jakintzak diotenez, Joan Inazio txikia zan. Koloreonekoa. Begiratu bizikoa. Humore onekoa. "Txuri" deitzen omen zioten.Mutiko argia. Laister asi zan nabarmentzen bere lagunen artean. Idazleta erriko maixu izan bear zuanak, alako idazkera ederra ta liburu zaletasunaeuki bear zuanak, nun ikasi zuan eta nun ezi zan? Ziur ez dakigu.Agian, Lazkauko karmeldarren lekaidetxean. Joan Inazioren amak, bereazkenaian, konbentu ontan iru meza esateko agindu zuan. Eta, 1827'an,Joan Inaziok, eta ango karmeldar batek alkarri idazten zioten.Joan Inaziok, bere aurreneko emaztearengandik, bost seme izanzituan. Jose Inazio, dantzaria. Bere aitarekin Donostian bizi izandu zana,ta gero Iru'nen. Eta Maria Ana, Maria Antonia, Josepa Frantziska ta JoseManuel. Maria Antonia ta Josepa Frantziska beren aitarekin ere biziizandu ziran.Joan Inazioren garai ontako egiñak zer-edo-zer ezagutzen ditugu.1791'an, erriko azokan gauz asko ornitu ta saltzen ditu: Olio gozoa, baleedo ballenak, bakallaoa ta sardiñak. Bere ezkon-anai Jose Antonio Mancisidorda erantzuten diona ta bere gaiñ artzen duana. Urrengo urtean,bere etxe ta Amundarain ibaiaren ondoan dauden bi errota, artzen ditualkiler edo akuran.1790-1800 bitartean, gorabera auek izan zituan gure Joan Inaziok.1793'ko agorrean, bere arreba Maria Mikaela il zitzaion, 22 urtekin.1794'an, bere besoetako ta illoba kuttun Joan Inazio Manzisidor jaio zan,martxuan. Urte ontan bertan, azaroctn, izan zuan bere irugarrena: MariaAntonia. 1799'ko garagarrillan, Diego Inazio, bere anai zarrena, il zitzaion;eta bere arreba Joana Frantziska, Pedro Jose Armendariz'ekinezkondu, Azpeitian. 1793'an, oraindik gordetzen dan agiri baten bidez,Jose Antonio Lasari artalde bat saltzen dio. Garai artarako, artalde aundiazana. Neguan, Donostiko belardietan larratzen zuan. Eta, azkenik,1799'ko abenduan, bere aurreneko Linzuain emaztearengandik izan zuanbostgarrengo ta azkeneko semea: Jose Manuel.Berri gutxi, ainbeste denborako, ta bere pertson eta izakerari dagozkionak,gutxiago. Aldi ontan guztian, bere erri Zaldibian bizitu zan, aldin-aldinDonosti ta Irun'a irtetzen zala.


BIZITZA BAT LABTJRKI — BREVE BIOGRAFIA 21La vida de Juan Ignacio no nos es tan conocida. Hay sobre todoperíodos y épocas de los que todavía no se ha podido dar con la documentación,sin que podamos por consiguiente hacer luz. Es lo queocurre con los años de su infancia y juventud hasta el 11 de enero de1790 en que a la edad de 22 años contrae matrimonio con María Joaquinade Linzuain, natural de Urrieta, de 19 años.Zaldivia contaba con 18 casas en su casco urbano y 96 familiasdedicadas a las faenas del campo o al pastoreo, entonces numeroso, enla sierra de Aralar. La tradición nos presenta a Juan Ignacio, bajo deestatura, de sano color y ojos vivarachos, de buen humor y conocidocon el nombre de "Txuri". Un muchacho muy despierto y que prontoempieza a sobresalir en medio de sus compañeros. Una gran incógnitaen su vida, es dónde adquirió instrucción y formación quien iba a sermaestro de primeras letras en su villa, escritor, destacando su buenacaligrafía y su amor a los libros. |Quizá en el convento de Padres Carmelitasde Lazcano, en cuya iglesia manda su madre, en el testamento,decir tres misas, y mantiene nuestro biografiado en 1827 correspondenciaepistolar con un carmelita de allílDe su primer matrimonio tuvo cincO' hijos: José Ignacio, dantzari,que vivió en su compañía en San Sebastián y después aparece comoresidente en Irún; Man'a Ana; María Antonia; Josefa Francisca y JoséManuel. María Antonia y Josefa Francisca aparecen también viviendoen su compañía.Sabemos algo de sus actividades en este tiempo. En 1791 es proveedorde géneros varios (aceite dulce, ballena, bacalao y sardina) en la alhóndigade la villa, teniendo como fiador a su cuñado José Antonio deMancisidor; y al año siguiente ocupa en alquiler dos molinos en Olaa,a dos pasos de su casa, junto al río Amundarain. Los años de 1790 a1800 están marcados en la vida de Juan Ignacio con la defunción desu hermana María Micaela, con 22 años, en septiembre de 1793, nacimientode Juan Ignacio de Mancisidor, su sobrino predilecto y ahijado,en marzo de 1794, así como en noviembre del mismo año, de su tercerhijo María Antonia, fallecimiento de su hermano mayor Diego Ignacioen junio de 1779 y casamiento de su hermana Juana Francisca conPedro José de Armendáriz en Azpeitia. En 1798 y por escritura que consta,vende a José Antonio de Lasa un rebaño de ovejas, numeroso paraaquella época, y que pastoreaba en invierno en los prados de SanSebastián, y en diciembre de 1799 el nacimiento de su quinto y últimohijo de su primer matrimonio con Linzuain, llamado José Manuel. Pocasnoticias realmente en referencia directa a su persona. Durante todo estetiempo, fuera de eventuales salidas a Irún y San Sebastián, su vidadiscurre en Zaldivia.


22 BIZITZA BAT LABURKI — BREVE BIOGRAFIAObeto ezagutzen ditugu, Joan Inazioren XIX mendeko- aurren urteak.Aldi gogorra au Joan Inaziorentzat. Bere bizitza ere apika orren zuzena.Salaketa asko izan zituan, eta auzi ugari rlijio gaietan ajolagabekeriata emakumeekin ibillera txarrak, erantsi zizkioten. 1801'ko abenduaren6'raiño, Billafrankan baituta egon zan, itxura danez, Gainza'ko MartinAntonio Aldosoro eskribauaren etxean, lapurretaren bat egin zualako.Urte ta ill oietan beroietan, 18 egunean, Tolosako espetxera eraman zuten.Emen, kartzelan zegoala, il zitzaion, Zaldibian, bere aurreneko emazteaJoakina Linzuain, 32 urtekin.1802'ko mayatzaren 11 'an, Tolosako espetxetik Azpeitia'kora igarozuten. Orduntxe, bere anai Jose Maria Zaldibi'ko' maixu ta organistaizendatu zuten, eta bere ama larri-larri dabill bizi-modu ta diru kontutan.Joan Inaziok Azpeitiko kartzelan jarraitzen du. Baiñan, 1805'ko otsaillaren24'an, zigorra arintzen zaio, ta Enparan errotan daukan bere ezkonanaiarenetxera pasatzen dute. Egun batzuk ondorean, bere anai JoseMaria iltzen da 26 urtekin. Antxe ezagutu zuan Maria Konzepzion Bengoetxea,Bengoetxeako Kcntxexi. Irudianez, espetxean au ere, aur batil zualako. Aldekaitz baserriko labean neskatill bat arkitzen dute ta,1803'ko uztaren 13'an, Joan Inazio Nikolas Odriozolak bataiatu zuan,Maria Inazia izena jartzen ziotela. Joan Inaziok eta Bengoetxeako Kontxesikberen alabatzat artu zuten, eta onela legez artuta gelditu zan.Baiñan, ordurako, urte ontan bertan, 1806'ko jorraillaren 20'an, Logroñokoizkutuko espetxera eraman zuten Joan Inazio. Emen, zazpi illabetetanegon ondorean, 1806'ko abenduan Azpeitian agertzen zaigu. LogroñokoInkisizioaren kartzel izkutuetan agertu zituan geyenbat gureJoan Inaziok, Bengoetxeako* Kontxesi'renganako zeuzkan irrika ta maite-miñak.Espetxetik askatu ziranean, Azpeitiako eleizan ezkondu ziran biyak,1808'ko otsaillaren 9'an. Urrengo illean eta Zizurkil'en jaiotzen zan, JoanInazioren irugarren emaztea izan bear zuana Maria Ascension Urruzola.Baiñan ez ditzagula gertakizunak aurreratu.Urte onen (1808) epaillaren 27'an, bere ama iltzen zaio Zaldibian,ill onen beraren 14'an bere azkenaia egin ondorean. Ba zekian JoanInazioren bigarren ezkontza.1808'ko abenduaren 16'an, Kontxesi'gandik izaten du bere bigarrena:Balentin Eusebio. 1824 abenduaren 20'an, 16 urte zituala, BalentinEusebiok idazten dio La Habanatik bere aitari. Emen, La Habanan, batukozitzaion bere anai ta Joan Inazio-Kontxesiren irugarrena, Jose Frantzisko.1808'ren azkenetik, Cgarai ontan Azpeitia zebillen) 1813'ko uzta abuztuarte, ez daukagu Joan Inazioren berririk. Bere bizitzaren une illun batda au. Ez dakigu ezertxo ere aldi onetzaz Joan Inazioren bost urte era-


BIZITZA BAT LABURKI — BREVE BIOGRAFIA 23Más pródigo en noticias es el período que se refiere a los primerosaños del siglo XIX. Epoca dura de acusaciones y procesos que llovieronsobre su vida, al parecer no tan asendereada, acusado de indiferenciareligiosa y de tratos ilícitos con mujeres, hasta que el 6 de diciembrede 1801 es arrestado en Villafranca, al parecer por robo perpetradoen casa del escribano de Gainza, Martín Antonio de Aldasoro.El 18 del mismo mes y año es conducido a la cárcel de Tolosa. Estandoallí en la prisión, fallece en Zaldivia su primera mujer, Joaquina de Linzuain,a la edad de 32 años.El 11 de mayo de 1802 es trasladado de la cárcel de Tolosa a lade Azpeitia, mientras es nombrado' organista y maestro de primerasletras de Zaldivia su hermano José María, y su madre pasa por grandesapuros económicos. Nuestro biografiado continúa en la cárcel deAzpeitia hasta que el 24 de febrero de 1805, se atenúa su prisión, pasandoa habitar a la casa de su cuñado Armendáriz en el molino deEmparan. Unos días más tarde fallece su hermano José María a la edadde 26 años. Allí conoce a María Concepción de Bengoechea (Conchesi),presa al parecer por infanticidio, y es encontrada en el horno del caseríode Aldecaitz una niña a la que D. Juan Ignacio Nicolás de Odriozolabautizó el 13 de julio de 1806 con el nombre de María Ignacia, reconociday legitimada más tarde como hija de Juan Ignacio y de MaríaConcepción Bengoechea.Pero ya antes, el 20 de abril de este año de 1806 es trasladado ala cárcel secreta de Logroño. Después de siete meses de estancia allí,en diciembre de 1806 da señales de vida y actividad en Azpeitia. Fueen las cárceles secretas de la Inquisición de Logroño donde dio riendasuelta a los sentimientos de su apasionado corazón por Conchesi.Libres ya de la cárcel, se unieron en matrimonio en la parroquialde Azpeitia el 9 de febrero de 1808. Al mes siguiente y en Cizúrquilnacía María Ascensión de Urruzola que había de ser su tercera mujer.Pero no adelantemos los acontecimientos.El 27 de marzo de este año fallece en Zaldŕvia su madre, sabedorade las segundas nupcias de Juan Ignacio, habiendo otorgado su testamentoel día 14 del mismo mes.En fecha de 10 de diciembre de 1808 nace de su matrimonio conConchesi su segundo hijo, Valentín Eusebio. El 20 de diciembre de 1824,a la edad de 16 años, estaba en La Habana y escribe una carta a supadre. Se le uniría allí más tarde el tercer vástago, y por tanto hermano,José Francisco.Desde fines de 1808 en que residía en Azpeitia hasta julio-agostode 1813 carecemos de toda noticia. Es también ésta una época muyoscura de su vida, de la que desconocemos todo. Cinco años en que


24 BIZITZA BAT LABURKI — BREVE BIOGRAFIAbateko illuntasunean daude (1). Donosti soldaduz inguratua egon zanillabeteetan, Bidasoa'ko mugatik aruntz dabill, San Juan de Luz'en,Donibane'n. 1814'ko garragarrillan, Donostian arkitzen degu, denda batenjabe. Urte onen (1814) abuztuaren iruan, Iruñatik idazten dio MartinOnrubiak, eta ala esaten dio: "Nere lagun eta jauna. Poz aundia artzendet ondo zaudelako, ia zure sendían lasai ta pakean arkitzen zeralako".Biyak, Joan Inaziok eta Joxe Aranburuk, Martin Onrubiaren bidez,Getarian zegon frantzitar gudalosteari, 400 manta ta 260 lastai-koltxoieman zizkioten. 1813'ko uztaren l'an, aldegin zuten Guetaritik soldaduauek. 33.276 "vellon"-erreal balio zituan eskeintza onek. Beiñere etzuanordaiñik artu.Kontxesi'rekin egin zuan ezkontzak etzuan asko iraun. 1815'ko epaíllaren18'an bere, azkenaia egin ondorean, 39 urte zituala, ill artan bertanil zan, 28'an. Azkenai ortan, bizi ziran etxea aipatzen du, ta egitenari ziran beste bat ere bai. Joan Inazio Iztueta, bi etxeen jabe izaterairitxi zan: Bat, Bildosola kalean, beko Puyuelo ere zeritzaiona. Bestea,Triperia kalean, eta gaurko san Joan da.Bere bigarren alarguniasun ontan (1815-1828), Joan Inaziorekin biziziran Donostian, bere lenengo emaztearengandik izan zuan Joxe Inazio,dantzaria. Maria Antonia, ta Joxepa Frantziska. Kontxesi'rengandik izanzituanak ere antxe zeuden, batez ere Inazia. Balentin Eusebio ta JoxeFrantzisko, La Habanan azaltzen bait dira aldi au bukatu baño len.1817'ko abuztuaren 1 l'an, Donostiako san Bizente parrokian ezkontzenzan Joxepa Frantziska alarguna Donostiko eskribaua zan JoakinRamon Soraiz'ekin. Onen papel-xortak (1813-1831 bitartekoak), Oñati'ko(1) Errenka ta itz auek idatzi ondorean, Jesus Elosegi jaunak, "Boletín de los Amigosdel País" aldizkarian (XXXII urtea, 1.° eta 2.° Lb. 296-300 orr.) "Iztueta, prantzes-zaletua,saldukeriagcrtik Azpeitia'n auzipetua" ízen-buruarekin, oraindik orain lantxo batargitaratu du.Bertan gauza ontaz jabetzen gera: "Varios vecinos de Azpeitia, Iztueta entre ellos,fueron mencionados y señalados... como individuos que en el añc de la dominaciónfrancesa, 1809, mcstraron la suficiente actividad como para merecer la nota de "ajrancesados"que se les atribuia por parte de numerosos vecinos de la villa".1814'go otsaillaren 23'an, Azpeitia'ko Jose Domingo Vicuña idazkariak, Iztuetarenizakera ta gizatasunaz eman zizkigun garrantzizko ondorengo zeatztasun auek, aipaluditzagun:"Juan Ygnacio de Ynstueta: pelo largo castaño, cejas del mismo color, naríz afilada,frente mediana, barba cerrada, cara ermosa, estatura baja".Eta jarraitzem du: "De ciertas declaraciones tomada's a Iztueta duranie el proceso,Uegamcs a saber que el 24 de abril de 1810 se traslada con su mujer Concepción Bengoechea(y sus niñas) desde la villa de Azpeitia donde residía desde el año 1802, aSan Sebastián. Sumando los días que pasó en cárcel del Corregimiento de Tolosa, deresultas de este proceso, hallamos: de 28 de febrero a 12 de mayo ,1814, y de 19mayo a 4 de noviembre = 8 meses de cárcel. Y en cuanto a los días de reclusión ensu casa de San Sebastián: 12 de mayo a 15 de junio, 1814: un mes y trece días".


BIZITZA BAT LABURKI — BREVE BIOGRAFIA 25\a oscuridad se espesa en torno a su vida y actividades (1). En losmeses del asedio de San Sebastián está en San Juan de Luz, al otrolado de la frontera del Bidasoa, y en junio de 1814 reside ya en SanSebastián, dueño de una tienda. Martín Onrubia desde Pamplona y el3 de agosto de este año, le diríge una carta en la que le díce: "Mi amígoy Señor: Alégrome de que se halle bien, ya en el seno de su familiacon tranquilidad".Junto con D. José de Arámburu, había entregado, por medio deOnrubia, 400 mantas y 280 jergones a las tropas francesas, estantes enGuetaria y que la abandonaron en la madrugada del 1 de julio de 1813.El valor de la entrega se cifraba en 33.276 reales vellón, sin que jamáspudiera resarcirse de ellos.No duró mucho su matrimonio con Conchesi, ya que ésta fallecióel 28 de marzo de 1815, a la edad de 39 años, habiendo otorgado testamentoeí 18 del mismo mes, y en el que se habla de la casa que habitabany otra que estaban construyendo. Iztueta llegó a ser dueño dedos casas: una en la calle Bildósola, llamada también de "Puyuelo bajo"; y otra en la de Tripería que corresponde a la de San Juan.En esta segunda etapa de su viudez (1815-1828) disfrutaba de lacompañía en San Sebastián de su hijo José Ignacio, dantzari, hijo desu primer matrimonio, así como de María Antonia, de Josefa Francisca.A ellos se añadían los habídos de la Conchesí, sobre todo Ignacia, yaque Valentín Eusebio y José Francisco aparecen en La Habana antesdel fin de este período.Josefa Francisca se casó el 11 de agosto de 1817 en la parroquiade San Vicente de San Sebastián, con D. Joaquín Ramón Soraiz, viudo(1) Después de escritas estas líneas, Jesús Elósegui ha publicado en "Bol. de laR. Soc. Basc. de los Amigos del País", (año XXXII, cuadernos 1.° y 2.°, págs. 296-300)un trabajo titulado "Iztueta, afrancesado, procesadg por iniidencia". Entre otras cosas,leemos: "Varios vecinos de Azpeitia, Iztueta entre ellos fueron mencionados y señalados...como individuos que en el año de la dominación francesa, 1809, mostraron la suficienteactividad como para merecer la nota de "afrancesados" que se les atribuía por partede numerosos vecinos de la villa".El 23 de febrero de 1814 el escribano azpeitiarra José Domingo de Vicuña nos suministralos siguientes datos antropológicos: "Juan Ygnacio de Ynstueta; pelo largo castaño,cejas del mismo color, nariz afilada, frente mediana, barba cerrada, cara ermosa, estaturabaja" Y añade Elósegui: "De ciertas declaraciones tomadas a Iztueta durante el procesollegamos a saber que el 24 de abril de 1810 se traslada con su mujer Concepción Bengoechea(y sus niñas) desde la villa de Azpeitia donde residía desde al año 1802, aSan Sebastián. Sumando Ios días que pasó en cárcel del Corregimienfo de Tolosa, deresultas de este procseo, hallamos: de 28 de febrero a 12 de mayo, 1814, y de 19 demayo a 4 de noviembre = 8 meses de cárcel. Y en cuanto a los días de reclusión ensu casa de San Sebastián: 12 de mayo a 15 de junio, 1814: un mes y trece días".


26 BIZITZA BAT LABURKI — BREVE BIOGRAFIAUnibertsidade edo Ikastetxe Nagusian gordetzen dira. Geroago, (ta goraberabatzukin) 1818'ko ilbeltzaren 2'an, eliz ortan bertan ezkontzen zanMaria Antonia, Manuel Paris-ekin. Au, Lobaina baserrikoa zan, Antiguo'koparrokian.Urrian, Santa Fe'ko pestak dirala-ta, Joan Inazio Zaldibian ikustendegu. Emen, 182D'ko urriaren 13'an, bere esku ta lur-ondasunak, berearreba Anari ta ezkon-anai Jose Antonio Manzisidor'i, uzten dizkie.1824 urtean, (jaurgo ta lege-zaleak galdu, ta "absolutista" edo al--osodun erregeak irabazi zuanean, —Iztueta errege al-osodun zaleazan—) Inazio Erramon Barojaren irarkolatik irtetzen da bere dantza liburua.Urte bete baiño geyago kosta zitzaion egitea. Ain zuzen, urte ortan,bere alabari baimena ematen dio, dantza ospetsu bat egiteko. Aurretik,gure dantzak berpizteko asmo bakarrarekin, ardura ta ajola bereziarekin,berarí erakutsi zizkion ta ortarako ezi zuan.Londres'en erbestetuta zegon, Pablo Mendibil'en bidez, bere liburuarenagerpen-bilduma bat argitaratzen du Londres'en; ez ordea, erderazere itzulita sartu zuan "Kontxesi'ri" olerkariari, onoko oarr maltzurau jarri gabe: "El poeta bascongado íue más íeliz que el gallego, cuyosversos ctmorosos le acarrearon la muerle en la misma cárcel. Iztuetasalió de ella e inmediatamente dio la mano de esposo a su esposa,por quien tan apasionadamente suspiraba".Oraindik 1824'an, ez ditu eskuratu 33.776 erreal, frantziko gudalosteai,1813 urtean, emandako janarien ordaiñez. Ezta 10.000 erreal ere,ordun bertan eman zizkien 400 mantegatik. Esan bearrik ez dago: onekmiñ ematen dio.Urte onen urriaren 16'an, Donosti'ko "Puerta de Tierra'ren" zaindarijartzen dute. 1826 urtean, agindutako dantza-soñuen liburua argitaratzenda. 1828'ko epaillaren 3'an, Donosti'ko san Vicente parrokian, ezkondubaiño len, Kontxesi'rengandik izan zuan Inazia, Segura'ko Jose AntonioAzpiazu'rekin ezkontzen da. Andik illa-betera, jorraillaren 8'an, inguruanbere semerik gabe bere burua ikusten dualarik, Joan Inazio Iztueta irugarrenaldiz ezkontzen zaigu, Zizurkil'go Maria Ascension Urruzola'rekin.Iztuetak, 60 urte zeuzkan. Mariak, 20.1829'ko epaillan jaiotzen zaie aurreneko ondorengoa: Martina Antonia.Urte ontan bertan idazten du 40 orriko liburuska bat, Juan JoseMogel apaizari zuzendua, bere dantza liburuaren aurkako Bartolome deSanta Teresa prailleari erasoaz. 1831'ko abenduaren 24'an izaten dubigarrena, bere irugarren ezkontzatik. Pedro du izena. Gazterik il izanbear zuan. Urte auetan asko idazten du Iztuetak. Santiago Unzeta ordezkariari,Batzarr eta Diputazioko idazkari Erramon Gereka'ri egin zizkieneskutitzak adierazten dute ori. Lecluse frantzesarekin, Bautista Arrizabalagarekin,Paskual Agustin Iturriagarekin, Pablo Ulibarrirekin eta besteaskorekin ere, izan zituan artu-emanak idazkiz. Joan Inazio Iztuetaren


28 BIZITZA BAT LABURKI — BREVE BIOGRAFIAizenak oiartzun aundia zeukan, eta Paris'tik ere galdetzen zioten.1832'an, Bizente Binuesaren Kultura-Etxean euskeratzaz itzaldi bategiteko, Madrid'ko jaun batek ots-egin zion Joan Inaziori.Donostian, amar urtetan ertzain izan ondorean, 1834'an, alkate eginzuten. Baiñan, alabearraren zirtoak! Urte ontan bertan, azaroan, berearreba Maria Ana, Manzisidor'en emaztea, il zan Zaldibi'n. Atsekabeaundia artu zuan.1840'an, gerra dala-ta, sei illa-beteko saria ez duala jaso, mintzatzenda. Baiño, geroago, bai, jaso zuan. 1844'ko abuztuaren 7'tik asi-ta,1845'ko uztaren 1 arte, Guipuzkoako gordairuan izandako diruen sar--irterak aztertzen baditugu, irtera, langille-sari ta artzekodunen artean,cruxe irakurriko degu: "A don Juan Ignacio de Iztueta por el importe dedos libramientos que expidió a su favor la Diputación foral con fechasde 1 de nov. y 1 de dic. de 1835 para pago de su sueldo como alcaidede Corregimiento de esta provincia, 910 reales".1837'an, Billafrankan, Esteban Gaztañagaren aurrean egindako idazkibatean, Zaldibi'ko bizilagun bezela agertzen da. Baiñan galdetu genezake:Liberala izanik, eta Donosti beroien menpean egonda, nolatanigaro zan Iztueta, karlisten mendean zegon Goierrira? Gaurkoz, galderaaueri erantzuten ez da oso errez. Egia, auxe da: 1840 baiño leenago, ziurZaldibin dagola, eguneko sei erreal eskuratzen ditula bizitza guztirakosari bezela. Sari au ematen zitzaion, "a condición de que a su muertehabían de quedar como propiedad de esta Provincia tanto la obra queanteriormente tiene escrita sobre los bailes y canciones antiguas delPaís, como cualquiera otra que publique o deje escrita sobre el carácter,usos y costumbres del País".Vergara'ko besarkada urtero ospatzen zan urte-betean, 1841'ko gastuenzirrindan, Iztuetaren kontua, taldearengatik, 3.250 erreal da. Banketeakendu ezkero, aixa, oundiena.Urte auetan, eta sutsu, bere "Guipuzcoaco condaira" eratzen eta egitenari da. Iztueta ilda andik bi urtera, 1847'an, argitaratuko zan, berelagun on Agustin Paskual Iturriaga apaiza zala bide.lya 78 urte zituala egiten du bere azkenaia, ta egun artan bertaniltzen da Zaldibin, 1845'ko abuztuaren 18'an. Egun ontan, gorabera aundikoibilketa baten ondorean, Gipuzkoako gizon baten bizitza bukatzenzan. Batzuk maixeatu zuten. Beste batzuk, atsekabetu ziran.Geldi ta sakabanatuta jo zituzten kanpai-otsak, Zaldibiko inguruguztietan zabaldu ziran, berri ituna eramanaz; Aralar'ko mendi-saietsetandauden baserrietaraiño. Abuztuko aratsalde artan, txistu ta txakurrenzaunka artean, artzaiak beren ardiak eraman zituzten sarobera. Lurramendiko laiño zuriz estali, eta Txindoki, batzutan margoztuta, beti bezelaxe,antxe zegon tente.


BIZITZA BAT LABURKI — BREVE BIOGRAFIA 29barri, etc, etc. El nombre de Iztueta sonaba ya y era objeto de consulta,incluso con encargos que le llegaban de París.En 1832 fue invitado por un señor de Madrid para dar una conferenciasobre vascuence en la Casa de Cultura de don Vicente Vinuesa.Después de diez años en el ramo de policía de San Sebastión, esnombrado Alcaide del Corregimiento en 1834. Ironías del destino. Muchodebió sentir el fallecimiento en Zaldivia en el mes de noviembre de estemismo año, de su hermana María Ana, esposa de Mancisidor.En 1840 se queia de no haber cobrado seis meses de 1834, por obstáculode guerra, que consigue cobrar más tarde. En entradas y salidasde fondos, habidos en la tesorería de Guipúzcoa de 7 de agosto de 1844hasta el 1 de julio de 1845, en salidas, sueldos de los empleados y bajoel título de "acreedores comunes y otros" (pg. 8), leemos: "A Don JuanIgnacio de Iztueta, por el importe de dos libramientos que expidió a sufavor la Diputación foral con fechas de 1 de nov. y 1 de dic. de 1835,para pago de su sueldo como alcaide de Corregimiento de esta provincia,910 reales".En 1837 aparece como vecino de la villa de Zaldivia, en una escrituraotorgada en Villafranca ante Esteban de Gaztañaga. Cabe preguntarse:iCómo siendo liberal, y bajo su signo estaba San Sebastián, pudopasarse a la comarca del Goyerri en poder carlista? Son preguntas a lasque no es fácil responder por ahora. Desde luego reside con toda certezaen Zaldivia antes de 1840, cobrando la pensión vitalicia de seis realesdiarios. Se le concedía la pensión vitalicia "a condición de que a sumuerte habían de quedar como propiedad de esta Provincia, tanto laobra que anteriormente tiene escrita sobre los bailes y canciones antiguasdel País, como cualquiera otra que publique o deje escrita sobre elcarácter, usos y costumbres del País".En la celebración anual del aniversario del Abrazo de Vergara, enla relacíón de gastos de 1841, la cuenta de Iztueta por la comparsa, esde 3.250 reales, la más elevada por mucho, a excepción del banquete.Durante estos años y febrilmente, ordena y transcribe su "Guipuzcoacocondaira" que había de ver la luz dos años más tarde de sufallecimiento, en 1847, y debido sin duda al interés de su buen amigoy presbítero Agustín Pascual Iturriaga.Otorga su testamento, casi ya con 78 años de edad, el mismo díaen que fallece en Zaldivia, el 18 de agosto de 1845. Este día, despuésde un largo periplo lleno de incidencias, se cerraba una aventura humanay guipuzcoana. Hubo comentario en unos, pena en otros. Lostoques espaciados de la campana, se extendieron por el ctmbito hastalos caseríos en las estribaciones de Aralar. Tarde de agosto, se vio cómoentre ladridos de mastines y silbidos, los pastores arredilaban sus ovejas,llenándose como de nubes blancas el suelo de la sierra. Seguía erguido,coloreado en momentos, el Txindoki.


Bertsolari"Las contiendas poéticas a juicio de árbitros que las califiquen,como se practicaba entre los famosos arcades, sonuno de los juegos más frecuentes entre la gente campesina,marinera y artesana de Guipúzcoa. Todos, puede decirse,nacen poetas, todos versean y ninguno escribe sus versos;pero apenas los cantan, corren de boca en boca por todoslos pueblos, y la alabanza o vituperio del magistrado íntegroo injusto, del hombre o de la mujer viciosos o ridículos,el elogio o la burla del diestro vencedor o del presuntuosovencido en los juegos públicos, todo está sujeto a esia inexorablemagistratura de los bersolaris populares, cuya libertades indestructible y se puede decir inotacable. Siendoesta verdadera costumbre un verdadero baluarte que, fundadocomo el de la imprenta en la opinión pública, ataca lasusurpaciones y atentados de la arbitrariedad, no es extrañoque los satélites de ésta, que por igual los encuentra ccun enlos países más libres, procuren socavorlo y cuando no, dirigira él a los menos sus rabiosos e inútiles tiros".(Del folleto escrito por Iztueta 7 publicado en Londres por Pablo deMendivil en 1825 como presentación de su libro de dcinzas).


Joan Inazio Iztuetak dauzkan ainbeste alderdi eder eta arrigarrienartean, ba dago bat oso gutxi ezagutzen dana, ta laburki bederik, ikasibearrekoa: Bere bertsolaritza, bere olerkari-arnasa. Zalantzik gabe, esandezakegu, oraindik Iztuetaren alde au ez dala bear bezela ta gutxigorikere ikasi ta aztertua izan. Eta ori, erriko gaiak erabiltzea ta bertsotan jarrita abestea, bere joerarik aundiena izan zala. Lan ortantxe, ain zuzen,Iztuetaren nortasuna ta ospea sendotu ta zabaldu ziran eta.Joan Inazio Iztueta mutill argia zan. Eresi ta musikarako, belarri onekoa.Gaztetandik sortu zitzaion ba, olerkari antzera mintzatzeko gogoa tairrika. Zalantzik gabe, Iztuetak bertsolari ta olerkari arnasa zeuzkan, etagriña onek iraun zion il zan arte. Inguru guztiari begiratzen ziola, zentzudenak zabaltzen zituala edozeiñ erako* giroari, eziñ esaneko zaletasun batbere barru-barruan nabaritzen zuala... bere goi-atsa irtetzen zala esandezakegu, lau bertsotako aapaldietan bere "Guipuzcoaco Condaira" tabeste bere lanak, bertsolari abesten zituanean.1802'ko otsaillan, Billabonan, Amezketako Zabala ta Hernaniko Chabalateguibertsolarien artean eratu zan leiaketan, epailari aukeratua izateak,nik uste det zer-edo-zer baiño geyago ere esan nai duala. Artean,33 urte besterik ez bazeuzkan ere, Goierri'ko mugetatik aruntz, Guipuzkoaosoan ezaguna zala, garbi asko adierazten du. Bere dantza liburuan,Iztuetak berak esaten baldin badigu ere, berak ezinda, bere ordez PernandoAmezketarra joan zala.Leiaketa klase auetara zeñen egotzia zegon, eta beroietara nolakozaletasuna zeukan, garbi asko adierazten digu Ladislao Velascok (1) itz--egiten digunean, "del certamen más notable que ha conocido este siglo"(siglo XIX), y que tuvo lugar el último día de los iñauteris o carnavalesen Tolosa, entre Zabala, Fernando, Chabalategui, y Altamira, el 2 demarzo de 1802.Iztuetak bertsotako zeukan joera ta zaletasun auek, (bere bertsoetatikzati txiki bat besterik ez degu ezagutzen), trebetasun aundiegiarekin,Karmelo Etxegaray jaunak esan zuana ezeztatzen dute. "Iztueta manejabaa su arbitrio la prosa vascongada, pero no así el verso, que se lemostró siempre rebelde... a excepción de una sola, en que su alma(1) "Los Eúskaros en Alava, Guipúzcoa y Vizcoya. Sus orígones, historia, lengua,leyes costumbres y tradiciones". Barcelona 1879, 554 págs.


34 BERTSOLARIapenada gimió con acentos tan intensamente sinceros, que logró encontrarla expresión artística del estado de ánimo".Guretzako, iritzi okerra benetan Etxegaray'rena. Iztuetari bertsolariarnasa ta goi-atsa ukatzen dizkio.Oso beste erara pentsatzen zuan Manterola jaunak, 1787'ko bere"Cancionero"an (2), Iztueta "es uno de los que con más entusiasmo hancultivado en este siglo la hermosa lengua eúskara" esan ondorean, auxeesaten digu: "Como poeta nos ha legado además de buen número deversos sueltos desparramados en sus obras y varias pastorales y villancicos,una preciosa composición que se publicó por primera vez hacia1844 con el título de "Iztuetac bere emazte Contxesi'ri biac ezcongai zeudelaipinitaco itz neurtuac". Irakurleak ikusiko duan bezela, Juan Inaziokgoi-ats au bazuan bertso ta oleerkietan ere. Artzantza ta beste gai askoriburuz bertso asko egin zituan. Gau-abestiak ere idatzi zituan. Alditxarrez,ez ditugu ezagutzen artzaiarenak eta gabon kanta oiek. Batzuekbakarrik oiturakoac. Baño agertzen zaizkigu Juan Inazioren garrantzia,irri-zuri eta zirtasuna. Zalantzik gabe, bere gazte denborakoak noski.Ez da arritzekoa "Txuri" o "Kapaguin txikia" deritzeziela jakitea.Jesus Elosegi Irazusta jaunak arkitu duan, 1808'ko jorraillaren 28'koagiri batean, Iztuetak, Logroñoko kartzel ixillean iru egun zeramazkiala,ta zeaztasunak Joan Inaziok berak auzitegiari ematen zizkiola, irakurtzendegu: "el reo presentó tres pliegos de papel que había pedido parahacer unos apuntes, los que se le dieron, y en ellos extendió en Bascuenceunas canciones que compuso en Zaldivia sobre el nacimientode Ntro. Sr. Jesucristo, sobre los preceptos del Decálogo, desengaños delmundo' y penas del infierno, los que suplicó se tuvieran presentes paraprueba de su modo de sentir en los puntos de creencia cristiana queabrazan; y aunque por las dificultades de su inteligencia parecía inútilel unirlos a la causa, mandó el Inquisidor se unieran, y en ella existen"(3).Emen daukagu balio aundiko aipamen edo aitormen bat, naiz bakarrikizan, "para pmeba de su modo de sentir en los puntos de creenciacristiana". Onek ez du esan nai, beste gaietzaz ere tankera ontakoaitormenik egin etzuanik.Oraiñ esandako agiri ontan aipatzen diran abestiak, "Gau pozgarriagoric"eta "Gure Jaincoac" izenburuarekin, erlijio-kantuen ataleanjartzen ditugun aurrenekoak ongi izan ditezke.Ez "Jesusen jayotzaco gau pozgarritsuan" atalean datoztenak. Ayek,aita Antonio Zabalak dion bezela, berandugokoak dira. Iztueta eldu edo(2) Serie l. a , tomo 1.°, págs. 38-39.(3) "Iztueta, preso en Guipúzcoa y Logroño", por Jesús Elósegui. Bol. de A. delPaís, año XXVII, cuadernos 1.° y 2.°, pógs. 22 a 24, San Sebastión, 1971.


BERTSOLARI 35tos tan intensamente sinceros, que logró encontrar la expresión artísticadel estado de ánimo". Juicio, para nosotros, más que exagerado y exclusivista,que expulsa indebidamente del campo poético a Iztueta.Muy de otro modo opinaba Manterola, cuando en su "Cancionero"de 1887 (2) después de decir que Iztueta es "uno de los que con másentusiasmo han cultivado en este siglo la hermosa lengua eúskara", aseguraque "como poeta nos ha legado además de buen número de versossueltos desparramados en sus obras, y varias pastorales y villancicos,una preciosa composición que se publicó por primera vez hacia 1844con el título de "Iztuetac bere emazte Contzeciri biac ezcongai ceudelaipinitaco itz neurtuac". Entusiasmo que se extiende, como comprobaráel lector, al género poético, ya que compuso muchos versos sobre lavida pastoril, cantares de noche ("gabon cantac") y otros temas. Pordesgracia, desconocemos estos cantares pastorales y de noche. Sólonos quedan otros populares, de ambiente y costumbres, donde se adviertensu ingenio, su vena satírica y tono zumbón, de verdadero socarrón.Sin duda, de su primera época, por lo que no llama la atención queíuera conocido con el sobrenombre de "Txuri" o de "Capaguin chiquia".En un documento hallado por Jesús Elósegui Irazusta, de fecha de23 de abril de 1806, cuando Iztueta llevaba tres días en la cárcel secretade Logroño y proveyendo él mismo datos a la Sumaria, leemos que"el reo presentó tres pliegos de papel que había pedido para hacer unosapuntes, los que se le dieron, y en ellos extendió en Bascuence unascanciones que compuso en Zaldivia sobre el nacimiento de Ntro. Sr. Jesucristo,sobre los preceptos del Decálogo, desengaños del mundo ypenas del infierno, lcs que suplicó se tuvieran presentes para pruebade su modo de sentir en los puntos de creencia cristiana que abrazan;y aunque por las dificultades de su inteligencia parecía inútil el unirlosa la causa, mandó el Inquisidor se unieran, y en ella existen" (3).Ya tenemos una referencia de mucho valor, una auto-confesión, sibien limitada sólo "para prueba de su modo de sentir en los puntos decreencia cristiana", lo que no excluye que hubiera compuesto otrossobre temas diversos.Estas canciones a las que se hace referencia en la sumaria delproceso, bien pueden ser las primeras que dentro de la sección de religiosasincluimos con el título de "Gau pozgarriagoric", y "Gure Jaincoac".No las de "Jesusen jayotzaco gau pozgarritsuan", de época, comodiee el P. Antonio Zavala, de edad madura o avanzada. Por muchas(2) Serie 1.», tomo 1.°, págs. 38 y 39.(3) "Iztueta, preso en Guipúzcoa y Logroño", por Jesús Elósegui, Bol. de A. delPaís año XXVII, cuadernos 1.° y 2.°, págs. 22 a 24, San Sebastián, 1971.


BERTSOLARI 37razones, y entre ellas por el título que se le da a Iztueta de jauna. AlP. Zavala le facilitaron este bertso-papera de villancicos microfilmada,de la colección de poesía popular vasca que recopiió el príncipe Bonapartey que se encuentra hoy en la New Library, de Chicago. Estrofasque guardan semejanza con las de la noche de Santa Agueda, Navidad,Nochevieja, San Juan... y que Iztueta las imita en esta composición(1).Respecto a las canciones sobre 'los desengaños del mundo y penasdel infierno —no sobre los preceptos del Decálogo, que nos son desconocidos—son sin duda los que publicó en su libro de danzas en laspágs. 191-4 de su segunda edición, 1895, de Tolosa, con el título de"Nere cristau maiteac" (págs. 53-55) o mejor dicho, los titulados "AsteSantua dator", éstos más toscos, aquéllos más perfeccionados y mejortorneados, y que con los que encontramos dentro de un abultado procesode un ladrón zaldíbiiarra —Zubitaco lapurra— y por tanto anterioresa la mejora que sufrieron en "Nere cristau maiteac". Están copiadospor Juan Francisco Albisu de Irive, familia ésta y el nombrado, muyrelacionados siempre con Iztueta, con la advertencia de que la copia esen estrofas de cinco versos y no de ocho, guardando así la rima, perono la métrica, deficiente según nuestro amigo Lorenzo Suquía. Las ofrecemosen estrofas de a ocho y con las correcciones para su canto debidasal amigo mencionado (5). Canciones de su primera época, ecosin duda de su aprendizaje de la Doctrina cristiana, de lo que Iztuetapudo haber escuchado en los sermones parroquiales o de misión, unpoco toscas, jansenistas e incluso maniqueas (6).Parecen ser también de esta época las que incluimos en la secciónde poesías costumbristas "Eiztarianac", "Erbia jan orduan", etc, etc,sin excluir algunas amorosas.Seguimos manteniendo que en su producción poética hay que distinguirlo que en Iztueta hay de verdadero versificador, al bersolari, delpoeta. A medida que pasaba el tiempo y se acrecían sus lecturas yejercicio de versificación, Iztueta fue evolucionando, llegando cada vezmás a cumbres de verdadera poesia en donde hay poemas de verdaderoaire musical. Ese lirismo que encontramos en su prosa cuando(4) "Villancícos ínéditos de Iztueta", por Antonio Zabala, S. J., en el "Diario Vasco",días de Navidad, 1967.(5) Véase el índice de nombres de personas y lugares, pág. 266, de "Juan IgnacioIztueta Echeverría (1767-1845)", por Jesús Elósegui, Colección Auñamendi, San Sebastián,y en "Iztue-ta, preso en Guipúzcoa y Logroño", póg. 9, Bol. de los A. del País,año XXVII, cuademos 1.° y 2.°, San Sebastián, 1971.(6) "Iztueta, bersolari", por Jcsé Garmendia en "La Voz de España" de San Sebastión,20-X-67 y "Estrofas inéditas", íd. en el "Diarío Vasco", 2 l-XI-67.


38 BERTSOLARIduanean bezela: "Compo zábál Icusgarriari beguira ezin aspertuz". Edota, Zaldibiko ibai Amundarain'en jatorria kantatzen ari danean.Liburu ontan sartzen ditugun bertsoen artean, (eta ezagutzen ditugundenak sartzen ditugu), maitasunezkoak leku berezia daukate. Iztueta,ondoena, maite-bertsoetan azaltzen da. Joan Inazioren izakera, oiexetandago batik bat. Ortxe dago bere indarra. Bere biotza. Bere ametsak.Bere griña ta bizia. Berak esaten digu:"Eguin det alegiñasartuzat zure miñaegun da santa seculakonere aingeru piña".Guda-arnasa, burruka ta aberritasuna... ainbeste txalotzen ditunIztuetak, (Dudik gabe, bere dantzak orixe dira), gero bere idazkietan, iyabeti, maite-miñetan ari da. Arritzekoa benetan! Antxe dago gure olerkariarenizakera ta biotza.Irakurleari eskeiñi aurretik, bere lekuan, eresi liburuaren izkiaz ikasketabat egitea, bearrezko deritzaigu (7).Berez, edo eztaiak, sendiko, lagun-arteko gertakizunak zirala ta, ots--eginda, bota zituan bertsoak dakarzkigu liburu ontan. Jakiña, geyagoere egingo zituan eta botako zituan prestaerarik gabe. Asko, makiñabatgaldu ere egingo ziran.Joan Gorostiagak, ez arrazoi txikiarekin, onoko au idatzi izan du:"La poesía vasca no ha sido escrita para ser leída, como un productoa la venta; ella ha sido creada para sar recitada o cantada; para sercantada o ser recitada en presencia del público, hasta que el públicoparticipa en ella" (8).Beste orrenbeste esaten degu Iztuetaren bertsoetzaz. Batzuk (eta alagertatu izan da), euskal elertian, onenetakoen ondoan jarri litezke (9). Iztuetakberoietan eguneroko bizimodua ta erriaren goraberak kantatzenditu. Alai ta jostari kantatu ere. Axarikeria ta maltzurkeria darioten bertsoak.Danen gaiñetik, (berriz ere esan dezagun) maite-miñezkoak etaeztaietakoak, nabarmentzen dirala. Oitura zarrak, fueroak eta Euskalerriakantatzean ere, ez da atzean gelditzen.(7) Véase en la pág. 65-67.(8) "Antología de poesía popular vasca", por D. Juan Gorostiaga, en BibliotecaBascongada de los Amigos del País, Monog. n.° >13, pág. 6.(9) "Las cien mejores poesías de amor de la lengua vasca", por Santiogo Onaindía,Editoiial La Gian Enciclopedia Vasca, 1975, Conchesiri, n.° 57, pág. 116, y n.° 58Dama eder bati, 116,121.


BERTSOLARI 39escribe sobre la sierra de Aralar y del Txindoki "campo zabal icusgarriaribeguira ecin aspertuz" o cuando rememora sus impresiones dellugar en que tienen origen las aguas del río Amundarain en Zaldivia.De los versos que en este volumen incluimos y que son los quehasta ahora conocemos, es destacado ei lugar que ocupan los de estiloamoroso. Donde más sinceramente, con más fuego se expresa Iztuetaes en los versos amorosos Es su fuerte, el "ritornello" de sus horas, desus días, de su vida, su verdadera pasión. Lo dice bien en alguna deellas:Egum det aleguiña,sartuzat zure miña;egun da santa seculaconere aingeru piña.Llama poderosamente la atención que, ensalzando Iztueta el espírituguerrero, las gestas patrióticas, etc, que sin duda representan lasdanzas, después las letras en su gran mayoría sean de tono amoroso,muy parejo en conceptos y en palabras a otras sobre el mismo tema.Se advierte en ellas la mano, o mejor dicho, el corazón de nuestro vate.Hemos considerado necesario un estudio sobre las letras del libro delas melodías en su sección, antes de ofrecerlas al lector (7).Espontáneamente o por ser requerido en ocasiones, banquetes uotros acontecímientos familiares o de amígos, no es escaso el númerode los versos que presentamos, teniendo en cuenta que muchos otrosserían improvisados o que se hayan perdido y no han llegado hastanosotros.Juan Gorostiaga ha escrito con mucho acierto que "la poesía vascano ha sido compuesta para ser leída, como un producto a la venta; ellaha sido creada para ser recitada o cantada; para ser cantada o serrecitada en presencia del público, hasta que el público participa enella" (8).Lo mismo decimos de estas estrofas de Iztueta, de las que algunas—así creemos y así ha sucedido— bien pueden figurar en cualquierantología de la literatura vasca (9). Iztueta canta en ellas las manifestacionesde la vida en su vertiente más popular, en tonos de carácteralegre, festivo, y mucho de picaresco, llevándose la palma —volvemosa repetirlo— los amatorios o de loa de una boda, sin que queden a lazaga cuando escribe sobre los fueros o ensalza al País Vasco.(7) Véase en la póg. 95-105.(8) "Arutología de poesía popular vasca", por D. Juan Gorostiza, en Biblioteca Bascongada,de los Amigos del País. Monog. n.° 13, pág. 6.(9) "Las cien mejores poesías de amor de la Lengua Vasca", Santiago Onaindía,Editorial La Gran Enciclopedia Vasca, 1975.—Kontxesi'ri, n.° 57, pág. 112-116,—Y n.° 58,"Dama eder bcrti", 116-121.


BERTSOLARI 41Respondiendo en parte a un orden cronológico y de lleno en cuantoa los temas, hemos agrupado los versos en estos apartados: relígíosos,costumbristas, amistosos, amorosos y estrofas de los pueblos, fueros ehistoria de Guipúzcoa, con un apéndice por no desperdiciarlos y comouna aportación más y porque los encontramos entre los papeles de Iztueta(9).fEs lástima que los que están copiados de su puño y letra, entrelos papeles en poder de la familia bilbaína de Pérez Yarza Bajineta,descendientes de la tercera mujer de Iztueta, no lleven fecha, lo quehace difícil su clasificación. Y, aunque al pie de página incluimos unasnotas, hubiera sido necesario un estudio más detenido de los mismos.Lo dejamos en espera de que alguno más preparado que nosotros lleveeste trabajo a cabo algún día.RAZON DE ESTE VOLUMENDesde el momento de la publicación de nuestro líbro (10) tuvimosla idea de dar a conocer sus versos, porque primero que todo pensamosy lo tenemos por cierto, que Iztueta fue un bersolari, que de este modoUamó la atención de sus paisanos en Zaldivia. Pensábamos que la reuniónen un volumen de todas sus estrofas o versos, al menos conocidos,podía ofrecernos en un golpe de vista una faceta interesantísima de supersona, ir conociendo de este modo por dónde anda su corazón consus sentimientos y afectos.Había otro motivo —y no era el menor— que nos empujaba a estaempresa. Y es que en los versos publicados en nuestro libro, se habíandeslizado bastantes errores de ímprenta con alguna falta de lectura,dado el estado en que se hallan muchos de sus originales, algunos unpoco rotos, o grafía, aunque buena, a veces difícil.Fuera del tipo de letra tan pequeño en que aparecieron en nuestrolibro por imperativos de la colección, pensamos que se hacía necesaríala publicación de todos ellos en un nuevo volumen que abarcara las(9) Véanse CTJ final los versos. Iztueta ctmó siempre el verso y se interesó vivamentepor cualquier manifestación de este género. Entre sus papeles hemos encontrado estrofasimpresas de la "Estudiantina de Salamanca" para el martes de Carnaval del año1827, en San Sebastián (tirana, estribillo bolero) como de la "Romería de Uba" para elsegundo día de Pascua de Resurrección del mismo año, tiíulado "Comparsa de gitanosandaluces en la Romería de Uba", y 'Ternando Amezquetarrac ífinitaco itz neurtuac", en"Bertso-paperac", en la imprenta de Mendizábal.(10) "Obras inéditas de Iztueta", por José Garmendda, Ed. La Gran EnciclopediaVasoa, Bilbao, 1968.


42 BERTSOLARIratzea, pentsatu genduan. Ez da lan txíkia izan. Batzuk bereiztu ezkero,jatorrizko paperak, bertsok noiz egin ziran egunaren arrastorik ez baitdaukate. Beroien eraketa oso lan nekeza biurtzen da-ba, loan Inazio,bere bizi guztian, etengabe bertsok egiten aritu zala, pentsatu ba genezakeere.Batere aldatu gabe, Iztuetaren idazkerari begiraman aundia eukidiogu. Ez dagu ikutu ere. Liburu osoa berdiña izan zediñ eta batasunagorde zezan, Oñati'ko Batzararen erabakien ondoren, aita Donostiak,beste era batera, argitaratu zituan eresien liburuko bertsoak, Iztuetarendenborako idazkeran atera ditugu. Gure arteko gaurko eztabaidatan, ezgera sartzen.Auexek dira ba, Joan Inazio Iztuetaren bertsok argitaratzeko, izanditugun arrazoiak. Batek baiño geyagok, Iztueta aintzakotzai ez artzea,ordainduko duala uste det. Etzuten ezagutzen, noski, Joan Inazioren me--adarr aberatsanetako bat. Ortxen ikusiko degu, Iztueta dala bertsolari--leiaketen aitorlerik onena, beste gauz askorena bezelaxe. Ta Joan Inazio,euskera izkuntzan eta euskaldunen artean, bertsolari ta olerkari berezibat dala.Bukatu aurretik, eskerrik beroenak bati baiño geiagori eman bearreangaude. Lenen, Justo Maria Mocoroa jaunari. Bera bakarrik daoraiñ arte, jatorriko ta Bilbaoko paperak aztertu dituana. Berak zuzenduditu, gure lenengo liburuan izan ziran okerrak, klase guztietakoak. Biotzezeskertzen diogu. Bertsoak, Iztuetarenak diran ala ez jakiteko, etabeste gauz askotarako, Mocoroa jaunaren jakintza aundia ta bere aolkuak,begin aurrean euki ditugu.Berdiñ-berdiñ eskerrak ematen dizkiogu Manuel Lekuona iaunari.Ta ez bakarrik nere liburu au bere itz-aurreak iriki ta goratzen dualako.Baita, 1967'ko abenduan, "Zeruko Argia" aldizkarian, Iztuetak bere Kontxesi'riegindako bertsoak bikaiñ, oi duan lez, ikasi ditualako ere. Zeresanik berriz ez, euskera barrutian egin dituan lan jatorr eta jakintsuagatik,euskerari bultzada aundi bat ematen diola aurrera bidean. Baiñan,gauz eta lan auek irakurleak sobra dakizki ta denak ezagutzen ditugu.Beste nere bi lagun ere eskertu gabe ezin nezazke utzi. Antonio Garmendiajauna zaldibitarra ta Zaldibi'n apaiz dagona. Ta Lorentzo Sukiajauna. Biyak asko lagundu didate. Antoniok, batez ere, okerrak zuzentzen,eta Lorentzok, bertsoen neurkitzan. Eta nola ez ekarri onera nerelagun maitearen lanak? Baztarrika'tar Joshe Marik euskera garbian ipiñiditu nik erderaz izkribituak eta Eguia'tar Luise'k orraztu. Danoi berrizere, millaka esker!


BERTSOLARI 43estrofas desparramadas en sus libros o en otros papeles. No han sidopocas las dificultades. Dificultades acrecentadas, si tenemos en cuentaque, excepción hecha de algunas cuantas, no es fácil establecer elorden cronológíco o las fechas en que fueron compuestas las estrofas,al carecer de aquellas los originales, aunque con toda razón —y no esmera suposición— fue componiendo toda su vida.Hemos querido respetar la ortografía suya, sin alterar en nada suescrítura. Las estrofas del libro de las melodías en que, tras el acuerdotomado en el Congreso de Oñate, aparecen en la edición del P. Donostiade otro modo, las hemos acomodado a la escritura del tiempo deIztueta, con el objeto de que el volumen guardara unidad. Dejemos laguerra de nuestros días a tirios y troyanos.He aquí, muy en breve, las razones que nos han empujado a la publicaciónde los versos de Iztueta, que le salvan y salvarctn del pocoaprecio en que le han tenido^ algunos, desconociendo sin duda una ricaveta de su personalidad, que le acredita, no sólo como uno de los primerostestimonios como en otras cosas, de certámenes de bersolaris,sino también como un destacado bardo o rapsoda de la lengua eúskara.Un largo capítulo de gracias guarda nuestro corazón. En primer lugara D. Justo María de Mocoroa, quien ha sido hasta ahora el únicoque ha revisado los originales y papeles de Bilbao, corrigiendo laserratas que se deslizaron en nuestro libro así como faltas de lectura. Leestamos muy agradecídos. Nos hemos atenído en todo a sus profundosconocimientos y sabios consejos en cuanto a la patemidad iztuetanade los versos.Vaya este mismo agradecimiento a Don Manuel de Lecuona, nosólo por el prólogo que honra el libro, sino por su reconocido estudiodel verso quebrado en Contzeciri, publicado en "Zeruko argia", en diciembrede 1967, y su incalculable aportación a la literatura euskéricaoral y sus muchos trabajos, conocidos sin duda del lector y que nonecesitan aquí ni de más comentarios ni recomendación.Tengo que hacer extensivo esíe mismo agradecimiento a los amigosAntonio Garmendia, zaldibitarra y coadjutor de su parroquia y aLorenzo Suquía, por su impagable contribución, el primero en la copiay corrección, y el segundo en la veríficación de la métríca y canto delos versos. No puedo echar en olvido a mis queridos amigos, José MaríaBaztarrica, por la hermosa versión al vascuence de mis escritos en castellanoy a Luis Eguía por la supervisión llevada a cabo. A todos ellosde nuevo, gracias, muchas gracias.


I.ErlijiozkoakReligiosos"El reo (Iztueta) presentó tres pliegos de papel que habíapedido pora hacer unos apuntes... y en ellos extendió en Bascuenceunas conciones que compuso en Zaldivia sobre elnacimiento de Ntro. Sr. Jesucristo, sobre los preceptos del Decálogo,desengaños del mundo y penas del iníierno...".(Datos para la Sumaiia en la cárcel secreta de Logroño, 23 de abril1806)."...en lo demás digo a Ud. que puede mandar con franqueza,que se sontifique en la cuaresma, pero bien...".(Juan Bautista de Airizabalaga en caita desde Tolosa, el 1 de abril,1829).


1) GAU POZGARRIAGORICSarreraZortzicocxAi, au Aur zoragarriguri ta mardulagucion onerakojaio da mundura.Deseatzen gendueneguna eldu dabaita arras ill-eregenducan beldurra.1 3 5Illac eta biciacconsueloz daudeeguin dalaco Aur auzeru lurren jabe;bicí gaitezajue onguita pocez alereLucifer gaiztoarenbeldurrican gabe.Artzaiac emen datozutciric ardiac,animo ar dezagunanima garbiac;...) ren mirariac...) larriac...) ren gaitu.2Gau pozgarriagoricnere iritcianezin izan ditequesecula gucian;Adanen becatuapararic azpianJaunac ifini gaituberaren gracían.4Eguerri bezperanBelengo erriragure salbatzalleagabaz etorri da;zoraturic nago niberari beguira;Adanen becatuacbetico ill dira.6Semea eguin etadoncella garbiaemen icusten deguVirgiña Maria;auxen da milagroagozo ta... beraren dichagaiteanEusccxrichoaZarrac eta gazteacgoacen bertaticJesus adoratcerabiotz biotcetic;gucioc salbatcerajechi da cerutic,nor dantzatuco ez daJesus, gaur zugaticl


-9 •*!ÍSK.: 3sI***!:'-'113,—Casa natal en Zaldivia, llamada "Iztueta-enea",edificada en 1766 por los padres de nuestro vate.iFot. Ignacío Iparraguírre).


4—Un "aurresku" en Zaldivia, por el año 1930.* .: CT. .-«.. ..£.:.-*$»^ . — . ».**..'•% .»*Stt4r


*> ;5.—Pila bautismal en la parioquia de SantaFe.i ŕ*GURE JAUNARBNGALBARIOCO BIDEAEDOBERE PASIO SANTUAZOnOlTZECO EnAEGOOUIAIFINl CEBANAEUSCALDUNEN ONERACO'Ua


ERLIJIOZKOAK — RELIGIOSOS 499) Belengo estalpean dagoJesus larru gorrian,ollarrarequin astoa taidiaren erdian.10) Salbadore batentzat da auhumildade aundia;asnasarequin berotucenari zayo idia.11) Aur eder au bera dalaricceru ta lurren jabe,jayo nai izan du munduraondasunican gabe.12) Cerutican jachiric diguaur onec eracutsi,nola bear degun guziocmundu onetan bici.13) Eguiten baldin badituguonen esanac ongui,berarequin egongo gueraceruan beti beti.14) Onelaco berri ederradegunean ecarri,limosna on bat uste degugaur eche onetati.15) Jaquiñean etorri gueragazteria gucia,limosnaguillea dala chitemengo nagusia.16) Urrea biralduco digu,cerren daucan gordea;nagusia becin prestuada echeco andrea.17) Errian alaco andre batsenti ez det besteric;bera dator solomo etalucaincaz beteric.18) Gaztaña egosiac etasagarraquin oguía;igual da ecartzen baduurdai pusca lodia.19) Escale guciac dituzteate oec zabalac;gurasoen gain gañecoacdira seme alabac.20) Barcatu utseguitericanbaldin eguin badegu;beste urtean ere pozicetorrico guera gu.21) Obeto cantatuco deguascoz ere gaur baño,Jaungoicoac gau on dieladatorren urteraño.Donosti guian (1)(1) Emen pusca bat falta da, ta ezin jaquin moldiztegiaren izena.4


50 I ZATIA4) ATSEGUIÑAC1Gure pozgarri beti ceranaeta bitarteco indartsua:bear-orduan iguzu escuaCarmentar Jaungoicoaren Ama2Odeichoan ain eder garbiaiduritu citzayonetidoncilla amatzat eban onetsiElias onac miraria;zure elizchoa beguiragarriamodeltzat lenen jaio cebanabear-orduan, etc.3Zu maitatutzeco ctiñ lenenacElias-en semeac ciradenleguez ta bidez zor citzayenizatea Jaincoaren amarenac;zuengaitican gcgo berarenacgaiñ-icen eder au du emana.Bear orduan... etc.4Argaitican zuc onore anitzCarmentarrai cenien eguinbici ciñalaz laguntzarequinzure landareaz milla aldiz;azalduaz asko itz on aguitzugarituric zure gogoana.Bear-orduan... etc.5Carmengo lorearen jatorriElias-en ondorengoacta lagunquide elizacoacAoostoluac ciran mandatari:berri ona mundu guztiarieguiazquiro berac emana.Bera-orduan... etc.6Done Simon buruzariarieman izan cenion cutunadoaigarritzat jarri cigunabere semean ezagungarri;iguesteco infemucoda gordetzalle guztiz on dana.Bear-orduan... etc.7Ondo bici ta illtzen dan ureezagungarri arequin beticedorren bidez garbilecutiirtengo da prest an bada ere;zure laguntza duela bereegatuco da gloria-ganaBear-orduan... etc.8Zure cutun on maitagarriaain da ezcutarma mena, ezicezta berunic ez alzaiduriceman leguiqueonic larria;eulezcoa da baiño, arrigarriasu ta izotzac garaitzen dituanaBear-orduen... etc.9Carmentarren loreac diradesantu and'en nabardadeacLengueriol, Done igarleacdoncilla garbi ta confesore;aita santuaquin, iracasle,zure mendia cerutzen dute ala.Bear-orduan... etc.


ERLIJIOZKOAK — RELIGIOSOS 510Ondrazat eman cizun doneaciraungo du Carmentarrequin betiiritsi zuelaco ernai da goitiElias beraren ipinleac:Taborren Cristo eracusleacglori arguiro agertu ebanaBear orduan... etc.5)ASTE SANTUA DATOR1Aste santua dator,nere christauvac, sarri;luciíer traidoreabiciro da larri;norc bere pecatuacgogora ecarri,batere uzibagueconíesatu garbi,Ceruraco bideannaibadegu jarri.Denbora guchico daguizonaren bicie;anima garbicecoeguin diligencie;iruripen utsa damundu ou gucie,erraz galzen baitegunequez irabacie;asarre eguingo duJaunac Justicie.23Aberatsa becelaigual pobrea,adiceco pronto dabeti coníesorea;baldín badauca erelenago gordea,coníesatu ezquerobarcazen da ordea,berequin badaramadamu ta dolorea.4Diruric emcm bagueausen bayta dicha!costa cizaion badaJesusi biciza;cerura nai duanacgustoac uzi biza;sinisten ezpadeguJaungoicoaren iza,maite eduquico duportergac guillza.5Jaunaren arpeguianaiduanac iqusigusto lizun guciacbearditu utzi;mundu triste onezazobe degu etsi,illbear degu badabigar edo ezi;ori daquigularicguera emen bici.Gusto guciac emendituan corpuza,gueldituco da badaaizquenean lur utsa;pecatu eguiteabear degu lotsa;gure ondoren dabilbeti eriotza;desquidazen bagueraluciíerren poza.6


52 I ZATIANaigaberic ez emangure Jesus Jaunari;gorpuz ustel au deguarratoian janari;il-da noraco gueranoroizen danari,vioz falso etaconciencia larriBatere durabaguevearco zaio jarri.7 10 13Lenago izanarreneder ta galanta,izugarria baitacorpuz illaren planta,naiz dela majoa taigualmente maja,asizen dan orduanapezaren canta,zulora vear origucic lan onbata.Gorpuza zulora taanima gaisoaurrucarria daezpada norc jasoa;disimuloarequinbotaric lazoa,aren ondoren dabillucifer falsoa;cuidaduz obe deguipini pausoa.8Anima arlotea,corpuza janzia:illzen gueran orduanay cer ganancialzatar pusca batequinestaliric gucia:ura ere ojalaezpaliz ausialzuloan gueldituco dagauza itsusia.9Costunbre gaiztoariobe da uzteacondenatu es dedinanima tristea;escusatu bear damodara jaztea;corpuza izanarreneder ta gaztea,yll orduco dariousay ta pestea.11Campeatuacaticlenago caleaneztu iñorc egonaiillaren aldean;larri izaten dirazulora artean;uzico baliotean ere paquean!mudanza ona baitaistante batean.12Oroitu usarequinarri litaque casi;penitenci eguitenbeardegu asi;zulo ziquin bateanarratoiaquin nasi,ura ere chiquiaecin dezaque aci;orra cer estadutanbeardegun bici.14Eguin bearrac gueramunduco aldia;esamina eguitennecatu memoria;gozatu nai duanacceruco gloria,anima gaisoarieguin guardia;gaiztoarentzat dagoegualdi gorria.15Infemua guciz daparaje illuna;ez eguin luciferrecaguinzen diguna;allegatuco zaicujuicioco eguna,Jauna ofendituadamuco deguna;oraindic vici gueraausen da fortunal


ERLIJIOZKOAK — RELIGIOSOS 53Gure Jesus maiteaesanaz oidagoez dezagula eguinpecaturic gueiago;guregatican zuanerioza igaro,galanqui azotaturicillbaño lenago;asarre egoteaezta bada milagro.16 17 18Iduquiagaticanpecatu larriaaisa para ditequeanima garbia;baldin confesazecoezpada naguia;bitarteco ona dabirgina maria;Jaunac izan dezalamisericordia.Jaquinduria nailuqueburuan gordeaongui aterazecoonelaco obrea;ez naiz filosofoa,ain guchi dotorea;estudio baguecoguizon bat pobrea;Capaguin chiquia dacantore autorea.6) NERE CRISTAU MAITEACNere cristau maiteac,jakiñean gaudeJesucristo degulaGure Jaun ta Jabe;bizi-gaitezen betifedearen alde;guelditu-diradenacau sinistu gabe,infemuan sarturicerretzen oi-daude.1Jesucristo izanicaiñ Jainco nobleaosacaia daducaguretzat gordea,Anima sendatzecoezin-da obea:artzen-badu damuaeta doloreasartuco-da zeruannaiz izan pobrea.Jaunaren arpeguianai bada icusi,ibilli bear-degugustoen iguesi;alderatzen bazaizcu,begui biac ichi,mundu triste onezazobe degu etsi,infernuco leizeraez gaitezen jetsi.Erioac jotzean,estu eta larrianima egongo daguztiz arrigarri;lendanaz becatuacgogora ecarri,bat ere utzi-gabeconfesatu garbi,Luziperren mendeanez gaitezen jarri.Diruric eman-gabeAussen baita dicha!bañan costa zitzaionJesusi bizitza;Gueroztican etsaiac,arrantzan dabiltza;ornitu nai duenac,bautismoco itza,gusto lizun guziac,arras utzi-bitza.Munduan atseguiñacdituen gorputza,gueldituco da badazuloan lur-utsa:anima infernuraLuziperren pozalArrenl urtu-dezagunnegarrez biotzalgure ondoren dabilbeti eriotza.


54 I ZATIA7 10 13Naigaberic ez emanJaungoico jaunari;gorputz uztel au deguzapoen janari;ilta noraco-gueranoroitzen danari,biotza triste etaanima chit larri,batere duda-gabebear zaizca jarri.Iltzen-danaren aideguzien ansia,echetic botatzekobalego janzia:jOjala ura-ereez balu ausia!iru edo lau atsocnola nai josia;zuloratuco-dutegausa ichusia.111 arterañocoaesan det nola dan,guero-ere ba dagoescuac bete lan:larri egon bear duanimac orduan,sartuco dan zemraedo infemuan:gaiztoa izan badaerre bear-du ctn.8Adiskide maiteacizan arren milla,ildacoan, ez-asibacar baten billa;apenas izango duura ere piña,sentitzen dutelacousaia eguiña;guziac aren-iguezibillico dira.9111 bezin laister ditumaitati berriac:usay zikiñarekinliztor ta euliac,sartzen zaiozcalaricabotic erdiac,beste gañeracoacjan-bear beguiac;aíta Eusebioc dizcuesaten eguiac.11Maitatu arren ascoclenago caleanguchic egon-nai-oiduillaren aldean;ezcutatuco dutezulotzar batean,bañan ez lagatucoan ere pakean,zapo ta arratoyacdana jan artean.12Zabalera iru oñ,luzetara zazpi,bizi-lecu chatarraizango-du lazki;sagu ta arratoyaczapoakin nasi,ardura asco-gabe,ongui edo gaizkian sartu bearco-du,naiz ezurrac ausi.14Juzgatzeco pissuadaucate jarria;anima gassoarenaraco larria!chit izango du langaiicaragarria,betico pena edobetico gloria;diferenzia origuziz da lodia.15Guizon jakintsu anitzibillitu diradiferenzia lodiandi orren billa;ongui ezaguturicanimaren miñaizcribatu ere baiegui asco milla:orien birtutez guonduco baguiña.


ERLIJIOZKOAK — RELIGIOSOS 55Condenatuen penacaiñ dira andiac,ezin aguer-litzakenere memoriac,batez ere guziac,ain guchi erdiac;bañan ez da faltaconorc esan eguiacsendatu naí badiraanirna eriac.16 19 22Guzia iristen du,jHai ura labea!tormentu izugarricaburic-gabea;artipizio ascozdaucate parea,Luzifer dutelaricmaisu ta jabea:iNori eguingo zaioaraco zalea?Luziferrec berekiñleizera-ezkero,campora irtetericez du zer espero:artu bearco diiuotzac eta bero,nai-ez-duela, zembaittormentu genero;orain ontzen ez danacdamuco du guero.17Gure animac dauzcaigaro-bearraczubi altu luzeaceta chit melarrac;erorten baldin-bada,sasíakín larrac;kiskaldu-bear, berriz,suac eta garrac:ez du asco balioorduco negarrac.18Erretzea utsa da,ez baliz gueiago;bañan beste pena batgaiztoa an dago:naiz ditzala urteacmilloica igaroeta guertatu besteaímbeste milagro,bein-ere irteteco,usteric ez dago.20Emengo atseguiñac,ez du an balio;animac izango dubere-contrario,zein-aldetatic zuenmunduan bizio,serpientiac andicichatsico dio:ala esplicatzen daaita Eusebio.21Tiraca sartuco-du,Cueba bateratormentu generoricasco ematera;igues-eguin nai arrenlecu apartera,an irtengo zaiozcadragoiac jatera;ez diteke seculancampora atera.23Infernua, da guziz,toki bat illuna;Ez eguin, Luziferrecesaten diguna;etorrí bear-zaicuoraindic eguna,Jauna ofendituadamuco deguna;animari lembait-leneman osasuna.24Confesioa dagoartaco jarria;urtu bedi biotza,ez-bada arria;111 bear deguna dafedeco eguia,beragatíc, animaipini garbia,gozatu nai duenacbetico gloria.


56 I ZATIA25Arretaz bear-degueguin esamiña;orobat confesatubecatu eguiña;infemuco su-garrazoroitzen baguiña,naico-guenduke onguisendatu anima;izan ez dezakegunseculaco miña.26Ar gaiztoa da guzizanimaco kezca;Becatuan beñerebizi bear ez da;aissa ill dezakegumaiz confesatuta,orain degu dembora,baita-ere beta.Canta oen eguille,ni naiz Iztueta


OARRAK — ANOTACIONES 57O A R R A K1) Gau pozgarriagoric. Ez dago Iztuetak idatzita. Naiz bere ikutturen bat euki. Estrofaedo aapaldien zenboke'a, jatorrizkoarecna da.2) Gure Jaincoac. Idazkera ez da Iztuetarena. Aapaldi laburrak, badño mamitsuak.3) Jesusen jaiotzaco gau pozcarritsuan. Antonio Zabala jesuitak emon dizkidan gabonkantak. Errege-seme Bonapartek euskal bertso ta orrikoi clerkiaz egin zuan bildumatikartuak daude. Gaur, Chicagon dogo, "New Library"an.4) Atsegiñac. Dudik gabe, Iztuetak idotziak daude. Era ta esabideak Iziuetarenakizon ditezke. Beste baten lanoren eroketa bat dirudi. Agian, erderazko XVIII mendekokanta batena, "Gozos" esaten zaiooa. Iztuetaik eta bere sendiak, Karmen'go lekaidetxeonekin zer-ikusi aundia zeukatelako, bartso auek jartzen ditugu. Karmeldar batek idatzizion Iztuetari Donosti'ra 1827'an. Bere azkenaian, Iztuetaren amak meza batzuk utzi zizkionlekaidetxe oni, Iya gure egunak arte, Karmen'go Ama Birjiñaren eguna sinismeneta debozio aundiorekin ospatzen zan konbentu ontan, jendetza asko joaten zala. Konbentuontan ikasi zuan Frantzisko Inazio Lardizabal'ek. "Teslamenlu zar ela berriko condaira"idatzi zuena, eta gure errietan ainbeste irakurtzen zana. Bartolome de santaTeresa praillea ere, ementxe bizitu zan. Iztuetaren dantza liburuaren oso aldakoa ez zan.5) Asle sanlua dalor. Paper aundi batean dago. Estrofa edo aapaldi laukoetansartuta. Frantzisko Inazio Albisu Irivek aldatu zituan. Berdiñ amaitzeagatik, seguru asko,bost errenbako aapaldietan daude jarrita. Guk amarrekoetan jarri ditugu. 1817'ko lapurbaten auzian arkitzen ditugu, folio batzueri josita. Neurketa kontuan ez dira ainbestekoak."Nere crislau maitiac" baiño traketsagoak dira. Ona emen Lorentzo Sukiak eginditun konponketak. Lenengo estrofaren bigarren errenkan, "nere cristauac sarri" ordez,"Oh! crístuac sarri" izan diteke. Bigarrengoak, bigarren errenkan "guizonaren bide",dio, "guizonan bicie" ordez. Zazpigarren errenkon berriz, "erraz galzenbaiegu", dio."Errez galzen badegu" izan bear luke. Zortzigarran errenkan, "nequez" ordez, "zaill".Irugarren aapaldiaren laugarren errenkon, "beti" ordez, "bai. Laugarren estrofan, zortzigarrenerrenkan, "Jaungoicoaren" ordez, "Jaincoaren". Bederatzigarren aapaldian, zortzigarrenerrenkan, "ederra" ordez, "eder". Eta amargarren errenkan, "usaya" ordez,"usai". Amargarren aapaldian, bigarren errenkan, "ederra" ordez, "eder". Laugarrenean,"illaren" ordez, "illa", amaikagarren estrofaien laugarren errenkan bezelaxe. Amalaugarrenestrofan, laugarren errenkan, "necatu" ordez, "neca". Amaseigarrenean, laugarrenerrenkan, ''pecaturíc" ordez, "pecatu". Eta amargarren errenkan, "eztabaida" ordez, "ezbaila". Emezortzigarren estrofan, laugarren errenkan, "onelaco", "olaco" ordez. Aapaldiortan bertan, seigarren errenkan, "ain guchi" ordez, "da ez... dotorea". Azkenik, "Capaguinchiquiada / cantore autorea ''ordez", "Capaguin chiquiq / da canlore aulorea".Oartu gaitezen, laugarren estrofak, nolako antza daukan "Nere cristau maileac"ekin. Tabostgarrenok, zazpigarrenak eta amabostgorrenak, ogei ta irugarrenarekin. Euren gogaetakere berdintsuak dira.6) Nere crislau maitiac. "Aste santua dator" baiño luzegoa da, ta aapaldi geyagodauzka. Tolosan, 1895 urtean, izon zuan bigarren argitaraldia. Bere dantza liburuan, 191-194 orrietan, Iztuetak agintariai eskeintzen die. Gorago esan degun bezela, "Nere cris-Wu maitiac", "Aste Santua dator" baiño dotoreagoa. Geroago egiña bait dago. Bertsoeskolatuagoak dauzka. Aita Eusebio Nierenberg'en liburu ''Diferencia entre lo temporaly eterno"tik ere aipamen bat egiten du. Bere azkenaian eta liburuen zatian, "Canticoespiritualac"en liburu bat aitatzen du. Bere gaztetasunean geyago ere egin zituan usteangaude. Adibidez, Dekalogoaren aginduok. Eson degun lez, Logroñon izan zuanauzi-paperetan itz egiten da beroietzatz,


58 OARRAK — ANOTACIONESANOTACIONES1) Gau pozgarriagoric. La escritura no es de Iztueta, pero sí algún pequeño retoque.La numeración de ias estrcfas es del original.2) Gure Jaincoac. La escritura no es de Iztueta. Estrofas breves pero sustanciosas.3) Jesusen jayotzaco gc.u pozcarritsuan. Villancicos faciilados por el P. AntonioZavaia S. ]., de la cclección de pcesía pcpular vasca que rscopiló el príncipe Bonapartey que se encuenlra hoy en la "New Library", de Chicago.4) Atseguiñac, La esciiiurc es ciaiamen'3 de lziusta. El estilo y expresiones puedenser muy bien de Iztue'.a, aunque parece adooiación ds trabajo ajeno; quízás de algúncáníicc estilo s. XVIII de los Uamadcs "Gozos", caslellancs. Ponemos esias estrofas aquípor la eslrecha vinculación de Iztueia y de su íamilia a este ccnvento del Carmen. Uncarmscia le esciibs a San Sebcstián el año 1827. La madre de Iztusta encarga misasa es:e ccncsr.to en su íis'aneirc. La lescvidcd del Coirnsn erci cslebiada como frutode la actividcd de aquuj.!cs religlctcs ccn mucha cisis.sncia de gente y fervcr, casihasia nussiics dias. En esie ccnvsnic esiudió Fiancisco ígnacio de Lcicbcábal, el autorde "Tesiamentu zar eta berrico conaaira", tan leído por nues'vcs o.i:íspo;ados y tarnh énres:cLó ficy BaiLcLii-S cs Santu Toiesa, no muy adlcio aí íico cle dcnzas de Izíusta.5) Aste Santucr daíor. Ccnscivamcs en un amplio folio y snmarcadcis en recuadroslas esiicías, ccpiadas pcr Franciscc Ignaclo Albisu de Iiive. Sin duda para rimar estánpuestcs en ssiicícs de cinco iinsas. Ncsctros aquí las hsnrcs ccnvsiiido en estrcfas dediez. Las enccniramcs dentro de un abultado prccesc de un ladrón de 1817 y cosidasa Ics fciics. Dejan bcsicnie qus dssear e.n su méirica y, dssde luego, scn más tcscasque las que siguen con el título de "Nere cristau maileac". He aquí las anoiacionesdebidas a Lorsnzo Suquía: sn la 1," estrofa, segunda línea, en vez de "nsre cristauvacsarri", podria ser "oh! cristauac sarri". En la 2. il , ssgunda línsa dice "guizonaren bicis"en vez de "guizonan bicie"; en la línea sépiima dice "erraz galzenbaiegu" tendría queser "erraz galzen badegu"; en la cciava línea en vez de "nequez" "zaill". En la estrofa3. a , cuarta línea, en vez de "beti" "bai". En la 4. a estrofc, Iínea octava en vez de"laungoiccoren", "Jaincociren". En la 9. a estroía, en íínea cctava en vez de "ederra","eder" y en la línea décirna en vez de "usoya", "usay". En la 10." ss rcía, segundalínea en vez de ""edeira", "eder", y cuarta en vez de "illaren", "illa" como en la líneacuarta de !a estrofct 11. En la estrcfa 14. a , cuaita linsa, en vsz ds "nscatu", "neca". Enla 16. a , cuarta línea, en vez de "pscaturic", "peccitu", y en la décima línea "eztabaida",ez baita. En la 18. a esiiofa, en la cucirta línea, "onelaco" en vez de "olaco" y línea sextaen vez de "ain guchi", "da ez"... dotorea, y por fin en vez de "Caoaguin ch:qu;ada /cantore autorea / "Capaguin chiquia / da cantore autorea". Obsérvscs, íuera de que serepiten los mismos conceptcs, la semejanza de la 4. a esircfa con Li de "Nere cristaumaiteac" como de la 5. a , de la 7. a , de la 15. a con la 23. a .6) Nere cristau maitiac. Estrofas, más numerosas que las de "Aste Santua dator"que dedica Iztueta a las autoridades en su libro de danzas, págs. 191-194, segundaedición, 1895, Tolosa. Están mucho mejor torneadas éstas, incluso con la cita del P. EusebioNieremberg del libro '"Diferencia entre lo temporal y eterno". No conocemos másestrofas de estilo religioso. En su testamento y en el apartado de Lbros se habla deun ejemplar de "Cantico espiritualac". Creemcs que en su juventud compuso más, comode los preceptos del Decálogo, de los que se habla en la sumaria del proceso deLogroño.


n.OiturakoakCosfumbristas"Mi amigo Iztueta: Recibí a su tiempo los cuatro ejemplaresde la contestación de Ud. al Padre Calparmona... Sulectura me divirtió bastante, y ha gustado aguí, con particularídadel Cuentecillo de la Vieja sobradientes, y los versosrelativos a él, los cuales parece hicieron también reir a nuestroamigo el crítico...".(De una carta idie Juan Bautista de Anizabalaga. secretario de Juntas7 Diputaciones de la Provincia, desde Tolosa el 1 de abiil de1829."Amigo Iztueta: Para servir a una persona gue le oprecia,deseo hacerme con las canciones de ezcomberriac y lasde la venta de Tocino en Navarra gue principian "urdaysaltcera...", y siendo Ud. el inventor de los primeros y sabedorde los segundos, vea Ud. de obseguiarme con ellas mandóndomepor el correo".(De Domingo de Iraunta desde Motrico, 16 de agosto de 1844).


1) EIZTARIANAC1Maiatzaren illecoelurte andiaces-tali ditu aurtensasi ta mendiac:beretatíc jachiricbasoco pistiacarrapatu dituzteaisha eiztariac.2Idiazabaltarracgira eta biraaceriaren guisaeiztariac dira:naiz dala ollo, eper,orobat erbia,seguru dute, ichiezquero beguia.3Artacoac diralajaquiñean nagoVicario, barberotan don Jose Galo:eiceraco guiroaicusi ezqueroberetacoric iñorez da egongo lo.4Maiatz illaren ogueita bederatzianasteazquen egunaznere iritzian:irurac erbítarairten omen ziran,ugari billatzecopozquida bician.5Bañan ecin arquituz,zutelaco etsiecherontzco bideraomen ciran jetsi:Mendizabalec cebanfortunaz icusibasoaquer andi batsasitic iguesi.6Arras icaraturicesan ceban garbicer deabruzco erbiote degu ori:nondic nolatan zaicuonara etorri?Vicarioac ziontiratu berari.7Jaun prestu au izanicaiñ tirari onaeizari quendu cionbertan osasuna:perdigoi bacar batezura zan fortuna!Ea non billatzen danalaco guizona.8Beraren lagun biacjarriric goiecmicaraturic ceudenaldeguin naiean:astean ere bai taguiago jaieanguztizco eiztariacdirade maiean.9Barbero ]'aunarequindon Jose Galoribasaquerra citzaienoñetan erori:icusi zuteneanburutic elbarridespitan omen ciranalcarrequin jarri10Bata cegoalacoondo icasiaeri jarten diranaiquendutzen bicia:juecetara baguebeingoan gucia,laster erabaqui zanjaun oen ctucia.11Vicarioac cienmuñotic otseguingueldi cegoen eizaetzezatela ill:poliquicho loturicartu ezcezan miñgorde bear zutelabici ote cediñ.12Mendizabalec erebere iritziamanifestatu cebangarbiro gucia:opa bear zaiolaeizari biciaicusi ezqueroztichumil ta etsia.


62 II ZATIA13Barberoa bildur zanguztiz arrigarriadarra sarleguionaquerrac tripati:eriac menderatzenberac ondo daqui,tiro bat eman cionburu muñetati.14Don Jose Galo etabarberoa nosqui,aquerra ill ta erebeldur ciran lazqui:erabilli baitzutenaztalcaric asquiadar luce zorrotzazote citzan josi.15Socaz ondo lotu tasarturic maquilla,contuz eraman zutenbasoaquer illa:iritsi ciranecoarequin erríraberreun atso bedericba ciran beguira.16Ouentzeco pisti gaiztomendŕtarren quezca,urrungo igandeaneguin zuten pesta:mutil eta nescabaturic asco guizonbasaquerric gueiagoazalduco ez da.17Funcio aiñ gozo aul'diazabalenelur andien bidezizandu da aurten:uonvidatuac baizicez da maiean jarten,amabi lagun ciranbasaquerra jaten.18Bazcaldu zutenecoba zuten visitaerrico gazteriaarturic musica:barberoa pozturicaec icusita,iñorc ecin ishilduojuz garrashica.19Don Jose Galo ereonequin bateanasi zan deadarcaondocho jartean:guciac itzeguítenalcarren artecm,garbiro entzuten zanguztiz apartean.20Ormaiztegui menditicjaun oen jolasacentzun omen cituenAseguinolazac:mingañaz igortziricaguiñ eta ortzac,ezagutu ere baietzeudela otzac.21Basaquerraren pestaorain da bucatu,eguia dan edo ezez da zer dudatu:bear ez dan gauzatanbaldin banaiz sartu,nere esanic ez dazer puntura artu.2) ERBIA JAN ONDOAN1Erbia jan ondoaniay cer atseguiñalarrapatzeco eguingogoz aleguiña;salsa badu coipecmondocho eguiña,guztiz gozoa baitaaren guizurdiña.2Zaldivian eiztariazcarrac ba dira,zuzenqui bear zayoerbiari tira:dala buru alderaedo ipurdira,bestela joango dabiciric mendira.3Icusi izan ditutnic berso berriaceiztari ustecoactabernan iarriac:ez ditu sendatucogaisho ta eriacescopetaz jaun oecildaco erbiac


OITURAKOAK — COSTUMBRISTAS 634Erbi zarrac iltzecoaste ta jayeanjarri izan diradeascotan gayean:nolanay tira arrenlurrera ta aizeanarras eiztari onacdirade mayean.5Eizera joanarrenigaz eta aurten,tira bide oneanez dírade jarten:erbi-apari ascoez dute ematen;bestec arrapatuticba daguite jaten.6Guertatu izan dalaartu det barria,ez daquit dan guezurraedo dan eguia:lotan zegoalaricapian erbia,tira eta utseguinjHa, cer eiztarial7Baculua arturicapropos illtzeraioan izandu zaladet nic aditzera:tiroa aurrera taerbia aitzera,bete betean jartenbiciro gaitze da.8Escopeta jarriricbaculu gañean,tiratu omen cionsosegu onean:polboraren usayaentzun ondorean,erbiac arantzaricetzuen oñean.9Erbia iguesi tajUra naigabea!ez omen zan contentubaculu jabea:icusi izan balumayean parea,ondo guisatuarenguztiz da zalea.10Edoceñec badaquidala chít gaiztoa,guertacari char char ba*berez alacoa:naiz dala guicena taorobat flacoa.gozoagoa dalauste det gaurcoa.11Erbia baldin badamenditic jetsia,guria izango daberaren chichia:are gozoagoazopatan bustia,tiratzalle onarizor zayo guztia.


64 II ZATIA12Eiztariac daquitemai ona ipintzeneta adisquideacbertaraco biltzen:goiz batean bacarriciru erbi guicen,baculu baguetanicceñec ditu illtzen.13Anton eta Manuelgoyen eta beanjarri ezqueroztanictiratzeco eran,eizac pensatuco (...seguru (...icusi (...3) NEHE LAGUN MAITE1Nere lagun maite taadisquide Embil;zure mandatua niczucenqui det eguin,testiguac arturiccolpatuarequin,asuntoaz juezaenteratu dedin.Icusi dueneanasunto larria,juezak formatu dubertan sumaria;Eloy asi zaneanclaratzen eguiaillun ifinten cionCamarac beguia.luezac galdeturic—esazu, ala da?—defensaren eguitenasi zan Camara:vengatu nai duelaiñolaz al bada,eguin gueniolacofarra ta algara.Camarari juezacdio cargu eguin,ea cequien nor zanDon Francisco Embil?emcm arren buruanmaquillarequin min,pozic dagoquealaetzuenean ill.Legueac zuzenquiroezarriac daudebañan indarra oi dabeti aien iabe;nic guezurra badiotedoceñi galde,maquilca ecin icasimiñic artu gabe.8Nai badezu, Camara,maquilca icasi,urrena etorceanEmbillequin asi;gorgolloac arcerabear dezu ezi,ordañac ematecobigar edo etzi.Zuen bien arteancer zuen icusiEloi esplicatutzenarguiro zcm asi:Camarac naizuelamaquillca icasi,jo cenduela bañcmezurric ez ausi.Aserre jarri zan chitCamara orduanescmaz min zuelaoraindic burucm;guizona tratatzeaalaco moducmcondenatzen zutelalegueac munducm.Ez nuen gorgolloriccolpea egotziz,bañan min artcen nuencalabercm guciz,jarri citzaidalacobertcm equimosisceña curatu nuenardo on egosiz.


i7—Una visla parcial de Zaldivia nevado. (Foi. WillyKcch).


PSt:vM : .*i'fá H- iv ?•; -.... ... >.«\v*sl*' -^m^^|Í|Ír'v-:6 ;^8.—Oso cazado a principios de siglo por un Ayestarón,^descendiente de Zaldivia, en Barruelo de Santullán(Palencia).


I /) )9.—Aitz goititu onen erpiñera beste eguiteco bague igoric, egon izandu naiz neur bein bañogueiagotan, campo zabal icusgarriai beguira ezin aspertuz (111 cap., aurrenengo zaria,orrialde 37 Iztueta'ren Guipuzcoa-co condairan). Al pie del Txindoki, la ermita 'ds Saturdi— Zaldivia. (Fot. Iñaki Linazasoro).n* ^l oJ-iftí-c'-' -.'y'- \"S.?c".- • £/? „•."•


Ederra dec planta origuizon batentzat!nic ez niguec ala nainerezat beinzat;tonto lapico!oitura circill orinoiz duc utzico?5 6 7Oa echera etaoian sartuinorc ez ecustecoi ain zoratu;lotsagarria,iturriz itzali zacgoiz egarria.Ez baduc ic utzicenoitura charra,ígatic eguingo dícmunduac farra;ez duc andia!ongui irrigarri ducguizon ordía.Orra consejuchoacongui cumplitu:eguiarican asguidezu aditu;zurezat obebetecen ba dituzulasaitu gabe.Ibillcen ez baceraedanaz arin,esanac esan, etaeguiñac eguin,ortic ibilli!ez nic caso gueyagoastotzar orri.5) OIEC BERAC ZORTZICOETAN1Cantari asitcen naizaditu nazazu,nic daguizguidan gauzacjaguingo dituzu.Egoten baceradeadicen ixillic,gauza pollit ascoacesango ditut nic.Buru gueaz beteaai jzorabillaca!uste du dabillelalur ori giraca.Begui macar-jaríoondicoz zacarra:irichi, bi diralaargui bat bacarra.Churrut churrut ari daurlia edaten,cer guertatuco zaionez du arc pensatcen.Laster guelditzen zaiomingainchoa lodi,auco itzac orduannorc adiera-aci?Ibilltcen asitceanzangoac gurutze,buru macur oguerra,lepo ori luce:ibilceco moducmsiasca eguiña,bideric zabalenaez duc aren diña.


OITURAKOAK — COSTUMBRISTAS 67Ederra duc planta orlguizon dan batenzatlez nuque nla naiconic nerezat beinzat.Ezagu zac oquerrabein, tonto lapico,oitura circill oriez al duc utzico?Oa echera etalaster oian sartu,iñorc ez ecustecoorren zoratu,guizon, erriarenzat,ain lotsagarria;iturriz itzali zacgoizeco egarria.Ez baduc ic utzicencostumbre ain charra,igatic eguingo dicmundu orrec farra;ez, ordea, pensatudala gauza andia,ongui irrigarri ducguizon bat ordia.8Orra consejuschoac,ceurc ongui cumplitu:asco eguia ederdituzu aditu.Betecen badituzulasaiqueri gabe,guretzat on izain data zurezat obe.Ez badezu izan naiedanean ariñ,esanac esan dirata eguiñac eguin:zabiltza cere guisata ortican ibillicasoric ez eguingonic astotzar orri.


1) VICE-PRESIDENTE1Vice-Presidente daOyarbide jauna,mundu guztiac dakiartacoa dana;emequi eguingo duartcen duen lana;bedeinca bedi beraeguin ceban ama.Capillau dutelaricdon Joaquín Campos,abilla da bera chitburuz eta zankoz:prestua ta zucena,alegrea gogoz,jantcia arquitzen dadoain eder ascoz.Vocal don Jose GaloMendizabal-coa,guizontasunean dachit gain gañecoa;jostaldiaraco prestbeti du gogoa;ez da erraz billatcennon-nai alacoa.Don Jose AntonioAseguinolaza,onen aldetic eztagalduco jolasa;lagun ondraduaquinegongo da lasa,secretariotzeraomen zaicu pasa.Lau guizon maitagarriprestu oen griña,ezin altza nezaquebear dan adiña:alde ascotara daarras atseguiña,ojala alacoacguzioc baguiña.2) AY, AU CONSUELOA1Ay, au consueloadaducat nerequinarquitcen naizalacolagun prestuaquin;maitatcen ditudanabadaquite berdin,onara etorriaez det batere miñ.Magdalena izanicain santa aundia,toqui onean zuenautatu aulquia;beraren zorionazgaitean balia,ondratzen degularicgaur Errenteria.Eguia esan gabeez nezaque utzi;gende prestua da chitRentericm bici;alcatea coplatunai det lendabizigoi-gora altchazeaberac du mereci.


72 III ZATIAGuipuzcoa oi dabillbeti onen billaezaguturic dalachit guizon abilla;beraren serbitzarion izan dedilla,aspaldi igaro zanberri au Madrilla.Badaquigu chit guizonmaitatia dala;igaz Diputadu zanaurten ere ala;jaquintsuna da etachit colco-zabala,Jaunac urte ascoanconserba dezala.Egoquia dalacoauturik daucateErrenterian beraJuez ta Alcate;gañera Terzio-endago comandante;luzaro bizitceaez du iñork calte.Eguiteco guziaialdebat utcitagustora bear degugaur enzun musica:dama eder batequindantzan asi etaicusi nai nuque nicemen Sasi (eta) (iArrieta?)3) NERE ADISQUE ON1Neure adisque onirme ta mamia,artu det izquida, zeuceuscaraz jarria;aiñ dago goishoa, taederqui neurria,iracurten emon deustatseguin andia!Berbatic ezagun dagizonaren griña,aguerri da ceralaeuscaldun tint piña;esquer onac emonazzeuri asco milla,gura neuque erantzun,jbaino ez naiz diñalEspañia guzticojaun, eta jabea,buru-ontar Fernandogeure Erreguea:biotzetan daucaguondocho gordea,ezin guentzaque izanbeste bat obea.4Bere alaba, anai,emazte ta guciurte ascoz dezalaJaungoicoak bici;biotzeko mamitioez guentzaque ichi,euscalduna maite du,lez alere guichi!


LAGUN ARTEKOAK — AMISTOSOS 73Cantauritarrecaz daitzcuntza eurena,mundu guzti-guztianizan zan lenena;orainguiñoco-etandanic ederrena,inorc eztaqui gu aentoquian gaudena?Geuren asaba onaceuscara garbiagordairu zuten ondoceren dan arguia;aec bezin maite gucbaguendu Erria,icasola bertatic (1)legoque jarria.Chori-buru puztuenlumatzar ariñac,ialqui izan dituzteberba latz samiñac:galtzeco euscararenerro mardul piñac,(baino alperric diraeuren aleguiñacl8Gure euscara eztaburutic jaucia,sasoyan arquitzen daoraño gucia:irabaciric, bidez,besteai aucia,aguertuco da noizbaitederqui jancia.Paulo Urribarricogogoangarria,badaquit ceradelaeuscaldun garbia:Jaincoak deutscrtzulazori-on andia,zeure gurariraconaz Echebarria.4) AU DA FARRAGARRIAAu da farragarria(enel) válgame Diosl(agur)e zar zar bati(bertso) berriok...(Orain) norbaiti ereequin bear diot,(non)dik ote ditudan(esp)antu andiok.(Itz)a eman diot(m)illa amorioznagola serios;ishilduko ditudalaerronca-andiok1Bertsolaria zein dctnezta declaratcen;sasitik asi zaizkitarri tiratcen;uquitu ez baninduishillik negoen;ezdaquit neregandikcer nai ote duen;ez naiz ni arren men,ez orain ta ez len,zembat uste duen,frututik ezagun daarbola zer den.Uzteguico Arguiñabertsolari piña,ba daucac fantasiaconbeni adiña;oguei ta launa urtezigual baguiña,iri coplac ematencer tripaco miñalenioc aitziña;nai ducan adiñaeguic alegiña;parti darequin mintzatzenaiz, arguiña(1) Ikastola, Paulo Uribarri'ren anietsa zan.


74 III ZATIAUztegui-co arguiña,mortero-guillea,errodec paratu decjardun-bidea;zarrac ateratzecoaushen dec tildea!Jaunac eman graciaez al duc irea;arguintxo noblea,naiuque nombreanic baño obea;graduren bat falta ducik (or) ordea.Arruiz-tar vallekocoplari berria:(goi)goyeneco mallanago jarria,lurreratu nayeanagure elbarria;nere urte joanaznai badek balia,para juzcaria,naiz predicaria;errain dik eguia,ceñengan guelditcen danjakinduria.5) POEMA MUSICALUt, re, mi, fa, sol, la, sioju, ta garraishi,musica quizcar piñaicasten naiz asi:zarrabet, chirol, bolintxun,txun eta gucizarzaroco banezazerbait irabaci.1Seminima, corchea,fusa, ta calderonau icustean gueldibearco det egon:turruntun, chiruliru,tarrapatan, pimponguztia jaquiteaguizonak chit du on.Brun, brun, quiquiri, tirtratgozoac eta miñ,musicaren puntuacbear dira jaquin:batzuec donarioz,besteac chit ariñ,prist, prust, brin, brun, ta fiteoi dirade eguin.Icasi al banezanago ni premianmaisu onac daduzcatAicheri-Errian:musica (co) itzcuntzazar eta berriantrebe arquitcen diranere idurian.


OARRAK — ANOTACIONES 75O A R R A K1) Vice-presidente. Idazkera, izkuntza ta eraik, Iztuetarencak.2) Ay, au consueloa. Idazkera, izkunitza ta ercuk, Izluetarenak.3) Nere adisque (adisquide)on. Idazkera ta izkuntza, Iztuetarenak. Bizkaiko itz etaaditzera batzuk kendu ezkero. Idazki onen jabea, Etxeberria agertzen da. Iztuetaren bigarrenabizena bait da. 1827-1830 urteen artean, Abandcko perratzaille Paulo UlibarriGalindez'ekin idazten zala badakiqu. Arremanak ikusi, Bailentin BetTiochoa anaiak dakarzkianak,Boletin de los Amigos del País'en, XVII urtean. Iruqarren kuadernoan, 3-11orrietcm. Donostia, 1961. Jakitekoa, iruqarren estrofan datorren "Buru-ontar" Fernandoitza. "Bourbon = Buru-on" itz-sustraiarekin. Ta "tar" atzizkiarekin. Jakinqarri auetan quredenborai aurreratzen zala.4) Ay, au farragarria. Idazkera, izkuntza eta bertso auetan agiri dan izakera, Iztuetarenak.Aurreneko aapaldiak ezkerreko ertza ondatuta dauka, ta erabat osatzerikez daqo, zoritxarrez. Lauqarren estrofan lenenqo be>rlsoa erren daqo, ta "ta" bat jarrizaio. Seiqarrenak "tíldea" bat dauka, ta zer izan leiken ez dakiqu.5) Poema musical. Idazkera, izkuntza ta egikera, Iztuetarenak. Bertsoak, dantzaeresiai eratzeko, Pedro Albeniz eta Manuel Larrarte'kin ibilli zanekoak?ANOTACIONES1) Vice-presidente. EscriTura, lenquaje y estilo de Iztueta.2) Ay, au consueloa. Escritura, lenguaje y estilo de^ Iztueta.3) Nere adisque (adisquide) on. Escritura y lenquaje de Iztueta, salvo alguna queotra forma verbal y alquna palabra excepcional en vizcaíno. Observará el lector que elautor en la composición se declara Echeberría. Es el sequndo apellido de Iztueta. Sabemosque mantuvo correspondencia con Paulo Ulibarri Galíndez, el herrador de Abando,entre los años de 1827-30. Véase correspondencia por el Hno. Valentín Berriochoa, F.S.C.en el Boletín de los Amiqos del País, año XVII, cuademo 3.°, páqs. 3-11, San Sebastión,1961. Curiosa la palabra Buru-ontar Fernando de la 3. a estrofd, con la famosa etimoloqíade los Bourbon=bu»ru-on y el sufijo tar, anticipóndose a los que lueqo se habíande prodiqar tariito en nuestros tiempos.4) Ay, au farragarria. La escritura, el lenqua)e y el temperamento reflejado porestos versos, son de Iztueta. La primera estrofa tiene el margen izquierdo estropeado yes lástima que no se pueda reconstituir sino en parte. En la estrofa 4. a el últirao versoqueda cojo; el sexto verso tiene un tildea que es como zipoka, tentación.5) Poema musical. Escritura, lenquaje y estilo de Iztueta. iDe sus tiempos conPedro Albéniz y Manuel de Larrarte para acomodación de letras a las melodías de lasdonzas?


IV.AmodiozkoakAmorosos"Iracurtudet bedorren papera, eta biyurzendiyot milla etamilla esquerric-ascorequin. Atceguin andiya eman dirate bedorrengaztetazuneco amoriyo-zamurrac. Ez nuben-badaorainguizoño iracurtu orrelaco vertzo-ederric gure eusqueragarbiyan...".(Joaguín Maiía Beneienecoa desde San Sebastión el 25 'die Junio,1840).


1) CONTZECIRIMaitebat maitatzen det maitagarriaBegui ederra du ta guztiz arguia;Daucat urruti,Bañan ezin quendu det burutiAren ichura;Saldu albaliteque pisura,Urrearen truqueNorc erosi faltaco ez luque.Norc erosi, etc.Ogueita lau leguaz nago aparte,Bitartean ba dauzcat milloi bat ate,Guztiac ichiric;Nai arren ezin egon ixillic;Beti negarrez,Nere maite maitearen galdez:Otedan bici,Biotz-biotz nereco Contzeci,Biotz-biotz nereco, etc.Egunaz argui guchi, gouean illun,Consueloric ez da neretzat iñunMaitea gabe;Eguin otenadiñ aren jabeOroitutzean,Cembait pena nere biotzeanDitut igaro;Maite det eta ez da milagro,Maitet det eta, etc.|Ay au bacardadea eta tristura!Nere biotz gaxoa ecin piztu da,ain dago illa;Beti dabil consuelo billa;Bere ccrtean,Banengo maitearen aldecm,Orducho bico,Pena guztiaz liraque ilco.Pena guztiac, etc.


IV ZATIA4Don Pedro Jose bai Iturrizabai IturrizaAzpeitian eguin du gustoco eizaemequitirabidean jarriric zuzenquigauza ona cer dan berac badaqui.5Galay prestu au pare bague dapare bague daartcen du emaztezat Doña Aguedamaitarogau gozo anitz ditzeque igaroaren enbidian zembait badago.Emazte eder ta aberatsata aberatsaguizona, badagoque onequin lasamunduanguerra gaizto ou bucatu ondoanpozquidatuaz beraren alboan.Seme galantac eta chit anitzeta chit anitzeraguiteco eran jarrico balitz;nai nuqueaitaren anza izango baluteGuipuzcoac guztiz mesede luque.Ecusico da bici baguerabici bagueraseme askoren ama Doña Aguedaerrianiturrizaz beteric ur garbianecheandre enitzen enbidian.678


AMODIOZKOAK — AMOROSOSLanari gogoz lembaitlen equinlembait-len equinasi bague ez baidu izango berdinbatere,elizac artaco jarriac daudeez arren guelditu semeríc bague.910Gau ta egun oso guztiacoso guztíacIturrizac daduzca gozo eztiacbenetanlenago ibilli baita nequetanbaita ere asco aldiz quezquetan.11Orain batere beldurric baguebeldurríc bagueeguin dalaco andre onaren jabeerazquigusto onecoa artu du lazquidicha on asco berarequin daucazqui.12Agur Don Pedro BrigadariaBrigadariaguztiz toqui onean dago jarriabeticodaducan onorea, nerequico,ez dio inorc ere ereguico.


84 IV ZATIA3AMODIOBEROAC(1)Zortzicoan1Amodio beroctcguztiz arrigarri,nere biotza daucaestu eta larri:adirazo nayeanargui eta garbi,nere sentimentuacdama eder bati.2Biotz biotz nerecochanchancho arguia,esango dizut nerebarrungo barria:gaztetan izandu naizarras jostatia,bañan naitasunarenguztiz beldurtia.3Amodiozco su garportitzen iguesi,oraindaño, maitea,izandu naiz bici:bañan zure ichuraczain odol ta guci,arras beti beticobiotza dít josí.4Nere maite maitea,ustez ustecabe,betico eguin zaizquitbiotzaren jabe:iltze gogorraz ondoloturic alerenere corde guztiacgueroztican daude.5(Ikusi) albacentzajarriric beguiranere biotz gaishoandagoen erida:batean bazterrerabestean erdira,gorputz guztian dabiljira eta bira.6Egunaz ere bai, tagauaz asco aldiz,nere odolac pill pilliraquiten dabiltz:ishurico nituzqueala bear balitz,maite zaituralacobiotzetic anítz.7Aingeru gazte edergoisho eta piña,zu maitatutzeco dabeti nere griña:sendatu albacenzaníc daucadan míña,nere biotz gaishoacah cer atseguiñal8Maite maitagarriazugana beguira,nere biotz biguñaurtutzen ari da:egun oetan guztizestu ta larri da,azal uts biurturicnequetan jarri da.9Biotz biotz nerecomaitati maitea,nere pena andiazurriqui zaitea:zure escuan dagonere izatea,indazu osasunata atseguin betea.(1) Amodioac lotua daucan galay gazte lirain batec, biotzaren erdi erdico mamiticchit asco nai dion dama eder bati biraltzen diozcan itzneurtuak.


AMODIOZKOAK — AMOROSOS 8510Nere maite politaiñolaz albada,ez nazazula arrenpenaturic laga:zu maitatzeagaticala bear bada,bicia utzico detorain bereala.11Galdu arren biciasecula betico,amodioa ezditiñorc erequico:zu maitatu bague nicez nuque etsico,biotzaren mamiticetzaitut utzico.12Ezur ta mamí osozain odol ta guci,maite zaitut maiteaez alere guchi:naitasun bero oniez ateric ichi,zure albo gozoannai nuque nic bici.4) AMODIOA CER DAN1Amodioa cer danazaltzeco ongui,canta berri eder batjarzera noa ni:munduac jaquiteaguztiz da combeninola bizitu diranchachancho gozo bi,Badaquigu dala chitgozo ta eztiaenamoratutakogazteen bizia:duda bague da oenatsegin guztia,eraz eta sarriroalkar ikustia.Aditutzean batak,bestearen itza,bien biotzak pozezpill pill pill dabiltza:eztitan oi dabilleneuliaren guisa,iceñek gozatutzen duonelako dicha?Zoriontasun cmdigozo onen jabe,Guipuzcoa onetanbi gazte ba daude,elizaz unituakgustora alere,iñorc prenda artzekobeldurrikan bague.Chachancho maitati audalako alaya,beti beti izandaguztiz askok naya:batetik ederra dabestetik ernaya,jezta erraz billatzenonelako gayal8Aitortu bear bada,garbiro egia,dama polita da taguztiz egokia:goiz aski bota zionAlzuruk begia,artu ere bay onguigoruntzen neurria.Biotz bi unituakmaitaro alkarri,laztandurik betíkooi dirade jarri:atsegín andíetanguztiz arrigarri,ítz goíshoac esanazbatak besteari.Gogoratu zaít nerigarbi esatea,amanteak nor diranbata ta bestea:zarauztar Don luan loseAlzuru gaztea,ta Doña Marianabere emaztea.Amasei urterekintxit gain gctñekoa,Doña Mariana zanguri sasoikoa:begia txir txir, etaalegre gogoa,inork maitatuko ez duciñez alakoa?


86 IV ZATIA10Milla zortzi-eun ogeita bederatzian,chachancho goísho oeclaztandu cireanpena asko pasarikbay zazpi urteanezkondurik daude gaurpozkida betean.12Naitasun geyegiaizanik alkarriíkusi dute zenbaitestura ta larribaita igaro erepena arrigarriezkondurik gustoradirctn arte jarri.14Berronkalkoan bataIbiron besteapoz andía zuten txitalkar ikusteaeguna alegre tagaua txit tristeagogoratu zitzayenargiak piztea.11Amante oek nolaizan diran biziikusi bage ecinlezake sinitsiAlkarganatu naítaiñok ez nai utziegun gozo au nekezbait dute iritsi.13Ezkontzeko denporadanean iritsiez dute bada izctnatsekabe gutxiAzpeítían egon taapartean bizinai arren ezin alkargustora ikusi.16Abuztuko illarenbigarren egunaamante oentzakoetzan txit illunaorduan izan duteguztizko fortunaJaungoikoak dielabeti osasuna.15Gauaz eta egunazalkarri begiraloaz oroitu bageernai egon diraau ízan da chachanchogoisho oen ira (jira?)plazan ibilli arrenzezenen korrira.5) DOCEN EBDI BAT VEBSO1Docen-erdi bat versobear ditut jarrierregalatutzecodama-galay biri:guztizco naitasunadiote alcarri,non ta nongoac diranesango det sarri.Andoain-en dago bcrt,Tolosan bestea,gustatuzen zaye maizelcar icustea:dama ederra da tagalaya gazteaez ta gaizqui izangoonen emaztea.


AMODIOZKOAK — AMOROSOS 873Gazte maitctti oecchií ditut urriquibatac bestea vistannai dute iduqui:aspertu baguetanicgau ta egun beti,Andoain-dic Tolosaez dago urruti.4Galay au nor dan iñorcnai baluque jaquin,apellidua Imazicena du Joaquin:artutaro sallarigogoz zayo equin,gusto obeco lanicez dezaque eguin.5Maria Micaelade Elorriaga,dama maitati ederzurigorria da:Imaz-ec beretzaconai luque al bada,ezta non-nay billatzenalaco alaba.6Tolosa-ra joatenbillatzeco bera,Echarri-ren bitartezizaten du era:iñoiz icusi ditutgustora daudela,Joaquincho Imaz etaMiquela ederra.6) MUNDU GUSTIAN DAUCA1a daguztiz egoquiaaspaldian cembaitecgogoan euquia:contentu da galaiaorobat novia,|Ah ceñec leucaqueangaur oien toquial2Mundu guztian daucaguizon prestu fama,Don Jose Francisco daArrieta jauna:zuzen eguiten baduartu duen lana,izoriontsu da orrenjabe eguin danal3Ongui daquigu nor daneta nolacoa,Doña Mari AntoniBidaola-coa:berez alaia da, tasasoi onecoa,|non arquitu beste batau bezelacoa!4Gazte gaztetatic dadoañez (1) jancia,bere amac alboanguriro acia:Jaungoicoac emanicalaco gracia,igosho ta maitati daesan al guzial(1) doañez = virtut«z.


88 IV ZATIAEzcontz au icusiricoien gurasoacatseguiñetan daude,orobat auzoac:Jaincoari eguiñazerregu gozoac,izan ditezen betigarbi ta jasoac.iCeñec eguingo ez dupozquidaz algara?jnere gogoa beintzatgaurcoan ala da!Jaunari escaturiciñolaz al bada,izan ditzaten ascoseme ta alaba.Burnia eguitecobeti da autuaOlaco sutan arriongui berotua:ugari emango duarc bere frutua,lenago sarrichotanez bada urtua.7) NOIZ IZANGO OTE DITUGUNoiz izango ote dituguorren ezteiac?Lenic bota bear deiacbadaquit dituena gaiacordea ez dira erraz asetzenorren naiac.Zartzen asi ezqueroco galaiacjah cer amorraiaclnequez arrapatu sare lasaiacain dira ernaiac.Noíz edo noiz itsutzen dituur loiacdiradelaco chisarecoiac;ascocho jan ta garrasi taorroiacirabiatzen dituzte beeac etagoiac.


AMODIOZKOAK — AMOROSOS 898) IZTUETA'REN ESKUTITZAAgustin Pascual Iturriaga'riNere adiskide txitprestu ta argia:artu baitet bedorrenkarta pozgarria;aiñ zegoen gozoata ongi jarriaez da bedorrentzat oumirari aundia.1Erri aundi oetanaskotatik gutxisenarrarekin ongioi dirade bizi;batzuek zatika tabesteak igesiezkondu bezin laisteroi dituzte utzi.Ezkontzak izan oi duasko langai modu,batean irabazita bestean galdu;alaba utzitzeaez nuke aiñ damu,baldin senarrak ongimaitatutzen balu.Egin ezkeroztanikalakoen jabeeraman bear dituzenbait atsekabe.Neska zar egoteazere lanac daudeiñork ez nai gelditubat edo bat gabe.Nere adiskide mamia: txit etorri da bedorren karta egokia, ta denborabear danezkoan, zeñaren zati guztiak azaldu diozcadan nere alabari(1), gure adiskide jakiñen aurrean, eta serbizatu sermoirik onenakbaño ere geiago. Ez det lekurik gaur. Bedorrena beti, Iztueta.(1) "Ezkontza" deritzan bertsoetan aipotzen da Bautista Garralda.Ignacia, Iztueta'ren eta bere bigarren cmdre Kontxesi'ren alctba, 13, 1, :1806 jaio zan;eta ezkondu Azpiazu'tar Jose Antonio'rekin 3-3-1828, Donostia'n.Alcrba au aitarekin bizi izan zan, eta Iztueta bera illabete gero, 8-4-1828 ezkonduzan, irugarren aldiz, Asuncion Urrozola'rekln. Kcmtan noski alaba au aipatzen da.


90 IV ZATIAOnela eranzuntzion Iztuetak Pascual Iturriaga'ri, ceñek biralduzionberso oek:Dabidek, zartu etaSunamita artzekoesan zian zuelaoñak berotzeko.Adiñ ortan, Batista,dek askoz obeaPalenziako mantaez andre gaztea.Ez badu gauza orrekerremediorik[artzak konsejutxo batgaur nere aotiklEsnatzen aizeneangoizean lotatikostikoka botazakandrea aldetik (1).9) NERE MAITE POUTANere maite politazutzat oroitzianodola pil-pil dabilnere biotzian,Kampora irten nairikalegiñ guzian;miñ onek beorko dusendatu iltzían.1Amoriyoz biotzadaukat nik zulatzen;zuregatikan zenbatdetan nik sufritzenlzergatikan ez zerazu nitzat kupitzen?Zuregatik ari naizezur uts gelditzen.Maitasunak indarraartzen dubenianerruak uzten ditubiyotz barrenian;zuretako jayo naizzuretako azi,zuregatikan nai detmundu ontan bizi.10) MANUELATXOBelaunikaturikzure aurrean nago,nai zenduen gisan,alkarren jabezuk nai badezuegin gaitian elizan.(1) Bi bakorTik ipinízen ditugu emen. Beraz, sei dira.


AMODIOZKOAK — AMOROSOS 9111) EZKON BERRIAKZorioneko ezkon-berriak,alai ikusten dituzuen begiak"pil, pil, pil"mingaña ixil biotzak itz-eginlo pixkatxoren bat nai dute egin.Lotaratzean orain ta betiJaungoikoaren legea zuzen edukigogoan.Etsai guztiak garaitu ondoanbera egon dedin zuen alboan.Oeratzean, ai ura poza!Gozotoro esanaz maite biotzaalkarri.Esker onak eman Jaungoikoarinai eran zaituztelako jarri.Itzaldi goxo ezti eztiak,gau artan oi dirade guzti guztiak,emeki (1).(1) "Vie)as canciones donostlarras. Donostiko kantu zorrak", póg. 106, 170 y 202.Jesús María Arozomena y Tomás Garbizu. Publicaciones de la Caja de Ahorros Municipalde San Sebastián, 3.* edición. Liburu ontatik artu ditugu "Nere maite polita", "Monuelatxo"ta "Eskon berriat".


92 OARRAK — ANOTACIONESO A R R A K1) Contzeciri. 1825'an, Pablo Mendibil erbestetuaren bidez Londres'en argitaratu zanliburuxka batean, aiñ ezaguna don olerkia, Iztuetak berak bere eskuz idatzitakoa, tajabeak egindako erderazko itzulpenarekin, Bilbaon dago. Olerki onen ikerketa bat, 1877'koJose Manierola'ren "Cancionero Vasco"n arkitzen da. (Serie 1.", tomo 1.°, 39 ta ond.orr.) 1844 arte etzala argitaratu esaten duana, egia ez baldin ba-da ere. Ezta ere ez daegia, "la melodía de esta canción incluida por Iztueta en su ólbum de bailes y cantospopulares, y que se cree sea como la letra, composición del mismo". Aipatutako liburuxkaortan esaten bait zaigu, "además procuró con ella introducir en la poesía vascongadala medida de cierta canción castellana conocida con el nombre de "Churripampli",que en aquel tiempo se cantaba mucho en todas las provincias de España, yhabía también penetrado en Guipúzcoa, usurpando los derechos del antiguo zortziko".Baita ere ikusi ontarako, Manuel Lekuona jaunak "Zemko Argian" egiten duan ikerketagai ontaz. Boita "La Gran Enciclopedia Vasca"ren III liburuko 1.° eta 2.° liburuxkak,72-73 orr. 1968'ko mayatzaren 15'an. Antxe dago Kontxesí-ikerketa Joxe Garmendiakegiña, Manterola jaunaren itzulpen eta azalpenen ondorean.2) Atsegiñetan arquitcen naiz. Idazkera, izkera ta tankera, Iztuetarenctk. Bertso ausiorenbeste eredu bat.3) Amodioac lotua. Idazkera, Izkera ta eraikera, Iztuetarenak. Dantza eresien liburukobertsoetan, askotan irtetzen da "chachancho" itza. Aita Santiago Onaindiak, auta urrengo olerkia, euskerak dauzikan maite-miñezko eun olerki onenetan, sartzen ditu.4) Amodioa cer dan. Idazkera, izkera ta eraikera, Iztuetarenak.5) Docen erdi bat bertso. Idazkera, izkera ta eraikera, Iztuetanak. Berdiñ, "Mundugustian dauca", ta "Noiz izango ote ditugu".8) Iztuetaren escutitza. Be-aldean daude oarrak. Berdiñ, Arozamenak bildutako amodiozkogaiñentzeko bertsoetan.


OARRAK — ANOTACIONES 93ANOTACIONES1) Contzeciri. Se conserva en Bilbao el original de puño y letra de íztueta de' estaían popularizada poesía con su correspondiente versión al castellano, también con letradel crutor, en un folleto que por medio del exilado Pablo de Memdibil se publicó en Londreshacia el año 1825. Un estudio de esta composición en "Cancionero vasco" de JoséManterola, de 1877 (Serie l. a , tomo 1.°, págs. 39 y ss.), aunque no es verdad que "lamelodía de esta canción incluida por Iztueta en su ólbum de bailes y cantos populares,y que se cree sea como la letra, composición del mismo". En el mencionado folleto senos dice que "ademós procuró con ella introducir en la poesía vascongada la medidade cierta oanción castellana conocida con el nombre de "Churripampli", que en aqueltiempo se cantaba mucho en todas las provincias de España, y había penetrado tambiénen Guipúzcoa, usurpando los derechos de lantiguo zortzico".Véase también el estudio de D. Manuel de Lecuona en "Zeruco arguia", así comoel tomo 111, fascículo 1.° y 2.°, 15 de mayo 1968, págs. 72-73 de La Gran EnciclopediaVasca, noticias de Conchesi, debidas a José Garmendia en apéndice, tras los comentariosy traducción de Monterola.2) Atseguiñetan arquitcen naiz. Esaritura, lenguaje y estilo do Iztueta. Otro ejemplode verso quebrado.3) Amodioac lotua. Escritura, lenguaje y estilo de Iztueta. En las letras del librode las melodías de las danzas se repite mucho la palabra "chachcmcho". El P. ScmtiagoOnaíndia íncluye ésta, como lo que sigue, entre las cien mejores poesías de amor dela literatura eúskara.4) Amodioa cer dan. Escritura lenguaje y ©stilo de Iztueta.5) Docen erdid bat bertso. Escritura, lenguaje y estilo de Iztueta. Dígase lo mismode "Mundu gustian dauca" como de "Noiz izango ote ditugu".8) Iziueiaren escutiiza. Anotaciones al pie de la misma, así como de krs restantesde estos versos .amorosos, recogidos por Arozamena.


V.Dantza eresien liburuaren itzakLetras del libro de las melodíasde las danzas"...veré con mucho gusto (si Ud. envía) la música denuestros apreciables soñus sarres y aunque no entienda demúsica haré que un inteligente me cante para calcular si escual yo he oido, y sé algunos; no deje Ud. de la mano elasunto de la impresión del cuaderno, aunque sea por suscripción,muchos lo comprarón y podrá ser muy útil...".(El veigarés Santiago de Unceta, diputado a Coites en carta de 1idie julio de 1824)."Jaquindet Larrartegandic molderatcecoac dirala sarriaurrecoac dantzatcen zituzten soñu zar berorrec biribillatudiruenac, boita ere beren itz neurtuac...".(A. Pascual Ituniagac DonostitUc Iztuetari garillaren ogueita bostean1824)."Ya que no copió Ud. los versos renglón por renglón,no es extraño que me haya engañado en su medida. Loshará cantar a D. Manuel (Larrarte) y diré a Ud. mi dictamen".(De una carta de A. P. de Iturriaga desde Herncmi cd 12 de marzo d*1824 (?). Sin duda estas líneas hacen Teferencia a las letras dellibro de las melodías de las danzas).


"Historia de los antiguos bailes guipuzcoanos, y reglas instructivaspara ejecutarlos bien, y cantarlos en verso" Iztuetaren liburuari (1), JoseRamon Elorzak ontzakoa eman zionean, dudik gabe, 1750'ko epaillaren12'an, Iruña'ko gotzai Gaspar Miranda Argaiz jcrunak, agiriko dantzakgalerazteko eman zuan agindua bete naiaz, ala idazten du: "...pero pordesgracia una diversión inocente... ha llegado a ser el escollo fatal dela inocencia, la red barredera, que envuelve y enreda a la incauta juventud,el foco principal de amistades peligrosas, y de consiguiente elfecundo orígen de la corrupcíón de costumbres, meneos y ademanes...".Gero Iztuetaren liburuari cru erasten dio: "Sólo hallo un repcrro, queno me parece pertenece al fin principal de ella, sino a lo más a superfección accidental. Hablo de varios versos que cantados en una tabernao en medio de un grupo de gentes, que generalmente concurrena oirlos, sería poco el escándalo, que podrían causar, pero estampadosen un libro dado a la prensa, repasados y estudiados por la incautajuventud, y ccmtados con frecuencia entre jóvenes sencillos, acarrearíanmucho daño por los equívocos sentidos de muchos de dichos versos,que a la simple lectura ofenden el pudor y la honestidad. Así, sobreellos soy de sentir, que si el autor los considera por parte esencial alfin y al objeto principal de la obra, sustituya otros indiferentes que nosean mcrteria de amor, y cuando no, borre de la obra todos los quevan anotados con una manecilla al margen de cada uno de ellos. Estees mi sentir, porque en lo demás no encuentro cosa que se oponga anuestra santa Fe y Religión ni a las buenas costumbres. Azcoitia y septiembre,18 de 1824".Tamalgarria benetan eskuz idatzia galdua izatea!iztuetak, berak egin zuan oarrean, onela adierazten du: "Obra onenzatiric gucienetan aguindu deran bezela, jarriac neuzcan soñu-zar gogoangarrienitz-neurtuac: baño Correjidore jaunaren agindua egitearren(beraren licenzian ikusico dezuten bezela) ez ditut ezarri".Apaiz azterlearen aolkuari gure Iztuetak, muzkeri bat egiñaz, azkarkerionekin erantzun zion. Liburuaren azkenean, amarreko 26 aapal-(1) Imprenta de R. I. Baroja, San Sebastión, 1824.


En la aprobación de D. José Ramón de Elorza a la "Historia de losantiguos bailes guipuzcoanos, y reglas instructivas para ejecutarlosbien, y canturios en verso" (Imprenta de R. I. Baroja, San Sebastíán,1824), haciéndose eco sin duda del edicto en que se prohiben los bailespúblicos y danzas por el obispo de Pamplona don Gaspar de Miranday Argaiz con fecha de 12 de marzo de 1750, se escribe: "...pero pordesgracia una divensión inocente... ha llegado a ser el escollo fatalde la inocencia, la red barreclera, que envuelve y enreda a la incautajuventud, el foco principal de amistades peligrosas, y de consiguienteel fecundo origen de la corrupción de costumbres, meneos y ademanes...".Añade después esto al contenido del libro de Iztueta: "Sólo halloun reparo, que no me parece pertenece al fin principal de ella, sino alo más a su perfección accidental. Hablo de varios versos, que cantadosen una taberna o en medio de un grupo de gentes que generalmenteconcurren a oirlos, sería poco el escándalo que podían causar, peroestampados con frecuencia entre jóvenes sencillos, acarrearían muchodaño por los equívocos sentidos de muchos de dichos versos, que a lasimple lectura ofenden el pudor y la honestidad. Así sobre ellos soy desentir que si el autor los considera por parte esencial al fin y al obietoprincipal de la obra, sustituya otros indiferentes que no sean materiade amor, y cuando no, borre de la obra todos los que van anotadoscon una manecilla al margen de cada uno de ellos. Este es mi sentir,porque en lo demás no encuentro cosa que se oponga a nuestra SantaFe y Religión ni a las buenas costumbres, Azcoitia y septiembre 18 de1824". Es una lástima la pérdida del manuscrito.En "oarkerra edo adbertenzia" lo confiesa Iztueta con estas palabras:"Obra onen zatiric gucienetan aguindu deran bezela, jarriac neuzcansoñu-zar gogoangarrien itz-neurtuac: baño Correjidore iaunarenaguindua eguitearren (beraren licenzian ikusiko dezuten bezela) ez ditutezarri".Ni corto ni perezoso con la advertencia, nuestro Iztueta iugó unapasada al eclesiástico censor. Puso al final del libro 26 estrofas de a(1) Los subrayados son nuestros.7


98 V ZATIAdi jarri zituan, "Nere cristau maiteac" izena zutenak. Erriko agintariaieskeiñita zeuden (2). Itxusiak ziralako, "corregidoreak" kentzeko ta bestebatzuk iartzeko agindu zizkionen ordez, jartzen zituan.Dantza eresien jatorrizko líburua ez degu ezagutzen. Nun dagoanere, iñork ez daki. 1877'ko "Cancionero Vasco"an Manterola jaunakdionez, 1826'an, bere iru ate-aurre ta guzti, argitaratu zan 35 orri aundikolibuma ere, ez degu aztertzerik izan. 1824'ko dantza liburuaren osagarribezela zetorren, eta aituta dago. Berriz ere aldundegi edo diputaziokoliburutegira joan gera, bere txartela an dagon ezkero. Baiñan,Jose Artetxe jauna an lanean asterako, zoritxarrez azkeneko alea izkutatutazegon.Orregatik, Gipuzkoako Aurresti Kutxak egin duan ateraldia erabilliizan bear degu. Bera ere, "Sociedad de Estudios Vascos"ek, 55 orritanatera zuanaren bir-argitaraldia da. Ta, Burdecs'en Landais iaunak ezarrizituan, 52 ereski dauzka. 52 eresi auetatik, ogei ta amarrek bakarrikdaukate itza. Gaiñentzeko ogei ta biak, itzik gabe daude.Itz-aurrean, beste gauzen artean, Iztueta au dio: "en las diversascomposiciones, se descubre el ctmor dei pueblo bascongado al bellosexo; pero de un modo, que sin salir de los límites de una decorosamoderación, previene en íavor de la genialidad de sus habitantes".Aureraxeago, dio: "En la música que publico ya con palabras, yasin ellas, y aplicada especialmente al baile, se notan un giro y unaanimación que indican la agilidad y vigor de los habítantes de estasmontañas".Eta jarraitzen du: "No diré que todos los retazos que he reunido,seon de una remota antigiiedad; pero muchas, es evidente qué la tienen,y conviene no perder de vista que algunos son marchas guerrerasque acaso inflamaron el ánimo de nuestros más remotos ontepasados,y acompañaron sus esfuerzos para repeler el yugo extranjero ytrasmitirnos la dichosa independencia y paternal gobierno de que gozamos"(3).Gaurkoa, "Ondomxbia chiquia" bakarrik dala, dio.Eta au esanaz bukatzen du: "Oue reunió a varios que las cantasen,y que la laboriosidad del organista de Hernani (4), D. Manuel de Larrarte,proporcionó al distinguido proíesor D. Pedro Albéniz (5) la ocasión(2) Ikus 53-56 orriak. Eta aldakuntzak 51-53'on. Zaldibi'n idatzi bear izan zituan.Bestek baiño dotoreagoak eta ikasiagoak dira.(3) Guk azpimarkatzen degu.(4)) Agustin Paskual Iturriagak, beste bi maíxuakin, Hernanin ikastola bat eratuzuan. Bere anai Kayetano ta Manuel Larrarte, gipuzkoarr musikari on bat. (GregorioMuxica).


DANTZA ERESIEN... — LETRAS DEL LIBRO... 99diez, titulaaas "Nere cristau maiteac" y que están dedicadas a las autoridadesde la provincia (2). Compensaba de este modo la indecenciade los versos señalados con una manecilla que debía suprimir, por noesenciales a la obra.En cuanto al libro de las melodías de las danzas, no conocemosel original, ni se sabe dónde para. Tampoco' hemos podido consultarel volumen en folio de 35 páginas, más tres hojas de portadas y preliminarespublicado en 1826 y agotado, como dice Manterola en su CancioneroVasco de 1877, y que venía como complemento al libro de danzasde 1824. Hemos acudido de nuevo a la Biblioíeca de la Diputacióndonde figura la ficha, pero ya antes de su ocupación en ella de José deArteche, no figuraba ningún eiemplar de esta primera edición. Desapareciópor desgracia.Nos hemos visto obligados a manejar la edición hecha por la Cajade Ahorros Provincial de Guipúzcoa, re-edición a su vez de la que laSociedad de Estudios Vascos hiciera en cincuenta y cinco páginas, yque contiene cincuenta y dos composiciones musicales impresas porLandais en Burdeos. De estas cincuenta y dos melodías, sólo treintallevan letra, quedando por tanto sin ella nada menos que veintidós.Iztueta en el prólogo, entre otras cosas, dice que "en las diversascomposiciones, se descubre el amor del pueblo bascongado al bellosexo; pero de un modo, que, sin salir de los límites de una decorosamoderación, previene en favor de la genialidad de sus habitantes".Un poco más adelante, escribe: "En la música que publico ya conpalabras ya sin ellas y aplicada especíalmente al baile, se notan ungiro y una animación que indican Ja agilídad y vigor de los habitantesde estas montañas". Y continúa: "Mo diré que todos los retazos que hereunido, sean de uncs remota antignsfitid; pero nrachois, es evideníe quela íienen, y conviene no perder de vista que algunos son marchas guerreras que acaso inflamaron el ánlzxio de nuestros más remotos antepasados,y acompañaron sus esfuerxos pora repeler el yogo extraniero ytrasmitimos la dichosa independencicr y pcrternnl gobiemo de que gozomos"(3), calificando sólo de moderna la de Ondarrabia chiquia. Terminadiciendo que reunió a varios que las cantasen y que la laboriosidaddel organista de Hernani, D. Manuel de Larrarte, proporcionó aldistinguído profesor D. Pedro Albéniz (4) la ocasión de escribirlas y ordenarlas,formando así la colección que ofrezco al público". O "nic cantatuaz"(Albéniz Pedrori) y en otro lugar: "Ezin nezake utzi esan-gabe-(2) Véase pág. 63-56 y variantes en '51-53. Se observa que perfeccionó éstas, quedebió escribir en Zaldivia.(3) El subrayado es nueslro.(4) Agustín Pascual Iturriaga puso una escuela en Hernani con otros dos maestros:Cayetano su hermano y Manuel Larrate, uno de los buenos músicos guipuzcoanos (GregorioMúgica).


100 V ZATIAde escribirlas y ordenarlas, íormando así la colección que oírezco alpúblico". "O nic cantatuaz", Albéniz Pedrori.Eta beste leku batean: "Ezin nezake utzi esan gabetanic. D. ManuelLarrarte edo organistac eguin dizkidan laguntza aundiac musicaríitz neurtuac ezarten itz neurtu edo bersoac musicarekin batean".Bere bizitzako poz eta gogo-berotasun aundienen unean, irudimenezikusi dezakegu gure Iztueta jauna jauzika ta dantzan, itzak eta bertsoakeartzen eta saiatzen... Benetan lan zailla. Eta eskola asko eskatzenduana.1827'ko uztaren 2'an, Gipuzkoa osoari dei-agiri bat egin zion, adieraziaz:"Haber ajustado (D. Pedro de Albéniz) (5) a las reglas del arte losccmtares que improvisaron nuestros abuelos en las cimas y desfiladerosde las montañas guipuzcoanas". Jarraitzen du: "nunca podrían entonarsecon más oportunidad los himnos de triunfo inspirados a losAntiguos Bascongados por el genio de la Patria que cuando acaba deasegurarse la victoria de los Fueros que nos legaron, por los esíuerzosde sus más nobies y dignos descendientes, y que nunca será meiorocasión de expresar el respeto debido a las autoridades, consagradoen sus cantos por nuestros Trasabuelos, que cuando nuestro amado yjusto Soberano acaba de ofrecernos el más relevante motivo de gratitud...y que nunca por fin resonaron en nuestros profundos y risueñosvalles con más alegría las continelas omorosas qu.e en ellas se oyeronpor primera vez, que cuando nuestros robustos y buliiciosos mancebosson excitados a unirse al bello sexo por la idea de dar el ser a unoshijos y que nada hay más mío que el cuidado de recoger estas canciones"...Idazki ontan, oso "Txuri" agertzen zaigu gure Joan Inazio. VII Fernandoerregeari txalo ta goratzarre egin nai dizkio, baiñan erdi-gezurreanerortzen da. Euskaldun, arbasoen burrukak eta gerrak eta kantakaberriaren alde, "amodiozko" kantakin nasten ditu. Naikoa degu idazkiapixkat aztertzea. Nun dira ta nun daude guda kantak? Iya itz etakanta guztíak "amodiozkoak" dira-ta! Itz bat ere ez burrukazkorik. Etabat edo beste, oiturai ta ardoari egiten dizkionak, danak "amodiozkoak"eta maite-miñez beteak daude. "Txuri"ak-ba ziri txiki bat sartu nai digu.Erbiaren ordez, katua.Bertsoen tankera ta izakerak Iztuetarenak dirala adierazten badiguteere, 1825'ko liburuxka batecm, badaukagu bere aitormen bat. Urrutitikdatorkigu. Londres'tik alajaña! Eta bertan, geyago ere egin dituala(5) Donostiko San Bizenteko organista. Au ere musikari aundia.


DANTZA ERESIEN.., — LETRAS DEL LIBRO... 101tanic. D. Manuel Larrarte edo organistac eguin dizkidan laguntza aundiac,musicari itz neurtuac ezarten itz neurtu edo bersoac musicarekinbatean".Podemos figurarnos a Iztueta en uno de los momentos de mayorentusiasmo y admiración de su vida, bailando, componiendo y ensayandolas letras. Labor no fácil y de mucho y entendido menester.Con fecha del 2 de julio de 1827 hizo un manifiesto a la M. N. yM. L. Provincia de Guipúzcoa, declarando "haber ajustado (D. Pedro deAlbéniz (1) a las reglas del arte los cantares que improvisaron nuestrosAbuelos en las cimas y desfiladeros de las montañas guipuzcoanas".Añade que "nunca podrían entonarse con más oportunidad los himnosde triunfo inspirados a los Antiguos Bascongados por el genio de laPatria, que cuando acaba de asegurarse la victoria de los Fueros quenos legaron, por los esfuerzos de sus más nobles y dignos descendientes,y que nunca será mejor ocasión de expresar el respeto debido a lasautoridades, consagrado en sus cantos por nuestras Trasabuelos, quecuando nuestro amado y justo Soberano acaba de ofrecemos el másrelevante motivo de gratitud..." y que "nunca por fin resonaron ennuestros profundos y risueños valles con más alegría las cantinelasamorosas que en ellas se oyeron por primera vez, que cuando nuestrosrobustos y bulliciosos mancebos son excitados a unirse al bello sexopor la idec de dar el ser a unos hijos" y que "nada más hay mío queel cuidado de recoger estas canciones...".Anda en todo esto Iztueta, y bien "Txuri", entre la alabanza y elditirambo a Fernando VII y la mentira o la poca verdad, mezclando"marchas guerreras", "los himnos inspirados a los antiguos Bascongadospor el genio de la Patria" con "las cantinelas amorosas que enellas se oyeron por primera vez". Porque, si examínamos las letras,éstas no confirrnan sus afirmaciones. iDónde están los cantos guerreros,si casi todas las letras son amorosas? Total, que ninguna letra detipo guerrero y si, exceptuadas unas cuantas al vino y costumbristas,de tono amoroso. He aquí el gato por liebre que da Iztueta.Si el género y estilo de los versos delatan a Iztueta como autor deestas leiras, tenemos un iestimonio suyo propio de 1825 en un folleto,que nos llega de oira parte. Nada menos que de Londres y en cuya fe-(5) Organista de la iglesia de San Vicente de San Sebastión y afarnado músicode su tiempo.


102 V ZATIAesaten digu. An esbestetuta zegon Pablo Mendibil (6) jaunak argitaratuzuan, 1824-1826 tartean, seguru asko 1825'an. Eta ara zer dion:"El autor promete dar en otro tomo (dantza líburutik berezia) todala música de todos eilos a una' con los versos acomodados a la tonada;pero esios versos no serún los esnííguos ííraáiclonales, sino otros nuevosque éi mísmo ha compuosto, sujeiáudose (ez dakit emen egia esaten oteduan) a la supresión de aqueilos, ordenada por los censores del libro,por parecerle que algunos oíenden demasiado el pudor y la honestidadpara correr impresos, aunque, según se expresa la censura, cantadosen una taberna o en medio de un grupo de gentes que generalmenteconcurren a oirlos, sería poco el escóndalo que podrían causar"."Correjidoren" gaitzespen ondorean, lztuetak darabilzkian bi arpegita bi jokabide klase, nabaritu ditzagun. Alde batetik, "cuya autoridad,en nombre de un gobierno despótico, se hace sentir con tanto más pesoen ese punto", eta bestetik, Femando erregeari jaurtitzen dizkion txalota loreak... Agían, politika giroa aldatu zalako, Iztueta denbora berriazbaliatzen ote zan-ba, jose ñamon Elorza azterleak kentzeko esan ziona,doiñu ta eresipean jartzeko?Iztuetaren irugarren ernaztearen ondorengo dan Biibao'ko Pérez YarzaBajineta sendian, aren eskuz idatzitako paperen artean, 17 zenbakiarekindago ezarri edo arakatuta, aiñ idazkera ederra daukctn, 17 orrikoliburuxka zoragarria, ain zuzen jcan Inaziok bere eskuz eta izkiazidatzia.1829'ko garragarrillaren 18'an, Vergarako ordezkari edo diputaduSantiago Uncetak, liburuxka ori aipatzen du eskutitza batean. Ona emenbere zatí bat: "Mi estimado arnígo Iztueta: He recíbído la aprecíablede usted del 12 con el escriío publicado en Londres acerca del cuadernode danzas bascongadas de usted, que me ha gustado muy mucho,(6) Arabako Alegrian jaioa, (1788-1832 f) bitartean, Londres'en egona. Zaragozan ikasizituan Legeak. Eta aurreneko aldiz 1813'an igasi egin zuan, liberal frantzes-zale bezela.Manuel Silvela jaunak eratutako ikastclan, irakasle izan zan. Bien artean, españiarridazleen idaz-bilduma egin zuten. 1820'an Españira biurtu zanean, "El Liberal Guipuzcoano"renzuzendari izan zan. Seguru asko, Iztuetak garal ontan ezagutu zuan. Jaurgo--erakundea benetan onartu zuten liberal frantzeszaletako bat. Oni esker, itzuli ziranaberrira. Baiñan, berriz, 182:3'an erbestera jcan zan. Burdeos'en, frantzesa ta gaztelercierakutsi zituan. Españiko ta inglesen aldizkarietan idatzi zuan. Ackerman liburugilleakesanda, liburu asko itzuli zituan, eta bereak ere argitaratu zituan.1831'an, gaztelera erakusten jarri zuten "Kmgs College"an. "University of London"liberalari arpegi emateko, eskubitarrak jaso zuen ikastola. Bere sarrera itzaldia eginda,andik bi illabetera il zan. 1824'ko jorraillatik 1826'ko urri'arte, "Ocios de Españoles Emigrados"enidazle izan zan. Zazpi liburuen bilduma gor^detzen da. Zeatztasun geyago naidituanak, "Liberales y rornánticos. Una emigración española en Lnglateirra ((1823-18134).Vicente Llorens. Editorial Castalia (1868)", ikusi beza.


DANTZA ERESIEN... LETRAS DEL LIBRO... 103cha se nos dice que ha compuesto otros nuevos. El exilado allí, Pablode Mendíbil (6) publicó entre 1824 y antes de terminar 1826 (creemosque en 1825) en cuanto que "el autor promete dar en otro tomo (diferentedel del libro de las danzas) toda la música de todos ellos a unacon los versos acomodados a la tonada; pero estos versos no serán losantiguos tradicionctles, sino otros nuevos que él mismo hct compuesto,sujetándose —añade y nosotros dudamos de su sinceridad— a la supresiónde aquellos, ordenada por los censores de su libro, por parecerlesque algunos ofenden demasiado el pudor y la honestidad paracorrer impresos, aunque, según se expresa la censura, "cantados enuna taberna o en medio de un grupo de gentes que generalmente concurrena oirlos, sería poco el escándalo que podrían causar".Advirtamos el doble juego de Iztueta, que habla después de lacensura del Corregidor, cuya autoridad, en nombre de un gobiemo despótico,se hace sentir con tanto más peso en este punto", y por otraparte las alabanzas que tributa a Fernando Vll, etc, etc. iO es quehabían cambiado las círcunstancias políticas, y aprovechó Iztueta lanueva época para poner en las melodías la supresión que había ordenadosu censor José Ramón de Elorza?Este precioso folleto o cuademo de 17 páginas, de puño y letra deIztueta, precioso por su caligrafía, está registrado con el número 17entre sus papeles manuscritos en la familia bilbaína de Pérez YarzaBajineta, descendientes de la tercera mujer de Iztueta. A él hace referenciauna carta del diputado vergarés, Santiago de Unceta, en fechade 18 de junio de 1829, aquí transcrita en parte: "Mi estimado amigoIztueta: He recibido la apreciable de Ud. del 12 con el escrito publicadoen Londres acerca del cuaderno de danzas bascongadas de Ud. queme ha gustado muy mucho, y doy a Ud. muchísimas gracias por elcuidado que ha tenido en enviarme, tomándose el trabajo de copiar(6) Nacido en Alegría de Alava, (.17884 832 t en Londres), estudió Leyes en la Universidadde Zaragoza y etnigró por primera vez en 1 Qli3 como afrancesado. En Burdeosse dedícó a la enseñanza en el colegio fundado por D. Manuel Silvela, con quien publicóuna conocida antología de escritores españoles. A su regreso a España en 1820dirigió "El Liberal Guipuzcoano". Pudo Iztuela conocerle en esta épcca. Uno de lospocos afrancesados que apoyaron sinceramente el régfmen constitucional, al que debieronsu retorno, volvió a emigrar en 1823. En Burdeos dió clases privadas de españoly francés, colaboró asiduaniente en revistas españolas e inglesas, y publicó varias obrastraducidas y originales por encargo del editor Ackerman. En 1831, nombrado profesorde español en Kings College, la institución crecoda por los conservadores para contrarrestarla liberal de University oi Londcn, falleció a los dcs meses escasos de haber pronunciadosu lección inaugural. Desde abril de 1824 hasta cctubre de 1826, redactorsuplente de Ocios de españoies emigrados, col. de 7 vol. Para más datos ver "Liberalesy románficos. Una emigración española en Lnglaterra" (1823-1834), Vicenfe Llorens.Ed. Castalia (1968).


104 V ZATIAy doy a usted muchísimas gracias por el cuídado que ha tenido enenviarme, tomándose el trabajo de copiar por su mano..." (Obras inéditasde Iztueta, por José Garmendia, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao,1968, pág. 138).Dantza eresien liburuaren itzak ez dirala anciñakoak beste batekere esaten digu. G. Borrow'ek cerbait enzuntzuan bere liburuan "La Bibliaen España" itz oek ipini zituanean: "Poseen (los Bascos) mucha músicaorigínal, alguna extremadamente antigua, según dicen. De esta mismase han publicado algunos trozos en Donostia (San Sebastián) en elaño 1826, editados por un tal Juan Ignacio Iztueta. Consisten en unasmarchas rudas y emocionantes, a cuyos sones créese que los bascosantiguos tenían la costumbre de bajar de sus montañas para pelear conlos romanos y después con los moros. Al escucharlas llega uno confacilidad a creerse en presencia de un combate encarnizado. Oye unolas resonantes cargas de la caballería, el ludir de las espadas y elrebote de los cuerpos por los barrancos abaio.Esta música va acompañada de palabras, pero qué palabras. jNopuede uno imaginarse nada más estúpido, más trívial, más desprovistode interés! Lejos de ser marcial, la letra refiere incidentes cotidianos, sinconexión alguna con la música. Las palabras son evidentemente de fechamoderna".Esanda dago. Itz gogorrak Iztueta'ren kontra, batez ere Londres'enateratako liburutxoan berak idatzi zuana jakiñez: "Además tiene cadauno de estos sones inmemoriales unct letra o cantinela propia, cuyoscompases reguian los movimientos, y cuyas palabras avivan la expresión,el ademán, la animación del que danzando los ejecuta, porque lerecuerdan y ponen presente el objeto para que se compusieron".Eresi ta musikarik gabe, nere ustetan aurreneko aldiz, argitaratzendiran itz eta bertsoetan, etengabe "amodiozko" ta maite-miñezko gaiakdabiltz Joan Inazio Iztuetaren luman eta bíotzean. Arrazoí osoarekínsartzen dira-ba liburu ontan. Doiñuari egokitzeagatik, estrofa ta bertsoasko bukaera ta neur-bideari lotzen ez badira ere.Manterola jaunak uste duan bezela, Iztuetak Kontxesi'ri egin zionolerkia, 1844 urte arte etzala argitaratu, ez dala egia esatera aztutagenden. Esandako egunean argitaratu zan, eta, bere gaztelera itzulpenbikañarekin, gaiñera.Liburu ontan sartu ta argitaratzen ditugun bertso ta ítz guztiak, jatorrizJoan Inazio Iztuetarenak dirala ezin esan badezakegu ere, alaz taguztiz, danak or dijoazte, gai ontan argitasun ta bereiztasun geyagokoegunen bat irixten dan arte.Azkenik, itz eta bertsoen zenbakiak, aipatutako doiñu ta eresien liburuarenakdirala, esan dezagun.


DANTZA ERESIEN... — LETRAS DEL LIBRO... 105por su mcmo..." (Obras inéditas de Iztueta, por José Garmendia, La GranEnciclopedia Vasca, Bilbao, 1968, pág. 138).Tenemos también otro testimonio de que las letras del libro de lcrsmelodías no son antiguas. De alguna parte tuvo información J. Borrowcuando en su libro "La Biblia en España" (pág. 418) escribe: "Poseen(los bascos) mucha música original, alguna extremadamente antigua,según dicen. De esta misma se han publicado algunos trozos en Donostia(San Sebastián) en el año 1826, editados por un tal Juan IgnacioIztueta. Consisten en unas marchas rudas y emocionantes, a cuyos sonescréese que los bascos antiguos tenían la costumbre de bajar de susmontañas para pelear con los romanos y después con los moros. Al escucharlasllega uno con facilidad a creerse en presencia de un combateencarnizado. Oye uno las resonantes cargas de la caballería, el ludirde las espadas y el rebote de los cuerpos por los barrancos abajo.Esta música va acompañada de palabras, pero qué palabras. |Nopuede uno imaginarse nada más estúpido, más trivial, más desprovistode interés! Lejos de ser marcial, la letra refiere incidentes cotidianos,sin conexión alguna con la música. Las palabras son evidentemente defecha moderna".Está dicho. Terribles palabras contra Iztueta, quien en su folleto publicadoen Londres escribía: "Además tiene cada uno de estos sonesinmemoriales una letra o cantinela propia, cuyos compases regulan losmovimientos, y cuyas palabras avivan la expresión, el ademán, la ani-'mación del que danzando los ejecuta, porque le recuerdan y ponenpresente el objeto para que se compusieron".En las letras que creemos es la primera vez que se ofrecen al lectorfuera del contexto de la músíca, se repiten el tema y vocabularioamoroso de Iztueta. Está más que justificada su inclusión en este volumen,aunque la acomodación a la música hace que no se sujeten a larima y métrica muchas de estas estrofas.Se nos olvidaba decir que no es verdad que la poesía Kontxesirino se publicara hasta 1844 según Manterola. Se publicó en la fechaindicada, con su versión castellana, digna de estudio y algunas otrasmuestras de la poesía de Iztueta. Sin que podamos afirmar que todaslas letras que aquí incluímos sean originales o de cosecha propia deIztueta, van todas hasta que llegue la hora de una mayor dilucidación.Digamos, por fin, que la numeración de las letras responde a la delcitado volumen de las melodías.


DANTZA ERESIEN... — LETRAS DEL LIBRO... 1071) CUARRENTETACO ERREGUELACuarrentetaticannai nituzque nicnere ishil-gauzac arquitaratu;nere Jaungoicoa, Zuc eracustazucer eguin, nola itz eguin.Laga nituen nicnere ishill-gauzacMaitecho baten-gan;sayatu bear det jaquiteramudatu ote dan.Triste daucat biotza, nere laztanalzugaitic cer eguin ez daquit;erremedia nazazu pena onetatic,Eguin det aleguiñasartu zat zure miñaegun da santa seculaconere aingueru piña.Ay, au penaren aundia!esan dezadan eguia,zabala dago zure beguia,nere penagucien consolagarria.Erramuren mezpera ezquerozticanetzerade, nere maite polita,beñere ateratuconeronen biotzetican.Aingueruchoal, jarri ciñadenbiotz nerean betico;ala deritzat nerequico.Damu det bestec eramateazu biotz neretican;ez deritzat mudatuco ceralaoraingo fedetican.Ainguerucho oni esanaz nago beti:bioc alcarrequin bear degula bici.Sartu zat biotceanneuregana etaezin apartatu;zer eguin eracustazu.Biotcean sartuta ezin apartatu;arren, consola nazazu.Beti penaz, oil nago urriqui;et zaizquit Zeru altua;zerroren ondo daquizunere trctbajua.Nere buru gucia galduricanni emen nago;erremedio on bat, arren, indazuil baño lenago.[neri,Esperantza daducat nic, Maitea!,maitea zugandicsendatuco nazula miñ onetatic.


108 V ZATIANere maiteac ezagutcen bait dudaramazquidana pena andiac;aditzera ematen asi dirade noiz-[baitBostetan esan dizut nic zuribiotz nereco berri.aren beguiac,nere Maitea,ez bada, arren,gueiago eguin negarric;zure suspiroac neuribiotza erdiratzen dit.Nere itzaren jabe nago tabadaquizu ez dirana bi;beragatican zor dizquidatzugraciac particularqui;aspaldi da esan nizulazuretzaco nengoela ni.2) SAN SEBASTIANArdoac para gaitu cantari bieta dantzari;ez gaituc, mutilloc, egarri,ez ori segurqui.Atzo eta egun taeranegun ere baiizandu diagu.gure errian jai.Gure condizioacbeti tabemaraco;eskean gure finac (azkenean?^berdin bearco.Ecin faltatu;condicioak guc onac ditugu;goicean joaten guera tabemaraeta arratsean beranduan echeragueroc joaten guera.Bañan alere,betor ardoaedan dezagun etagauden alegere.Tabernan beti sarturic gaudeedanaz ardo gorriti,orditu gabe zuti.Arropea zar etaeztarria garbi,zorra franco bai bañaartzeco guchi.Bart gure echean aserre,batzuetan bai neu ere;ez orain bere;gauden aleguere mentean,egongo geraden artean,lecu batean,pichar-aldean;berdin gure fiñacbearco dic ospitalean.


DANTZA ERESIEN... -^-' LETRAS DEL LIBRO...Au da San Sebastian;orain dantza gaitean,orain dantza gaitean,ia goaz erdian zurrera.Dantzan dabillenacariñ cetic oñac;baldin ezpadituoñac aríñac,ez du lucitzen;bañan orrec ederquidic dantzatzen.Ardoaren bentajac ain diradeguretzat aundiacgure biotzacardorican edan gabezzeuden otzac.Atzo goicean tabernan ongui neuedannuen chopin erdia. [rriaedan nuen chopin erdia.Esan bear det eguia.Arechec il ciranneuri egarria.Zorionean nintzanmundura ni jayo,cergatic deran nayagoardo gorri nafarretiandrea baño.Ardoa ta cartacditut adisquide;ez det nicbeste maiteric.Ez det bearreracoaficioricaleñc;ardoac naducaenamoraturic.Ardoric ez bada,neronen biotzaguelditzen da moteleta ill-otza.Luzatuco liquetbiciacneretzat baliraardo guciac.3) GALANTACDama gazle galant batecusi det bart arabaquetanengañatutzen nauelabere ustetan!Ez naiz fiatuco berrizaren itzetanMaite nauela anizesan izan dit asco aldiz.* * *Dama gazte galant oninai izan diot onguioraindañocoan:gau eta egun iduquitu det


110 V ZATIA* * *Maite ninduzula anizbiotz biotzetic,esan didazu ascotan,zerrorec jaquingo bait dezu zer-Aingueruchoa, nai dituzu, [gatik.besteac bat becela zuk biNai badezu eguinmaite biren jabe,guelditu cinteque,bada, batere gabe.* * *Galaia, alaia, nic naiazerade zu beti;irudipen gaiztoac quendubear dira buruti;munduan diraden guizonacutzico ditut nic zugatikbaldin nai banazu ni.* * *Galai gaztea,zu penaturiccm icusteaba daquizu dala neretzaco iltzea.Eguizu gauza oec burutic uztea.Atoz, nere aldamenera zaitea;biotzetic etzaitut utzico,nere maitea.* * *Dama gazte, begui arguiaesaten banazu eguia,* * *Zurea izango naiz beti,itza ematen banazu biotzecti.Beguira, ordea, niri,besterequin ibilli jostatzen;alacoric etzait guztatzen.4) CHANCHACACChachancho gazte pokt batmaitatzen det aspaldicm.Bera bezelacoricanez dago errian.* * *Gorputz galanta du, egoquia,illea guziz lodia,begui beltz alaiac,guerri lircdñ,ezpaña chit gorria.* * *Galai gazte anizdamacho onen ondoren dabiltzgau ta egun:beste bat alacoricez baitago iñun;ederra da segurqui,berac ere badaqui;bicia galdu lezaqueedoceñec argati;engañaturic gaduzcabeste asco eta ni.• * •Gaztetanic du ainguru onecguztiz asco icasi;aldamenean beti nai dituaberatsac icusi.* * •Aingueru au eta beste lau galaiarrats batecm[gaztepoliquicho eta gozochozeuden alcarren aldean;* * *


DANTZA ERESIEN... — LETRAS DEL LIBRO... 111itz eguiten cioten ederqui;bctñan ez daquit maite ote dutenbiotzeti.* * *Zure ondorendic dabiltzan galai[gazteac,baldin badirade eche-oneco se-[meac,beren idecoac naico dituzte emaz-[teac.Zu uziric artuko dituzte besteac.* * *Maite zaituztela esanagaticaniuango zaizquitzu itzuli. [zuñ,* * *Ezcontzeco firme eman arren itza,galai aberatsaquin contuz zabil-[tza.* * *Izan cenzaque miña,orain ez bada ere bai guero,adisquide oriec eguiña.* * *Nai dizutela asco asango dizutebañan ez, nic bezela, [betibiotz-biotzeti.* * *Galai maitagarria;iru urte onetan badaquizu bainere barrengo berria.Nai dizut asco biotz biotzetic,ez det iñor zu beste maiteric.Gau eta egun, beti zauzcat go-[goan;zu beste maiterik ez det munduan.Galai aberats guzi guziak ditut[utzi,zergatik nai dedan zurekin bizi.Oroitzen naiz onginola esaten nizun arrats batezgeundela bakarrikitzegiten gelan zu ta ni,beste guztiak bañoaskoz maiteagoizango zinduztala beti, beti.Eun ducacho banituenbada nicorain bi urte nere aitakemanic.* * *Erdiac maiteariniozcan eman,eta beste erdiacedan eta jan.* * *5) EUNDUCATECOAEz det orain batere:orrengatican maiteaganajoan nintzan bart ere;joango ere bai,nere maite politacbaldin badu nai.Nola naico ez det, maitea,etorzea zu,baldin zeuretzaco izanbear banauzu?


V ZATIAba daquizu diranazure gazte-lagunac.Izan zaitez guizon;zu ainbat maitederanican ez detbada nic iñon.Uste baldin badezubesterena naizala,engañaturic zaude,ez naiz bada ala.Itza eman nizun tanai nuque ornitu,jostaquetara ez naiz oitu;aiñ guchi bestec itzazuc baicic koiitu.10) EUNDABiCOASoñu onen puntubacdira eun ta bi.Adisquide batibeste ainbeste ducatemanic nago ni.Nere ustez aurquitzen dapagaturican ongui;gueyago bear baldin baduesaten diot ori,escatu nai badioba duela nori:langai orretatic libreaurquitzen naiz ni.Naitasunic baldin badiosuba du biderican asqui,ematen badizu nic ainbat,ezta izango chit gaizqui.* * *Naí dezunean atozartzecoen esque;nic badet ainbeste,bidezcoa dezulabaldin badezu uste,zorrac geroco utzi gabepagatu nai nituzque;lengoac eman nizquitzulaoraintche da bi urte;echean baneuzca gaurnayago neuque:ala ere betiizango zaitut maite.11) AMOREAAmorea, Margaritachol,nola zagoz tristeric;zagoz aleguereric?Zu orrela icusteaez det nic atseguiñ,nai badezu jaquiñ.Atsecaberic ascoMARGARITACHOzu icustean nic,oi daramat, maitea,biotzean ishillic,bañan alferric.Jaquiñean aurquitzen naizetzaudela neretzat;bañan ezin aztu zat.


DANTZA ERESIEN... — LETRAS DEL LIBRO... 11512) PUNTA MOTZGure aquerrac dituAquer galanta da tapunta biac motzac,guziz egoquia;ceren galdu ziozcandamuric icusten detneguco izotzac.puntac ebaquia;alferric ematen diozcat* * * jana ta jaquia.13) ERRIBERAErriberaren alaba colore-gorria, Deituco zaitut badaederqui dantzatzen dezulaurrengo jaiean,zabaldu da berria.serbitu nai banazuPlazan icusi nai zinduzquet,bear dan gaiean.chanchan maitagarria.Nere p0Zquida aurquitzen da,* * * dama, zure naiean.14) ONDARRABIA AUNDIAOndarrabian daude dantzari bi ederrac;ezagutzen ditu Bernardac.Dantzara ezpadute eramaten beracgajo onec eguiten ditu benazgo negarrac.Bata da Martin, eta bestea Patxico:au icusi gabetanic ez luque etsico.Soñu zarretan ere dantzariac dira,-zoraturic dago beti Bernarda, oieri beguira.15) ONDARRABIA CHIQUIAFelipe Bost-garrenazanean etorriEspañi-ara aguintari.Irunen dantzatu zanPachico chiquia;arritu zuen gende guztiaarren dantzazeco jaquinduriac.Pozquidatu cituenEspañiaco guizon aundiac.Errege maite du Ondarrabiac.


116 V ZATIA16) NAPARCHONaparroatic etorzen daardo gorri goshoa;archec consolatzen ditniri biotz gashoa.Bicicai ona bai ta guztizerosteco dirua balitzedango nuque asco aldiznaiz echera eraman zaldiz.Ez det abereriean,dirurican ain guchi,bañan, adisquide tabemaco Luci;ez nezaque bada nic edan gabezergatic berac nauen bici. [utziArdoric edan gabe nagoen egunaeduritzen zait bada niri dala guzizPicharra ongui bete bedi; [illunaeta sarrita eman edatera niri;biotza aurquitcen zat motel eta eri.17) ORMACHULOOrmachulo bateticgau batean iguesi,arratoi beltz andi batnuen nic icusi;cijoan pizcorqui.Nora nai saltatzecoetzegoen gaizqui:baño atzaparra cioncatu batec ezarrihumildu zan sarri.18) UPELATEGUIEdan ezac goicean churiticonetic,arratsaldian gorritic,obetic.Ala eguiten oi diat nic;eta ic eguicalbadaguic;on eguingo dic.


DANTZA ERESIEN... — LETRAS DEL LIBRO...19) CHIPIRITONAPlazaren erdira irtenicandrea ta guizona,dantzatu bear dute onguibiac chipiritona;anciñaco usario auchit da ona.20) ERREBERENCIAErreberenciaGorputz-eguneanelizan sarturicJaunaren aurrean,ezpata birequinlaudatuaz gure Jauna,ba daquigu dantzatzen dana.Onestasun guziz andiarequinlendabici Jaunari agur eguin;ala aguintzen baitigu legueac,ceren gaituen guztioc bereac.21) CHACOLINChacolin, chacolin,chacoliñac, on eguin:Maricho, arinchoda Martincho.Ase naiz nafarrez:churi-gorri ta beltzezjarri naute miñez,gabe ere onic ez.


V ZATIA22) MIZPIBOTZZure aítac esan dít, nere maite polítamispirac dazcatzula usteltzen jarrita.Janari gozoa da guciaz mispira otz-ustela;plazan salduzen zaudela,beguira erosleaibenaz eta ernai;galdua zera bestela.Salmenta charra dute mispŕra zimurrac,bígundu arteraño mamí ta ezurrac.Salmenta onecoac badira mispirac,erosi gabetanic guelditzen ez dira;gozoa eta piña,eguteran eguiña,ez da izango miña.Icaratzen baditu aguin eta ortzac,jaten asi orduco mispera ustel otzac,gozoa dalarican, ditu bere tachac:arantzaquin osto chit latzac,zímurtu ezqueroztic elcor ta mincatzac,ba daquit dirana gaitzac.Cuidadu andia bear du,ceren eltzen da chit berandu,sasoia eguin arte, eldueguia ereez baitda on beñere.Arretaz contu eguin bear zaio misperari;lanic asco izango baita ala erelesaten dizut zure oneraco,etzaizu bada seculan damutuco.


DANTZA ERESIEN... — LETRAS DEL LIBRO...23) GRAZIANAAmorioac noruca biotzetic eri,asan gabetanican ezin nengoque ni;pena bat oi! daucat biotzean gorderic,Graziana icusi nuen ezqueroztic.Ai ,au pena ta naigabea jmaitecho, Grazianalzureganaco miña sartu zat nigana.* * *Badaquite ceruac maite zaitudala;nere poza litzaque baninduzu ala;zuregan dago nere ona eta gaitza:eman biar dirazu itza,bestela il bear det, nere maite biotza.Maite izango zaitut betizuc ala biotzetic baldin banazu ni.24) BELAUN CHINGOAEuscal errietaco soñu ezti,izan dana betigucien gañeti,billatu det lurpean sartuabai eta aztua,ceren dan zartua.* * *Ateratu bear nuque plazaranerequin danzara,oraindic, gauza da,icusico da cein atseguiña;bizarra urdiña,baña chit ariña.


120 V ZATIA39) ALCATE SOÑUAAlcate jauna,bedoriezagutzen deguaguintari.Jostaldiatu nai guenduquebedorrec atseguinbaluque,nai-erara ta garbi.* # *Iñori ez gaitzic eguinizan ez nezaquean min:atsecaberic ez eman neri:jostatu zaitezte emequierria pozquida dedin.40) PROCESIOCO SOÑUAGure Jaungoico maitatiaizanic onguille aundiazerutic etorri zan,bai, lurrera,Adanen pecatu gaiztoasendatutzera;bestela guinjoatzen galtzera.Guztion Jaun ta Jabe Zu zera.43) EZCONBERRIAC LOTARATZECO SOÑUAEzconberriacpozquidaz daude,eguin diralaco gauralcarren jabeelizan.Gauza ederragoricecin izan,]hai! orainbanengo nizuen dichanl


DANTZA ERESIEN... — I.ETRAS DEL LIBRO... 1244) AUB CHIQUIAI LO-ERAGUITECO SOÑUAAurcho chiquia,negarrez dago;ama, emazu titia;aita gaiztoatabernan dago,picaro jocularia.1Gaur ezpata-dantzariaurren-azkendariKorpus-da San Joandituztela gogoan,Zaldibitarrak,gazte eta zarrak,oi dabiltza dantzanberen erriko plazan.2Gozo edo miña,Martin danboliña,arturik berekinErrikardorekin,dantzari ariñaomen da kapagiñaJuan Martin,nik ori ondo jakin.51) ESPATA-DANTZA3Geldi, geldi, geldi,Berdillaririerabilli konpasa,ez dakion pasa;Martiñek badakinola erabakiaren zortzikoaez du lendabizikoa.6Diego beltzaasko oi da altxa;arturik ezpatadantzari polit bat da;iru txiki,eta txiki, txiki,geyenean aurreanbiak alkarren parean.7Echerik echean ta emenche,gizonac eta mutillac,salto ta brincoegíñik pijo,ustuzeituzte botillac.Zeñec atxiOlako Patxierabilten ezpata!zancoac arinorain, baldinarras galdu ez bada.5Ah! nolakoaOlakoa!dantzatzen ezpata biikusirik nago ni;aren ankaeta plantaez da itxusia,plaza asko ikusia.4Zubietaba du beta;dantzatzen zortzikoaguziz da pijoa.Ermentariazer dantzarialeta Longinosikusi ditut iñoiz.


122O A R R A KN. Ormaetxea'k, 1931'an, cnako lan au idatzi zuan: "Iztueta y sus canciones. El elementotradicional y la aportación pexsonal de Iztueta a la letra de las canciones deGuipuzcoaco dantzak". (E. Esnalea, 1931, XXI, págs. 9-16).Bertan, (Mendivil'ek Londres'en crrgiijaratutako liburuxka batean esateo danarenezaguera'ik gafce, "estcs verscs no serón los antigucs tradicíonales sino otrcs nuevosque é! 'nismo ha compuesto"), bertso asko Goierri'ko izkuntzan gure folklore edo erri-jakintzazalearenak izango dirala esan ondorean, ala dio: "Aunque Iztueta atribuye remotaantigúedad a estas letras, confesando, sin embargo, que no scn antigucs tcdos los retazosque ha reunido, por el lenguaje no se puede inferir tal antigúedad, pues no hay unsolo arcaismo".Jakingarri bezela, Ormaetxea jaunak lan ortan bertso bakoitzaz diona, bilduma bateanonera aldatuko degu.1) Cuarrentetaco Erregela. Agian aurreneko aapaldi osoa Iztueta'rena da. Itzkera,Napar-Laburdikoa. Egokiera batzukin. Goyerri'ko itzkera asko dago. (Neur, neuri, zeiik).2) San SeVastián. Bilduma zatar eta anker bat besterik ez dira. Bertso errikoi batzuenegokíera ta antz-aldatzea.3) Galantac. Iya dana Iztueta'rena dirudi.4) Chanchacac. Bertsoak berez errikciak dira. Baiñan Iztue'a'k ere pranko jarri duakrdirudi. Gure aldetik, bere bertsoetan Iztueta'k "Chachancho" itza asko erabiltzen dualaesango genduke.5) Eun ducatecoa. Auxreneko aapaldia errikoia da:Eun ducatxoba nituan nikorain bi urtenere aítak emanik.Gaiñentzean, Iztueta'ren lana dala ikusten da.6), 7), 8) Eetronio chiquia. Betronio aundia. Aza-Iandarea. Irurak errikoiak dirudite,buiñan agian gure folklore edo erri-jakintza zalearenak dira.9) Erregela zarra. Olerkiak Laburdi-kutsua dauka. Baiñan Iztueta'rena ere askodagc. Liburu ontako maitasun itz eta adierazpenak era berekoak dira. Agian atzean JcanInazio izkutatzen zaigu.! 10) Eun da bikoa. Oso aapaldí politta ta errikoía aurrenekoa.11) Amorea Margaritacho. Seguru asko Iztueta'gandik sortua. Bi aldiz esaten dan"zaçoz goierrico-vizcaino'"k, eta bitan bere maiteak beste bat maiteko ote duan susmoarekin,adierazten du.12) Punta motz. Garbi errikoia. Abestiaren itzker^ gipuzkoako r;?yerrikoa.13) Erribera. Errikoi tankera badauka, baiñan gutxi balio du. "P ; kida" itza askotanesa:en da Azpeitía'n.14), 16), 17), 18), 19 Ondarra-bia aundia. Naparcho. Ormachulo. Uijaialegui. Chipiritonc.Errikoi bezela, on xamarrak dira. Batez ere, "Upelateguí" moskor-kania.20) Erreberencia. Bertso guztiak Iztueta'renak dirudite.22), 23), 24) Mizpirotz. Graciana. Belaun chingoa. Aurrenekoa, ta Kgarrenaren aurrenekoiru aapaldiak errikoiak dirudite. Irugarrena, (Belaun chingoa) agic n Iztueía'rena da.25) Alkate soñua. Iztueta'rena izan leíke.26) Procesioco soñua. Egckia, seguru asko Iztueta'rena da. "Alkate soñua" ta "Ondarrabiachíguía", Iztueta'renak díra.


OARRAK — ANOTACIONES 123A N O T A C I O N E SOrmaetxea N. en un trabajo titulado "Iztueta y sus canciones. El elemento tradicionaly la aportación personal de Iztueta a la letra de las cancicnss de GuipuzcoacoDantzak" (E. Ernalea", (1931-XXI, págs. 9-16), sin el conocimiento de lo que se dice encl folleto publicado por Mendivil en Londres de que "estos versos no serán los antigucstradicionales sino otros nuevos que el mismo ha compuesto", después de olribuir lapaternidad de muchas letras en el lenguaje del Goyerri a nuestro folklcrista, concluye:"Aunque Iztueta atribuye remota antigiiedad a estas letras, ccnfesando, s;n embargo, queno son antiguos tcdos los retazos que ha reunido, por el lenguaje no se puede inferirtal antigiiedad, pues no hay un sólo arcaismo".A modo de curiosidad transcribimos aquí en resumen lo que de cada una de ellasescribe.1) Cuarrentetaco eneguela. Ouizá toda la estrofa primera es de Iztueta. Lenquajenavarro-labortano. Acomodaciones. Hay mucho dialecto del Goyerri (neur, neuri, zetik).2) San Sebastián. Son calco y síntesis romplona, antígramatical y brutal, acomodaciónde una letra popular.3) Galantac. Casi toda parece de lztueta.4) Chanchacac. La letra en el fondo es popular con bastante personal de Iztuetaal parecer. Por nuestra parte añadimos que en sus versos usa mucho Iztueta de la palobra"Chachancho".5) Eun ducatecoa. La primera estrofa es popular:Eun dukatxoba nituen níkorain bi urtenere aitak emanik.En lo demós se ve la mano de Iztueta.6), 7) y 8) Betronio chiquia, Betronio aundia y Azalandarea. Estas tres letras tienenaire popular ,pero quizá sean del folklorista.9) Erreguela zarra. La poesia tiene carácter labortano, aunque en ella hay muchode Iztueta. Hay bastonte monotonía en la expresión de los a.mores de este cupademo,delatando quizá la persona de Juan Ignacio.10) Eun da bikoa. Muy linda estrofa popular la primera.l'l) Amorea Margaritacho, Es de cosecha probable de Izíueta con el zagoz geyerricovizcainodos veces repetído y con la misma idea de que su amada querrá a otro.12) Punta motz. Netamante popular. El dialecto de la conción es del goyerri guipuzcoano.13) Erribera. No carece de corte popular, pero vale poco. La palabra "pozkida" sefrecuenta en Azpeitia.14), 16), 17), 18) y 19). Ondarrabia aundia. Naparcho. Ormachulo. Upalategui y Chipiritonason bastante aceptables como estilo popular, sobresaliendo la báquica Upelategui.20) Errebeiencia. Toda la letra parece de Iztueta.22), 23) y 24) Mizpirotz. Graciana y Belaun chingoa. La primera y las tres primerasestrofas de la segunda tienen sabor popular. La tercera Belaun chingoa quizá sea delfolklorísta.25) Alcate soñua. Puede ser del folklorísta.26) Procesioco soñua. La letra, digna, es probable de Iztueta. Alcate soñua y Ondarrobiachiguia aan de Iztueta.


124 OARRAK — ANOTACIONES27), 28) Ezconbevriac lotaratzeko soñua. Aur chiquiai lo-eraguiteco. Gure iritzian,Iztueta'ren biotza ta nortasuna garbi asko adierazten dute.29) Ezpata dantza. Ormaetxea'k dionez, Iturriaga'k bir-idazten duan ezpata-dantzarenitzakin antz aundia dauka, Zaldibi'ko dantzarien buru anean idatzí zituan Joan Inazio'kaapaldi auek. Benetan gatz eta piperrez beteak. Rikardo, Joan Martin "Kapaguiña", Zubieta...dantzariak zearka esaten ditu. "Berdillarí", "Olaa" bezelaxe, Zaldibi'ko erri-barrukobaserri bat da. Zeñen ederki!: "Geldi, geldi...". Ta, "Ah! nolakoal Olakoa".Oarr auek bukatzeko, bertsoen itzak ikusi ta berdinkatu ondorean, Manuel Lekuonajaunak esaten diguna, ikusi dezagun:"Me he llevado uin poco de desengaño con las letras de las "Guipuzcoaco danzac".Desde luego la núm. 4 y la 8 tienen la misma terminación... Pero mí desengaño ha procedidomós bien, de que, después de los años que no tenía a mi vista la obra de Iztueta,me había imaginado que el zaldibitarra habría puesto más gatz eta piper en lasustitución de las letras originales; Iztueta tiene más gracia que todo eso en muchasde sus composiciones originales espontáneas. Por lo que se ve, no sólo limó las letras,sino se metió a moralizador en algunas de ellas; y como quiera, se ve que trabajó adestajo y con prisas". (Egilleari egin zion ezkutitz batetik Oyartzundik, 1977'go uzta-illaren5'an).Berriz ere emendik eskerrik beroenak ematen dizkiogu gure lantxca irakurri tagaiñ-ikusketa bat eman ziolako. Bide batez, bi aste atsegintsu igari zituan gure JoanInazio Iztueta'ren bertso ta <strong>olerkiak</strong> zirala-ta.


OARRAK — ANOTACIONES 12527) y 28) Ezconberriac lotaratzeco soŕma y Aur chiquiai lo-eraguiteco, añadimcs pornuestra parte ,muestran bien el corazón y la mano de Iztueta.29) Ezpata dantza tiene parentesco en metro con la letra de la ezpatadanza quetranscribe Iturriaga, escribe Ormaetxea. Estrofas de Iztueta de la época en que capiianeabaa los dantzaris zaldibitarras, llenas de gracia y de ironía. Alusiones personale's adantzaris como Ricardo, Juan Martín "kapaguiña", Zubieta... Eerdillari es un ccseríopróximo al casco de Zaldivía como Olaa. |Qué bien "geldi, geldi..." y "Ah! nolakoa,Olakoa".Para poner punto final a estas anotaciones recojcrmos lo que nos dice, despuésde cotejar el texto de las letras, Don Manuel Lecuona: "Me he llevado un poco de dessngañocon las letras de las "Guipuzcoa-co Danzac". 'Desde luego la núm. 4 y la 8 iienenla misma terminación. Pero mi desengaño ha procedido más bien, de que —después delos años que no tenía a mi vista la obra de Iztueta me hctbía imaginado que el zc::d:b;-tarra habría puesto mós gatz eta piper en la sustitución de las letras originales; Iztuetatiene más gracja que todo eso en muchas de sus composiciones originales espontáneas.Por lo que se ve, no sólo limó las letras, sino se metió a moralizador en algunas deellas; y como quiera, se ve que trabajó a destajo y con prisas". (En carta al autox confecha 5 de julio, 1977 desde Oyarzun). Conste aquí nuestro agradecimiento por la lecturay supervisión de nuestros originales que le entretuvieron muy agradablemente duranteun par de semcmas.


VLGipuzkoako erri,fuero eta kondaira-ko bertsoakEstrofas de los puebSos, fuerose historia de Guipúzcoa"Yo por mi parte no puedo menos de volver a importunara Ud., a fin de que se apresure a aprovechar de los pocosdías que le restan de vida para sacar a luz pública lasobservaciones que tendrá Ud. hechas de las cmtigúedadesde nuestro país, y que sería lástitna bajasen con Ud. a lasepultura con perjuicio de la humanidad...".(De Ramón Guereca, desde Zarauz el 21 de diciembre de 1826)."...con que cmímese Ud. a decir más y más de nuestraEuskara y del genio, usos y costumbres de los ontiguos euskaldunes,a quienes ojalá imiíásemos en todo y por todo".(Sanliago de Uncela desde Vergara el 18 de iunio de 1829).


130ko kondaira osoa kanta bat egiten zuala. Bere zartzaroan, kondairarenbilduma bat ziran estrofak, kanta marmarrean abesten zituala... Agian,erriak Gipuzkoako kondaira bertsotan jakin eta abestuko zuala pentsatzeak,ematen zion pozarekin... Etziran bete bere naiak... baiñan, emendauzkatzu, irakurle, Iztuetaren kondaira-bertsoak.Bere gaztetasunean egindako bertsoak denborarekin obeagotzenarituzan bezelaxe, (eta gauz onen agiri garbi askoa, dantza liburuarenbukaeran agmtariai eskeñi zizkienetan, eman degu) beste orrenbestegertatu zitzaion bere Gipuzcoaco Condairako batzuetan ere.Zaldibi'ko Erriko-Etxeko liburuetan, auntza ta landaretegietzaz 1799'koilbeltzaren 7'an emandako agindu bat, gordetzen da. Kulpitutik irakurribear zan, erriko elizan. Sororen batean ikusten ziran auntz guztiak, garbituegin bear zirala esaten zuan (1).Agindu au zala ta, Iztuetak bertso batzuk egin zituan, eta gero bere"Condaira"n sartu zituan. Ori aipatu nai du, dionean: "Auntzac ascoriematen dio bicia, / herari ipiñi arren iltceco sentencia".Bikaiñ borobildutako bertso mamitsu ta aberaisetan, Iztuetak ibillketaluze bat egiten du Guipuzkoa zear, gure erriaren izakera ta aundítasunakbildu ta kantatzeko. Etengabeko kanta sutsu bat dira. Guipuzkoarieskeintzen dion lore-sorta eder eta politt bat. Irakurlea laister konturatukoda, au onela dala."Provinciaco gende leial ta argviiamaite dezutelaco ceuen sor?-erriaezqvámlzen dizutet enscaraz jarriaAma Guipuzcoarsn bicitaa garbia" (2).Bitxi auek denak bildu ta alkartzea bearrezkoa zan noski. Alkarrengandiksakabanatu ta utsunerik gahe, danak errezkadan irakurtzeko.Alaxe egiten alegindu gera. Danak daramate beren atalari dagokionizen-burua.(1) "31 de agosto de 1798. Por decreto de la junta quinta de las generales celebradasen la N. y L. villa de Zarauaz por julio próximo del año pasado por el que semanda el exterminio de yeguas y cabras y dijeron súplica al Sr. Vicario de esta parroquiaa fin de que sirva de hacerlo desde el púlpito".(2) Burdeos'en, Haritschelhar jaunak gure erriaren kcndairaz eratu zuan batzarbatera, Koldo Mitxelena jaunak, "Iztueta, testigo político de su época" izen-buruarekin,lantxo bat bidali zuan. Lan au, Mitxelena jaunak, neri bialtzeko begiramena izan zuan,eta 30 oarrean ala dio:"El texto de Condaira merecería un repaso, ya que la edición es claramente imperiecta:sí, en la pág. 258, Marco Aurelio y Cleopatra están convertidos en Mario A.y EHo Patra, etc. Compárense las diferencías que se observan entre el texto originalde la carta-prólogo de Larramendi a Mendiburu (1747) y el trozo copiado en Condaira:junio a retoques imputables a Iztueta, faltan algunas palabras indispensables y hay


GIPUZKOAKO... — ESTROFAS DE I.OS PUEBLOS... 131de toda la historia guipuzcoana. Tarareando en su vejez estrofas, quizácon la satisfacción previsible de que el pueblo supiera historia guipuzcoanaen verso. No se cumplió su deseo, pero aquí están.Al igual que con los versos cornpuestos en su juventud, que despuésfue perfeccionando —y una prueba de ello bien patente ofrecemosal lector en las dedicadas a las auioridades al final de su librode danzas—, le ocurre en algunas de su "Condaira".En los libros del Ayuntamiento de Zaldivia se recoge un decreto (1)sobre cabras y viveros en 7 de enero de 1799 que había de leersedesde el púlpito en la parroquia y en el que se ordenaba que las cabrasque fueren sorprendidas en alguna heredad, debían ser exterminadas.El conocimiento de este decreto empujó a Iztueta a componerlos versos que después incluyó en su historia. A ello alude cuandodice: "Auntzac ascorl ematen ciio bicía, / berari ipini aren iltceco sentencia".Podrá comprobar el lector que las sustanciosas y variadas estrofas,perfectamente torneadas, en ese largo recorrido que hace Iztueta porrecoger las excelencias de la provincia, constituyen un apasionado ysostenido canto, un apretado y bello ramo de flores ofrendado a Guipúzcoa:Provinciaco gende leial ta arguia,maite dezutelaco ceuen sort-erria;ezqumitzen dizutet euscaraz jarria,Ama Guipuzcoaren blcitza garbia (2).Se hacía necesario recoger y engarzar estas perlas, sin separaciónunas de otras para una lectura continuada, tal como presentamos al lector,acompañadas del título del capítulo al que responden.(1) 31 de agosto de 1798. Por decreto de la junta guínta de las generales celebradasen la N. y L. vílla de Zarauz por julio próximo del año pasado por el que semanda el exterminio de yeguas y cabras y dijeron súplica al Sr. Vicarío de esta parroquiaa fin de que sirva de hacerlo desde el púlpito.(2)) A una reunión sobre historia de nuestro país, que organizó Haritschelhar enla Universidad de Burdeos, presentó L. Michelena un trabajo con el título de "Iztueta,testigo político de su época" y que el autor tuvo la amabilidad de enviarnos. En lanota 30 de este trabajo escribe así:El texto de Condaira... merecería un repaso, ya que la edición es claramente imperfecta:así, en la p. 258 Marco Aurelio y Cleopatra estón convertidos en Mario A. yEIio Patra, etc. Compárense las diferencias que se observan entre el texto original dela carta-prólogo de Larramendi a Mendiburu (1747) y el trozo copiado en Condaira:junto a retoques imputables a Iztueta, faltan algunas palabras indispensables y hay


132 VI ZATIAotras erratas. Por otra parte, la página fínal del primer capítulo del ms. de la Historiade Guípúzcoa cuyo facsímil da Garmendia no coíncíde más que en Iíneas generalescon lo que se imprŕmió en 1847".Emen dakarzkiten bertso auek, ez daude artuta, Donostia'ko Diputazio edo Aldun--Etxean dagon eskuz idatzitako liburutik; Bilbao'n, Iztueta'ren irugarren emaztearen ondorengoenakdiran orri batzuetatik baizik. Bta onela diote:"Guípuzcoatar prestu airguiac,ona emen Euscoraz jarriac:zuen guraso maítagcrrriac,e


GIPUZKOAKO... — ESTROFAS DE LOS PUEBLOS... 133otras erratas. Por otra parte, kt página final del primer capítulo del ms. de la Historiade Guipúzcoa cuyo facsímil da Garmendia no coíncide más que en líneas generalescon lo que se imprimió en 1847".Claro que las estrofas que reproduzco en mi libro no respondein a los originalesd&l manuscríto de Condaira, de la Diputación de Guipúzcoa, sino a un borrador o prólogode Condaira, de puño y letra de Iztueta y qu& se halla en los descendientes de latercrea mujer en Bilbao."Guipuzcoatar prestu arguiac,ona emen Euscaraz jarriac:zuen guraso maitagarriac,eguindaco azaña anldiac.Iracurri berazgogoz, ta arretazAma onaren bioitza osoajGuztiz garbia ta ohit gozoa!Zuen serbitzari, biotzeti,izan ta izango ere da betianaya omodioz 'betetacoaceña danJuan Ignacio Iztueta-coa".


GIPUZKOAKO... ESTROFAS DE LOS PUEBLOS... 1351) VILLAFRANCA-CO ERRI1Villafranca-co erriprestu ta leyalaba daquigu guztiocGuipuzcoan dala:ango iru galairiiñolaz al badasei edo zazpi versobear diztet para.Sarobe irurquiaSel Triunviratoeman zayon izenaez baitu giraco:gaurcoa igaro taprest dago bigarcoongui anayatuacbeti daudelacoBata apez dago tabesteac ezcongaigauza charric ayentzatez nuque esan nai:batetic cintzo dira,bestetic chit alaialcargana batutcendira aste ta jai.Sei ta erdietaticzortzirac arteanegoten dira beracatseguin batean:iracurri, jolastucantatcen paqueancandela ifiñiricbonbilla batean.Erdaraz tertuliaeuscaraz ballera,au izango da nerebersoen sarrera;orain lau illabeteasi zuten beraamar libra candelaarguitan erre da.Jarriac dauzcate prestbeti iru sillaguela artan bestericez diteque billa:oec dituztelacoberentzaco diñagueyago ez jartcecoartu zuten griña.Urte ascoz dedillaballera au bicigauza ona beñereezta bear utci:oraindaño izan daorrelaco guichiguizon prestu danariez ateric ichi.


136 VI ZATIA2) VILLAFRANCATAB JAUN PRESTUVillafrancatar Jaun prestuerri-eramanzalleac,ez izan zuen goy-zaleac;malla oetan arra aztugutiziak jEz beldurtulLaga amodio zuenquoiay,gustien onari jarray;artaco zaute abeac,eguiñak gure jabeac;egon sendo, zuzen ta ernay.Iztueta jaunak 1832 urtean Villafranka-ko erriko-etxentzat eta bereenkarguz euskeraz ipiñi zituan Gómez Manrique-ren bertsoak Toledo-koerri-etxean eta bere atean daudenak. Erderaz onela esaten due:"Nobles, discretos varonesque gobernáis a ToledO'.En aquestos escalonesdesechad las aficiones,codicias, amor y miedo.Por los comunes provechosdexad los particulares.Pues vos fizo Dios pilaresde tan riquísimos techos,estad firmes y derechos".Aurrenean ipiñi ditugun Iztuetan bertsoak arkitzen dira Villafranka-koerri-etxean burni-koi (burnizko eztenez) berunean eta arrian betirakoezarriak.3) VIVA TOLOSACO ERRIA1 2Viva Tolosaco erriaZar ta gaste prestu anitzlarumbat —oro du feria, saldu-erosian dabiltzbiltcen dala det berriaeta apez jaunac berrizGuipuzcoaren erdia.ase naiean eperquiz.Oi, oi, tira, tira,Oi, oi, etc.Tolosan ibiltendira.


GIPUZKOAKO... — ESTROFAS DE LOS PUEBLOS...3Eperric onenac non dirancale guztietatic giranescopetarequin miran,fidatu zaitezte nigan.Oi, oi, etc.4Beguia erdi ichiricapezac tiro uts guichí dic:cogitzen badu biciricmutilduco du ishillic.Oi, oi, etc.5Arquitcen badu eperraberen artean dute guerra,endemas bada ederra,jan bear dute berela.Oi, oi, etc.6Apezac humillatzen lan daendemas badaude edanda;eperquiric jaten emandaishiltzen da ayen demanda.Oi, oi, etc.7Calean eta basoanapezak badu auzoaneperra janari gozoanerorico da lazoan.Oi, oi, etc.8Lumatu berrian betieperra maingu da egoti,edan ezquero gogotiardo goxo oneti.Oi, oí, etc.9Eper gazte odol beroacez dira jatorriz gueldoac;baiño lumatzean egoacgueyenac dira eroac.Oi, oi, etc.10Ardo on ta bizcochoaceta amorrai leunchoacdiralaco aiñ goishoacnai ditu eper gaihísoac.Oi, oi, etc.11Apezac nic baino obequigauza ona zer dan ba daqui:churicaturic ederquijaten du zembait eperqui.Oi, oi, etc.12Eper gaztearen chichiacoipe utsa da guztia,odolqui leunean bustiachit da janarí eztia.Oi, oi, etc.13Agorra eta urriaeper eizeracoac dira:orduan dute íuriata istar mardul guria.Oi, oi, etc.14Artoa eta gaztañaugari ba dute, baña,eper gaztearen maña,naigo dut arraren zaña.Oi, oi, etc.


138 VI ZATIA4) TOLOSACO GAZTERIA PRESTU LEIALACBeren errico1845-gorren urteco zaldun-iñuíe egunean,languin maizuac iduricatuaz, plazan eguitera dijoazenjostallu atseguingarria.Marcha1Zaldun-iñote egun gozo auDalaco guztiz pozgarria,Jostaldiatu nai guenduque gucMaite degun jaiot-erria:Izanik bada iñoteriaApropos artaco jarria,Cantuz plazara gatoz danzariGaur Tolosaco gazteria.Guidari artu degu GonzalezZampanzartar ongui eguiña,Izatez chalcorra bada ereJaquinduriaz chit abilla:Erritic errira balebilqueAu bezalaco baten billa,Plazan gendeari ematecoPozquida eta atseguiña.1Guraiza chorrochalleEta tonelguiña,Eracustera datozBeren lan eguiña:Izan ezqueroztanicMerquea ta piña,Salduco da TolosanNai duten adiña.Longuiñen itz-neurtuacChapelaguiñarequinPelucaguillea,Badaqui quizcurturicEdertzen illea:Laster aberastecoiNolaco idea?Baldin balute betiIrabazbidea.ZapataguinarequinEun colariaGau ta egun oi dagoNequera jarria:Languintza mea duteBañan chit garbia,Ustelac ezpadiraLarru, ta aria.Dendari abilla taArotz jaquintsuna,Badaquigu ErriraEtorri zaizcuna:Modara apaintzecoAuxen da fortuna,Bientzaco TolosaChit da lecu ona.Ermentaria etaPerra-ifinlea,Bata gaiñ gañecoaBestea obea:Ezagutuco duteAgudo, ordea,Burni ta mandoarenMachura gordea.Pertz arabatzalle taChocolateguiña,Gucienean baduteOec cer eguiña:Bata necatu arrenBestea adiña,irabacia duteGuztiz desberdiña.


GIPUZKOAKO... — ESTROFAS DE LOS PUEBLOS... 139Zortzicoa1Tolosaco ErriaGuztiz anciñati,Jostaria dala chitMunduac badaqui:Doai au datorquioBere jatorriti,Argatic gordetzenduZintzoquiro beti.Ai au atseguiña taPozquida betea!Lembaitlen datorrelaUrrengo urtea:Baldin viciric badaGonzalez maitea,Uste det nic TolosanPestan ibiltzea.Gendeac deííutzeanViva, eta viva,Chalcorra azcar dabillGira eta bira:Irteten dan orduanPlazaren erdira,Zoraturic legoaueBerctri beguira.San Juanetan ereTolosan Erriac,Eguiten ditu pestaGogoangarriac:Artaraco daduzcaOituraz jarriac,Anciña-anciñacoPordon-dantzariac5) GUIPUZCOACO FUEROEN ATSEGUIN LELOACZortzicoan1(Gipuzcoa)chit leyal(eta) maitatia,(aspald)i zun edana(amaren) titia:(ja)ítzatic ceralacoeuscaldun garbia,non-nai ezagunadazure jatorria.Lau milla ta gueyagourteren buruan,Guipuzcoac badaquijaiotza non duan:itzeguiten debanicorduco moduan,beste nacioricaneztago munduan.Zoríoneco gureama Euscalduna,seme bitore ascoaci dituzuna:cedorí ceralacoprestua ta ona,mundu guztiac daquimaite zaituguna.


140 VI ZATIAZure itzcunz gozo taoitura eztiac,gordetzen dizquitzuteseme jaquintiac:galtzera utzi baguecearo guztiac,oen bearra badugure Provinciac.4 8 12Eguiquizun onetandudarican bague,zure seme prestuacnecatu dirade:atseguin andietanarquitzen guerade,eguin zeradelacoFueroaren jabe.Etsai anitzen contraeguin dute lana,Guipuzcoatarrentzatnola naí ta ala:bata Aldamar-coabestea Zabala;urte ascoz Jaincoacbicitu ditzala.Guipuzcoaren semegazte eta zarrac,cer)-nai gauzataracodira)-de azcarrac:bada)-quite sapaltzenote e-)ta larrac,baita) ere itzaltzensuak e)ta garrac.56Sei urteren buruanchit nequez bildua,beguietan daucaguonen íspillua:aserre bat izan daportizqui mindua,bañan ecusten da gaurarras bigundua.7Aserreac beti duberequín nequea,gose, egarriz etaizurriz betea:alde guztietaticdario caltea,gure Ama maiteaceguin du paquea.9Ama Guipuzcoariondra ta bicia,Fueroac gordetzendiote gucia:oen alde nor dirandago ecusia,necazaria etabere nagusia.10Echejaun prestu oecba daquigu berdin,aleguiña andiacdituztela eguin:Guipuzcoa betico'ondo gueldi dedin,anciñaco oiturabere-bereaquin.11Beren lanac utziricapropos Madrilla,echejaun andizqui biazcar joan dira:jatorriz dutelacoartaraco griña,gure Fuero maitegozatsuen billa.13Guertatu izandu dalangai au len ere,Felipe Bost-garrenazalaric Erregue:gure Fuero onacnai zituzten erre,Zabalaren Asabacezbalitu gorde.14Esaera bat oidaguztiz anciñati,euscaldunen arteanez daquit cergati:"bedarra zañeti tacondea castati",nere ustez ezdagojarria aiñ gaizqui.15Eguiteco onetanizan da barrunen,Emparango Nagusion Jose Manuel:gordetzalle izan dabeti Fueroen,Ama on Guipuzcoacbadaqui nor duen.


GIPUZKOAKO... — ESTROFAS DE LOS PUEBLOS... 14116Guipuzcoaren onanaiduten guziac,izan ta izango diraechenagusiac:jatorriz diralacogarbi ta bíciac,maite ditu chit ascoAma Provinciac.17Beren eguin-al onacaguirian daude,beguien aurreticanezcutatu bague:atseguin andietanzoraturic gaude,eguin gueradelacoFueroen jabe.19Iritsi zaicu egunzori-onecoa;bici bedí luzaroAma Guipuzcoa:bular gozoa du tazabala colcoa,ugaz-umea ezdubere gogocoa.18Onelaco semeacoi dirade guichi,ctrtutaco lanariez diote utci:esquer on andi ascodituzte mereci,Fuero baguetanicesgaitezque bici.6) EUSKERAREKIÑ EUSCALDUNEN ATSEGUIN-LELOACZorfzicoan (1)Bucaera-naidiotEman obra oni,Bai eta onoreacCantuz euscarari:Icusi-ditu onezZembait egun-gorri:Bañan garaitpenduricChit dago gaur ongui1Gure euscara-maiteJakintsun eztia,Ayenatu nai zutenArrotzac guztia:Iguñ badute-ereBera icustea,Urteac joan arren,Chit dago gaztea.Erdaldun mingain-latzacOraiñ zembait-urte,Euscara gaztetzericEz-baitzuten uste:Aleguiñ aundiacChit eguin dituzte,Galduco-dutelaco:Bañan ezin dute.(1) Guipuzcoaco Dantzac, 198, 199 elct 200 orrialdetan.


142 VI ZATIA4Bere seme prestuacOngui apiñduric,Aguertu-da euscaraAitz zuloetatic:Sasoicoa dago taPiscorra oraindic:Ez da itzcunza bat auBerdintzen-debanic.5Gozoa dalaric-daGuzizco zintzoa;Izkera guzietanLendabizicoa:Beraren eguille zanGure Jaungoicoa,Argatic da euscaraAiñ gaiñ-gañecoa.6Nagusi eta buruDala eguiazki,Eguiñ-izan dioteIssucaric aski:Erabilli ere bai,Etsayac chit gaizki:Bañan oraiñ guziacAzpian daucazki.7Euscararen etsayacDirade arguiro,Mayansekin LlorenteEta Osorio:Asmatu-arren zembaitGuezur ta sesio,Ayen esker gaiztoanGañera da igo.8Beste anitzec-ereCharkeria asco,Esan izan dituzteEuscararentzaco:Batzuetan inki taBesteetan maco,Izuturic chocoan,Egongo dalaco.9Mayans eta ArmestoGorputz bat eguiñic,Ari ziran euscaraPuscatu eziñic:"Jo-ezac" andic eta"Jo-ezac" emendic,Moldatu baitzituenA.ita Larramendic.10Uste etzuten gouzaZitzayen guertatu,Etzekiten laneanZiralaco sartu:Asi baziran-eta3ai ayei damutu,Astiñ-aldia charracEtzituzten artu.11Maitaro naico zutenEuscara icusi,Baldín bear bezalaBalute icasi:Ezagutzen eztanaMendecatzen asi,iNola naizuten badaBaza irabazi?12Ondoren aguertu zanDon Joakin Trajia,Naspillatu nayeanEuscara garbia:Aotan artzen zuelaNaparren erria;Ustez etzuelacoIzen berekia.13Guztiz gauza aunditzatTrajiac esanac,Deseguindu zituenAstarloa jaunac:Aiñ ziraden traketsacEta chit baldanac,Ezagutu ditzakeEroa ez danac.14Astarloaren obracDira aguirico:Alacorican iñonEzta nerekico:Mingaiñ latz arro zembaitAstotzar lapico,Issilduco dituzteSecula betico.15Mundu guzi-guziaJakiñean bego,Bizico da euscaraOraiñ eta guero:Beraren aundizcatzenGogaltsu ta bero,Itzcribatzen aridaAspaldian Erro (1).(1) Erro-ko Juan Bautista . Andoaindar jakintsuaren"Alfabeto de la lengua primitiva iva de España".lenbiziko liburuaren izena da


GIPUZKOAKO,.. — ESTROFAS DE LOS PUEBLOS... 143Atera ditu onecBi obra berriac,Esaten dituelaBeretan eguiac:Ayec iracurteanEtsayen erdiac,Ezur uts eguin dituSabel-arrabiac.16 18 20Luma lodi zatar batZorrozturic gaizki,Asi zan itzcribatzenArroturic lazki:Euscara issilltzecoAsmoetan naski,Erroncac botatzeaEzta, ordea, aski.Naíz joan batera taNaiz joan bestera,Non-nai aurkitutzen daArguiro euskera:Eman bear dioguZor zayon eskerra,Bestela gu berarenSemeac ez guera.17Chori buru puztu batEguiñic chit aundi,Etsai irten zitzayonGure euscarari:Apez janzian zuenIzena estali,Aditu baitzituenBereac eta bi.19Cacoa ortic etaemendic macoa,Esaten zuen zalaMontuengacoa:Uste bazuen ereZala goapoa,Astin bat artu zuenjAh zer nolacoa!21Euscara piztea daErdaldunen miña,Ez dakit nondic dutenOrrelaco griña:Mundu-guzian dagoSustrayac eguiña,Itzeguin oizalacoBera chit anziña.7) GUIPUZCOA-TARREN CONDAÍRAERROMA-TARREN DENBORAN(oguei amarreko-aunditan)Oguei eta sei bat urte aldelesus baño lenagotíc,eísai-gogorrac etorri-zirangure-contra Erromatic;bildur aundiric ustez etzuenbada izango gugatic;Asmo-gaistoac contrara ziraneguiñal eguiñagatic,euskaldunac bai garailariaclen eta orain ta beti1Antistio an eta Firmioan Marco Agriparekíñ,Octabiano buruzariaere an zuten berekiñ:iru-talderi etorri-ziranlau nagusítzar oyekín,banidadea arren banderanongui zabalduarekiñmodu onetan sartu ziradenausardi gogorrarekin.


,r w „,,,, i,mij fr - r iitfr' r !*•*•**"4.1,"í*lr,, "-t ,- . *_••_*"*("** *V %.**•-. ^,,^ , v__ ^*^-*-- - -—- -*HÇ f*t* _#«• . -.**, «ufMk^, *>fw*. **¥$•»_ _ *pm , 4 _«*'*í _J'fi"Cofrearen gañean iarrita / contu contari.-.". Kutxa, re.presentando el "aurresku", de fines del sigio XVIII. (Cortesíade D. Gonzalo Manso de Zúñiga).


3&jwi. CltM.c "bvi.ru pwitir CMjívvMi.fí>c~w cçjr vi^„. u .t 1 .'/JCvvvvVvv llVvv- 9«v-w„vv-Stt óiv*.M.Eí'^ihtv^ í C^ív-vvJvCv^.Sc*AS^ cUíuVttc JOI/^^\JJMttivXtM.I->vv*fl-Vvi-- ÍU^f Co ^ t'v-i-v. •vvvt//ŕ» vjv ^í^ 15 ^MVJ*-JC-VÍ f*l r


'anáca on ^rg/cc Áazca///? aa/tfz-a> a^aeWi '&??,T^ĹTie/j^/&a?•yiiircif /hvnitn SaryarcnJ/" /^f1>.m !H-l6 .jarrcn nrkan «/'


GIPUZKOAKO... — ESTROFAS DE LOS PUEBLOS... 145Bear bezela cumplitu zutenberen itz onorezcua,señalaturic zegoan badabatallaraco lecua;Guipuzcoa-ren onra andiracozelai bat Errezillgua,makiñaren bat erromatarrecbizia utzitacua.Egun beretic da erri oriesan dan izenecua.910Ordu ta laurden iraun zuangauzak guchi gora-bera,eta batalla beti bezelamendi-mutillen aldera:erromatarrac iya guztiacerori ziran lurrera.Octabiano-c ecusiricanbere gendeen galera,zer guertatzen-zan laister biralduzuan Erroma aldera.11Albista ori juan-da laisteran Erromaco errian,Senadu danac erantzun zuanguziz colera aundian:Pelea ori irabaz dutechit errez beren errian;guc-ere ori eguingo degunai bada gueren lurrian;guizonez guizon euskaldun oyecetorri nai dutenian".12Uste gabeco eranzueraarrokerizco orrekiñeuskal-mutillac berotu zirancnra-nai aundiarekiñ:Oyarzun-en zan Jauregui-eche batLartaun-en izenarekin;ango galai-bat guiari berrizeun mendi-mutill oñakinpeleatzeco pozez juan ziranbada danac alcarrekiñ.13Erroma-ondoco Tiber zeritzanibai-zabalen erdian,zelai polita anche zegoanarras lecu-ederrian;essola-esiya zeucan eguiñaguziz arreta andian:berreun-guizon peleatzecoichitu-orren erdian,iguez-lecuric iñora eztaetsayac berriz aldian.14Erromatican irten-ziradenbatallaraco lurrera;Cantauri-tarrac arrimatuazibai-aren basterrera,beren gabarra zulatu etabota zuten ondarrera:Erromatarrac ecusten zeudenmendi-mutillen sarrera;salto ta brinco igaro ziranzelaichoaren gañera.10


146 VI ZATIA15Erromatarrac albora ziranetorri galdetutzera,ea zergatic botatzen zutenontzi ura baztarrera:Cantauri-tarren buruzariacerantzun zien ostera;lenengo lana, orain goazenzelaian peleatzera,eta ondoren zuen gabarranan guera beste aldera.18Erromatarren presidenteacSenaduco itzarekiñeuccaldun aiei au esan zienfrankeza guztiarekiñ:"alcardadean bizi nai deguorain aurrera zuekiñ;seme ordeco naí badezuteizan ill-arte gurekiñ,eguingo degu guren alabacemazte emanarekiñ".16Noizbait bear da bildu ziradenpeleara alcarrekiñ:bí aldetaco buruzariac:eun bana guizonekin:lizar-makillak orduco armacpuntan burni zorrotzekiñ:biotzac salto eguingo zienori icustearekin;Erromatarrac gueyenac iltzenlenengo golpearekin.17Oguei eta bat guizon ziradenillac Cantauri-tarrari;laroguei eta gueyago berrizoyec Erromatarrari;euskaldunac an irabaziricbatalla sonatu ori,une artanche eldu ziotenetsayaren ontziari,eta betico berendu zutenTranstiberico lur berri.19Euskaldun ayec animaturicguztiak baten itzeraerantzuer-au esan ziotenjaun prestu ayei estera:"jarríko guera zuen alabakgure emaste izatera,pake gozoan guerta gaitezengu alcarrekiñ aurrera:anaiyatasun guziarekiñErroman bizico guera".20Bi erri oyec paque gozoanorduti ziran guelditu:zer guertatu zan, orra nic esaniñorc nai-badu aditu.Guipuzcoa-onac bere fueroacegundaño gorde ditu:Probinzi onec seme leyalacoraíndaño ízan ditu;aurrera ere ala dezalabeti, dan-arte seguitu.


KONDAIRAKOBERTSOAKItzaurrea (X orrialdea)Provinciaco gende leial ta arguia,maite dezutelaco ceuen sort-erria;ezquiñitzen dizutet euscaraz jarria,Ama Guipuzcoaren bicitza garbia.Guipuzcoaco Provinciaren asie- Tubalen etorrera chit anciñacoara noiztic eta nola dan (Aurrengozatia. l.° capilulua, 5i z a n d u zalaCO ain zorionecoa,,, , ,orrialdea)oroitutzean ere poztunc gogoanaierara bici da beti Guipuzcoa.Españara lendabici etorri izanzan itzcuntzaren eirazoia (11cap., 10 orr.)Sinistmen osorican ezin artu oni,euscara ezagutzen ez debanac ongui;bañan aitortuco du gogoz eta garbi,bera icasitzera nai debanac jarri.Azaleco irudiñadembora guíchico diña.Españaren icena noiztic, nondiceta noracoa dan arguibidea.(111 cap., 15, 16, 17, 18, 19 eta23 on.)Euscarari ifinia,ez pusca berequia,baizic arabaquia,eta arrotz etorquia.Jarri ezquero beguiraarras ezagunac diraUriga eta Briga;Astarloac ditu giranor bere Amaren titira.


148 KONDAIRAKO BERTSOAKEta guc diogu dala, Uria.Astarloac esaten du eguiaeuscaraz campora, Briachit dala soil eta urria;bañan Españan guztiz ugariaeta arras Euscara garbia.Icen oentzaco cer esanicizango ez dutela uste det nicurrengoentzaco ain guchiEuskalerrian diralaco bicita maitatzea dutelaco mereci.Bañan Astarloac oen toquiaarquitu izan ceban chit egoquia;beragaitic daquigu dala, UriaEspañatar Euscara garbia:eta agertu izan zala, Bria.(Aurrena)U vocalaren lecuan V berriaeta guero onen ordean B jarria.jO Euscara gozatsu cintzo jaquintialEzagun da zu bici ceraden toquia;izan ta izango da beti maitatia,gogoz edcm debana cedorren titia.Guipuzcoaco Provincia non arquitzendan, cembat lecu betetzenduan eta bere mugac nondicnora ta norequin dauzcan(Bigarren zotia, 1 cap., 31 eta32 orr.)Eguia cierto garbiaiez da gauza mingarria?billatzea paperean jarriajbaliz bezala fedeco eguialGuipuzcoan biltzen dan artO' ta gariaez dala bertan bear danaren erdiaeta norc daqui cembat onelaco astaqueria?Jaquin beza mundu osoac


KONDAIRAKO BBRTSOAKGuipuzcoaco lur gozoacematen dutela maitarobertan bear dana ta gueiago.Guipuzcoaco mendi gogoangarrienazaldurea (111 cap„ 39orr.)Guipuzcoatar prestu cintzo ta arguiacgogoz maitatu ondo errico mendiac;beti izango díra guztiz naigarriacberetan daudelaco ondasun andiac.Ceñetan jarrico dedan Guipuzcoanbere icen euscarazcoaquinezagutzen diraden bera-ren arguibidea(IV cap., 48 orr.)iNor izango da orain esango debaniceuscarac ez debala berarren icenic?Naita ere sinistu ezin nezaque nicjaioco ere dala alaco guizonic.Guipuzcoaco arrobi baliosoenugaritasuna eta berac ematendituzten arri bitore icusgarriendoaiac. (V cap„ 59 orr.)Guizon arrotzac ere gure ondragarriaítortu izan dute argui eta garbiGuipuzcoan dalaco arña ugarieche ederrac non nai dirala aguirl.Guipuzcoaco meatzeac non lanola eta cer guisatacoac diraden.(VI cap„ 75 orr.)Onembeste meatze ain toqui guichiannola arquitzen diran gure Provincian;engañatzen ez banaiz nere iritzianez dira topatuco Europa gucian.Guípuzcoaco iturri garbi onugaritsuen azaldurea. (VII cap„109 orr.)Guipuzcoan arquitzen diran iturriacizan ta izango dira chit maitagarriac;berenez direlaco osasungarriacgain gañeco toguian daude gaur jarriac.Guipuzcoaco ibai andisn azoádurea.(VIII cap„ 124 orr.)Orra cer escubide andi ta gozoaclenago oicituen Ama Guipuzcoac;maitaro izan ciran gorde ta josoacbici ciran demporan gure gurasoac.


150 KONDAIRAKO BERTSOAKGuipuzcoaco baso zabal andieta zuaitz liraiñ galant-en berrizucen eguiazcoa. LX cap„ 136orr.)Guipuzcoan arquitzen diraden basoacugariac dira chit eta erosoac;emango lituzteque ondasun gozoacbaldin bear bezala baleude jasoac.Guipuzcoaco mugapean bilduoidiran garauen errazoia. (Xcap., 145 orr.)Aberatsac dira ta gozatsu eztiacGuipuzcoan arquitzen diran sagastiac;gure asaba onac oparo utziacarras maitagarriac dirade guztiac.Matsaren doaiac (149 orr.)Anciñaco demporan Guipuzcoan matsacbadaquigu cirala guztiz aberatsac;bide baguez galtzera onelaco gauzacmingarri da uztea guizonaren antzac.Gaztañaren ontasuna eta ondasunac.(151 orr.)Guipuzcoaco' maizter ta eche-jabeacez dira alíer, nagui, ardura bagueac;osotoro gorderic alor, ta larreacgaztañadi galantac dauzcate pareac.Inchaurraren etequinac. (152 Inchaurrac izatea Errian ugariorr -'ezquerrac zor zaiozca bertaco lurrari;eta guichiago ez batere urraridicha on au Jaincoac eman cigun guri.Ezcurraren mirariac. (154 orr.))Zuaitzac aizcorari diola beldurrasinistatu bear da ez dala guezurra;baldin artzen ezpada demporaz ardura,[Agur gure basoac ta agur ezcurra!Baratza berarrac. (159 orr.)Aralarco mendia izanic aiñ latza,inor asico zan bertan landatutzen aza?jlñori gogoratzen etzizaion gauza!Oraiñ non arquitzen da alaco baratza?


KONDAIRAKO BERTSOAK 151Lore beguitangoaquin usan-berargozoac. (166 orr.)Provinciaco aitzac dauzcate gordeaclandare ederraquin berar ta loreac;churi, beltz, urdin, gorri, berde ta moreaccer nai gauzataraco inon dira obeac?Guipuzcoaco abere-en izaeraeta berac ematen dítuzten eteguiñac.(XI cap., 176 orr.)Cer nai gauza jarten da paper berrietan,argaitic nago, bada, orain erriertan,-mundu guztiac dacuts bere beguietanarcume asco dala gure mendietan.A'-elgorriac. (XI, 182 orr.)Lurrac ematen daben ondasun garbiagoieneneco mallan oi dago jarria.Izan ta izango da chit maitagarrianecazaria ongui bici dan Erria.Zamari edo zama-abereac. (XI,135 orr.)Lurrari aguertzeco barrungo mamiac,ez dirala ain onac mando ta zaldiac,Jobellanos-ec ditu esaten eguiac,obeac diradela beiaquin, idiac.Acienda beltzac.orr.)(XI cap., 188Sinistpen osoa da guizon andietanguezurric ez dutela jarten paperetan;bañan iñoiz arquitzen dirade benetan,iAndienetaco bat ona emen bertanlAuntzac. (XI cap. 188-191 orr.) Orain datorquit bada auntzen itz-aldia,Bañan andizcatzea oen larru, esne, ta marnia,Cembait guizonentzat da chit becatu andia.Guztiaz ere esan bear det nere iritzia,Izango bada ere bazterrean utzia;Auntzac ascori ematen dio bicia,Berari ipini arren iltzeco sentencia;iNolacoa ordea?


KONDAIRAKO BERTSOAKGaitzguilleric andienentzaco gordea,Quendaquiotela auntzai cordea,Suautsarequin balazEgunaz ere bai ta orobat gauaz,Campoan dabiltzan guci guciai arras.Da gauza jaquiña,Auntza ere dala guizonarentzaco Jaincoac[eguiña;Batzuentzat gozoa; eta beste-entzaco samíña,Errapea becin ona duelaco aguiña.Ecin ucatu leique, bada, dituztela auntzac,Guztiz zorrotzacAguiñaquin ortzac,Baita ere errapeacEsnez ondo beteac.Eta uda ta negu bazcatzen guztiz merqueac.Onen ugari gozoa ematen duten auntzac,iNola utzi ditzaque necazariaren antzac?Baldin eguiten badute caltea,Ezarri musquillarequin catea,Artaraco ipinia dago Alcatea.Auntz jabeari ematen bazaio zaquelan miñ,Aren auntzac ez dezaque zuriqueta asco[eguin,Cergaiti bera contuan egongo dan ernai, cin-[tzo, ta pin.Beldurrac gordetzen debala mastia,jEsan izan cebana etzan guezurtia!Necazariaz artzen dala urriquia,Guciañ eman daquioque erabaquia.Ez da, bada, ain nequeza artzea neurriac,Gorputz bat eguingo baliraque Erriac;Bañan auntzen etsaiac diralaco ardiac,Poztu eguiten ditu oen illberriac.Auntzac eta basoac ezagutu izan dira betiMunduaren lembicí bicico asierati.iEta orain cergaticEz degu bear auntzicEz guichi ta asco?[Basoac galtzen dizquigutelaco!Utzi cizquiguten, bada, guren gurasoacChit ugari ta erosoacAuntzaquin basoac,


KONDAIRAKO BERTSOAK 153Utsaldiaric baqueco oso osoac.Bañan gueroztic dijuaz.Auntzac guichituaz,Eta basoac chiquituaz.Aec ill ta oec ebaquiEguin dituztelaco ausarqui,Modu onetan ezin diteque basoric jaiqui.Eguia da landareen eritzallea dala auntzaren[ortzaEta ibasoen illtzallea? |Aizcora zorrotzalIcatzguiña sartzen dan basoanEta beraren inguruco auzoan,Acullu gairic ere ezta icusico guizaldi[osoan.Bañan auntzaren ausapaia izan arren[gacía,Baldin basoa arquitzen bada cerchobat[acia,Eder ta galant, berde ta mardul egongo[da gucia.» * *Ez det luceagotu nai nere esanquizuna;Auntz gashoaiEta baso goishoai,Jaungoicoac diela betico osasuna;Guipuzcoac izan dezan ugari ondasuna.Abere basaii edo(XI cap„ 195 orr.)íar-abereac.Lar-abere asco zan orduan erori,Alere sortu dira nondicbait iori;Calte anitz diote eguiten iñori,Bañan ezín díteque sendatu miñ ori.Guipuzcoan ezagutzen diranegazti eta pistie guztien arrazoia.(XII cap.. 201 orr.)Eizagana ifinten badute beguia,Zucen asqui artuco diote neurria;Dala arranoa ta naiz chanchangorria,Lurrera izango da plostetz eroria.Guipuzcoaren mugapeco itsasoeta ibaietan arrapatzen diranarrai gozo balio andicoen azalduera.(XIII cap., 208 orr.)Bale-arrapatzalle azcar ta cintzoacGuipuztarrac ciraden lendabicioac;bide bague quenduric oei itsasoac,Ingueles ta Francesac dira guerozcoac.


154 KONDAIRAKO BERTSOAKGuipuzcoatarren erligioa cer tanolacoa dan (Irugarren zatia.(I cap., 2.12 orr.)Erligio Santua GuipuzcoatarracMaitatzen dute anitz, gazte eta zarrac;Doai on au emanic Jaungoico bacarrac,Cer nai gauzataraco dirade azcarrac.Guipuzcoaco biztanle prestuendoai griña, izaera eta eguimbideac.(11 cap., 219 orr.)Provincia onetan guztiz ondrosoacBeti izan dirade dantza ta versoac;Iduricatuz ongui gueren gurasoac.Guipuzcoaco biztanle bearguilletsuenlanguintzaric aurrenengoac.(III cap., 230 orr.)Guipuzcoaco artzain cintzo ta arguiacIzan ta izango dira gogoangarriac;Maite dituztelaco oitura garbiacBeren guraso onac anciña jarriac.Nekazaritza noiztic eta ceren bidezasia dan. (IV cap., 236orr.).Gauza ascoren icen chit anciñacoac,Maitaró gorde ditu Euscara cintzoac;Berenez diralaco eztitsu gozoac,Guticia andia diote auzoac.Guipuzcoaco erri ascotan necazariacalcarren artean eguiiíadcucaten anaitasun pare baguecoarenazaldurea. (V cap~242 orr.)Bician ta illean Guipuzcoatarrac,Alcarri laguntzeco chit dira leialac;Icusi dira ondo beren eguiñ-alac,Dicha andia bait du emen bici danac.Guipuzcoatarrac plaza aguiricoçtanjocatu oidituzten pillota--partidu, idi-tema eta besteapustu mueta ascoren errazoia.(VI cap.. 245 orr. eta 255)Amar jocu ta sei zeudeneanErribera-ren copeta,Bacirudien bacecarrelaElurrarequin tormenta;Elizaraño sacatzen cebanZortzi ontzaco pillota.Baztandarrac itzac ederMalmotea colcoan;Erraz irabaci uste zuten


KONDAIRAKO BERTSOAK 155Partida galdutacoan,Negarra mardul eguiten zutenHemanin Eliz-ondoan.Astigarran mutil chiqui batProbestuaren semeaiNon bíllatzen da errestoracoBera dan baño obea?ilcaraturic biraldu bait duNaparroaco jendea!Guipuzcoaco jende leial eta piña,Onean goishoa da, gaitzean samiña;Plazan egin arren norc bere aleguiña,Alcar maitatzeco du jatorrizco griña.Erromalarren elorrera; eta oequinGuipuzcoatarrac eguin izancituzten jazarra andien azaldurea.(VII cap.. 274 orr.)Guipuzcoaco jende Euscaldun garbiaAurrecoetatic da zintzo ta arguia;Erabaquiric ondo guda galgarria,Erromatarretara izan zan jarria.Wisigodoac, Suevoac eta Ala.noac noiz ta nola etorri izanciran Españara. (VIII cap., 276orr.)Naitasuna dionac jaiot-erriari,Jarraitu bear dio leialtadeari;Dempora guztietan ishil ta aguiri,Berac gorde izan du Guipuzcoa garbi.Arabe-en etorrera eta Godo-onondamendia noiz eta nola izandu-zan.(IX cap., 28S orr.)Guipuzcoac luzaro cintzoquí eta piñSerbitzo asco zion leialquiro eguin;Bañan azqueneraco artzen cebala miñ,Asperturic cegoen Nafarroarequín.Guipuzcoaco Provincia noiz tanola eta ceren bidez Nafarroagaxidicaldenduric jarri zan GaztelacoErregueagana. (X cap„285 orr.)Erregue ondraduac guizon prestu guisaBadaquite gordetzen emandaco itza;Legue on bidezcoac zucen badabiltza,Izan ta izango' da Españaren dicha.


156 KONDAIRAKO BERTSOAKGuipuzcoatarrac Gorritico gazteluanoiz ta nola artu zuten.(XI cap., 294 orr.)Batalla onetaco itzbide andiac,Historia ascotan daude ifiniac,Utsaldiaric bague, garbiró eguiac,Dempora berpereco guizon jaquintiac.Tolosaco erri ernaiac bere auzo--erri banaca batzuequin bateanNafarroaren menpeco erri Leizaia Areso noiz ta nola artu izancituen. (XII cap., 297 orr.)Tolosa-tar pizcorrac arin ta garboso,Nafartarren lurrean sarturic eroso;Artu cituztelaco Leiza ta Areso,Fama andia ceban Guipuzcoac jaso.Guipuzcoaco Provinciac noiz tacoren bidez... biraldu izan zituenbi milla ta geyago bereseme azcar ondo armatuac PortugalcoErreguec ertsituric ceucanBurgos-co gaztelua locabetzera.(XII cap., 299 orr.)Gure Erregue JaunaBillatu degu basoan,Goicean eicera joanaPozquida bete osoan,Berac dituelaco icusi,Batzuc ill eta besteac bici,Portuguesac amilca iguesi.Milla bosteun eta amabigarrenurtean Francesa ceren bidezetorri zan Nafarroara ela GuipuzcoacoProvinciara eta bietaticcer guisatan biraldua izanduzan ariñ asqui, bideac galduriceta armac ulcila. (XIVcap.. 307 eta 312 orr.)Borbonec Donostia cebanean ichi,Ez omen cerabillen arrotasun guichi;Bañan nai cebanican etzeban iritsi,Bostgarren egunean joan zan iguesi.Egoqui ezarriac zucenqui neurrian,Guipuzcoaren armac daude aguirian,Amabi canoi galant ondra andian,Francesari auenduac Velate-mendian (1).(1) Bilbao'ko paperetan onela irakurtzen degu:Bere Escutcrrmcm ezagunda GuipuzcoaBeti izandu dala Gudari guztizcoa:Beguira nola daucan escucnn goititua,Erreguec Ezpcrta zorrotz Jarrugorritua.Gañera amobi canoi ondra andian,Francesai quenduac Veloteco menddan:|Ceintsuc garbiro dauden aguiri aguiricm!


KONDAIRAKO BERTSOAKMiIIa bosteun oguei ta bigarrenurtean Irun Irazun-en FrancesaquinAleman-en contra Guipuzcoatarraceguidaco batalla andienazaldurea (XV cap., 315orr.)Aleman ta Francesac alcarri jarraio,San Marcial gañera ezin ciran igo;jAh Mondieu!'esanaz, negarra jario,Guipuzcoatarrentzat deus etzuten balio.Milla bosteun oguei ta laugarrenurtean eta urrenecoan GuipuzcoarraquinFrance-en arteanizan ciran guertacarien azal'durea.(XVI cap., 317 eta 319 orr.)Oyarzun erretzeco eguiñic promesa,Gauaz ishil etorri izan zan Francesa;Bañan izanic bertan aiñ gende arteza,Gaizqui irten citzaíon orduco amesa.Guipuzcoatarrac Francesaqulncembat aldiz buruz bum ta batbanaca alcar disidaturic eguinizan dituzten pelea gogorrenazaldurea. (XVII cap„ 321 orr.)Etsaiari ciola portizqui eraso,Ondra andia ceban Urbietac jaso;Batallan chit aurrera sarturic garboso,Francesai artu cien Erreguea preso.Francesac eldu ciran bi aldiz onara,Laster irabazteco pocean jazarra;Bañan uste ez dala samintcen da farra,Izan ezquero contra Guipuzcoatarra.Gravelingas-co batallan guertatuizan ciran joan-etorrien errazoia.(XVIH cap., 325 orr.))Gravelingas ondoan gazte eta zarrac,Ongui ezagun ciran nor ciran azcarrac,Oñac arín cítuzten, gogor atzaparrac,Francesac porrocatzen Guipuzcoatarrac.Milla sei eun oguei ta emezortzigarrenurtean Ondarribia ertsituricegon izandu zan egunetacoguertacari andien errazoia.(19 cap., 373 orr.)Anciña anciñatic oidago iarria,Goieneco mallan Fuenterrabia,Jatorritic dalaco leal ta garbia,iNorc maitatuco ez du alaco Erria?MiUa ta zazpi eun eta emeretzigarrenurteco guertacarienb-irria. (20 cap., 377 orr.)Guda au izan arren labur ta ariña,ezagutua dago Francesaren griña;ez du atzo ta egun sartutaco miña,Guipuzcoa betico beretu eziña.


158 KONDAIRAKO BERTSOAKMilla zazpi eun lauroguei taamairugarren urtean EspañarequinFranciaren artean sortutacoguda zeren bidez eta nolaizandu zan errazoia. (21 cap„405 orr.)Guipuzcoan baciran Erriac chit asco,Francesac etzebanac bururican jaso,Gogor ciotelaco beretan eraso,gorde izan ciranac garbi eta oso.Miiio zortzi eun ta zortzigarren Guipuzcoaco seme leial mendítarracurtean Napoleonec saldugue- alcar ^^ Qute ^ gQzte etQ zarracnaz Espanan sortu zeban guda , .. .caitarquitsu bidebaguecoaren íatornz diralaco prestu ta azcarrac,azaidurea. (22 cap., 414 orr.) eguin izan cituzten alaco jazarrac.Milla zortzi eun ogueita amairugarrenurtean Erregue FernandoVH'garrena Jaincoac bereganadeitu zebanean, berarenanaia Carlos-ec eta alabaIsabel-ec Españaco coroiaz jabetzearengañean alcarren arteanartu zuten despita andinegargarriaren azaldurea. (23cap., 42,1 orr.)Erabaqui naiean itzpidea garbiesanaz eta esaten aspertzen ez naiz ni:mundu guzti-guztiac orain eta beti,gogoan izango du Zumalacarregui.Ceñetan contatzen diran Guipuzcoatarracitsazoz sarritaneguindaco azaña gogoangarriac.(24 cap„ 451 orr.)Mendietan ez ezic itsasoan ereGuipuzcoatarrac chit azcarrac dirade:beren azañac ongui gordeac alere,urteac joan arren aguirian daude.Gure ama on maitati Guipuzcoacbere bular gozo indartsuarequinguriro azitaco ssme leialgogoangarri anitz, nor ta nonjaioac eta cer gisatacoac izandiraden arguitasun garbia errienizenac abecequiro dirala.(25 cap., 509 orr.)Guipuzcoac baditu semeac ugarijaquin izan dutenac equiten lanari:eracutsiaz garbi mundu guztiaricer-nai gaitan dirala buru ta guidari.Non necatu badute guizon jaquintiaceman nai badituzte emengo barriac:bestec ez bezalaco doai on andiacdauzca Guipuzcoaco baztar maitatiac.


OARRAK — ANOTACIONES 159O A R R A K1) Villafrancaco-erri. Idazkera ez dirudi Iztuetarena danik. Agian, "Bertso berriac"egín zífuanak berak, Iztuetaren idazkiren bat idazki-aldatu zuon. Itz bat dago zalantzakoa:Iruiquia? Irurquia? Arritzekoa da, ballera bi aldiz idaztea. Billera izan bear lukela,dirudi. Iztuetaren eskuz idatzia izan bazam, olakorik ezin zitekean gertatu.3) Viva Tolosaco erria. Itzak, izkera ta eraikera, Iztuetarenak. "Larumbat = lareuinbat".Onela deitzen dio Iztuetak larunbatari bere "Guipuzooaco Condaira"n.4) Tolosaco gazteria prestu Ieiala. Ederki egindako bertsok. 1845'ko Tolosako Iñauteritarakoegíñak.5) Guipuzcoaco fueroen atseguin leloac. Idazkera, izkera, sentípenak eta goi-atsa,Joan Inazio Iztuetarenok.6) Euskerarekin euscaldunen atseguin leloac zortzicoan. Dcinostíon egon zan denborakoak.Mayas Llorenteri, Tragiari, Juan Bautista Errori... egiten diekien ainbeste aipainenak,garbi asko adierazten dute.7) Guipuzcoatarren condaira Erroma-tarrean denboran. Bere dantza líburuaren azkenean,Iztuetak jartzen dituan bertsoak. Garai ortan antolatuak dudik gabe, edo 18?3baiño lentxeago.8) Gipuzcoaco condairaco bertsoac. Len esan degun bezela, euskeraz aurrenekoGipuzkoako KondaiTa dan liburu ontan, Iztuetak Zaldibi'n bizi zala sortu zituao bertsobatzuk sartu zituan. Griña au, il arteraiño izan zuan. Liburuko atalok, lau bertsotakoaopaldietan biltzen du. Bere zartzaroan, eta Iztuetaenea'ko bere etxean, ikustekoa taentzutekoa izango zan nola otz^artean kantatzen zituan gure Joan Inaizio agureak!...Utsune ta etenik gabeko irakurgai batean, aurreneko aldiz argdratzen ddrala uste degu.Era ontara, askoz obeto ulertuko degu gure Iztueta, bai bertsolari bezela, bai gure erriarenabeslari bezela. Egia esain, garai artan askotan oi zcm bezela, Guipuzkoaren aunddta bikaiñtasunak puztu egiten baditu ere. Jatorrizko lana, Donostd'ko Diputazdoaren Liburutegianarkitzen da.


160 OARRAK — ANOTACIONESANOTACIONES1) Vi]lafranca-co erri. La escritura mo poreoe' ssr de Iztueta. Quizá sea copia deun trabajo de éste, hecha por la misma mono de "Bertso berriac". Una palabra dudosa:iruiquia? irurquia? Sorprende que se eseriba balíera por dos veces, cuando pareceque debería ser billera (cosa que no se explicaría en un manuscrito de Iztueta).3)) Viva Tolosa-co erria. Letra, lenguaje y estilo de Iztueta. Larumbat=lareumbatque es como Iztueta denomina al sábad ! o en "Guipuzcoaco condaira".4) Tolosaco gazteria prestu leiala. Versos muy buenos compuestos para los Carnavalesde Tclosa del oño 1845. Cabe pensar que son del propio Iztueta por su estilo.5) Guipuzcoaco fueroen atseguin leloac. Escritura, lenguaje, sentímientos e inspiraciónde Iztueta.6) Euskerarekin euscaldunen atsegin leloac zortzicoan. De su época de San Sebastíán,como lo dan a entender las numerosas referencias a Mayans, Llorente, Tragia, JuanBautista Erro, etc, etc.7) Guipuzcoa-tarren condaira Erroma-tarrean denboran. Estrofas que coloca Iztuetaol final de su libro de danzas y sin duda compuestas en esa epoca o un poco antesde 1823.| •8) Guipuzcoaco condairaco bertsoac. Ya adivertirnos en otro lugar, que algunas estrofasque aparecen en esta historia de Guipúzcoa, la primera en vascuence, introduceIztueta algunas que escribió en su época de Zaldivia. No le abandonó hasta su muerteesta afición, resumiendo los capítulos en estrofas de cuatro versos. Habría que oirlotaraTeándolas en su ancianidad, en su casa de Iztuetanea. Creemos que por primeravez se publican en lectura contínuCTda, lo^ que facilita la comprensión de Iztueta comobersolari y cantcr de las excelencias, a veces un poco exageradas como ocurría enaquel tiempo, de la provincia de Guipúzcoa. Bl original se conserva en la BibliotecaArchivo de la Diputación en Son Sebastián.


GCIPUZCOACO PROMURENCONDAIBA EDO HISTORIACEÑETAN JARRITZEN DIRADEN ARGUIROBEIUREN ASIERA.TIG ORAIN-ARTE DAGOZQUIONEA.RRI GOGOANGARRIAC.EGEN ETA ZUCENDU CEBANAJB. fem fíguariít ht f^txtetaGuipuzcoaco dantza anciñacoen condaira-reneguillm, eta bertaco soñu zarrac bilduta arguitaratu cituenac.SOHOSVIfUik.NACio RAMON BAROJA-ren moldizteguian1847 garren iirtean eguiña.15.—La porlada de "Condaira edo Hisloria", de Guipúzcoa, publicadaen 1847, dos años después de la muerle de Izluela.


«1_fc_-» •'•^yt•!• •' * '"•- .**. " i{ l' "* '* • " ' *•_* &JE>* .' .'^y^.' : *-. •-•-• fy,w%•'• >.»•*«.-—•= •* í- " ' . ^&Sfli•A..*_i-«j*ŕine>ŕr.*«jam-.*J ** *•:*?*rír : »* •*,.***•.**M•••*_.J* «.»Í í'.1 -» /4» 1' (•«»1*" .- • -í «V "f*>" •* * .."__??16.—Grabado de Puerta de Tiena, en San SebasUón, de la queíue celadoi Iztueta.


Í.-.3.". ; - - . . • • . * - . .'A17—Un ángulo de Puerta ide Tierra,


18 Escudo de la Provincia de Guipúzcoa, tan amaday cantada por nuestro vate.


Apéndice11


VERSOBERRIACOrain para bear ditut amasei berso berrinere buruarequin dama gazte bati:ondo damu derala bearko diot utziez dit orrec ematen pesadumbre guchi.Amoriozco pena zeñen garratza dannorc-berac probatu gabe ez lezaque esan:golperic artu gabe orren saminicanez daquit mundu onetan besteric ote dan.Nere sentimentuac para nau cantuanaditzera emateco aldedan moduan:ea, gazte guztiac, zaudete contuanpremia daucatenac badira munduan.Oraingo nescach asco chit daude agudoacmutíllec begaitue oyen moducoac:bataquin itzac eta ascorequin contuacbestiac igartzeco balira tontuac.Orain aitatcen deran dama gazte orrequinconformaturic gueunden juan dan aspaldin:ezconduco guiñela bioc alcarrequin:bañan nor fiatcen da oraingo itzaquin.Gure ezcontza ori cer moduz galdu danesplicatu bear det egon gabe dudan:batzutan tabernan-da bestetan jocuancergatic egon naizan juan dan neguan.123456


APENDICE7Badaquit ona ez dana nic jocalarieain guchi tabernetan dagoen ordie:ori izan bazan benetan eguieetzan mudatcia milagro aundie.8Baña orrec bacequin ongui nere berrietzan jaquin gabe orretara jarri:certan ote dabillan dama eder oribatere bildur-gabe esango det garbi.9Bataquin itzac eta besteaquin lanaccer eguin uste dezu ala bici danac:betí dago asmatcen gezurrezco planacez ala aguinduric Aitac eta Amac.10Ni para ninduen loturic cateanibilli berriz bera oberic otedan:ai cer convenencia bitatic auqueranez daquit solamente lijito ote dan.11Ni ere ona nintzan denbora bateanalic eta díruac castatu artean:orrelaco franco mundu zabaleanbadabil engañuan gaurco egunean.12Ya galay gazteac ígual da damacencargatcen zaituet bertatican danac:cuidadoz asitceco orrelaco lanacindar aundia dauca libre dagoanac.13Ezcontzeco itzac eman baño lenconsideratu ondo cer eguiten duen:ez ibilli ludas traidorearen antcencanpotic erosi ta barrundican saltcen.


APENDICE 16514Orrelaco ezcontzac dirala acasomunduan guertatcen da desgraciaric asco:onelaco asuntoac dirala motivocembait otortcen dira alcar iltzeraño.15Orrelaco burlac eguin arren neuriez diot gorrotoric artutcen iñori:beti nagoquio esque gure lesus onaribere escu santutic ezdigula utzi.16Orra amasei berso oraingo jarriacnere ocasioac burura ecarriac:ez daucat gorrotoric Jaunari graciacerremedia gaitzala gure Jesus maiteac.Guizon batec eman ditencargu bat neriarren paratutcecoberso bat edo bi;empleo ederrianparatcen naute ni;pagatuco direlatrabajoa ongui.GUIZON BATEC EMAN DIT1 3 5Zozo gazte eder batbarbero teguianiruqui du jabeacjuan dan aspaldían;dendari bat cebillenarren embidian;guero saldu eguin ducomeniencian.Nola engañatcen cerazu, Jose tristeacansanzio orretanzozoa azítcea;cantari ederra da taoraindic gaztea;zu penaz zaude etacontentuz sastrea.2Gauza bat declaratcennic bear det asi;batec mereci al duorrembeste graci:moduric oneniannai det adieraci:zortzicuac diradenai duenac icasi.4Jose onec saldu dubederaci pesetan;etzuten eman naigueroco plazotan:sastreac pagatu naiarropa jostetan;ezez erantzun cion"ez nabil jostetan".6Sastre orrec ba zuenaimbeste creditu;jaun orri eguin cionishillic mandatu:andriac jaquin gabenai zuela pagatu,echera juan etaetzezan banatu.


166 APENDICEPrenda ori saldutaorain dago gabenoiz izango ote danbeste baten jabe;critcr arrapatcen badu,orrentzaco obe;arrequin artuco duinteresa doble.10Jose orrec eman duencargua francoaita arrapatcecoarren dendaraco;cojitucen duenacfortuna du francoafeitacea libreurte guciraco.13Ezagucen emen duzozoaren cdta;a cer ezagueraJaungoicoac naita;norc estimacen ez duorrelaco prenda?bera da onrracecoedoceñen denda.Aita orrec izango dusemearen anza;San Blas aldian dabilsoñu eta dantza;mocoa oria dubera ipur-beltza,-oraindic arrapatzecoba du esperantza.Gauza orregaticanez penaric jaso;San Blas aldian ba damaquiña bat zozo;solo requisitoriaomen due jaso,au descuidacen badaartuceco preso.11Badaquite lenagonun zuben cabiaaurten billa lezaqueleneco toquia:bi guizon or dabilzaalcarren profiabaña tientuan daucazozoac beguia.12Aita ezin badue,siquiera anayalembailen cogitcerabear due saia;casta zabalducen daarreba ta suiaargatic bota duerequisitoria.14Len ere galde eguin dujaun orrec serio,andría edo guizonazan San Antonio.Guizonac izateaaimbeste estudio!asco da Aita Santuranola eztan igo.15Arcumeac amairu,amabost zozoac;ondocho mereciacal ditu gashoac!ez dute asco serbituorien lazoac;orra bada cumplituamabost versoac.'COPLAS NUEBAS" (sic)1Zaldibat ba daducatmundura sortua;bost aldiz damutu zatechean sartua;ezin eraguin diotlanaren zancua;arequin dabillenac|a cer descansua!Echean encargu batnic oi diet eman:gauean urrutiraez dezala eraman;larre bílla ezta juangobertan badauca ian;ala ere badaquigunola etorcen dan.


APENDICE 1673Eramaten badegugauean larrera,goizeco ezta juangolarrain biz aurrera;cinzarri baguera...billacen trebe daala ere beranduecheracen guera.Goicean arcen badetlanera uretican,egur batez baer naubeti atcetican;bidean jarten banaiziñorquin platicanezta icaratucoelbi bigatican.45Zaldi orri lanicaneraingo bazayo,bidean espacioartu bear zayo;eubli bigatic ereardura etzayo;jotcen ere ez ditu taasco bilcen zayo.Zaldi orrequin, jaunak,ba det cer aguiñaillajea ez daucaleuna ta berdiña;lepoa-re berdiña;lepoa-re luceamuturra urdiñaetzenduque esangoeztala sorguiña.67Zaldi orren egunakasmatcen banituemereci urte tabat gueiago ditu;daucan ichureracoaiek sobre dituzarragoa dalacoyoratcen ditu.8Zaldi-amak ote dubesterik azico?bicirik ez dut nosquigueiago icusiko;orrequin dabillenicezta egosico;bein salcen baldin badeteztet erosico.Zaldi orren pausoaccompasean justu;zearbide medarracsobra ditu estu;serbitu naiagaticzembat guizon prestu,arrauza tratoracoartu bear eztu.910Zaldi bat badaducatbentajaquicoa;beti contrario dualdapa picoa,-serbitu naiacatiguizon bat pijoa,malda char gucietanamilca dijoa.


168 APENDICEZaldi orren ventajacaztaude estrañiac;Madrillera eguin ditutnere escaniac;gure Erregue etaGrande Españiac;oberic ba zezucatecaren compañiac.11 12Barriatu daneanzaldi orren fama,guero gaztigatu detBuenaparte-gana;areere jaquin ei dudonguea derana;mercatari on guzticdatoz neregana.13Eztator empleoricabere onentzat;beti prestacen det aunditudan zorrentzat;inorc artu nai estit,ilzen ere ezat;lambire onic ascobadago neretzat.COPLAS A LA SAGARDOACampotar Jaunac jaquin dezatenesan nahi det nic eguia:gurdi bat sagarrari bota dioteillabeteco euña.1Orduanche guc esango degulengo legueco moduraviva Tolosa, viva Tolosafamosa ciñan mundura.Onela bear baldin badegu,jaquiñac daude contuac:Gibraltarra gabe bicico gueradeguirguilluz oñac lotuac.Sagar saltzalle Goyerricoac,soñean arturic cestoac,ostiral gauez etortzen diradirudítela Astoac.Tolosar jaunaí esaten dieguatera dezatela aurpeguiemendic aurrera ez dedinGoyerrítarric aguintari.Alcate jaunac saldu omendusagar cosecha guztia;orrequin bada ezta izandupapera tintaz bustia.


APENDICE 1697Plaza Zarrera etorri diraGarmendia eta Negua:ayen semeac bear omen dutesagardo guztien burua.8Cupela zar bat baldin banaucaarrechec ceucac errua:urez bete ta artuco niquecardoarentzat dirua.9Goyerrico liña-jotzalleoficiale berriacTolos ontara etorri diraenredatzera Erria.10Negua uda eguíñic dabillprovisioac eguitenibay guztiac bilduco dituez bada probidencia artzen.11GoveiTÍtican etorri zaizcuguizon guztiz chit aituacTolosar guztiai lotutzecotzataguintarien escuac.12Cer uste dezu dabiltzala oec,zure osasunaren bílla?Ez baizique erasteagaticmilla ducati, bi milla.13Sorreguieta jauna aurtengo urteanprovisioen lagun degu:errico sagarric batere gabeArantzaren cupela bete du.14India-mendi gogorretaticateratzen da urreaeta Tolosan ibayetaticIndian baño obea.15Ormaizteguico erreca charrata Azpeitico ibayajcer uste dezu artzen dicielaur arreaquin dobloya!16Donosti-aldean eguín dituztesagardo guztiac puruacTolos onetan bildur diradegaldu ditezten buruac.17Indía onac aurten Tolosanlcertara joan ichasoza,nai adiña diru artuco badapreso dagoan ur-ardoz?18Ibay guztiac agortu etaarray guztiac agueri;datorren urtean non eguingo dutemutill chiquiac igueri.19Mina perradaz atera etaerretcen da tolarean,eta guero puriíicatcen dacupelaco crisolean.20Mina ateratcen inbentoreacdirade extrangieroacmundu guztia berengctnatcecobide dituzte asmoac.


170 APENDICE21Sagardo onac eguitecotzatguizonac ditu epelac,ur arreaquin betetceiztistecTolosan diraden cupelac.22Bost millct ezcutu dagoenecoaurten ibayac eman du;datorren urtean cer aditu dedinjendea bildurrac artu du.23Essaminadore eguin diguteChomin Chincherri boboa;baserñtarrac engañatcecoezta mutilla eroa.24Ferrolec ere bere caudalacCompañian ditu paratu;datorren urtean arriesgo gabeflota exhean espero du.25Viva Sagardo, Viva Sagardo,cupelan preso zaudenaibay guztiac agortu etasartu zaituzte barrenaYO SOY UN EROTICOUna docena de banderillas de fuego al compadre LegordaYo soy en Guipúzcoaun erótico duende,que todos miran,y nadie me entiende.1Como no se fijanaunque me ven siempre,ni saben quién soy,ni saberlo puedenCuando meto ruídoen mi rinconcito,se asusta Legarda,tiembla Colladito (1).Yo sé los secretosde sus intereses,y sé que se engañctnrecíprocamente.(1) Juntako llburutan 1828 garreko urtean itz eguiten da Collado alargunaren etabere seme-en gañem. Onec berak idatzizion Iztuetari.


APENDICE 171Remedio en sus malessuave, nO' esperen.Oue ya está podridoel miembro doliente.No ignoro, si quiero,ni aun las comisiones,que a usted se confíanpara indagaciones.Conozco los finesde usted y Fernándezlos de Luzuriagay demás compadres.Soy uno de tantoscon quienes se cuentacuando ha de escotarsealguna peseta.Soy el primerito,si Collado escribeque leo sus cartas,y sé lo que pide.10Verbigracia ahoraese zascandilque aprontemos quieredel pico ocho mil.11No crean ustedesacertar quién soy,a pesar que síemprea su lado estoy.12En fin, Don Elíascuidar el cogote,pues, si se descuida,andará el garrote.LA ESTUDIANTINA DE SALAMANCA (1)En San Sebastián el martes de Camoval del año de 1827Tirana1Ha venido la tiranaLa tiranilla latinaDesde la UniversidadFamosa Salamanquina.La tirana de mi vidaDel gremio de la bayetaSi andando, anda contentaSi quieta nunca se inquieta.(1) Papel impreso. iNo será quizá del mismo Iztueta?


172 APENDICEEstando con mi tiranaEn poblado y despobladoNo hay trabajos, ni hay pesaresVayan penitas a un lado.Cada vez que al EstudianteDesagrada la tiranaQuitándose los manteosSe sacude la sotana.Me voy con mi tiranillaA correr la seca y mecaVengan cuitas, pesares venganComo de ella me hcdle cerca.La Gitanada lucióLucieron los zapaterosHoy lucen los EstudiantesHan lucido este año todos.EstribilloGraciosa tiranaPreciosa sin parCon la EstudiantinaHoy vas a campar:Cantemos alegresViva el CarnavalVivan las comparsasDe San Sebastictn.BoleroTraigo de los estudiosUnas bolerasOue cantadas encantanMatan bailadas.En las paradasSin separar las niñasSe paran todas.Con esta boleritaEl EstudianteBusca algunos cuartitosPara aguardiente.Sean compasivosCorazones piadososCaritativos.De la caridad somosEmbajadoresPedimos lo que puedenO lo que quieren.De aqueste modoCon algo se hace algoAunque no el todo.Somos de la miseriaCaricaturaComo lo maniíiestaNuestra íigura.Y sin embargoDivertidos y alegresSiempre cantando.


OARRAK — ANOTACIONES 173O A R R A K1) Bertso berriac. Emen ezer ez dago Iztuetarenik. Ez idazkera, ez izkera, ez sentipenak,eía ez neurtitza.2) Guizon batec emandit, Idazkera ez da Iztuetarena. "Noticia berri bat" egin zuarenabaizik. Berdiñ esaten da bertsoen antolaketzaz.3) Coplas Nuebas (sic). Esku-idazki au ez da Iztuetarena. Bere paperen artean arkitzendiran beste batzuk ere, ez.Oitu gabeko esku baten idazkia da au. Izkiak uzten ditu. Idazten oituta ez dagonakbezelaxe, izki alkartze ta banatze okerrak egiten ditu. Itzak berriztu ere bai askotan.Izen-burura begiratzea naikoa degu.Baiñan lana ona da. Tamalgarria da benetan irakuskaítza ízatea, ía itz asko ezinulertu izatea.Apika dan Iztuetarena. Euskalerriko iseka bertso ta alaietan, onelako asko daude.Errikoiena ta ezagunena, "Zaldi bnten bicitza" da Vilinch (Bizcarrondo) clerkari ta bertsolarisonatuarena da. "Zaldi zuriyarena" ere deitzen zaio. Tankera ontakoak asko daude.(Ikus, Manterola, "Cancionero Vasco", tomo III, l. a ssrie. Poesías festivas y satíricas,págs. 3-6).Idaz-lan onen uts batzuek agertu ditzagun:Lenengo estrofan: Bos = Bost.—Ezi = Ezin.—Eragí = Eragin.—Bigarren estrofan:Dezala = dezeela?—Bostgarren estrcfan: Eragigo = Eragingo.—Eubli = Euli.—Seigarrenestrofa: Juunan? Ezin da irakurri.—Yoratzen = Icaratzen?—Zortzigarren estrofa: Ama =Amac?—Bertiri = Besteric?—Ezti = Eztic?—Bederatzigarren estrofa: Arruza = Arrautza?—Zenbaj= Zenbait.—Amargarren estrofa: Ba = Bot.—Badaducac = Badaducat?—Amaikagarren estrcfa: Estañac? = Estaliac?—Amabigarren estrofa: Danea = Danean.—Buenaparte = Bonaparte?—Arere = Arc ere?—Jaqui = Jaquin?—Deidu??? = Dcngea???—Amairugarrenestrcfa; Empleori = Empleoric.—Dituran = Ditudan.—Iñor =Iñork.—Ezat = Etzat.—I.anbire = Lanbide.4) Coplas a la Sagardoa. Ez idazkerarik, ez izkerarik, ez tankerarik... Emen ez dagoezer Iztuetarenik.5) Soy un erótico. Idazkera ez da Iztuetarena. Baiñan ba liteke bere jabea izatea.Legarda Collado Iztuetarekin artu-emanak ba-zituan.OARRA.—Iztuetaren paperen artean daudenez, eraskín batean sartu dítugu lan-idazkiauek Beste aldetik, Iztuetaren irugarren emaztearen ondorengo sendian ez da izanzaletasunik, bertso-papel auetan lan egiteko. Ta Iztuetak erabillitako paper-bertsoekinpilla aundigo bat egiteko. Zoritxarrez, ainbeste ta ainbeste geldituko ziran gureganaiñoiritxi gabe, galduta ta ondatuta gelditu ziralako,


174 OARRAK ANOTACIONESANOTACIONES1) Bertso berriac, Ni escritura, ni Ienguaje, ni sentimientos, ni métrica de Iztueta.2) Guizon batec emandit. La escritura no es de Iztueta, sino de la misma manode "Noticia berri bat". Lo mismo se dice de la ortografía, muy defectuosa, y de lafactura del verso.3) Coplas Nuebas (sic). El manuscrito no corresponde a Iztueta, como tarnpoco otrosque se conservan eníre lcs papeles que le pertenecieron. La escritura es de una manoínexperta con omisiones de letras, repeticiones y falsas uniones o separaciones de sílabas,de quien no tiene costumbre de escribir. Basta fijarse en el titulo mismo. Pero lacomposición vale la pena, y es tanto más de lamentar la dificultad que ofrece la lecturao interpretación de alguncs pasajes. No debe de ser de Iztueta. Entre las poesías festivaso satíricas del país vasco, abunda mucho, siendo la que mós popularidad alcanzóla titulada "Zaldi baten bicitza" del malogrado vate donostiarra Vilinch (Bizcarrondo).También se conoce ccmo la de "Zaldi zuriyarena". Hay varios de este asunto. VerManterola, "Cancionero vasco", tomo III, 1." serie. Poesías festivas y satíricas, págs.3 a\ 6.Anotamos aquí algunas erratas del manuscrito: Estrf. l. a : Bos = bost.—Ezl = ezin.—Eragi = eragin.—Estrf. 2, il : Dezala = dezeela?—Estrf. • 5 a : Eragigo = eragingo.—Eubli =euli.—Estrf. 6. a : Juunan? No se Iee bien.—Eslrf. 7. a : Eguna = egunac (9).—O ... ac: nose lee bien.—Ycratzen; ycaratzen?—Estrf. 8. a : Ama = crmac (?).—Bestiri: besteríc (?).—Esti: eztic?—Estrf. 9. a : Arruza = arrautza (?).—Zenbai = zembait.—Estrf. 10. a : Ba = bat.—Badaducac = badaducat (?).—Estrf. ll. a : Estañac??? = estaliac?—Estrf. 12. a :Danea =Danean.—Buenaparte = Bonaparte?—Arere = arc ere (?).—Jaqui; jaquin (?).—Deidu?? =dongea???.—Estrf. 13. a : Empleori = empleoric.—Dituran = ditudan.—Iñor = iñorc.—Ezat; etzat.—Lanbire = lanbide.4) Coplas a \a Sagardoa. Ni escritura, ni lenguaje, ni estilo de Iztueta.5! Soy un erótico. La escritura no es de Iztueta, pero bien puede ser el autor.Legarda y Collado de los que se habla en esta composición aparecen relacionados conIztuefa.NOTA.—Hemos recogido en apéndice estas composiciones, ya que figuran entre suspapeles, y por otra parte, en la familia de sus deseendientes de la tercera mujer nohan existido aficionados para que después se aumentaran estos papeles que debiómanejar Iztueta. Lástima de tantos que no han llegado a nosotros por haberse perdido.


EDICIONES DE SUS OBRASY BIBLIOGRAFIA (*)(*) Véase también Yon Bilbao: Eusko bibliografía. (Jarrigou-Larr, t. V, págs. 458'459, 1974, 624 págs.


Guipuzcoaco dantza gogoangarrien condaira... 1.* edición, 1824. San Sebastión, 165 págs.2. a edición, 1895. Tolosa. Imprenta de E. López, 206 págs.3. a edición, vertida al castellano por el P. Santiago Onaindía, 1968. Bilbao. La GranEnciclopedia Vasca.Euscaldun anciña anciñaco... dantza... soñu gogoangarrien beren itz neurtu edo veisoaquin,1826, Dooostia, 35 págs. y música,2. a edición, 1929, por J. C. de Cortázar y ol P. Donostia. Sociedod de Estudios Vascos.3. a edición, 1973. San Sebaslión. Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa.Carta eguiten diona D. Juan Ignacio Iztuetac apez D. Juan Jose Mogueli... 1829, Donosticr,43 págs.Guipuzcoa-co provinciaren condaira...524 orrictlde.1847, Donostian, I. R. Baroja-ren moldizteguian,2. a edicíón bilingúe, vertida al castellano por J. Lasa Apaletegui, '1975. Bilbao. La GranEnciclopedia Vasca, 752 págs.OTHAS PRODUCCIONES DE IZTUETA, EPISTOLARIO, ETC, ETC.BERRIOCHOA, Valentín de: Un epistolaiio inédito del herradoi bascófilo de Abando.Correspondencia de J. Ignacio de Iztueta y José Pablo de Ulíbarri Galíndez, en BAP(Boletín de la R. Soc. Basc. de Amigos del País) 1961, 313-321.BERRIOCHOA, Volentín de: XlX'garren gizaldiko euskal izkribuak. José Paulo UHbarri'koak1823'garren urtean Erro ministiuari egin zion eskutitza, eta beste bat zuk (IgnazioEcheverriari, eta onen erantzuna) en EUSKERA, 1961, págs. 23.1-237.GARMENDIA, José de: Antiguas danzas de Guipúzcoa. (Presentaoión del libro de danzasen Londres por Pablo de Mendívil en 1825) T IV, págs. 715-735, revista La GronEnciclopedia Vasca. Música y letra en el mismo t., págs. 841-873. También sobre lomismo, "Un curioso documento publicado en Londres en 1825", por J. G. en "El DiarioVasco", 29, 30 y 31, enero, 1970.12


178 EDICIONES DE SUS OBRAS Y BIBLIOGRAFIAELOSEGUI, Jesús de: Iztusta iraulari (Iztueta tra'ductor). Ccrrespondencia de Iztueta en1824 a Santiago de Unceta y sus irabajos sobre los versos púnicos en Bol, Est, Hist.de San Sebastián, n.° 7, 1973, págs. 325-339.GARMENDIA, José de: Un trabajo inédito de Iztueta: Relación de los curas de Guipúzcoa,en BAP, 1977, págs. 179-203.GARMENDIA, José de: Sobre unos originales de "Guipuzcoa-co condaira" de Iztueta, Sem.Fil. Vasc. J. de Urquijo, 1977NOTICIAS SOBRE SU VIDAGARMENDIA, José de:1968, 309 págs.Obras inéditas de Iztueta. La Gran Enciclopedda Vasca Bilbao,ELOSEGUI, Jesús de: Juan Ignacio de Iztueta Echeberría (1767-1845). Colección Auñamendi,núms. 65-66. San Sebastián, 1969, 304 págs.ARAMBURU, Javier de Juan Ignacio de Iztueta. Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa.San Sebastión, 1972, 74 pógs. Colección "Manuales".IRIGARAY, Angel de: Carta del cuáquero Usoz del Río al conde Craber, en Amasei SemeEuskaleeriko, de Jon Etxaide. También en BAP, 1958, págs. 278-281.GARMENDIA, José de: Aclaraciones a la caila del cuóquero Usoz sobre Izlueto, en "LaVoz de España", 20-2-1968.ELOSEGUI, Jesús de: Algo sobre la prisión sufrida por Juan Ignacío de Iztueta, en BAP1968, pógs. 57-59.ELOSEGUI, Jesús de : Iztueta preso en Guipúzcoa y Logroño, 1801-1807, en BAP, 1971.págs. 19-46.GARMENDIA, José de: Juan Ignacio de Iztueta. La Gran Enciclopedia Vasca, t. III, págs.280-282.GARMENDIA, José de: Una intrigante carta dirigida a Iztueta, en BAP, 1973, pág. 637.43. También en "Tres cartas inéditas de Agustín Pascual Iturriaga a Iztueta", en"El Diario Vasco" (27-3-1971).GARMENDIA, José de: Noticias sobre Iztueta en Ios Registros de Ias Juntas Generalesde Guipúzcoa, en BAP, 1974, págs. 467-470.GARMENDIA, José de: Los Iztueta, en "El Diario Vasco", San Sebastión,16-XI-67.ELOSEGUI, Jesús de: Iztueta afrancesado, procesado por irjfidencia en Azpeitia, en BAP1976, págs. 296-.300.GARMENDIA, José de: Documenlos relacionados con J. Ignacio de lztuetg y sus íamiliares,en BAP, 1976, pógs. 589-592.ELOSEGUI, Jesús de: Las minas de cobre de Aralar. San Sebaslión, 1974, 2T5 págs. (Referenciasa Iztueta en pógs. 136, 139, 140 y 173).


EDICIONES DE SUS OBRAS Y BIBLIOGRAFIA 179ELOSEGUI, Jesús de: Breves Iragmentos de Historia Guipuzcoana (11), Guipúzcoa infestadapor malhechores (.1801-1803), en BAP, 1976. (Diversas referencias a Iztueta,págs. 429-446).LASA, José Ig. Fr. Aportaciones a Ia biografía de Iztueta. en "La Voz de España" (6-111-1968).ESTUDIOS RELACIONADOS CON IZTUETA Y SU EPOCAALBALADEJO FZ., P.: ta crisís del Antiguo Régimen en Guipúzcoa, 1766-1833. Madrid,1975.AOUESOLO, Lino de: Fray Bartolomé de Santa Teresa y su "Plauto Bascongado", enBAP, 1968, págs. 357-376.AOUESOLO, Lino de: José Pablo de Ulíbarri Galíndez (1775-1847), en BAP, 1962, págs.25-35. También en BAP, 1962, págs. 415-421.ECHEGARAY, Carmelo de: En Apéndice a la obra de "Noticia de lss Cosas Memorablesde Guipúzcca", de P. de Gorosabel. Tolosa, Eusebio López, 1901, págs. 21 y 22.GARMENDIA, José de: Acontecimientos en Zaldivis en vida de Iztueta (1767-1845), en"El Diario Vosco" (4-IX-1967).GARMENDIA, José de: Gaspar de Jovellanos e Iztueta, en "La Voz de España" (16-111-68).GARMENDIA, José de: Francisco Ignacio de Jóuregui, autor de Galbarioco bideg, enrevista La Gran Enciclopedia Vasca, t. III, '1968, pág. 74-78.GARMENDIA, José de: Sobre el autor de "Testamentu zar eta beirico condaira". En elt. III de los volúmenes-homenaje a D. iManuel de Lecuona.GARMENDIA, José de: Sobre un preconcebido tipismo y Ia antigúedad de la danza enZaldivia, en "El Diario Vasco" (6-IV-1969).GARMENDIA, José de: Zaldivia en la obra de Iztueta. "El Diario Vasco" (4-XI-1967).LASA, José Ig. (Fr.): Agustín Pascual Iturriaga, en BAP, 1964, págs. 435-453.LASA, José Ig. (Fr.): Iturriaga, adelantadg de las arles pedagógicas sobre el vascuence,en BAP, 1965, 185-196.LASA, José Ig. (Fr.): Sobre la enseñanza Primaria en el País Vasco. Colecc. Auñamendi,1968.LASA, José Ig. (Fr.): Homenaje al P. Lizanalde. Una visita a Zaldivia. "La Voz de España(18-IX-1964).LASALA, Fermín de: Ultima etapa de la Unidad Nacional. Los Fueros vascongados en1876. Mad'rid, 1924.MICHELENA, Luis de: Iztueta, testigo político de su época. (Estudio presentado a unareunión sobre historia del País Vasco (1750-1850) en la Universidad de Burdeos.ZARAGOZA, Crístobal de: jVivan las cadenas! Los últimos años del absolutismo espa.ñol. Editorial Bruguera.LLORENS, Vicente: Libeiales y románticos. Una emigración española en Inglaterra (1823-1834). Ed. CastaUa, 1968.


180 EDICIONES DE SUS OBRAS Y BIBLIOGRAFIAALUSIONES A IZTUETAEscenag andaluzas, de Estébanez Caiderón. Colecc. Austral, 4. a ed. 1960, pág. 1.27. (Baileal uso y danza antigua).La Biblia en España, George Borrow. Alianza Editorial, S. A. (1970), cap. 37, p. 418. Elcapítulo de referencia camprende las págs. 413-420.Dos años en España y Portugal iduranie la çruerra civil 1838-40, por Carlos Dembowski.Traducción de Domingo Vaca. Colecc. Universal. Madrid, 1931, t. II, póg. 214.Guía del País Vasco, de Pío Baroja, póg. 440, y en "El caballero de Erlaiz", pág. 110.Ediciones "La Nave". Madrid. Y Ed. Caro Reggio, 1976, págs. 80-84.La ruta de Baroja, Pelay Orozco M. Bilbao, págs. 187-190.La Música de España, Adolfo Sakrzar, Colecc. Austral, núm. 15il5, vol. II, pág. 151.VALORACION DE SU OBRA Y DE SU ESTILOAROCENA, Fausto de: Diccionario biográfico vasco (1) Guipúzcoa. S. S., 1963, núm. 725.DONOSTIA, Fr. José Antonio de: Iztueta, la poesía vasca y el churripampli, en la revistaLecároz (mayo-sept., 1952), pógs. 31-41.DONOSTY, José María: Su mós bella poesía: "Kontxeshiri", en "La Voz de España" (18-VIII-1945).ECHEGARAY, Carmelo de: De mi País {Miscelctnea histórica literaria). San Sebastión,1901, pógs. 1-10.ELOSEGUI, Jesús de: Lista topo-onomóstica, extraído. y compuesta de la "Condaira" deIztueta. An. Sem. Fil. Vasc. J. de Urquijo, VIII, 1974, San Sebastictn, págs. 82-112.ETXAIDE, Jon de: Amasei Seme Euskalerriko. Zarauz, 1958, págs. 101-118.GARMENDIA, José de: El estilo y el lenguaje en Iztueta. "El Diario Vasco" (27-X-67).GARMENDIA, José de: "Kontxeshiri", su poesía amorosa". "La Voz de España" (19-X-67).GARMENDIA, José de: Iztueta, escritor paisajista. "El Diario Vasco" (18-XI-67). Y tambiéncon el título de "Un gran escritor paisajista vascongado", J. de Zaldivia, enel mismo diario (27-IX-1945).MANTEROLA, J. de: Cancionero Vasco, l. aserie, t. 1, págs. 43 y ss.MICHELENA, Luis de: Historia de la Literatura Vasca, 1956. Véase Iztueta, págs. 112-113.ONAINDIA, Santiago de: Euskal Literatura, II, S. XIX, 1973, págs. 322-326.OMAECHEVERRIA: Iztueta. En "Euskera", Zarauz, 1959, pág. 245-247.ORMAETXEA, N. Iztueta'ren euskera. "Euskal Esnalea", 1930, XX, pág. 61 y ss.VILLASANTE, L. de: Historia de la Literatura Vasca, págs. 247-251.VILLASANTE-DIAZ PLAJA: Literatura vasca, t. IV. Colecc. de Literaturas regionales. Edit."Novela y Cuentos", págs. il31 -137.


EDICIONES DE SUS OBRAS Y BIBLIOGRAFIA 181SOBRE SU BERSOLARISMOAntiguas danzas de Guipúzcoa (folleto publieado en Londxes el año 1825). Noticiasde mucho interés en torno a cornpeticiones, concursos de bertsolaris y "abusos dela autoridad, que alguna vez se coraelen contra la •sagrada persona de los bardosbascongados..." y referencia a su misma persona: "aquí pudiéramos mencionarvarías de sus composícíones a cual más características de la poesía bascongada,tanto por los asuntos de que tratan. como por las peculiares cualidades de laversificación, del estilo y de los pensamientos...".AQUESOLO, LINO DE: Bertsolaritza Pernando Amezketarraren garaian, en Egan, 1969,p. 3-24.GARMENDIA, José de: Iztueta, bertsolari. "La Voz de España" (20-IX-1967).GARMENDIA, José de: Estrofas inéditas, "El Diario Vasco" (29-1X-1967).GARMENDIA, José de: Los "iñauterik" de Tolosa en unas estrofas de 1845, "El DiarioVasco" (6-III-1970).ONAINDIA, Santiago de: Gure bertsolariak, Bilbao, 1964, 331 págs.ONAINDIA, Santiago de: Milla olerki eder. Zarauz, 1954.ORMAETXEA, Nicolás de: Iztueta y sus canciones. EI elemento tradicional y la aportaciónpersonal de lztueta a la letra de kxs canciones de Guipuzcoaco Dantzak, "EuskalEsnalea", 1931, XXI, págs. 9-16.LEKUONA, Mctnuel de: Literatura oral euskéríca. Aozko Literatura, Kardaberaz bilduraa,22-A.ZAVALA, Antonio de: Bosquejo de historia del Bersolarismo, cap. i.°, Colec. Auñamendi.SOBRE LAS DANZASARARAS SOTO, Francisco de: Inguruko de Bedayo, en BAP, 1975, pógs. 573-578.BARANDIARAN, Gaizka de: Danzas de Euskalerri, 3 vol, San Sebastián, Col. Auñamendi.BARANDIARAN, Gaizka de: Estética de Juan Ignacio de Iztueta, en el vol. II, págs. 13-81. San Sebastión, 1963. Col. Auñaraendi, núm. 31. Tcambién en BAP, 1969, págs.416-428.BARANDIARAN Gaizka de, luan Ignacio de Iztueta (prólogo en Guipuzkoa'ko DantzaGogoangarriak (Viejas danzas de Guipúzcoa). Edición bilingúe por el P. S. Onaindia,La Gran Enciclopedia Vasca. Bilbao, 1968.BARANDIARAN Gaizka de, El zortziko en el Texto de Iztueta, en Dantzariak, (Boletín deEuskal Dantzarien Biltzarra) núm. 2, págs. 12-L3, San Sebastián, 1971 y en núm. 5,págs. 12-21. San Sebastián, 1973. Véanse núms. 2, 4 y 6, pág. 25, 32 y 6.


182 EDICIONES DE SUS OBRAS Y BIBLIOGRAFIABARANDIARAN Gaizka de, Iztueta ta Sokadantzalt en Guipúzcoa 76, Caja de AhorrosProvincial de Guipúzcca, núm. 20, págs. 4-5 y núm. 21, págs. 4-5 .BARANDIARAN Gaizka de, A los mantenedores del Folklore vasco. "Dantzari", núm. 9,Bayonne 1968, págs. 1-2. Estructura de la danza de Iztueta (Conferencia con motivodel XXV aniversario de Goizaldi, 1975).BERRUEZO, José de: La persona y personalidad de ]uan Ignacio 'de Iztueta restauradorde las danzas autóctonas. Importancia de la aportación de "Guipuzkoako Dantzak"a la cultura vasca. (Conferencia en el Gran Sa'ón del Ayuntarniento de S. S. conmotivo del XXV aniversario de Goizaldi). "El Diario Vasco" (20-IV-1975).BOZAS URRUTIA, Rcdolfo, ]uan I. de Iztueta y el Prólogo de su Guipuzcoa-co dantzac.Precedido de algunas reflexiones intrasceniientes acerca de la traducción y los traductores,en BAP, 1965, págs. 349-375.CANTABRIA Luis de: "Guipuzkoako Dantzak", de Iztueta, una feliz reedición. "Unidad",2-IV-1974.CARO BAROJA, Julio, Los Vascos, Ed. Istmo, Madrid, 1975, cap. 22 (,300-321) y 25 (354-372).CARO BAROJA, JULIO: Lo que sabemos del folklore, 1967, 86 págs.CARO BAROJA, JULIO: Baile, familia, trabajo (Estudics vasccs VII), Ed. Txertoa, San Sebasticm,1976.DONOSTIA, José Antonio P., Historia de las danzas de Guipúzcoa, de sus melodías anantiguasy sus versos. Instrumentos musicales del pueblo vasco. Zarauz. Edit. Icharopena,1952, págs. 103.DONOSTY, José María: Iziueia, el gran bailarín. "La Voz de España" (6-IX-1945).ECHEGARAY, Carmelo, Folklore vascongado. San Seibastián, 1905.GARMENDIA, José de: Iztueta, el gran dantzari, "El Diario Vasco" (3-XII-1967); Los continuadoresde Iztueta en la danza (,1-XI-1957); Sobre la indumentaria de los dantzaris(2-III-1968); ]uan Ignacio de Iztueta (1845-1945) julio de 1945. Iztueta, dantzari,esciitor y poeta, "La Voz de España" (29-XI^1967) Breve historia de la danza enZaldivia, en Progroma de fiestas, 1949.GASCUE, Francisco, El aurresku en Guipúzcoa a fines del siglo XVIII según Iztueta, SanSebastián, 1919.GOIZALDI (Grupo de danzas) Caja de Ahorros Municipal, San Sebastián, 1974, 171 págs.IMAZ, José Manuel, El centenario de un dantzari, en BAP, 1945, págs. 407-414.IZTUETA, Juan Antonio (sic), Iztueta, en BAP, 1945, pág. 338.JOVELLANOS, Gaspar Meichor, Espactóculcs y diversiones públicas. Colección Austral,núm. 1367. También sus Diaiios.SAN MARTIN, Juan, Iztueta, el piecursor del folklore vasco, en Revista La Gran EnciclopediaVasca, t. II, págs. 427-428, Bilbao, 1967.


EDICIONES DE SUS OBRAS Y BIBLIOGRAFIA 183SAN MARTIN, Juan, Iztueta lehen folklorelaria, Zeruko Arguia, 22-X-1967 (XXIX garrenurtea, 242 zembahia).SAN MARTIN, Juan, XVIII mendeko bizitza eta ohiturak Euskal Líteraturan, "Hoja delLunes", de Sctn Sebastián 24-VII-1972.ZUBERNOA, Ignacio de: Danzas guipuzcoanas. "La Voz de España" (.10-XII-19S7).HOMENAJESEl primero en sept. de 1929, tribuiado por "Eusko Ikaskuntzak". Véase "Iztueta JuanInazioren omenez", en "Euskal-Esnalea", XLX'g. urtea, 1929-Iraila, 309'g. zenbakia 153-154. Y también en "Bol. de la Soc. R. B., 1929 ,núm. 43, págs. 10-12.El segundo, en 1945, centenario de su muerte, promovido por "Los Amigos de Aralar"y el Ayumtamiento de Zaldivia. Se prodigaron en La prensa artículcs de José MaríaDonosty, José Garmendia, Pantxo Labayen, etc.El tercero, en 1967, con motivo del bicentenario de su nacimiento. El Ayuntamientode San Sebastián le dedicó el monumento de Néctor Basterrechea y Goizaldi una placaen su casa natal. Ver una referencia no exhaustiva en Monografía histórica de Zaldibia,José María Suquía, págs. 165-1S8, Ediciones de la Caja de Ahorros Municipal de SanSebastián, así como los artículos en prensa y noticias, que insertamos a continuación:Amillaitz: Iztuetari omenaldia en "Zeruko argia", 1967, iraillak, 3; Basarri dedica unaestrofa en su sección de "La Voz de España" (22-XI-1987); Dcnosty, José María: A propósitode Iztueta, "La Voz de España" (28-XI-57) y con el mismo título, en "La Hojadel Lunes" (11-12-67); Caniabria, Luis de: Juan Ignacio cumple 200 años. De los primerosfolkloristas de Europa, trabajó en la restauración de las esencias populares y deIas danzas, "Unidad" (28-IX-1967); Garmendia, José: Iztueta y San Sebastién, "Unidad",26-XI-196 7; Linazasoro, Iñaki: "El pueblo de Zaldivia, por su hijo ilustre, Iztueta", "LaVoz de España" (3-X1I-I9-67) y en el mismo periódico "Zaldivia por Iztueta. La grandiosajornada del domingo. Solemnidad del "aurresku" de los intelectuales guipuzcoanos (5-XII-.1967) y "Hoy se inaugura el monumento ,a Iztueta" (29-XII-1967); Pedro Peña, Luis:"Zaldivia. Doscientos años después de Iztueta, "El Diario Vasco" (25-XI-1967); Talón Vicente.Cinco reportajes publicados a doble plana en "El Correo Español-El pueblo vasco"con fechas de 18, 19, 22, 23 y 25 de nov. de 1967 y en la revist-a "Tiempo Nuevo", núm.53, págs. 54-59(30-XI-1967).El cuarto, el 7 de mayo de 1972, con motivo de "Dantzari Txiki Eguna", en queparticiparon 16 grupcs de la provincia y se colccó el busto en la plaza, obra delescultor, Juan Lope. Véase en "Dantzariak", Barandiarán Gaizka, núm. 7, S. S. 1975,póg. 5.SOBRE EL MONUMENTO DE NESTOR BASTERRECHEA"Se inauguró en San Sebastián el monumento a Iztueta". ("La Voz de España",30-XI-1967). Días antes y después, la escultura de N. Basterreohea fue objeto de ala-


184 EDICIONES DE SUS OBRAS Y BIBLIOGRAFIAbanzas y de ditirambos. Véase: Ramírez Pinto: "El iutuiismo, el simbolismo y el aiteen el homenaje a Iztueta, en "Unidad" (l-XIl-1967); J.: Néstor Bastenechea y su escultuiaa Iztueta, en "Unidad" (29-IX-1967); A. Aguirre: A mí me gusta, "La Voz de España"(10-X1I-1967). Réplicas al juicio en "La Hoja del Lunes" de un donostiarra, conquien se muestran de acuerdo J.U.E. e l.J.M. en la seeción "escriben los lectores" de"El Diario Vasco" con estos títulos: Ais veiitas me la quaquam chibilitan mean y Reílexiones.Otros artículos: Iztueta: un genial ardsta guipuzcoano, G. de Usabal en "La Voz deEspaña" (9-VIII-1967); Iztueta, por Anlonio Valverde en "El Diario Vasco" (10-111-1968)."Iztueta, "aialanista" (11-X-'1967). Iztueta, peiegiino de la tiena guipuzcoana (3-XI1-1967).Papeles y cosas sobie Iztueta (9-XIil967) en "El Diario Vasco", por J. G.


Arkibidea


ITZ-AURREA 9BlZITZA BAT LABURKI— BREVE BIOGRAFIA 17BERTSOLARl 31I ZATIAERLIJIOZKOAK — RELIGIOSOS451.—Gau pozgarriagoric 472.—Gure Jaincoac 483.—Jesusen JayotzacO'gau pozgarritsuan 484.—Atseguifiac 505.—Aste santua dator 516.—Nere cristau maiteac 53Oarrak 57Anotaciones 58II ZATIAOITURAKOAK — COSTUMBRISTAS591.—Eiztarianac 612.—Erbia jan ondcan 623.—Nere lagun maite 644.—Churrut zaleari adisquide batec 655.—Oiec berac zortzicoetan 66Oarrak - Anotaciones 68


188 ARKIBIDEAIII ZATIALAGUNARTEKOAK — AMISTOSOS1.—Vice-presidente 712.—Ay, au consueloa 713.—Nere adisque on 724.—Au da farragarria 735.—Poema musical 74Oarrak - Anotaciones 7569IV ZATIAAMODIOZKOAK — AMOROSOS1.—Contzeciri 192.—Atseguiñetan arquitcen naiz 813.—Amodio beroac 844.—Amodioa cer dan 855.—Docen erdi bat verso 876.—Mundu gustian dauca 877.—Noiz izango ote ditugu 888.—Iztueta'ren eskutitza Iturriaga'ri 899.—Nere maite polita 9010.—Manuelatxo 9011.—Ezkon berriak 91Oarrak-Anotaciones 9277V ZATIADANTZA ERESIEN LIBURUAREN ITZAKLETRAS DEL LIBRO DE LAS MELODIAS DE LAS DANZASSARRERA-INTRODUCCION 961.—Cuarrentetaco erreguela 1072.—San Sebastián 10895


ARKIBIDEA 1893.—Galantac 1094.—Chanchachac 1105.—Eun ducatecoa 1116.—Betronio chiquia 1127.—Betronio aundia 11.28.—Aza-landare 1129.—Erreguela zarra 11310.—Eun da bicoa 11411.—Amorea Margaritacho 11412.—Punta motz 11513.—Erribera 11514.—Ondarrabia aundia 11515.—Ondarrabia chiquia 11516.—Naparcho 11617.—Ormachulo 11618.—Upalategui 11619.—Chipiritona 11720.—Erreberencia 11721.—Chacolin 11722.—Mizpirotz 11823.—Graciana 11924.—Belaun chingoa 11939.—Alcate sofiua 12040.—Procesioco soñua 12043.—Ezcomberriac lotaratzeco soñua 12044.—Aur chiquiai lo-eraguiteco soñua 12151.—Ezpata-dantza 123Oarrak 123Anotaciones 125VI ZATIAGIPUZKOAKO ERRI, FUERO ETA KONDAIRAKO BERTSOAKESTROFAS DE LOS PUEBLOS, FUEROS E HISTORIA DE GUIPUZCOASARRERA-INTRODUCCION 1281.—Villafrancaco erri 1352.—Villafranca'tar Jaun prestu 1363.—Viva Tolosaco erria 1364.—Tolosaco gazteria prestu leialac 1385.—Guipuzcoaco fueroen atseguiñ leloac 139127


190 ARKIBIDEA6.—Euskerarekin euskaldunen atseguiñ leloac 1417.—Guipuzcoa-tarren condaira Erroma-tarren denboran 143KONDAIRAKOBERTSOAKOarrak 159Anotaciones 160APENDICEVerso berriac 163Guizon batec eman dit 165Coplas Nuebas (sic) 166Coplas a la sagardoa 168Yo soy un erótico 170La estudiantina de Salamanca 171Oarrak 173Anotaciones 174EDICIONES DE SUS OBRAS Y BIBLIOGRAFIA 177INDICE DE FOTOGRAFIAS1.—Escudo de armas.2,—Casa solar con su escudo, sin las dos torres desde 1949, de Iztueta-bekoaen Lazcano, de donde procedían los antepasados de nuestro bertsolari.(Fot. Iñaki Linazasoro).3.—Casa natal en Zaldivia, llamada "Iztueta-enea", edificada en 1766 porlos padres de nuestro vate. (Fot. Ignacio Iparraguirre).4.—Un "aurresku" en Zaldivia, por el año 1930.5.—Pila bautismal en la parroquia de Santa Fe.6.—Portada del Via-Crucis, de Jáuregui.7.—Una vista parcial de Zaldivia nevado. (Fot. Willy Koch).


ARKIBIDEA 1918.—Oso cazado a principios de siglo por un Ayestarán, descendiente de Zaldivia,en Barruelo de Santullán (Palencia).9.—Aitz goititu onen erpiñera beste eguiteco bague igoric, egon izandu naizneur bein baño gueiagotan, campo zabal icusgarriai beguira ezin aspertuz(111 ca,p., aurrenengo zatia, orrialde 37 Iztueta'ren Guipuzcoa-cocondairan). Al pie del Txindoki, la ermita de Saturdi en Zaldivia. (Fot.Iñaki Linazasoro).10.—Facsímil de "Neure adisque on".11.—Indalecio Bizcarrondo "Bilintx". Cuadro propiedad de la Caja de AhorrosMunicipal de San Sebastián.12.—"Cofrearen gañean jarrita / contu contari...". Kutxa, representando el"aurresku", de fines del siglo XVIII. (Cortesía de D. Gonzalo Mansode Zúñiga).13.—Facsímil de algunas estrofrs famosas de "Kontxesiri", de letra del propioIztueta, del folleto publicado en Londres en 1825.14.—Reproducción de la portada del libro de las melodías "Euscaldun AnciñaAncinaco".15.—La portada de "Condaira edo Hisraria", de Guipúzcoa, publicada en1847, dos años después de la muerte de Iztueta.16.—Grabado d-e Puerta de Tierra, en San Sebastián, de la que fue celadorIztu-eta.17.—Un ángulo de Puerta de Tierra.18.—Escudo de la Provincia de Guipúzcoa, tan amada y cantada por nuestrovate.


KARDABERAZBILDUMA1 KARDABERAZ AITARI OMENALDIA(Zenbait idazle) 1972. 198 oŕ.2 NEURRIZTIA(Luis Egia) 1972. 323 "14 SHAKESPEARE - TRAJEDIAK. I(Larrakoetxea'tar Eedita) .. 1976. 358 oŕ.15 SHAKESPEARE - TRAJEDIAK, II(Larrakoetxea'tar Bedita) 1976. 293 "3 SUGE GORRI(François Mauriac "Uxola") . 1973. 169 "4 EZPALAK("Uxola") 1973. 191 "5 AITONAREN IPUIAK(Ramón Murua) 1974. 140 "6 ERREKA ZULOAN ETA...(Anastasio Albisu Ayerdi) ... 1974. 339 "7 SHAKESPEARE - KOMEDIAK, I(Larrakoetxea'tar Bedita) 1974. 322 "8 LANDARE-JAKINTZA (Botánica)(Larrañaga, Gillermo) 1975. 183 "9 GARTZI-XIMENO, eta...(Anastasio Albisu Ayerdi) ... 1975. 258 "10 EUSKALERRIA ETA ERIOTZA(Anastasio Arrinda Albisu) ... 1974. 290 "11 SHAKESPEARE - KOMEDIAK, II(Larrakoetxea'tar Bedita) 1975. 271 "12/13 SHAKESPEARE - DRAMAK. I-II(Larrakoetxea'tar Bedita) 1977. 468 "16/17 GRAMATICA VASCA(Dos vols.). ("Umandi") 1976. 534 ta 208 "18 TXIRULIRUKA-OLERKIAX(Loidi'tar Paben) 1977. 145 "19 LEKUONA'TAR MANUEL JAUNAREN OME-NEZKO IDAZKI-BILDUMA, I 1977. 341 "20 LEKUONA'TAR MANUEL JAUNAREN OME-NEZKO IDAZKI-BILDUMA, II 1977. 323 "21 LEKUONA'TAR MANUEL JAUNAREN OME-NEZKO IDAZKI-BILDUMA, III 1977. 396 "28 EUZKAL-BETEKIZUNAK("Umandi") 1977. 222 "29/30 COMPLEMENTO GRAMATICA VASCA(DOTJ vols.) ("Umandi") 1978. 584 "31 LAS ETIMOLOGIAS VASCASDE LUIS MICHELENAEN LAOBRA(Juan José Arbeláiz) 1978. 156 "32 ERROMA'KO ELEIZEAREN ARAUDIA(A. Ipolito Larrakoeíxea) 1978. 472 "33 IZTUETA'REN OLERKIAK(Juan Garmendia Arruebarrenal ) 1978. 192 "KARDABERAZLIBURUXKAK1 KARDABERAZ, 1(Zenbait idazle) 1971. 34 oŕ2 UME TXIKIENTZAKO SOINKETA(Marrezki ugariz ornitua) ... 1973. 19 "3 EUSKALERRI ^ARREKO JAINKO TXIKIAK(A. Arrinda) 1973. 19 "4 KARDABERAZ, 21973. (Zenbait idazle) 1975. 110 "5 KARDABERAZ. 31974. (Zenbait idazle) 1975. 14/ "6 AMEZKETA'KO PERNANDO(Albizu ta Ayerdi'tar Anastasio) 1975. 77 oŕ.7 KARDABERAZ. 41975. (Zenbaít idazle) 1975. 84 "8 "PAKEAREN-ERREGIÑA" - MEZA(Pildam Araolaza'tar Joakin) 1974. 43 "9 20 IPUI ETA... antzerkitxo bat ikastolarako(A. Albisu) 1975. 145 "10 KARDABERAZ, 51976. (Zenbaít idazle) 1977. 109 "


KARDABERAZBAZKUNA1924'an sortua, Gazteiz'ko Apalzgaitegian. Euskeraren oide,1936'an blrrindua. 19 O'an berplztua.Zertarako? Euskera jator batean, kristau-burublde barruan(esi zabala) lan egiteko.Bazkideak (gizon ala emakume): bazkidetza irlxteko sarrera-sariz,mllla peseta ardalntzen dute. Iru bazkide-mota dlra geroiA) Urteko millo pesetako bazkide-saria ordalntzen dutenakKardaberaz "urterako" liburuxka, utsean duanjasoko dute. K B.'k irarriak difuan eta irarriko dituanidazkietatik, ala nai izanik, nai dituztenaz erostekoeskubide dute, irar-sariaz ordaindurik.B} Urteko bl milla pesetako bazkide-sarfa ordalntzendutenak. Kardaberaz "urteroko" hburuxka, utsean-doan jasoko dute-K. B.'k irarriko dituan idazkiak, Irar-sariaz ordaindurlk, urteko mllla peseta bitartekokopuruz ditezkenak jasotzeko eskubidea dute, ezergeiago ordaindu gabe.D) Urteko bi milla pesetafik gorako bazkide-saria ardaindunai dutenak, Bazkunari guzizko ordalntzetanbereziki lagundu nairik. Idazki banak^tan ongi gogoanizango ditu mota ontako bazkideak K. B.'k.Arpidedunok Irartzen jungo diron idazkiak jasoko dituztea|dika aldian, jaso ala, arpldedun-sariaz ordaindurik-KARDABERAZBAZKUNASan Francisco,1-Apdo 83-Tel. 55-11-40-TOLOSA

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!