10.07.2015 Views

El naturalismo en Averroes y sus consecuencias para la ... - Mirabilia

El naturalismo en Averroes y sus consecuencias para la ... - Mirabilia

El naturalismo en Averroes y sus consecuencias para la ... - Mirabilia

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesconcluir que <strong>la</strong> razón humana no puede alcanzar<strong>la</strong> y que sólo <strong>la</strong> Ley divina <strong>la</strong>percibe.” 3Tal propuesta busca rechazar lo que se l<strong>la</strong>mó “racionalismo” <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra de<strong>Averroes</strong>, si por racionalista se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de algui<strong>en</strong> que niega una dim<strong>en</strong>sión delsaber que trasci<strong>en</strong>de <strong>en</strong> sí <strong>la</strong> capacidad humana. Si tal significa ser racionalista,<strong>Averroes</strong> ciertam<strong>en</strong>te no habría sido racionalista. 4Si no se debe t<strong>en</strong>er por qué dudar de <strong>la</strong> franqueza de <strong>Averroes</strong> al tratar deestos ev<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> dificultad con esta posición es que parece g<strong>en</strong>erar una nopequeña contradicción <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to del cordobés, <strong>en</strong> contraste con loque se ve a lo <strong>la</strong>rgo de <strong>sus</strong> com<strong>en</strong>tarios a Aristóteles. En ellos se puede ver unfilósofo que no parece admitir realidades que trasci<strong>en</strong>dan <strong>la</strong> naturaleza.Según <strong>la</strong> referida posición, se debería admitir <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to del cordobésun conflicto <strong>en</strong>tre “fideísmo” y “racionalidad”; lo que, no obstante, nopondría <strong>en</strong> discusión su fundam<strong>en</strong>tal convicción <strong>en</strong> <strong>la</strong> unicidad de <strong>la</strong> verdad. 5En resum<strong>en</strong>, si <strong>en</strong> algunos puntos de su obra es racionalista, bi<strong>en</strong> habríapodido <strong>en</strong> otros ser antirracionalista. 6I.2. “Racionalismo”, es decir, “<strong>naturalismo</strong>”Como veremos, <strong>la</strong>s dificultades que se pres<strong>en</strong>tarán ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con quésignifica exactam<strong>en</strong>te una “dim<strong>en</strong>sión del saber que trasci<strong>en</strong>de <strong>en</strong> sí <strong>la</strong>capacidad humana”, o afirmar, verbigracia, que algo se sitúa “más allá de <strong>la</strong>sconclusiones de <strong>la</strong> razón”.Ac<strong>la</strong>remos detal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te qué debemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der por “racionalismo”. Sed<strong>en</strong>omina racionalista a qui<strong>en</strong> sosti<strong>en</strong>e que no hay ev<strong>en</strong>tos cuyas causas sean<strong>en</strong> sí inalcanzables a <strong>la</strong> razón natural humana. Para un racionalista, lo que está“más allá de <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión” así se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra por <strong>la</strong> incapacidad de tal o cualpersona que razona. Un “racionalista” no afirmaría que <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión detodas <strong>la</strong>s cosas sea accesible quoad nos, pues de hecho muchas verdades sonaccesibles a algunos, mi<strong>en</strong>tras que a otros no lo son, debido a diversosfactores conting<strong>en</strong>tes que puedan limitar <strong>sus</strong> capacidades (<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to3Tahafut §503.4 Tal es <strong>la</strong> opinión de M. Campanini, in OZCODI, p. 78. La autora <strong>sus</strong>cribe dicha posición.5 Op. cit., pp.75-6.6Op. cit., p. 73.180


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesel creador que así los creara sería el mejor y más hábil creador. Cada uno delos grupos alega que lo que dice es evid<strong>en</strong>te, pero ninguno de ellos ti<strong>en</strong>eprueba de su cre<strong>en</strong>cia”. 18Según <strong>Averroes</strong>, ni Algazel puede probar que los mi<strong>la</strong>gros sobr<strong>en</strong>aturales sonposibles, ni los filósofos pued<strong>en</strong> probar que son imposibles. <strong>Averroes</strong> insisteque alguna explicación sea dada (lo que Algazel no alcanza hacer) <strong>para</strong>aceptarse <strong>la</strong> posibilidad de tales ev<strong>en</strong>tos sin que se p<strong>la</strong>nte<strong>en</strong> absurdos como <strong>la</strong>negación de <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción necesaria <strong>en</strong>tre causa y efecto. 19II.2. <strong>El</strong> Dios de <strong>Averroes</strong>Mostremos que <strong>Averroes</strong> es extremam<strong>en</strong>te coher<strong>en</strong>te al considerar imposiblesacciones directas de Dios sobre <strong>la</strong> naturaleza, como <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración de un <strong>en</strong>tevivi<strong>en</strong>te sin proceso reproductivo natural.Para que pudiera admitir tales ev<strong>en</strong>tos, <strong>Averroes</strong> t<strong>en</strong>dría que reconocer <strong>en</strong>Dios un autor de <strong>la</strong>s naturalezas, con capacidad de operar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas creadasmás allá de <strong>la</strong>s causas creadas, así como de operar <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s cosas creadas,sea <strong>para</strong> g<strong>en</strong>erar los mismos efectos que el<strong>la</strong>s alcanzan por sí so<strong>la</strong>s, sea <strong>para</strong>g<strong>en</strong>erar otros. Esto demandaría concebir a Dios como causa integral del serde todas el<strong>la</strong>s. 2018Tahafut §§540-541.19Tal es lo que propuso Algazel, y que se hizo conocido como ocasionalismo. Lo quedef<strong>en</strong>dió ante los filósofos fue que no hay cualquier re<strong>la</strong>ción necesaria <strong>en</strong>tre causa y efecto<strong>en</strong> el mundo sublunar. Se defi<strong>en</strong>de que Dios manti<strong>en</strong>e un sólo acto directo de creación que<strong>sus</strong>tituye <strong>la</strong>s causas segundas <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza. A cada instante, todo el universo es efectiva ydirectam<strong>en</strong>te “re-creado”, y concebir <strong>en</strong> él “causas naturales” no es más que un “hábito” <strong>en</strong>nuestra m<strong>en</strong>te. Que tal hábito nos haya sido “causado” por inducción también es unailusión, recreada a cada instante de nosotros por Dios. Por eso Dios está <strong>en</strong> condición dehacer que un bastón se vuelva una serpi<strong>en</strong>te sin contrariar a ningún ord<strong>en</strong> natural previosuyo: <strong>en</strong> verdad, no hay ord<strong>en</strong> natural. Tal mi<strong>la</strong>gro es, como todos los actos, una creacióndirecta suya. La refutación que le desarrol<strong>la</strong> <strong>Averroes</strong> a lo <strong>la</strong>rgo de <strong>la</strong> discusión XVII es, <strong>en</strong>pocas pa<strong>la</strong>bras, que: si el universo fuera como Algazel describe, Algazel no t<strong>en</strong>dría cómoafirmarlo. No habría causas <strong>en</strong> que pudiera apoyar su discurso, pues éste no estaría basado<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to verdadero, que es el conocimi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong>s causas. Tal posición no es sólocontra-intuitiva, sino imposible, porque niega cualesquiera caminos que se hayan recorrido<strong>para</strong> afirmar<strong>la</strong>.20Cf. TOMÁS DE AQUINO. De pot<strong>en</strong>tia, q.6, a.1, co.185


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesY <strong>Averroes</strong> nunca admitió que un ag<strong>en</strong>te, incluido Dios, pudiera operar“sobre <strong>la</strong> nada”. <strong>El</strong> Dios de <strong>Averroes</strong>, <strong>en</strong> tanto que causa del mundo, nodifiere radicalm<strong>en</strong>te del Primer Motor de Aristóteles. 21 <strong>El</strong> acto creativo, <strong>para</strong><strong>Averroes</strong>, no es <strong>la</strong> producción ex nihilo (como lo defi<strong>en</strong>de Algazel, porejemplo, o <strong>la</strong> tradición católica). Para <strong>Averroes</strong>, el Dios coránico que “creó elmundo de <strong>la</strong> nada” no puede ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como “creador”, si crear es dar elser con absoluta novedad.Hay qui<strong>en</strong>es defi<strong>en</strong>d<strong>en</strong> que el Dios de <strong>Averroes</strong> es verdaderam<strong>en</strong>te creador:“Al actualizar <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias que están <strong>en</strong> el mundo, Dios crea el compuestometafísico de materia y forma; es <strong>en</strong>tonces cuando da al universo el ser, y <strong>en</strong>este s<strong>en</strong>tido legítimam<strong>en</strong>te puede l<strong>la</strong>mársele su creador. [...] La dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciadel mundo con respecto a Dios es absoluta”. 22Sin embargo, este concepto de creación es incompatible con el p<strong>la</strong>nteo dedicha dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia absoluta del mundo respecto a Dios, necesaria <strong>para</strong> <strong>la</strong>verdadera creación, que es necesariam<strong>en</strong>te ex nihilo. La pot<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e –por parte de <strong>la</strong> materia – un compuesto de materia y forma <strong>para</strong> que secorrompa y se g<strong>en</strong>ere otro compuesto, no es <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia al acto de serabsolutam<strong>en</strong>te; lo es sólo <strong>para</strong> el acto de ser que provi<strong>en</strong>e del tornarse.No es posible decir que Dios crea “al actualizar <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias que están <strong>en</strong> elmundo”, sin que, <strong>para</strong> escapar de afirmar una pot<strong>en</strong>cialidad pura preexist<strong>en</strong>te,se id<strong>en</strong>tifique este proceso a un per<strong>en</strong>ne tornarse. <strong>El</strong> universo, que según<strong>Averroes</strong> siempre existió, aunque dep<strong>en</strong>da del movimi<strong>en</strong>to producido porDios (sin lo cual no puede ser un <strong>en</strong>te natural exist<strong>en</strong>te), no debe supot<strong>en</strong>cialidad a Él, sino que Dios <strong>la</strong> reúne 23 y <strong>la</strong> conduce al acto. Para existir,21Para un resum<strong>en</strong> de los aportes de <strong>Averroes</strong> al concepto aristotélico del Primer Motor,cf. LEAMAN, op. cit., pp. 63-71; y GENEQUAND, Charles. Ibn Rushd’s metaphysics. Atrans<strong>la</strong>tion with introduction of Ibn Rushd’s Comm<strong>en</strong>tary on Aristotle’s Metaphysics, Book Lam.Leid<strong>en</strong>: Brill, 1986, pp.33-48. Debemos observar que <strong>para</strong> el Estagirita, según lo defi<strong>en</strong>deFranz Br<strong>en</strong>tano [cf. Aristóteles; traducción de Moisés Sánchez Barrado. Barcelona: Labor, 1983,pp 97-101.], el Primer Motor sería causa efici<strong>en</strong>te del universo, y que sin él nada existiría;<strong>la</strong>s cosas no t<strong>en</strong>drían ser. Consideramos correcta su lectura, pero el<strong>la</strong> no influye <strong>en</strong> el puntoque tratamos: <strong>la</strong> capacidad de operar mi<strong>la</strong>gros exige un Dios creador, es decir, causaintegral de un <strong>en</strong>te, inclusive de su materia, lo cual Aristóteles jamás propuso. De todosmodos, aún concedi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> posibilidad de que eso se diese <strong>en</strong> Aristóteles, no está pres<strong>en</strong>te<strong>en</strong> <strong>la</strong> (fiel) lectura que le hace <strong>Averroes</strong>, que es nuestro tema pres<strong>en</strong>te.22 OZCOIDI, op. cit. pp. 224-8.23Tahafut §152.186


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesde hecho el universo necesita de un motor, pero <strong>para</strong> dep<strong>en</strong>derabsolutam<strong>en</strong>te del motor, éste ti<strong>en</strong>e de ser más que un motor. 24Para que el universo sea resultado de creación, <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal al serno puede residir de suyo <strong>en</strong> ello. Sin que haya sido creada una cosa, no puedehaber nada “<strong>en</strong> el<strong>la</strong>”, ni pot<strong>en</strong>cia, sino que <strong>la</strong> posibilidad <strong>para</strong> su ser no puedeestar <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, sino <strong>en</strong> Dios mismo. “Antes” de ser creado, el universo ti<strong>en</strong>eque ser efectivam<strong>en</strong>te imposible. 25Sólo <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ra distinción <strong>en</strong>tre es<strong>en</strong>cia y acto de ser permitiría precisarfilosóficam<strong>en</strong>te este acto creativo que no es admitido por <strong>Averroes</strong>, y que noes causa de modo unívoco a <strong>la</strong>s cuatro causas aristotélicas, sino análogo. <strong>El</strong>propio <strong>Averroes</strong> deja c<strong>la</strong>ro que los filósofos (y no puede excluirse a sí mismo)“afirman que el hombre que dice que todos los cuerpos fueron producidos –y por ‘producidos’ se debe <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der creación de <strong>la</strong> nada – da un significado altérmino ‘producidos’ que jamás es <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> el mundo empírico, y estaproposición por cierto demanda pruebas”. 26III. En contrario: realidades más allá de <strong>la</strong> razónSi <strong>Averroes</strong> manti<strong>en</strong>e, como vimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> referida cuestión del Tahafut, unalínea naturalista coher<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo de todas <strong>la</strong>s refutaciones y reparos aAlgazel, <strong>en</strong> cambio repite siempre un mismo procedimi<strong>en</strong>to cuando sem<strong>en</strong>cionan los supuestos mi<strong>la</strong>gros sobr<strong>en</strong>aturales: com<strong>en</strong>ta que los antiguosno trataban de los principios de <strong>la</strong> religión, exhorta su interlocutor al sil<strong>en</strong>cio,prescribe puniciones severas a los que los examinan y dudan, y afirma quetales cosas exced<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad de <strong>la</strong> razón. Los filósofos, según él,“def<strong>en</strong>dían que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia de estas cosas no debe ser dudada y su manera deexist<strong>en</strong>cia es cosa divina que los intelectos humanos son incapaces deapreh<strong>en</strong>der”. 2724 La empresa de def<strong>en</strong>der un Dios verdaderam<strong>en</strong>te creador <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong> llevaría uno aid<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong> posibilidad lógica con <strong>la</strong> posibilidad ontológica, y trasformar a Dios <strong>en</strong> unactualizador de estados de cosas que, <strong>en</strong> sí mismas, eran realm<strong>en</strong>te posibles, y hacer que <strong>la</strong>pot<strong>en</strong>cia se torne ontológicam<strong>en</strong>te anterior al acto. Si tales pot<strong>en</strong>cias están “fuera” de Dios,y a partir de el<strong>la</strong>s Él les da el existir <strong>en</strong> acto, <strong>en</strong>tonces no dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> absolutam<strong>en</strong>te de Dios.25C<strong>la</strong>ro está que se dice “antes” connotando mera prioridad ontológica. Tal solución, comodefi<strong>en</strong>de Tomás de Aquino, es perfectam<strong>en</strong>te aplicable aunque se p<strong>la</strong>ntee un mundo sincomi<strong>en</strong>zo <strong>en</strong> el tiempo. Cf. por ejemplo, su opúsculo De aeternitate mundi.26 Tahafut §§414,415.27Tahafut §§514,515.187


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesPor ejemplo, al referirse a <strong>la</strong> tradición del mi<strong>la</strong>gro de Abraham, <strong>en</strong> que escapaileso al fuego, afirma que “sólo los innovadores” (o sea, heréticos)mantuvieron <strong>la</strong> opinión de que sería de hecho imposible que el profeta no sequemara. Lo que se esperaría <strong>en</strong> seguida sería <strong>en</strong>tonces una demostración deque tales heréticos están equivocados (una vez que – según diría el propio<strong>Averroes</strong> con respecto a los ev<strong>en</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales y <strong>la</strong> creación ex nihilo – talposibilidad demanda pruebas), pero una demostración que no cayera <strong>en</strong> losabsurdos del ocasionalismo de Algazel. En cambio, <strong>Averroes</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia que:Los sabios de <strong>en</strong>tre los filósofos no permit<strong>en</strong> discusión o diálogo sobre losprincipios de <strong>la</strong> ley. Según ellos, todos los que lo hac<strong>en</strong> merec<strong>en</strong> c<strong>en</strong>surasevera.[...][T]odos los hombres están obligados a aceptar los principios de <strong>la</strong> ley [...];r<strong>en</strong>unciarlos o disputarlos lleva a aniqui<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia del hombre. Es por esoque innovadores deb<strong>en</strong> ser muertos. Lo que debe ser dicho sobre esto es quetales principios son asuntos divinos que superan el intelecto humano.[...]Si después de algún tiempo uno es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te afortunado de ser uno delos sabios de <strong>la</strong> ley que son arraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra unainterpretación de los principios religiosos, él está obligado por deber a nodivulgar<strong>la</strong>, sino a decir con el Todopoderoso: ‘y nosotros los arraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong>ci<strong>en</strong>cia lo creemos [Corán 3,7]. 28Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se da un conflicto <strong>en</strong>tre <strong>naturalismo</strong> y no-<strong>naturalismo</strong> <strong>en</strong> elp<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to de <strong>Averroes</strong>, bajo el título de un “fideísmo” que lo llevaría aadmitir que tales ev<strong>en</strong>tos trasci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong> razón. No obstante, <strong>para</strong> def<strong>en</strong>der talposición, uno t<strong>en</strong>dría tres dificultades, que <strong>en</strong> seguida tratamos.III.1. Una posición poco coher<strong>en</strong>te, sobre una realidad quedemanda pruebasLa primera dificultad es que admitir que <strong>Averroes</strong> contemple ev<strong>en</strong>tos quesuper<strong>en</strong> el intelecto humano es afirmar lo que él negó con argum<strong>en</strong>tosdetal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> cuestión. Pues una cosa puede, como dijimos, “excederel intelecto humano” de dos modos: o es <strong>en</strong> sí un proceso que opera al28Tahafut §§527-528.188


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesmarg<strong>en</strong> de <strong>la</strong>s leyes de <strong>la</strong> naturaleza, y por eso no recibe una explicación sino<strong>en</strong> términos análogos, y ap<strong>en</strong>as permite que uno defi<strong>en</strong>da su posibilidad (loque, explica <strong>Averroes</strong>, su opon<strong>en</strong>te no logra hacer 29 ), o tal cosa sólo esincompr<strong>en</strong>sible quoad nos – es decir, a este o aquel intelecto –, por limitacionesde tipo conting<strong>en</strong>te, como <strong>la</strong> ya m<strong>en</strong>cionada car<strong>en</strong>cia de <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tofilosófico.En este segundo caso, el ev<strong>en</strong>to es <strong>en</strong> sí explicable, aunque no a esta o aquel<strong>la</strong>razón razonante (<strong>para</strong> usar el término de Gauthier). Por supuesto no se tratadel segundo caso, una vez que no habría allí <strong>la</strong> negación de ningún<strong>naturalismo</strong>.Suponiéndose, pues, el primer s<strong>en</strong>tido, no sólo <strong>la</strong> admisión de tales realidadesdemandaría pruebas (como hemos visto), sino que <strong>Averroes</strong> incurriría <strong>en</strong> granincoher<strong>en</strong>cia con respecto a su modo de argum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> el Tahafut; además,t<strong>en</strong>dría que abrigar <strong>en</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> contradicción c<strong>en</strong>tral de que <strong>la</strong>imposibilidad de ev<strong>en</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales acompaña pari passu <strong>la</strong> opinión queti<strong>en</strong>e con respecto al poder productivo de Dios.III.2. En el Fasl al-Maqal, <strong>Averroes</strong> recomi<strong>en</strong>da actuarprecisam<strong>en</strong>te del modo que vemos <strong>en</strong> el TahafutLa segunda es que, a lo <strong>la</strong>rgo del Fasl al-Maqal, <strong>Averroes</strong> deja c<strong>la</strong>ro que, anteev<strong>en</strong>tos cuya interpretación es accesible al filósofo, no se <strong>la</strong> debe externar alvulgo, <strong>para</strong> no exponerlo a escándalo ni desviarlo de <strong>la</strong> ley. Prescribe allí quese debe antes hacer lo que hizo <strong>en</strong> el Tahafut: decir que exced<strong>en</strong> <strong>la</strong>scapacidades de todos.Para <strong>Averroes</strong>, el oficio del sabio no era necesariam<strong>en</strong>te, tras habercontemp<strong>la</strong>do, llevar <strong>la</strong>s cosas contemp<strong>la</strong>das a los demás. Lo afirma <strong>en</strong> el Fasl:29Esto no significa que una demostración de <strong>la</strong> posibilidad de mi<strong>la</strong>gros no sea <strong>en</strong> síasequible. Cf., por ejemplo, TOMÁS DE AQUINO, De pot<strong>en</strong>tia q.6, a.1, ad 1. Ahí eldominico, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> noción del Dios propiam<strong>en</strong>te creador, y utilizando un conceptoanálogo de naturaleza (natura naturalissima), demuestra que es posible <strong>la</strong> acción sobr<strong>en</strong>aturalde Dios.189


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesEs obligatorio [<strong>para</strong> que no se conduzca el vulgo a <strong>la</strong> infidelidad] que sepropongan <strong>la</strong>s interpretaciones sólo <strong>en</strong> los libros de <strong>la</strong>s demostraciones, porque[...] llegarán a el<strong>la</strong>s so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te qui<strong>en</strong>es pert<strong>en</strong>ezcan a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te de demostración. 30Y prosigue:Es una obligación <strong>para</strong> los guías musulmanes prohibir aquellos libros suyos <strong>en</strong>que se conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, salvo <strong>para</strong> qui<strong>en</strong> pert<strong>en</strong>ece a los hombres de ci<strong>en</strong>cia,de <strong>la</strong> misma manera que les deb<strong>en</strong> prohibir los libros de <strong>la</strong> demostración aqui<strong>en</strong> no es de <strong>la</strong> demostración. 31Creemos muy razonable que <strong>Averroes</strong> hubiera considerado que rechazar <strong>la</strong>literalidad de re<strong>la</strong>tos como el de Abraham <strong>en</strong> el fuego (o del bastón que sevuelve un animal) y sólo admitirlos como metáforas podría exponer el vulgo aescándalo. 32 <strong>Averroes</strong> estaría cumpli<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el Tahafut lo que consideraba undeber de fidelidad, al recusarse a com<strong>en</strong>tar el ev<strong>en</strong>to, al hacer conocida <strong>la</strong>punición por negarlo, y al exhortar a su opon<strong>en</strong>te al sil<strong>en</strong>cio, <strong>para</strong> que éstepercibiera que se estaba portando (él sí) como un sabio irresponsable y, pues,infiel.[S]i se propon<strong>en</strong> [interpretaciones] <strong>en</strong> libros distintos y se usan <strong>para</strong> esto <strong>la</strong>svías poética y retórica o <strong>la</strong> dialéctica, como Abu Hamid [Algazel], es un errorcontra <strong>la</strong> Ley y <strong>la</strong> filosofía, aunque ese hombre sólo pret<strong>en</strong>diera hacer bi<strong>en</strong>. 33[...]30 Fasl al-Maqal, 96 / 21,24-27. [La primera numeración corresponde a <strong>la</strong> página <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong>– sobre filosofía y religión; introducción y selección de textos de Rafael Ramón Guerrero. Navarra:Universidad de Navarra, 1998. / La segunda numeración corresponde a página y líneas <strong>en</strong><strong>la</strong> edición de C. E. Butterworth, The Book of the Decisive Treatise determining the connection betwe<strong>en</strong>the Law and Wisdom & Epistle Dedicatory; trans<strong>la</strong>tion, with introduction and notes. Utah: BrighamYoung University Press, 2001.]31Fasl 96 / 22,13-16.32Por esto considero poco apropiado decir que <strong>Averroes</strong> “escribió cuanto efectivam<strong>en</strong>tep<strong>en</strong>só, si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, además, que <strong>la</strong>s obras que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>sus</strong> ideas teológicas,<strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s el Tahafut, fueron escritas <strong>en</strong> tiempos <strong>en</strong> los que <strong>Averroes</strong> disfrutaba de toda <strong>la</strong>protección oficial.” [Cf. OZCOIDI, op.cit., p. 75, n. 51]. Se parece desconsiderar aquí queomitir ciertas opiniones sobre los mi<strong>la</strong>gros <strong>en</strong> obras de carácter semipopu<strong>la</strong>r como elTahafut t<strong>en</strong>dría otro motivo que proteger su propia vida: el bi<strong>en</strong> común de <strong>la</strong> sociedad, cuyareligión no se debería discutir abiertam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>sus</strong> fundam<strong>en</strong>tos.33Fasl 96 / 21,27 – 22,1.190


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesSi esto y estas cuestiones que hemos m<strong>en</strong>cionado no tuvieran tanta difusión<strong>en</strong>tre los hombres, no habríamos considerado lícito escribir sobre ello ni unaso<strong>la</strong> letra”. 34<strong>Averroes</strong> instruye no sólo que no se externe el cont<strong>en</strong>ido interpretativo delCorán, sino propone, <strong>para</strong> que el vulgo no sea llevado por su curiosidad, quese le omita el propio cont<strong>en</strong>ido material del Corán. En el Fasl, al argum<strong>en</strong>tarante <strong>sus</strong> pares <strong>la</strong> legitimidad de que el sabio musulmán investiguefilosóficam<strong>en</strong>te los <strong>en</strong>tes, el cordobés da como presupuesto que el cont<strong>en</strong>idomaterial del Corán (3:7) es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia: “Pero nadie conoce suinterpretación sino Dios y los arraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia. Nosotrosconcordamos”. 35En cambio, <strong>en</strong> otros dos puntos, al tratar de lo que cabe al vulgo, afirma quetal aleya le debe ser leída haci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pausa de modo distinto, de modo acambiarle su s<strong>en</strong>tido: “Pero nadie conoce su interpretación sino Dios. Ynosotros los arraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia concordamos”. 36No se debe confundir esta recom<strong>en</strong>dación con <strong>la</strong> idea de que el Coránconti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido literal y otro oculto – zahir y batin – , sino que allí sepropone una omisión del cont<strong>en</strong>ido material de <strong>la</strong> escritura, de modo de noincitar al vulgo a preguntar del batin al sabio. Ramón Guerrero, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s notas asu edición del Fasl, cree ver <strong>en</strong> estos puntos una controversia acerca de cuálde <strong>la</strong>s dos sería <strong>la</strong> lectura del cordobés de este pasaje del texto coránico. Perosi se com<strong>para</strong>n det<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te estos puntos, es posible ver que no se trata deuna controversia, sino que <strong>para</strong> el filósofo <strong>la</strong> primera es <strong>la</strong> letra del Corán, y <strong>la</strong>segunda es lo que se debe leer al vulgo. 3734 Fasl 97 / 23,3-6.35Fasl 85 / 10,18-20. “A esta idea hace alusión Dios Altísimo cuando dice: ‘Él es qui<strong>en</strong> teha reve<strong>la</strong>do <strong>la</strong> Escritura. Algunas de <strong>sus</strong> aleyas son unívocas...’ hasta donde dice: ‘losarraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia.’” Cf. también. Fasl 87 / 12,22-24.36 Fasl 94 / 20,12-16.“Por ello, <strong>la</strong> respuesta a éstos [el vulgo] sobre casos semejantes es quese trata de [versículos] ambiguos y que <strong>la</strong> pausa está <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras del Altísimo: ‘no conocesu interpretación sino Dios.’” También <strong>en</strong> Fasl 101 / 27, 3-10: “con respecto al s<strong>en</strong>tidoliteral [...], se debe decir que [...] es uno de aquellos ambiguos que sólo conoce Dios, y esobligatorio poner <strong>la</strong> pausa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras del Altísimo allí donde se dice: ‘nadie conoce suinterpretación sino Dios.’”37Es vana <strong>la</strong> objeción de que el texto coránico auténtico, como no ti<strong>en</strong>e puntos ni comas,se abre a doble lectura, y que por eso ambos significados serían válidos, “uno al sabio, otroal vulgo”. Porque no se trata aquí de tomarlo literalm<strong>en</strong>te o de interpretarlo como unametáfora (es decir, zahir o batin). Aunque uno pueda sugerir que el Ángel (el intelecto191


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesprofesión de fe. Como se ve <strong>en</strong> el Fasl, profesar <strong>la</strong> fe musulmana significa daras<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to (tasdiq) a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>uinidad de su credo, que está compuesto deverdades que <strong>en</strong> sí son alcanzables, aunque no a todos – pero que por esomismo, <strong>para</strong> el bi<strong>en</strong> de <strong>la</strong> sociedad, fueron puestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley. Si bi<strong>en</strong> hay ciertacorrespond<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre éste y el concepto católico de fe <strong>en</strong> tanto que implicadar as<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to a un credo, ambos difier<strong>en</strong> radicalm<strong>en</strong>te porque al credoislámico se puede dar as<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to retóricam<strong>en</strong>te por el vulgo,dialécticam<strong>en</strong>te por el teólogo, y demostrativam<strong>en</strong>te por el filósofo. 39En el credo católico, precisam<strong>en</strong>te porque hay verdades <strong>en</strong> sí indemostrables(por sobr<strong>en</strong>aturales), uno jamás t<strong>en</strong>drá demostración de el<strong>la</strong>s, y hab<strong>la</strong>r de “fepor demostración” 40 es un sins<strong>en</strong>tido. En el credo católico se expone <strong>para</strong>igual adopción de todos, sea cual sea su capacidad intelectual, un conjunto deverdades inalcanzables por <strong>la</strong> pura razón natural (como <strong>la</strong> Trinidad de Dios),aunque seguido también de otras alcanzables (es decir, que <strong>en</strong> sí no son de fe,pero que pued<strong>en</strong> ser mant<strong>en</strong>idas por <strong>la</strong> fe de qui<strong>en</strong>es no <strong>la</strong>s alcanc<strong>en</strong>, como <strong>la</strong>exist<strong>en</strong>cia de Dios) que por <strong>la</strong> Provid<strong>en</strong>cia fueron igualm<strong>en</strong>te reve<strong>la</strong>das. Así,pues, <strong>la</strong> fe ti<strong>en</strong>e cont<strong>en</strong>ido siempre indemostrable, y poseer<strong>la</strong> es <strong>para</strong> elcatólico una virtud teologal, cuyo ámbito trasci<strong>en</strong>de lo propiam<strong>en</strong>te natural.En el modo como ve <strong>Averroes</strong> el Is<strong>la</strong>m, tampoco su profesión de fe pose<strong>en</strong>ecesariam<strong>en</strong>te elem<strong>en</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales. Si es verdad que a uno (aunquefilósofo) le está prohibido, como dice, 41 discutir e interpretar el hecho de que“hay Dios”, que “Mahoma es su profeta”, y que “hay un destino más allá <strong>para</strong>el hombre”, no obstante eso no lo impide, caso sea un sabio, de especu<strong>la</strong>r“cómo Dios produce el universo”, “cómo se da <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los profetas”y “cómo es tal destino”, y de llegar a reducciones naturales <strong>para</strong> todos estosev<strong>en</strong>tos.A propósito: <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> oposición <strong>en</strong>tre “teología” y “filosofía”, tambiéndebemos cuidarnos de no atribuir al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to del cordobés el significadoque esta oposición ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> ámbito cristiano. En el catolicismo, se distingu<strong>en</strong>por su objeto formal (como ci<strong>en</strong>cias) <strong>la</strong> Sacra Doctrina y <strong>la</strong> Teología Natural. LaSacra Doctrina es muchas veces l<strong>la</strong>mada Teología, sin más; su objeto, <strong>en</strong>especial y sobre todo, es <strong>la</strong> manifestación de los datos reve<strong>la</strong>dos39 Fasl 98 / 24,4-5.40 Fasl 87 / 12,26-29.41Fasl 94 / 19,24-28.193


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agessobr<strong>en</strong>aturales y <strong>la</strong> exposición de su conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia. 42 La Teología Natural, a suvez, es más precisam<strong>en</strong>te un ramo de <strong>la</strong> filosofía que se dedica a <strong>la</strong>s cosasdivinas alcanzables por <strong>la</strong> razón natural, es decir, los l<strong>la</strong>mados “preámbulos de<strong>la</strong> fe”, incluyéndose ahí <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia de Dios, por ejemplo. Lo que buscamosobservar aquí es que <strong>en</strong> el catolicismo hay distinción formal <strong>en</strong>tre teología yfilosofía, con respecto a su objeto. En el catolicismo, por distinción de objetoy jerarquía de uno a otro, <strong>la</strong> teología es ci<strong>en</strong>cia distinta y superior a <strong>la</strong> filosofía,su ancil<strong>la</strong>.Para <strong>Averroes</strong>, no se divid<strong>en</strong> “teología y filosofía” por objeto, sino que losteólogos son aquellos que se dedican a tratar con <strong>la</strong> Ley medianterazonami<strong>en</strong>tos dialécticos, mi<strong>en</strong>tras que los filósofos lo hac<strong>en</strong> medianterazonami<strong>en</strong>tos demostrativos. Los teólogos son doctores de <strong>la</strong> Ley que,aunque <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> el arte argum<strong>en</strong>tativo del ka<strong>la</strong>m, no alcanzan <strong>sus</strong>ignificado con <strong>la</strong> profundidad de los filósofos, que los superan. <strong>Averroes</strong>llega a decir que, tal cual al vulgo, tampoco a ellos se les deb<strong>en</strong> exponer <strong>la</strong>sinterpretaciones más e<strong>la</strong>boradas de <strong>la</strong> Ley, 43 pues su naturaleza no da <strong>para</strong>más. 44 <strong>El</strong> alfaquí, 45 dice, sólo dispone de silogismos de opinión. 46En el Is<strong>la</strong>m, <strong>para</strong> <strong>Averroes</strong>, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te el filósofo es superior al teólogo, pornobleza de capacidad y excel<strong>en</strong>cia de oficio; pero se id<strong>en</strong>tifican con respectoal objeto formal que contemp<strong>la</strong>n. Decir que <strong>Averroes</strong> sobrepone “verdadesteológicas” a “verdades filosóficas” (o viceversa) sería p<strong>la</strong>ntear artificialm<strong>en</strong>te42 No se desprecia aquí el objeto que también ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> Sacra Doctrina <strong>en</strong> tanto quecontemp<strong>la</strong> toda <strong>la</strong> creación sub specie deitatis, pero éste escapa al tema de que aquí tratamos.Para un despliegue detal<strong>la</strong>do del asunto, cf. TOMÁS DE AQUINO. Sum. Theol. I c.1.;Summa contra g<strong>en</strong>tiles I, cc.1-9.43 Fasl 100, n.57 / 26,26 – 27,2. Las interpretaciones no deberían constar ni <strong>en</strong> librosdialécticos. Excepcionalm<strong>en</strong>te puede ocurrir que los doctores de <strong>la</strong> Ley obt<strong>en</strong>ganinterpretaciones más persuasivas al pueblo que el s<strong>en</strong>tido literal, y se concede “posible” queocuparse de el<strong>la</strong>s pueda ser un deber religioso <strong>para</strong> aquellos cuyas facultades teóricas hayanllegado hasta <strong>la</strong> dialéctica (es decir, se puedan decir teólogos). [Cf. Fasl 99-100 / 25,25-26,1]44Fasl 82 / 8,11-14.45En el Is<strong>la</strong>m, <strong>la</strong> Ley y <strong>la</strong> religión son del todo inse<strong>para</strong>bles. Es, pues, coher<strong>en</strong>te que nohaya teólogo que no sea invariablem<strong>en</strong>te un jurista (alfaquí), doctor de <strong>la</strong> Ley.Resumidam<strong>en</strong>te, se puede decir que los teólogos (mutakallimun) son juristas versados <strong>en</strong>argum<strong>en</strong>tación dialéctica y que se ocupan de especu<strong>la</strong>r sobre Dios, <strong>la</strong>s virtudes, etc.46Fasl 84 / 9,21-22. En el Kitab al-Kashf, <strong>Averroes</strong> llega a incluir el teólogo <strong>en</strong> <strong>la</strong> “g<strong>en</strong>tecomún”, tanto si ha adquirido o no el arte del ka<strong>la</strong>m. [In MÜLLER, Marcus J. Philosophie undTheologie von <strong>Averroes</strong>, aus dem Arabisch<strong>en</strong> übersetzt. Münch<strong>en</strong>, 1875, p.57. Ó confróntese elmismo pasaje <strong>en</strong> GUERRERO. op. cit., p. 118.]194


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesun tipo de “fideísmo” cristiano sin lugar <strong>en</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to; sería, alcontrario, ya presumir que estas verdades son distintas, lo que él niegavehem<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. No hay verdades que conciernan específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Ley,y que sean de trato propio de <strong>sus</strong> doctores. <strong>Averroes</strong> es c<strong>la</strong>ro al decir, a lo<strong>la</strong>rgo del Fasl, que no hay distinción <strong>en</strong> <strong>la</strong> verdad, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> aproximación queuno ti<strong>en</strong>e de el<strong>la</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> accesibilidad del discurso que <strong>la</strong> toca(proporcionalm<strong>en</strong>te inversa a <strong>la</strong> profundidad de tal aproximación).Cuando <strong>Averroes</strong> defi<strong>en</strong>de que: “el estudio demostrativo no lleva a unacontradicción con lo que se dice <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley, pues <strong>la</strong> verdad no puede sercontraria a <strong>la</strong> verdad, sino que está de acuerdo con el<strong>la</strong> y es testimonio deel<strong>la</strong>”, 47 hay que distinguir el significado de esta afirmación <strong>en</strong> el Is<strong>la</strong>m y el quet<strong>en</strong>dría <strong>en</strong> ámbito cristiano.De hecho, <strong>en</strong> ambos se adopta como válido <strong>en</strong> principio un conjunto deverdades superiores, y <strong>en</strong> el ev<strong>en</strong>tual caso de que una persona llegue a unaconclusión que <strong>la</strong>s parezca contradecir, el<strong>la</strong> les dará prioridad y admitirá elerror de su esfuerzo razonante. 48 Pero <strong>en</strong> el Is<strong>la</strong>m, uno que se torna sabiopodrá, con su esfuerzo razonante, dar demostración de que tales principiospresumidos son verdaderos. La unicidad de <strong>la</strong> verdad <strong>para</strong> el sabio católico esgarantizada por <strong>la</strong> confianza personal que éste ti<strong>en</strong>e ante Dios de que sonverdaderas unas afirmaciones cuya demostración jamás t<strong>en</strong>drá. A su vez, <strong>en</strong> elIs<strong>la</strong>m esto sólo es válido al vulgo, <strong>en</strong> tanto que resultado de una persuasiónretórica; el sabio correctam<strong>en</strong>te instruido <strong>en</strong> <strong>la</strong> demostración llegaría a <strong>la</strong>sconclusiones del credo islámico por evid<strong>en</strong>cia apodíctica.En el catolicismo, el hecho de que “<strong>la</strong> verdad no puede contradecir <strong>la</strong> verdad”exigirá siempre reconocer que ciertas verdades de fe trasci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a todos. Enel Is<strong>la</strong>m visto por <strong>Averroes</strong>, al presuponerse <strong>la</strong> realidad como pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>t<strong>en</strong>atural, cualquier verdad “de fe” es <strong>en</strong> sí totalm<strong>en</strong>te asequible (a unos pordemostración, a otros por persuasión); y <strong>la</strong> unicidad de <strong>la</strong> verdad se garantizaal sabio, <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido oculto del Corán, <strong>en</strong> tanto que éste interpretacualesquiera re<strong>la</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales como metáforas 49 cuyo significado literales una explicación natural. La función de <strong>la</strong> interpretación (tawil) no eseliminar un hipotético (por inexist<strong>en</strong>te) conflicto <strong>en</strong>tre “verdad teológica” y“verdad filosófica”.47 Fasl 83 / 8,27–9,2.48 Cf. TOMÁS DE AQUINO. Contra g<strong>en</strong>tiles I, cc.7-9.49Fasl 84 / 9,29–10,5.195


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesDe hecho, el motivo por que no es posible <strong>la</strong> “doble verdad” <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong> esprecisam<strong>en</strong>te que no hay verdades <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nos distintos; <strong>la</strong> distinción que hay<strong>en</strong>tre el filósofo y el teólogo se re<strong>la</strong>ciona con no más que <strong>sus</strong> quehaceres ycapacidades. En este s<strong>en</strong>tido adopto <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras de De Libéra, 50 según qui<strong>en</strong><strong>la</strong> doble verdad <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong> es epistémicam<strong>en</strong>te imposible; <strong>para</strong> sost<strong>en</strong>er taldoctrina sin que ésta signifique mera contradicción, hace falta precisam<strong>en</strong>teun ambi<strong>en</strong>te religioso tal que, <strong>en</strong> su todo y literalm<strong>en</strong>te, incorpore mi<strong>la</strong>gros yreve<strong>la</strong>ciones sobr<strong>en</strong>aturales, <strong>para</strong> que, de su naturaleza inabarcable, y de <strong>la</strong>simultánea inaceptabilidad de negarlos, se pueda desviadam<strong>en</strong>te sugerir que suconverg<strong>en</strong>cia o diverg<strong>en</strong>cia respecto a <strong>la</strong>s verdades obt<strong>en</strong>idas por <strong>la</strong> razónnatural no serían objeto de especu<strong>la</strong>ción válida. 51En resum<strong>en</strong>, por los tres puntos que expusimos arriba, a saber: <strong>la</strong>incoher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntear realidades que el Dios de <strong>Averroes</strong> no podríaejecutar, y cuya posibilidad él mismo contestaba <strong>en</strong> el Tahafut y demandabapruebas; <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones metódicas que se daban <strong>en</strong> el Fasl al-Maqal <strong>para</strong>actuar de <strong>la</strong> manera vista <strong>en</strong> el Tahafut; y el carácter discutible de p<strong>la</strong>ntear unconflicto <strong>en</strong>tre fideísmo y racionalidad <strong>para</strong> sost<strong>en</strong>er una fe sin cont<strong>en</strong>idonecesariam<strong>en</strong>te sobr<strong>en</strong>atural, <strong>en</strong>contramos más acertado admitir que<strong>Averroes</strong> era un naturalista estricto, que se abst<strong>en</strong>ía de exteriorizar <strong>en</strong> elTahafut su interpretación de ciertos re<strong>la</strong>tos de mi<strong>la</strong>gros.Al def<strong>en</strong>derlo no hacemos un agravio a <strong>Averroes</strong>, ni una forzada lectura de<strong>sus</strong> textos, ni desconsideramos unos textos <strong>en</strong> favor de otros; su discursodeliberadam<strong>en</strong>te evasivo era un acto de fidelidad, conforme a <strong>sus</strong> propiasinstrucciones. Al cambiar <strong>Averroes</strong> bruscam<strong>en</strong>te su discurso <strong>en</strong> medio de unapolémica filosófica, no se manifestaba <strong>en</strong> él un conflicto <strong>en</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.<strong>Averroes</strong> no estaba abandonando mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong>te su <strong>naturalismo</strong>, sino el50Cf. <strong>Averroes</strong>; discours décisif, pp.65-67. In OZCOIDI, op.cit., p. 63.51 No se puede concebir tal posición <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong>, precisam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> negación de talcont<strong>en</strong>ido sobr<strong>en</strong>atural; pero sí se <strong>la</strong> concibió <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te de cristianos. No es deadmirar que <strong>la</strong> “doble verdad” sólo haya surgido con el <strong>naturalismo</strong> de <strong>Averroes</strong> inmerso<strong>en</strong> un mundo cristiano. Un <strong>naturalismo</strong> confrontado con un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que incorpora losobr<strong>en</strong>atural y le somete lo natural, ti<strong>en</strong>de a quedarse con el segundo y <strong>en</strong>viar el primero a<strong>la</strong>s brumas del irracional, al cual uno no obstante se dice – con bu<strong>en</strong>a o ma<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia –someterse, como Siger de Brabant. He aquí el antepasado del casi esquizofrénico dilemamoderno <strong>en</strong>tre fe y razón. Paradójicam<strong>en</strong>te, tal posición termina por destruir <strong>la</strong> razónmisma, al hacer que <strong>la</strong>s conclusiones a <strong>la</strong>s que llega sean dejadas de <strong>la</strong>do por una fe que sevuelve pura autoridad. [Cf. GILSON, Éti<strong>en</strong>ne. La philosophie au moy<strong>en</strong> âge, París: Payot, 1986,p. 562.]196


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agespropio debate filosófico. En los puntos <strong>en</strong> que se discutían los mi<strong>la</strong>gros semanifestaba par<strong>en</strong>téticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> persona del alfaquí, que interv<strong>en</strong>ía ante unf<strong>la</strong>grante delito de infidelidad, al mismo tiempo <strong>en</strong> que evitaba cometerlo.IV. Coro<strong>la</strong>rio y conclusiónSi el Is<strong>la</strong>m es <strong>para</strong> <strong>Averroes</strong> una doctrina cuyo cont<strong>en</strong>ido no trasci<strong>en</strong>de <strong>la</strong>teología natural, y si su verdad está toda al alcance de los filósofos, ¿no sería elcoro<strong>la</strong>rio que <strong>la</strong> filosofía es “superior” a <strong>la</strong> religión? Sí y, bajo cierto aspecto,no.En lo que toca a su aproximación hacia <strong>la</strong> verdad, es evid<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> filosofíale parece superior a <strong>la</strong> Ley, pues ésta permite <strong>la</strong> mirada sin el velo de <strong>la</strong>metáfora, y da certeza de su cont<strong>en</strong>ido a <strong>la</strong> manera apodíctica. Consideroacertadas, pues, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras de Emilio Tornero, según qui<strong>en</strong> <strong>Averroes</strong>:Es fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te racionalista [o, como decimos, naturalista] porque<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de <strong>la</strong> Reve<strong>la</strong>ción según <strong>la</strong>s demostraciones apodícticas que le suministra<strong>la</strong> filosofía, y así, por ejemplo, si <strong>en</strong> <strong>la</strong> Filosofía se demuestra que el mundo eseterno, <strong>Averroes</strong> se inclinará por esta tesis y creerá que el Corán no puede decirotra cosa, y si, como <strong>en</strong> este caso, el Corán dice justam<strong>en</strong>te lo contrario, que elmundo es creado, <strong>Averroes</strong> pi<strong>en</strong>sa sinceram<strong>en</strong>te que con estas pa<strong>la</strong>bras elCorán lo que verdaderam<strong>en</strong>te quiere decirnos es que el mundo es eterno. Enresum<strong>en</strong>, <strong>Averroes</strong> es racionalista y sitúa <strong>la</strong> Filosofía por <strong>en</strong>cima de <strong>la</strong>Reve<strong>la</strong>ción. 52La filosofía es superior <strong>en</strong> el acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> verdad, 53 mi<strong>en</strong>tras que sólo <strong>la</strong>religión (es decir, <strong>la</strong> Ley) logra ord<strong>en</strong>ar una sociedad. La Ley conti<strong>en</strong>e<strong>en</strong>señanza teórica (cont<strong>en</strong>ido filosófico natural, que concierne a Dios, los<strong>en</strong>tes, y <strong>la</strong> felicidad o desgracia más allá de <strong>la</strong> vida) y <strong>en</strong>señanza práctica, quelleva <strong>la</strong> sociedad a realizar actos que promuevan <strong>la</strong> felicidad y a evitar aquellosque procur<strong>en</strong> <strong>la</strong> desgracia. 5452Al-Kindi; <strong>la</strong> trasformación de un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to religioso <strong>en</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to racional, p.58. InOZCOIDI, op.cit., p. 81.53 Como afirma Ozcoidi (op. cit., p. 75), “<strong>Averroes</strong> consideró <strong>la</strong> filosofía como ‘<strong>la</strong> mejor de<strong>la</strong>s religiones’, porque alcanza <strong>la</strong> verdad reve<strong>la</strong>da de <strong>la</strong> manera más conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te.”54Fasl 97 / 23, 10-17. La autora [op. cit., p. 65] describe bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión del cordobés: “<strong>El</strong> finde <strong>la</strong> ley religiosa es <strong>en</strong>señar el verdadero conocimi<strong>en</strong>to y el comportami<strong>en</strong>to recto. <strong>El</strong>verdadero conocimi<strong>en</strong>to es el conocimi<strong>en</strong>to filosófico que se alcanza exclusivam<strong>en</strong>te porvía demostrativa, sin ayuda de <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción. La Ley reve<strong>la</strong>da, que es el núcleo de <strong>la</strong> religión,197


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesDisminuir tal función de ord<strong>en</strong>ación social nos parece haber sido el descuidode Gauthier, al sugerir que <strong>la</strong> religión, <strong>para</strong> el cordobés, sería disp<strong>en</strong>sable alfilósofo. Sería el<strong>la</strong> de hecho disp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> conocer <strong>la</strong> verdad de <strong>la</strong> Ley,pero no <strong>para</strong> que el filósofo – como los demás – pueda vivir <strong>la</strong> eudaimonía,pues ésta sólo se puede dar <strong>en</strong> una sociedad ord<strong>en</strong>ada. Una ley fundam<strong>en</strong>tadasólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción racional, sin <strong>la</strong> autoridad que le confiere unareve<strong>la</strong>ción (wahy), es decir, un discurso inspirado, no logra ord<strong>en</strong>ar unasociedad, o, si lo hace, lo hace con m<strong>en</strong>os eficacia que una ley investida de <strong>la</strong>inspiración profética: “Y aquél que afirma que es posible que exista unareligión natural basada so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> razón debe admitir que ésta es m<strong>en</strong>osperfecta que aquel<strong>la</strong>s que nac<strong>en</strong> de <strong>la</strong> razón y de <strong>la</strong> inspiración”. 55Empero, como <strong>en</strong> su cont<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> religión no trasc<strong>en</strong>dería <strong>en</strong> sí <strong>la</strong> razónnatural, <strong>la</strong> posición del filósofo acerca de una religión debe ser, según loafirma <strong>Averroes</strong>, siempre provisoria: “el filósofo debe escoger <strong>la</strong> mejorreligión de su tiempo, aunque todas el<strong>la</strong>s sean verdaderas <strong>para</strong> él, y debe creerque <strong>la</strong> mejor será abrogada por otra mejor que el<strong>la</strong>”. 56Esta disposición hacia un credo es vehem<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rechazada por cualquiercatólico o judío, y también lo sería vehem<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por Algazel. (En verdad,contraría también a <strong>la</strong> afirmación de Mahoma <strong>en</strong> que éste dice ser el último delos profetas.) Pero tal re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre filosofía y religión es el coro<strong>la</strong>rio de ver<strong>en</strong> ésta (además de su capacidad de ord<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> sociedad) una manera decomunicar a todos, de modos correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>sus</strong> respectivas capacidades,<strong>la</strong> misma <strong>en</strong>señanza teorética de <strong>la</strong> filosofía.Ahora bi<strong>en</strong>, si <strong>Averroes</strong> considera ev<strong>en</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales comoimposibilidades, así, pues, mi<strong>en</strong>tras más una religión (que <strong>en</strong> sí no deberíatrasc<strong>en</strong>der <strong>la</strong> teología natural) esté libre de tales cont<strong>en</strong>idos, mejor el<strong>la</strong>parecerá a un naturalista, porque éste <strong>la</strong> ve como más cercana a <strong>la</strong> razón.Com<strong>para</strong>do con el judaísmo y el catolicismo, el Is<strong>la</strong>m, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> más cercana a<strong>la</strong> pura teología natural, sería <strong>la</strong> mejor de su tiempo. Cuanto más <strong>la</strong>s otras<strong>en</strong>seña <strong>la</strong> misma verdad que el filósofo trata de desve<strong>la</strong>r indagando <strong>la</strong> causa y <strong>la</strong> naturalezade <strong>la</strong>s cosas.”55Tahafut §584. De hecho, llevaríamos tal posición aun más lejos: una ley fundam<strong>en</strong>tadapuram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conclusiones especu<strong>la</strong>tivas de <strong>la</strong> razón, alcanzadas por filósofos, ti<strong>en</strong>eínfima capacidad de g<strong>en</strong>erar aceptación por el todo social, y de así hacer con que éste puedaord<strong>en</strong>arse.56Tahafut §583.198


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesreligiones 57 (o “leyes”, como <strong>la</strong>s ve <strong>Averroes</strong>) pose<strong>en</strong> algo que excedería lonatural, más le ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que parecer doctrinas imperfectas.De este modo, <strong>Averroes</strong> constituyó una visión muy “moderna” de <strong>la</strong>s“religiones”: <strong>la</strong> religión no como algo que se propone definitivo y universal, <strong>la</strong>religión fundada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia histórica de un Dios personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tierra, a<strong>la</strong> cual los pueblos deb<strong>en</strong> ser l<strong>la</strong>mados porque es <strong>la</strong> Verdad. Antes bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong>religión puede parecer eso al vulgo, pero <strong>para</strong> el sabio es algo que se “escoge”provisoriam<strong>en</strong>te (hasta que aparezca una mejor), mirando desde afuera,cuando esté conci<strong>en</strong>te de <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza filosófica, que es <strong>la</strong> recta de <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s“Leyes” son asíntotas. Sólo así todas <strong>la</strong>s religiones de su tiempo pued<strong>en</strong> “serverdaderas” al sabio.C<strong>la</strong>ro está, <strong>Averroes</strong> defi<strong>en</strong>de que el filósofo no debe descuidar de <strong>la</strong> Ley <strong>en</strong>tanto que <strong>en</strong>señanza práctica, puesto que, <strong>para</strong> vivir <strong>en</strong> sociedad, debeparticipar de su ord<strong>en</strong>, obligándose a <strong>la</strong>s oraciones diarias, por ejemplo, o a <strong>la</strong>prohibición de licores. <strong>Averroes</strong> es <strong>en</strong>fático al def<strong>en</strong>der un cons<strong>en</strong>so unánime<strong>en</strong> el ámbito práctico. Y por eso mismo es coher<strong>en</strong>te su preocupación delegitimar <strong>la</strong> actividad filosófica ante <strong>la</strong> Ley, <strong>en</strong> el Fasl. 58Pero su “sumisión” es condicionada: su carácter provisorio, así como <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>particu<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> mide (o sea, el parecer filosófico particu<strong>la</strong>r sobre el<strong>la</strong> que leda un sabio, lo que, por definición, es quoad nos), no significan propiam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>sumisión humilde y resoluta de uno hacia algo que <strong>en</strong> sí lo trasci<strong>en</strong>de, comoes el caso <strong>en</strong> el catolicismo y <strong>en</strong> el Is<strong>la</strong>m <strong>para</strong> Algazel. La re<strong>la</strong>ción del filósofocon <strong>la</strong> religión sería antes <strong>la</strong> de adopción o pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, no sumisiónpropiam<strong>en</strong>te dicha.Ti<strong>en</strong>e lugar aquí, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, otra cuestión, cuya respuesta no obstanteexcede el tema de nuestro trabajo: si el Is<strong>la</strong>m, que significa sumisión”, puedeser propiam<strong>en</strong>te el Is<strong>la</strong>m de <strong>Averroes</strong>.57 Recordemos que, así como “fe”, tal término aquí es análogo, como vimos. <strong>El</strong> Is<strong>la</strong>m y elcatolicismo son realidades fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te distintas, que al coincidir <strong>en</strong> que deriv<strong>en</strong> deuna “reve<strong>la</strong>ción” (también término análogo <strong>en</strong> ambas) no se un<strong>en</strong> bajo un mismo género,pues se <strong>la</strong>s toma por algo que no d<strong>en</strong>ota su es<strong>en</strong>cia. Consideramos equivocada <strong>la</strong> visiónmuy usada actualm<strong>en</strong>te que p<strong>la</strong>ntea hermanar<strong>la</strong>s de modo unívoco, o com<strong>para</strong>r<strong>la</strong>s bajoexpresiones como “<strong>la</strong>s religiones del libro”.5886-87 / 11,25-12,2.199


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesBibliografíaAVERROES. L'Intellig<strong>en</strong>ce et <strong>la</strong> p<strong>en</strong>sée - Grand Comm<strong>en</strong>taire sur le livre III du De anima d'Aristote,suivi de De l'âme. Paris: F<strong>la</strong>mmarion, 2008.___________. The incoher<strong>en</strong>ce of the incoher<strong>en</strong>ce. In Cambridge texts in the history of philosophy;Medieval Is<strong>la</strong>mic Philosophical Writings (edited by Muhammad Ali Khalidi). Cambridge:Cambridge University Press, 2005. pp. 155-180.BRENTANO, Franz. Aristóteles. Barcelona: Labor, 1983.BUTTERWORTH, Charles E. The Book of the Decisive Treatise determining the connection betwe<strong>en</strong>the Law and Wisdom & Epistle Dedicatory; trans<strong>la</strong>tion, with introduction and notes. Utah:Brigham Young University Press, 2001.DAVIDSON, Herbert A. Alfarabi, Avic<strong>en</strong>na, and <strong>Averroes</strong> on intellect; their cosmologies, theories ofthe active intellect, and theories of human intellect. New York: Oxford University Press, 1992.GAUTHIER, Léon. La théorie d'Ibn Rochd (Averroès) sur les rapports de <strong>la</strong> réligion et de <strong>la</strong>philosophie. Paris: Ernest Léroux, 1909.GENEQUAND, Charles. Ibn Rushd’s metaphysics. A trans<strong>la</strong>tion with introduction of Ibn Rushd’sComm<strong>en</strong>tary on Aristotle’s Metaphysics, Book Lam. Leid<strong>en</strong>: Brill, 1986.GILSON, Éti<strong>en</strong>ne. La philosophie au moy<strong>en</strong> âge. París: Payot, 1986.GUERRERO, Rafael R. <strong>Averroes</strong> – sobre filosofía y religión. Navarra: Universidad de Navarra,1998.LEAMAN, Oliver. <strong>Averroes</strong> and his philosophy. Surrey: Curzon, 1998.MÜLLER, M. J. Philosophie und Theologie von <strong>Averroes</strong>, aus dem Arabisch<strong>en</strong> übersetzt. Münch<strong>en</strong>,1875.OZCOIDI, Idoia M. La concepción de <strong>la</strong> filosofía <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong>; análisis crítico del Tahafut- al-tahafut.Madrid: Trotta, 2001.VAN DEN BERGH, Simon. <strong>Averroes</strong>’ Tahafut al-Tahafut (The incoher<strong>en</strong>ce of the incoher<strong>en</strong>ce);trans<strong>la</strong>ted from the arabic with introduction and notes by Simon van d<strong>en</strong> Bergh. Oxford: E. J. W.Gibb Memorial, Oxford University Press, 1987.TOMÁS DE AQUINO. Summa contra g<strong>en</strong>tiles; textum leoninum em<strong>en</strong>datum ex p<strong>la</strong>gulis de preloTaurini 1961. Internet, www.corpusthomisticum.org.___________________. Summa theologiae; textum leoninum Romae 1888 editum. Internet,www.corpusthomisticum.org.____________________. Quaestiones disputatae de pot<strong>en</strong>tia; textum taurini 1953 editum. Internet,www.corpusthomisticum.org.____________________. De aeternitate mundi; textum leoninum Romae 1976 editum. Internet,www.corpusthomisticum.org.200

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!