08.07.2015 Views

RAP 18.1.indd - Revista d'Arqueologia de Ponent

RAP 18.1.indd - Revista d'Arqueologia de Ponent

RAP 18.1.indd - Revista d'Arqueologia de Ponent

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Pasado, presente y futuro <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio como mo<strong>de</strong>lo interpretativo en arqueología,per Michał Krueger ............................................................................................................................................ 7El asentamiento layetano <strong>de</strong>l Ibérico Pleno i<strong>de</strong>ntificado en el complejo arqueológico <strong>de</strong> Can Gambús I(Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal). Interpretación socio-económica y valoración política, per Raúl BalseraMoraño, Joan-Manuel Coll Riera i Jordi Roig Buxó .................................................................................... 31Serapis, Isis y los dioses acompañantes en Emporion: una nueva interpretación para el conjunto <strong>de</strong> esculturasaparecidas en el supuesto Asklepieion emporitano, per Joaquín Ruiz <strong>de</strong> Arbulo i David Vivó. 71Iron, fire and sheep: their effects on the Holocene expansion of open vegetation in the IberianPeninsula, per Juan Carlos Guix........................................................................................................................ 139Les tapadores <strong>de</strong> guix <strong>de</strong> la necròpolis d’incineració <strong>de</strong> la Pedrera (Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer-Térmens), perMaria Pilar Vàzquez, Joan-Ramon González i Josep Medina............................................................................ 147Simulando una vía <strong>de</strong> comunicación: el tramo <strong>de</strong> la vía romana entre el Coll <strong>de</strong> Panissars yGirona, per Ignacio Fiz....................................................................................................................................... 203L’experimentació sobre sitges tradicionals. Aportacions <strong>de</strong> l’arqueologia i <strong>de</strong> l’agronomia, per Josep Mireti Mestre.................................................................................................................................................................. 2173


Michał KruegerPàgs. 7-29Pasado, presente y futuro <strong>de</strong> la economía<strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio como mo<strong>de</strong>lointerpretativo en arqueologíaEn este estudio se analiza el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> prestigio. Se realiza una revisión <strong>de</strong> la literatura <strong>de</strong>dicada alproblema <strong>de</strong>l intercambio visto sobre todo como un problemaantropológico, ofreciendo, por un lado, una visión histórica <strong>de</strong> laevolución que ha sufrido la antropología económica y, por otro,una síntesis <strong>de</strong> las contribuciones académicas que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintosámbitos se han ido produciendo hasta concluir en la formulación<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo. Se preten<strong>de</strong> contrastar el mo<strong>de</strong>lo con las corrientesmetodológicas existentes en la actualidad en la arqueología con elobjetivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar sus posibles ventajas e inconvenientes.Palabras clave: bienes <strong>de</strong> prestigio, economía antigua, historia<strong>de</strong> antropología, metodologíaThe aim of this article is to analyze the prestige goods economymo<strong>de</strong>l. We carry out a review of the bibliography <strong>de</strong>dicated to theproblem of exchange perceived mainly as an anthropological problem.We study on the one hand the historical vision of the evolution ofthe economical anthropology and, on the other hand, the synthesisof the varied aca<strong>de</strong>mic contributions related to the creation of themo<strong>de</strong>l. The prestige goods economy mo<strong>de</strong>l is contrasted with thecurrent methodological ten<strong>de</strong>ncies in archaeology in or<strong>de</strong>r to <strong>de</strong>tectits possible advantages and iimerfectionsKey words: prestige goods, ancient economy, history of anthropology,methodologyNuestra comprensión <strong>de</strong> la prehistoria <strong>de</strong> la península ibérica y<strong>de</strong>l Mediterráneo occi<strong>de</strong>ntal no aumentara en función <strong>de</strong> lacantidad <strong>de</strong> datos o “hechos” que se vayan acumulando(Ch a p m a n 1991, 34)IntroducciónEl objeto <strong>de</strong> nuestro estudio consiste en realizaruna síntesis <strong>de</strong> los datos sobre la economía <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> prestigio. 1 Es un trabajo teórico cuyo objeto principales la evaluación <strong>de</strong> propuestas antropológicas ysociológicas que aprovechaban el concepto <strong>de</strong> prestigiopara su futura aplicación en el campo <strong>de</strong> la arqueo-1. El presente artículo es fruto <strong>de</strong> un trabajo <strong>de</strong> iniciacióna la investigación realizado en el marco <strong>de</strong> Doctorado enHistoria (bienio 2005-2007) <strong>de</strong>l Institut Universitari d’HistòriaJaume Vicens i Vives, <strong>de</strong>fendido en la Universitat Pompeu Fabrael 17 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2007 ante el tribunal formado por lasdoctoras María Eugenia Aubet Semmler, Ana Delgado Hervás yNúria Rafel Fontanals. Agra<strong>de</strong>zco los comentarios y sugerenciashechas al texto original <strong>de</strong> la tesina. A Raimon Graells Fabregaty al corrector <strong>de</strong> la revista <strong>RAP</strong>, agra<strong>de</strong>zco la cuidadosa lectura<strong>de</strong> la primera versión <strong>de</strong>l artículo. Obviamente cualquier errores <strong>de</strong> exclusiva responsabilidad <strong>de</strong>l autor.Pàgs. 7-29logía. Nos damos cuenta que aquí <strong>de</strong>sempeñamossólo el papel <strong>de</strong> un “conductor” que intenta recogery or<strong>de</strong>nar las i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> otros autores. Creemos que eltema requiere un acercamiento multidisciplinar y nosólo arqueológico. Es bien sabido que la arqueologíanecesita una cooperación con otras ramas <strong>de</strong> la cienciapara ofrecer una visión <strong>de</strong>l pasado más compleja. Elconcepto <strong>de</strong> prestigio, últimamente muy abandonado,requiere una atención especial teniendo en cuenta lasposibilida<strong>de</strong>s explicativas que ofrece. Con todo estoqueremos dibujar el estado <strong>de</strong> la cuestión <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio y proporcionarperspectivas para el futuro.Son muy escasos los trabajos que aprovechan elmo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio. Estalimitación repercute negativamente en los estudios<strong>de</strong> arqueología y, por lo tanto, ha tenido consecuenciasnegativas a la hora <strong>de</strong> elaborar este artículo.7


La contribución que se propone consiste en realizarun resumen crítico <strong>de</strong> los trabajos más importantessobre el tema. El espacio cronológico que nos interesaabarca básicamente el período <strong>de</strong>l último sigloya que el primer trabajo que aprovecha el concepto<strong>de</strong> prestigio y su relación con el intercambio seconsi<strong>de</strong>ra el libro <strong>de</strong> B. Malinowski (2005, primeraedición: 1922).El artículo se estructura en dos bloques. Vamos aplantear la primera parte <strong>de</strong>l trabajo enfocada a losantece<strong>de</strong>ntes intelectuales <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong>prestigio. Intentaremos contextualizar el objetivo <strong>de</strong>ltrabajo comentando <strong>de</strong> manera breve las ten<strong>de</strong>nciasteóricas y metodológicas creadas para plantear el estudio<strong>de</strong>l intercambio como problema antropológico. Ensegundo lugar veremos como la economía <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> prestigio funciona en aproximaciones arqueológicasy qué críticas o sugerencias recibe hoy día.Como es un trabajo puramente teórico nos vemosobligados a presentar las cuestiones epistemológicasy metodológicas con más <strong>de</strong>talle. Queremos presentarlos principios <strong>de</strong> la <strong>de</strong>ducción histórica para compren<strong>de</strong>rmejor las bases <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> prestigio.Es bien sabido que un arqueólogo no investiga elpasado como algo existente fuera <strong>de</strong> él, sino que <strong>de</strong>s<strong>de</strong>el principio está creando su imagen narrativa (To p o l s k i1998, 11-12). Obviamente el pasado sí que existía perocreemos que no es posible su reconstrucción porqueno es posible la reconstrucción <strong>de</strong> algo que ya noexiste, ni hay manera <strong>de</strong> saber cómo era. Entonces sino po<strong>de</strong>mos reconstruir la historia, sólo nos queda laconstrucción narrativa <strong>de</strong>l pasado. Tampoco se pue<strong>de</strong>pensar en el pasado y en su relato narrativo como endos mundos in<strong>de</strong>pendientes porque si algo se escapa<strong>de</strong> la atención <strong>de</strong> los arqueólogos, <strong>de</strong>saparecerá. Comoun ejemplo muy ilustrativo, citado por Topolski ensu manual <strong>de</strong> metodología para historiadores (1998,14), pue<strong>de</strong> servir la novela Ulises <strong>de</strong> James Joyce enque se <strong>de</strong>scriben los acontecimientos ficticios <strong>de</strong> dospersonajes <strong>de</strong> sólo un día <strong>de</strong>l año 1904. Sin embargo,si un historiador hubiera tenido fuentes relacionadascon la vida <strong>de</strong> Leopold Bloom y Esteban Dedal, nohubiera podido <strong>de</strong>scribir todo lo que había pasadoen la conciencia <strong>de</strong> los personajes, ya que los arroyos<strong>de</strong> la conciencia pertenecen al pasado. La conclusiónes que no es posible <strong>de</strong>scribirlo (o como quierenotros: reconstruirlo) todo. En arqueología aún menos.Hemos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidirlo, como arqueólogos, cuáles sonlos hechos que consi<strong>de</strong>ramos importantes y cuálesno. La selección <strong>de</strong> fuentes <strong>de</strong>be estar subordinadaa la teoría entendida como un hilo conductor queor<strong>de</strong>na el material arqueológico.Utilizando la teoría nos encontramos con el problema<strong>de</strong> la actualización. La actualización, <strong>de</strong>finidacomo el hecho <strong>de</strong> interpretar la realidad pasada através <strong>de</strong> los conceptos actuales, es un fenómenomuy presente en los estudios arqueológicos. Sin embargo,en términos <strong>de</strong> epistemología se la consi<strong>de</strong>racomo un error. En casos extremos, se interpreta lasociedad pasada como estructuralmente idéntica quela mo<strong>de</strong>rna (Cz e b r e s z u k 2001, 23). La actualizaciónsurge <strong>de</strong> la falta <strong>de</strong> herramientas para investigar elpasado. Es cierto que el intento <strong>de</strong> salir <strong>de</strong> nuestroentorno intelectual, con todo el bagaje conceptual para“trasladarse” a la época que nos interesa para enten<strong>de</strong>rla especificidad <strong>de</strong> los conceptos y conviccionesque allí funcionaban es uno <strong>de</strong> los problemas másarduos <strong>de</strong> la arqueología. No hay un método únicoy seguro para evitar la actualización. Una buenasolución ha presentado J. Czebreszuk formulando elpostulado <strong>de</strong> la arqueología “allí y entonces” (2001,24). Czebreszuk ve la necesidad <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a laspreguntas sobre las instituciones en el lugar y en elespacio temporal concreto, sobre su estructura y orígenes.Pensando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio en las categorías yconceptos propios <strong>de</strong>l mundo antiguo nos acercamos<strong>de</strong> manera más efectiva a las cuestiones estudiadas.Sin embargo, el hecho <strong>de</strong> buscar una inspiraciónintelectual en el mundo mo<strong>de</strong>rno pue<strong>de</strong> dar buenosresultados, tal y como lo <strong>de</strong>muestra el <strong>de</strong>bate entreprimitivistas y mo<strong>de</strong>rnistas.El <strong>de</strong>bate tiene una larga tradición. Antes <strong>de</strong> laPrimera Guerra Mundial dos historiadores alemanes,K. Bücher y E. Meyer, se enfrentaron discutiendo si enel mundo antiguo existieron mecanismos económicospropios <strong>de</strong>l sistema capitalista mo<strong>de</strong>rno. El <strong>de</strong>bateseguía a lo largo <strong>de</strong>l siglo x x entre Herskovits y Firthfrente a Thurnwald y Malinowski (años cuarenta) yLeclair, Schnei<strong>de</strong>r y Burling frente a Polanyi, Daltony Sahlins (años sesenta), (Mo l i n a, Va l e n z u e l a 2007,57). A gran<strong>de</strong>s rasgos, los sustantivistas <strong>de</strong>cían que elpasado anterior al siglo xviii no se pue<strong>de</strong> analizar conuna perspectiva mo<strong>de</strong>rna. En cambio los mo<strong>de</strong>rnistaspercibían el principio <strong>de</strong> los conceptos como libremercado, beneficio, iniciativa privada o especulaciónya en el mundo antiguo. Los sustantivistas veían lanecesidad <strong>de</strong> estudiar las instituciones económicascaso por caso, mientras que los formalistas queríanaplicar la teoría económica en cualquier época olugar. El <strong>de</strong>bate inició un fermento intelectual en elestudio <strong>de</strong> las economías antiguas cuyas repercusionesse pue<strong>de</strong>n sentir incluso hoy día.En busca <strong>de</strong> la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> laeconomía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigioAntes que nada habría que acercarse al concepto<strong>de</strong> prestigio ya que es la categoría clave para nuestroestudio. La palabra prestigio (lat. praestigium) en laantigüedad significaba ilusiones o fantasmagorías, enla Edad Media se mantuvo con el mismo sentido, y,como afirma el Diccionario <strong>de</strong> sociología, <strong>de</strong>rivó en lamayor parte <strong>de</strong> las lenguas occi<strong>de</strong>ntales, primero a“presti(di)gitación”, y hacia el siglo x i x a “prestigio”en sentido <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ración o reputación (Gi n e r etal. 1998, 599). Efectivamente, <strong>de</strong> acuerdo con el Diccionario<strong>de</strong> antropología, el término “prestigio” hacereferencia a la capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>spertar admiración yestima entre los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong> una comunidad(1980, 134). Para la sociología y la antropología elprestigio tiene dos acepciones; la primera abarca elámbito <strong>de</strong> honor, realce, estimación, buen nombre,buen crédito, etc. y la segunda se acerca al respeto,al ascendiente y la autoridad por aprobación social,que merece algo o alguien (Uñ a, He r á n d e z 2004, 1120).Según K.-H. Hillmann, los factores o “dimensiones”por las cuales se atribuye y se <strong>de</strong>termina el prestigio8


son: el empleo (con las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> influir quese le vinculan, las pretensiones <strong>de</strong> dominio y losprivilegios socioeconómicos), la educación requeridapara el ejercicio <strong>de</strong> las posiciones sociales, la oportunidad<strong>de</strong> conseguir ingresos y bienes y, finalmente,el significado <strong>de</strong> la posición, habida cuenta que serealizan valores y objetivos culturales comúnmentereconocidos (2001, 723). Como vemos, el prestigioestá estrechamente relacionado con la posición social<strong>de</strong>l individuo, y <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l control que ejerza éstesobre las fuentes <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>de</strong> riqueza. De estaforma, el prestigio conlleva <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s,<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> obligaciones, ya que pue<strong>de</strong>ser asignado según la función social <strong>de</strong>sempeñadaen una comunidad (Au b e t 2007, 114), o bien ser laconsecuencia <strong>de</strong>l temperamento o cualida<strong>de</strong>s consi<strong>de</strong>radasextraordinarias o ejemplares.Según M. Weber, el prestigio, la riqueza y el po<strong>de</strong>rson las tres dimensiones <strong>de</strong> la estratificación socialque se correspon<strong>de</strong>n con la clase, los grupos <strong>de</strong>estatus y los partidos (Gi n e r et al. 1998, 599). Perolo cierto es que en este trabajo los partidos no nosvan a interesar para nada, nuestro interés abarca larelación entre el prestigio, la riqueza y el po<strong>de</strong>r. Estaparece ser muy estrecha, aunque estos conceptos nose i<strong>de</strong>ntifican, pero sí que suelen estar bastante imbricados<strong>de</strong> manera que una situación social prestigiosapue<strong>de</strong> convertirse con cierta facilidad en motivo <strong>de</strong>ventajas económicas y tener una ascen<strong>de</strong>ncia política(Uñ a, He r á n d e z 2004, 1120). Esta visión compartetambién T. Parsons quien dice que la estratificaciónsocial es un fenómeno <strong>de</strong> evaluación o prestigio,sinónimo <strong>de</strong> la recompensa social primaria, <strong>de</strong> laque <strong>de</strong>rivan otras cosas, como el dinero (Gi n e r etal. 1998, 599). Aquí vemos la relación directa entreel prestigio y ganancias económicas.El prestigio —<strong>de</strong> las personas, profesiones, grupossociales, instituciones, objetos, etc.— se pue<strong>de</strong>medir <strong>de</strong> diferentes maneras: mediante encuestas ola observación <strong>de</strong> comportamientos. A nosotros nosinteresan los objetos sociales, cuyo prestigio en lasociología <strong>de</strong> hoy se establece por una encuesta quemi<strong>de</strong> tanto su consi<strong>de</strong>ración como su <strong>de</strong>seabilidadsocial. Obviamente, es un método sin aplicaciónrespecto a los ítems arqueológicos. El problema esla distancia cronológica y cultural entre el día <strong>de</strong>hoy y el pasado. Pero también hay que recordarque incluso dos socieda<strong>de</strong>s pasadas pudieran otorgardiferente grado <strong>de</strong> prestigio a los objetos. Creemosque la diferenciación <strong>de</strong> “bienes <strong>de</strong> prestigio”está conectada con la re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los conceptostradicionales <strong>de</strong> “valor”, “conocimiento” y “po<strong>de</strong>r”.Muchos arqueólogos utilizan en sus estudios estostérminos como si fueran parámetros <strong>de</strong> un análisiseconómico mo<strong>de</strong>rno, mientras que el valor no esatribuido a la mercancía en función a las cualida<strong>de</strong>sintrínsecas sino que es un producto <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda,es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l contexto sociocultural. Lo quecrea el valor es el comercio e intercambio (Ap pa d u r a i1991; Al z o l a 2005; Mo rt e l m a n s 2005). Por ejemplolos fenicios y los pueblos autóctonos <strong>de</strong> la PenínsulaIbérica concedieron diferentes valores a los objetos.Este problema se <strong>de</strong>bería estudiar en relación conlos conceptos <strong>de</strong> conocimientos y po<strong>de</strong>r. De acuerdocon esta interpretación, la posesión <strong>de</strong> conocimientos<strong>de</strong>termina el po<strong>de</strong>r (Mi n ta-Tw o r z o w s k a 2000, 90).Al realizar nuestro estudio hemos encontrado diversosconceptos <strong>de</strong> “bienes <strong>de</strong> prestigio”, ya que noexiste un consenso entre los diferentes autores acerca<strong>de</strong> la utilización <strong>de</strong> este término. Normalmente se dapor conocido el significado <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> “bienes<strong>de</strong> prestigio”. Existen muchos trabajos que utilizan elconcepto y lo aplican a diferentes épocas arqueológicas.Nosotros hemos escogido los trabajos referentesal periodo orientalizante en la Península Ibérica yaque es el espacio temporal y geográfico por el quetenemos más interés. A partir <strong>de</strong> unos pocos artículosvamos a observar cómo se <strong>de</strong>finen los bienes <strong>de</strong> prestigioy cuáles son los rasgos característicos <strong>de</strong> dichosobjetos.M. M. Ruiz afirma que los bienes <strong>de</strong> prestigioeran objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda por parte <strong>de</strong> la aristocracialocal. Como contrapartida servían metales, granoy ganado (1989, 263). Aquí los bienes <strong>de</strong> prestigiofuncionan como una equivalencia económica a metalesy bienes <strong>de</strong> subsistencia. En el artículo <strong>de</strong> F.Quesada (1998, 70) los bienes <strong>de</strong> prestigio aparecencomo los objetos normalmente importados que noeran posibles <strong>de</strong> conseguir para los grupos <strong>de</strong> bajoestatus. Subraya que en los contextos funerarios, lacalidad <strong>de</strong> los objetos aportaba más prestigio que unasimple acumulación <strong>de</strong> los ítems. C. G. Wagner dicerefiriéndose a la etapa precolonial que los bienes <strong>de</strong>prestigio eran una categoría muy específica <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia oriental e, incluso, lesda un nombre: trípo<strong>de</strong>s, espejos y bronces figurados(2000, 79), es <strong>de</strong>cir, eran unos objetos valorados porsu rareza. En otro lugar afirma que eran artefactosno productivos que podían conseguirse mediante<strong>de</strong>splazamientos e intercambios con grupos lejanosy que no son riqueza en si sino su imagen, ya quela auténtica riqueza la proporciona el control sobrelos medios <strong>de</strong> producción mediante la redistribucióny las alianzas matrimoniales (1995, 114). M. E. Aubetenumera los símbolos <strong>de</strong> estatus como el carro,la vajilla metálica, el cal<strong>de</strong>ro, los paneles <strong>de</strong> marfil,a<strong>de</strong>más, relaciona la vajilla <strong>de</strong> lujo con la <strong>de</strong>scripciónhecha por Homero <strong>de</strong> la libación ritual (2005,119). Son muy importantes para nuestro estudio las<strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> símbolos <strong>de</strong> prestigio y riqueza quese pue<strong>de</strong> encontrar en los textos clásicos porque confirmanlo que se está suponiendo <strong>de</strong> la existencia <strong>de</strong>la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio. Volveremos a estacuestión más a<strong>de</strong>lante. M. E. Aubet afirma tambiénque los ítems <strong>de</strong> lujo y prestigio, cuyo valor socialse acrecienta en función <strong>de</strong> su rareza y <strong>de</strong> su lejanaproce<strong>de</strong>ncia geográfica, se concentran en unas pocassepulturas, que reflejarían la aparición <strong>de</strong> linajes jerarquizadosy la distribución <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> recursos. Losbienes <strong>de</strong> prestigio transmiten un valor gracias a supotencial social y legitimador y también simbolizanuna i<strong>de</strong>ología específica. Gracias a ello pue<strong>de</strong>n sermonopolizados y manipulados para legitimar el po<strong>de</strong>ry emular los símbolos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> una sociedad másavanzada (2005, 120). J. L. López Castro subraya laimportancia <strong>de</strong> los vasos <strong>de</strong> alabastro que tanto enOriente como en Occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>sempeñaban el papel<strong>de</strong> marcador social <strong>de</strong> un gran estatus y riqueza,es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio. Normalmente losadquiría la aristocracia local a través <strong>de</strong> un sistema<strong>de</strong> regalos diplomáticos (2006, 80).9


Todas estas características las encontramos en la<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l Diccionario <strong>de</strong> arqueología, don<strong>de</strong> losbienes <strong>de</strong> prestigio aparecen como: “Productos, artefactosy materias primas objeto <strong>de</strong> intercambio a lasque, por ser escasos o inexistentes en una región, unasociedad les atrubuye una gran valía, in<strong>de</strong>pendiemente<strong>de</strong> su valor intrínseco o <strong>de</strong> su valor en la sociedadque los posee o produce (...). Los intecambios <strong>de</strong>productos locales por estos bienes dan lugar a unaeconomía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio” (Al c i n a Fr a n c h etal. 1998, 129). La aceptamos como una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>trabajo cuya vali<strong>de</strong>z verificaremos más a<strong>de</strong>lante.Aspectos <strong>de</strong> prestigio: BronisławMalinowski y el intercambio kulaLas bases teóricas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong>bienes <strong>de</strong> prestigio se pue<strong>de</strong> encontrar ya en la obra<strong>de</strong> Bronisław Malinowski (1884-1942), antropólogopolaco. Malinowski asentó el cimiento para la teoríafuncionalista y el método “<strong>de</strong> observación participativa”que revolucionó la metodología <strong>de</strong> investigaciones<strong>de</strong>l campo.Des<strong>de</strong> nuestro punto <strong>de</strong> vista, lo más importanteson las observaciones hechas acerca <strong>de</strong>l intercambiokula. Kula era un sistema <strong>de</strong>l intercambio ceremonialy ritualizado que funcionaba entre los pobladores <strong>de</strong>diferentes pueblos <strong>de</strong> las islas Trobriand. Los objetosque circulaban eran <strong>de</strong> dos tipos. Los collares <strong>de</strong>discos <strong>de</strong> concha roja (soulava) iban hacia el norteen el circuito, en la dirección <strong>de</strong> las manecillas <strong>de</strong>lreloj. En una dirección contraria se movían pulserashechas con pequeñas conchas (mwali). Quien recibíaun collar soulava estaba obligado a correspon<strong>de</strong>r conun brazalete mwalli. Cada uno <strong>de</strong> estos objetos seintercambiaba por otro sin cesar.En el kula toma parte un número restringido <strong>de</strong>hombres; no en todas las regiones se podía participar<strong>de</strong> la misma manera en el circuito <strong>de</strong> intercambio:en las islas Trobriand, los jefes monopolizabanel kula, mientras que en Dobu el acceso era máselitista. Como los objetos se retienen durante uncorto tiempo, a los hombres llegan soulava o mwalliperiódicamente. La relación kula se acaba sólo conla muerte <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los “comerciantes”. Aquello esposible gracias a la regla “una vez en el kula, siempreen el kula”. Las relaciones entre dos hombres sonpara toda la vida.El kula es un intercambio con muchos significadosdon<strong>de</strong> lo mágico y lo ritual era lo más importante.Sin embargo, junto a este intercambio ceremonialse realizan también transacciones puramente económicaspara satisfacer las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mercancíasindispensables. Todas las transacciones <strong>de</strong> kula sonpúblicas y se realizan según las reglas <strong>de</strong>terminadas.El intercambio se efectúa <strong>de</strong> forma periódica y enfechas fijadas con antelación. Muy importantes sontambién las rutas comerciales bien <strong>de</strong>finidas queconducen a lugares <strong>de</strong> cita convenidos (Ma l i n o w s k i2005, 113). El carácter económico <strong>de</strong> estas transaccionesse basa en una forma específica <strong>de</strong> crédito quegarantiza un alto grado <strong>de</strong> confianza mutua.La regla más importante <strong>de</strong>l kula consiste en laequivalencia. Sin embargo, durante las transaccionesno se disputa, negocia ni evalúa. El valor <strong>de</strong> contrarregalose <strong>de</strong>ja al criterio <strong>de</strong>l que <strong>de</strong>ba entregarlo.El que ha recibido el regalo está comprometido acorrespon<strong>de</strong>r con un objeto <strong>de</strong> igual valor. Si no lohace, el receptor pue<strong>de</strong> sentirse incluso enfadado,pero no tiene po<strong>de</strong>r para exigir una reparación. Malinowskipreguntó aquí cuáles eran las fuerzas queen la práctica obligaban a los asociados para que seatendieran las reglas <strong>de</strong>l trato y respondió que aunquea todo ser humano le gusta adquirir, poseer y temeper<strong>de</strong>r, el código social <strong>de</strong> normas que rigen el dary tomar predomina sobre su natural ten<strong>de</strong>ncia haciaadquirir bienes (Ma l i n o w s k i 2005, 127). Sin embargo,el hecho <strong>de</strong> poseer según este código social esmuy importante ya que la riqueza es la marca <strong>de</strong>la posición social y el símbolo <strong>de</strong>l mérito personal.En aquella cultura igual <strong>de</strong> importante era el hecho<strong>de</strong> dar como el <strong>de</strong> poseer. Poseer bienes implica reparto.Cuanto más alto el rango, más gran<strong>de</strong> es laobligación. La manifestación <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r es la riquezay la <strong>de</strong> la riqueza es la generosidad, mientras que latacañería es el vicio más <strong>de</strong>spreciado.Esta simple actividad que consiste en cambiar lascosas que no sirven para nada se ha convertido en elfundamento <strong>de</strong> una gran institución intertribal. El kulaen sí no tenía valor económico pero el intercambiono utilitario constituye una fuerza ceremonial paraun importante sistema utilitario <strong>de</strong>l comercio (Ma l i-n o w s k i 1986, 653). El kula acarrea también muchosotros actos y activida<strong>de</strong>s, como la construcción <strong>de</strong> losbarcos, conocimiento <strong>de</strong> la navegación, <strong>de</strong>mostración<strong>de</strong> alimentos, prácticas <strong>de</strong> culto, tiene también unamitología <strong>de</strong>sarrollada.El kula fue objeto <strong>de</strong> múltiples investigacionesempíricas y teoréticas también <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la muerte<strong>de</strong> B. Malinowski. En 1978 Edmund Leach organizóen Cambridge un congreso para agrupar losespecialistas en el tema, actualizar la etnografía <strong>de</strong>Malinowski y resolver las dudas que provoca el kula.Las aportaciones <strong>de</strong> los congresistas se publicaronen The Kula. New Perspectiva on Massim Exchange(Le a c h, Le a c h 1983).En este trabajo J. Leach concluyó las investigaciones2 afirmando que hay tres gran<strong>de</strong>s temasinterpretativos:1. Recirculación <strong>de</strong> las riquezas materiales (el kulaes una especie <strong>de</strong> contrato que se renueva constantementepara mantener la paz entre los grupostribales y para hacer posible el comercio <strong>de</strong> lasmaterias primas entre las islas).2. Rivalidad para ganar prestigio (la competiciónvisible podía ser <strong>de</strong>structiva para las pequeñassocieda<strong>de</strong>s locales, por eso se busca prestigio enel exterior).3. Comunicación social (el kula es una red <strong>de</strong> conexionesque crea relaciones sociales con las que,sin las estructuras centrales <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r, se refuerzala integridad <strong>de</strong> la sociedad y la seguridad <strong>de</strong> susmiembros).En la conferencia se subrayaba que el kula hacíaposible la participación en otros intercambios, especi-2. Véase también: Ku b i c a 2005, xlii-xlvi; No b i s 1993,37-71.10


almente los <strong>de</strong> carácter económico (Le a c h 1983, 24).Para otros autores, más importantes eran los aspectospolíticos <strong>de</strong>l kula, especialmente su función a lahora <strong>de</strong> crear y mantener una organización política(Ca m p b e l l 1983). Se insistía también en que el objetivoprincipal <strong>de</strong> las transacciones era la manifestación<strong>de</strong> prestigio y sostenimiento <strong>de</strong> relaciones amistosasentre los socios (St r at h e r n 1983, 87).Creemos que el ejemplo <strong>de</strong>l kula tiene una importanciaespecial a la hora <strong>de</strong> analizar la problemática<strong>de</strong> los intercambios primitivos. El kula presenta enla forma más clara y pronunciada los procesos ymecanismos <strong>de</strong>l intercambio. Es muy llamativa porejemplo la asociación entre lo económico y lo mágico.El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio tieneuna <strong>de</strong>uda intelectual con el trabajo <strong>de</strong> Malinowskiquien escribía: “Para el estudioso teórico (…) el kulapue<strong>de</strong> proporcional algunas reflexiones sobre los orígenes<strong>de</strong> la riqueza y el valor, <strong>de</strong>l comercio y <strong>de</strong> lasrelaciones económicas en general” (1973: 502).La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l don <strong>de</strong> Marcel MaussUno <strong>de</strong> los interpretadores <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> B.Malinowski fue Marcel Mauss (1873-1950), filósofo,antropólogo e historiador francés.La contribución <strong>de</strong> Mauss en la obra <strong>de</strong> Malinowskiconsistía en cuestionar la interpretaciónindividualista <strong>de</strong> los fenómenos <strong>de</strong> intercambio. Elcolectivismo era la clave <strong>de</strong>l pensamiento <strong>de</strong> Mauss.Mauss estudiando el libro <strong>de</strong> Malinowski llegó a laconclusión <strong>de</strong> que son las colectivida<strong>de</strong>s y no losindividuos los que participan en intercambios (Ma u s s1971, 159) y notó también que los intercambios estánestrechamente conectados con la ley, moralidady religión. Le interesaba su naturaleza: “(…) nohay más que ficción, formalismo y mentira socialy (…) en el fondo lo que hay es la obligación yel interés económico. Incluso, aunque expongamoscon precisión los principios diversos que han dadoeste aspecto a una forma necesaria <strong>de</strong>l cambio,es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> la división <strong>de</strong>l trabajo social <strong>de</strong> todosellos, sólo estudiaremos a fondo uno: ¿Cuál es lanorma <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> interés que ha hecho que enlas socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tipo arcaico el regalo recibido haya<strong>de</strong> ser obligatoriamente <strong>de</strong>vuelto? Qué fuerza tiene lacosa que se da, que obliga al donatario a <strong>de</strong>volverla?”(Mau s s 1971, 157). Como vemos, Mauss unela naturaleza <strong>de</strong> los intercambios con la esfera <strong>de</strong>cierta moralidad y economía. Todo el intercambioque se efectúa entre los individuos o grupos socialestiene en sus raíces una moralidad como forma <strong>de</strong>la conciencia común.Mauss distingue entre tres tipos <strong>de</strong> intercambioque se basan en el mismo fundamento: sistema <strong>de</strong>prestación total, intercambio <strong>de</strong> dones tout court ytransacción económica. Aquí vamos a centrarnos en elsistema <strong>de</strong> prestación total que ha sido caracterizadopor el propio Mauss <strong>de</strong> la siguiente manera: “En los<strong>de</strong>rechos y economías que nos han precedido, jamásse verá el cambio <strong>de</strong> bienes, riquezas o productosdurante una compra llevada a cabo entre individuos.No son los individuos, sino las colectivida<strong>de</strong>s las quese obligan mutuamente, las que cambian y contratan;las personas que están presentes en el contratoson personas morales: clanes, tribus, familias, quese enfrentan y se oponen, ya sea en grupos que seencuentran en el lugar <strong>de</strong>l contrato o representantespor medio <strong>de</strong> sus jefes, o por ambos sistemas. Loque intercambian no son exclusivamente bienes oriquezas, muebles e inmuebles, cosas útiles económicamente;son sobre todo gentilezas, festines, ritos,servicios militares, mujeres, niños, danzas, ferias enlas que el mercado ocupa sólo uno <strong>de</strong> los momentos,y en las que la circulación <strong>de</strong> riqueza es sólo uno<strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> un contrato mucho más generaly permanente” (1971, 159-160).El carácter colectivo y no individual <strong>de</strong> los intercambiosque abarcan mucho más que sólo bienesy riqueza fue una <strong>de</strong> las observaciones claves en elpensamiento <strong>de</strong> Mauss. M. Kempny, un antropólogoespecializado en la teoría <strong>de</strong>l intercambio, subrayaque las prestaciones <strong>de</strong>scritas por Mauss no son nivoluntarias ni <strong>de</strong>sinteresadas pero están estrictamenteconectadas con el interés <strong>de</strong> quien da regalos. Lahonestidad <strong>de</strong>l don es una ficción, por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> unaceremonia <strong>de</strong> amistad está el compromiso e interéseconómico (Ke m p n y 1988, 42). Ningún don se da <strong>de</strong>manera <strong>de</strong>sinteresada: “En el fondo, esos dones nison libres ni realmente <strong>de</strong>sinteresados; la mayoríason ya contraprestaciones, hechas no sólo para pagarun servicio o una cosa, sino también para manteneruna relación beneficiosa que no pue<strong>de</strong> suspen<strong>de</strong>rse(…)” (Ma u s s 1971, 254).¿Dón<strong>de</strong> está entonces la razón por la cual existela reciprocidad? Mauss respon<strong>de</strong> a esta pregunta explícitamentepero, según él, el concepto que la reflejaes el hau maorí que significa el espíritu <strong>de</strong> las cosas,el espíritu <strong>de</strong>l objeto regalado. Decía: “Se compren<strong>de</strong>clara y lógicamente que, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este sistema <strong>de</strong>i<strong>de</strong>as, hay que dar a otro lo que en realidad esparte <strong>de</strong> su naturaleza y sustancia, ya que aceptaralgo <strong>de</strong> alguien significa aceptar algo <strong>de</strong> su esenciaespiritual, <strong>de</strong> su alma. La conservación <strong>de</strong> esa cosasería peligrosa y mortal, no sólo porque sería ilícita,sino también porque esa cosa sale <strong>de</strong> la persona,no sólo moral, física y espiritualmente, esa esencia,ese alimento, esos bienes muebles o inmuebles, esasmujeres o sus <strong>de</strong>scendientes, esos ritos o comuniones,otorgan un po<strong>de</strong>r mágico y religioso sobre la persona.Es <strong>de</strong>cir, que la cosa que se da no es algo inerte”(Ma u s s 1971, 168). Mauss aquí pone <strong>de</strong> manifiestola importancia <strong>de</strong> las prestaciones comunes que englobanno sólo la necesidad <strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>r a losdones que se ha obtenido sino también la obligación<strong>de</strong> regalar y recibir.Para explicar <strong>de</strong> manera global la institución <strong>de</strong>lsistema <strong>de</strong> prestación total, Mauss intenta encontrarla explicación <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> regalar y recibir. Hace unanálisis comparativo entre las socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Melanesia,Polinesia y costa occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Norte quepracticaban el potlatch. La obligación principal <strong>de</strong>lpotlatch es la <strong>de</strong> dar. El potlatch es mucho más queuna forma <strong>de</strong> intercambio, era un fenómeno “total”que engloba religión, mitología, economía, estética ymorfología social (Ke m p n y 1988, 45). El carácter <strong>de</strong>lpotlatch consiste también en anunciar ciertos acontecimientos<strong>de</strong> gran importancia para la sociedad,11


como la boda <strong>de</strong> una eminencia o el nacimiento<strong>de</strong> un here<strong>de</strong>ro. Los invitados y otros espectadorescumplen el papel <strong>de</strong> testigos y <strong>de</strong> esta manera legalizanestos acontecimientos (Ke m p n y 1988, 42). Laconducta <strong>de</strong>l potlatch tiene un carácter complejo yaltamente formalizado. Utiliza invitaciones orales,anuncios ceremoniales y discursos. El elemento másimportante es la acción <strong>de</strong> obsequiar a los invitadoscon la mayor generosidad posible durante el festín.Los anfitriones esperan a la vez que en el futuro vana cambiar el papel y ellos van a ser invitados. Otroelemento importante es la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> bienes.Muy a menudo los anfitriones compiten con los otrosen la donación o <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> riquezas. En todoslos casos la obligación <strong>de</strong> reciprocidad es <strong>de</strong> mayorimportancia: “La obligación <strong>de</strong> <strong>de</strong>volver dignamentees imperativa. Se pier<strong>de</strong> la cara para siempre si nose <strong>de</strong>vuelven o se <strong>de</strong>struyen los valores equivalentes”(Ma u s s 1971, 210).Son también muy importantes sus observacionesacerca <strong>de</strong>l espíritu <strong>de</strong> las cosas. Explicando lasreglas <strong>de</strong>l intercambio en los pueblos Kwakiutl yen los Tsimshian Mauss subrayaba que “Cada cosapreciosa tiene en sí una virtud productora. No sóloes signo y obligación, sino que es señal y gaje <strong>de</strong>riqueza, principio mágico y religioso <strong>de</strong>l rango y <strong>de</strong>la abundancia. Los platos y cucharas con los que secome, solamente <strong>de</strong>corados, esculpidos y blasonadoscon el tótem <strong>de</strong>l clan o el <strong>de</strong>l rango, son cosas animadas,son réplica <strong>de</strong> los instrumentos inagotables,creadores <strong>de</strong> alimentos, que los espíritus dieron alos antepasados. Ellos mismos son mágicos, <strong>de</strong> talmodo, que las cosas se confun<strong>de</strong>n con los espíritusque las crearon y los instrumentos para comer seconfun<strong>de</strong>n con los alimentos. Los platos Kwakiutly las cucharas Haida son bienes esenciales, <strong>de</strong> circulaciónmuy reducida que se reparten, cuidadosamente,entre los clanes y las familias <strong>de</strong> los jefes”(1971, 216-217).Mauss ha percibido el potlatch como una forma<strong>de</strong> intercambio más simple que el kula melanesio.A<strong>de</strong>más, ha notado que el carácter colectivo <strong>de</strong>lcontrato queda más <strong>de</strong> relieve que en socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>Melanesia y Polinesia. Otra diferencia es que hay dosconceptos más en evi<strong>de</strong>ncia que están relacionados conel potlatch <strong>de</strong> Melanesia o con las instituciones máscomplejas y <strong>de</strong>sarrolladas <strong>de</strong> Polinesia; son éstas las<strong>de</strong>l crédito, el plazo y la <strong>de</strong>l honor. Una contraprestaciónse lleva a cabo siempre con el tiempo. “Portanto, la noción <strong>de</strong> plazo se sobreentien<strong>de</strong> siemprecuando se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>volver una visita, <strong>de</strong> contratarmatrimonios y alianzas, <strong>de</strong> establecer la paz, <strong>de</strong> ir ajuegos o combates reglamentarios, o celebrar fiestasalternativas, <strong>de</strong> prestarse servicios rituales y <strong>de</strong> honoro <strong>de</strong> manifestarse recíproco «respeto», cosas que sonobjeto <strong>de</strong> cambio, al mismo tiempo, que cada díaun mayor número <strong>de</strong> cosas, según estas socieda<strong>de</strong>sse van haciendo más ricas” (Ma u s s 1971, 198-199).Respecto al concepto <strong>de</strong> crédito, Mauss niega laopinión que la venta a crédito caracteriza a la fasesuperior <strong>de</strong> la civilización. En este discurso aparecela reflexión sobre el don, el concepto clave para nosotros.Lo percibe como un fenómeno muy complejoque compren<strong>de</strong> necesariamente la noción <strong>de</strong> crédito.Lo explica <strong>de</strong> la siguiente manera: “La evolución noha consistido en pasar <strong>de</strong>l sistema económico <strong>de</strong>ltrueque a la venta, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ésta. Del contadoa plazos; sobre un sistema <strong>de</strong> regalos que se dan y<strong>de</strong>vuelven a plazos se ha ido creando, por un lado,el trueque, al simplificarse y acercarse tiempos queen otro momento estuvieron más distanciados, y, porotro lado, se ha creado la compra, la venta, ya seaa plazos o al contado y el préstamo” (Ma u s s 1971,199). Aquí llegamos también al concepto <strong>de</strong> honory el prestigio estrictamente relacionado con él: “Elprestigio individual <strong>de</strong>l jefe y <strong>de</strong> su clan está másligado al gasto y a la exactitud <strong>de</strong> <strong>de</strong>volver con usuralos dones aceptados, <strong>de</strong> manera que se transformenen obligados los que han creado la obligación. Elconsumo y la <strong>de</strong>strucción no tienen límites. (…)El estatus político <strong>de</strong> los individuos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lascofradías y clanes, así como los diversos rangos seobtienen por medio <strong>de</strong> la «guerra <strong>de</strong> propiedad», porla guerra o la suerte, por herencia, por alianzas ypor matrimonio, pero todo se consi<strong>de</strong>ra como una«lucha <strong>de</strong> riqueza” (Ma u s s 1971, 199-200).Mauss analizando las socieda<strong>de</strong>s “primitivas” haencontrado la forma primitiva <strong>de</strong>l cambio, el <strong>de</strong> donesofrecidos y <strong>de</strong>vueltos y, a<strong>de</strong>más, la relación entre lacirculación <strong>de</strong> cosas con la circulación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechosy personas. Sus observaciones sobre el sistema <strong>de</strong>lintercambio concluyen <strong>de</strong> la siguiente manera: “Todoello nos permite pensar que este principio <strong>de</strong>l cambio-donha <strong>de</strong>bido ser el <strong>de</strong> las socieda<strong>de</strong>s que hansuperado la fase <strong>de</strong> «la prestación total» (<strong>de</strong> clan aclan, <strong>de</strong> familia a familia) y que sin embargo, no hanllegado al contrato individual puro, al mercado enque circulan el dinero, la venta propiamente dicha ysobre todo, la noción <strong>de</strong> precio estimado en monedalegal” (1971, 222).La escuela francesa <strong>de</strong> antropología:Clau<strong>de</strong> Lévi-StraussLa teoría <strong>de</strong> Mauss ha sido profundizada y reinterpretadapor los intelectuales franceses, sobre todo porClau<strong>de</strong> Lévi-Strauss (nacido en 1908), otro antropólogoy sociólogo francés. Es uno <strong>de</strong> los principales representantes<strong>de</strong>l estructuralismo, sobre todo en relacióna la teoría <strong>de</strong> la cultura. Nuestro interés por la obra<strong>de</strong> C. Lévi-Strauss se centra en sus observacionesacerca <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong>l intercambio.C. Lévi-Strauss se consi<strong>de</strong>raba fiel al pensamiento<strong>de</strong> M. Mauss, sin embargo su enfoque estructuralistalo distanció bastante <strong>de</strong>l método <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> Mauss.Por un lado está <strong>de</strong> acuerdo con las <strong>de</strong>finiciones mediantelas que Mauss <strong>de</strong>scribía la importancia <strong>de</strong> losdones en la vida social pero, por el otro, no prestaninguna atención a la distinción que Mauss establecióclaramente entre los dos dominios: el dominio <strong>de</strong> lascosas intercambiables y el <strong>de</strong> las cosas excluidas <strong>de</strong>lintercambio. Dos dominios que correspon<strong>de</strong>n a losdistintos tipos <strong>de</strong> relaciones sociales y a diferentesmomentos <strong>de</strong> la producción/reproducción <strong>de</strong> la sociedad(Go d e l i e r 1998, 35).12


Lévi-Strauss, siguiendo a Mauss, subraya que “elcambio 3 es el <strong>de</strong>nominador común <strong>de</strong> un gran número<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s sociales, aparentemente heterogéneasentre ellas, aunque este cambio no llega a encontrarloen los hechos” (1971, 32). Mauss había observado empíricamentetres obligaciones: dar, recibir y <strong>de</strong>volver,pero el cambio no aparece en su obra como una imposición.Sin embargo, tal y como pone <strong>de</strong> manifiestoLévi-Strauss, el cambio es una necesidad. Un hechoal que Mauss establece su importancia aplicándolaa los cuerpos aislados: “(...) po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>mostrar quelas cosas objeto <strong>de</strong> cambio en el potlatch, poseen unavirtud que obliga a los dones a circular, a ser dadosy ser <strong>de</strong>vueltos” (Ma u s s 1971, 211). Lévi-Strauss niegaesta virtud como propiedad física <strong>de</strong> los bienes: “(...)los bienes en cuestión no son sólo objetos físicos,sino que pue<strong>de</strong>n ser también dignida<strong>de</strong>s, cargas oprivilegios cuya función sociológica es, sin embargo,la misma que la <strong>de</strong> los bienes materiales. Por tanto,se hace necesario concebir esta virtud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<strong>de</strong> vista subjetivo, en cuyo caso nos encontramosante una alternativa: o esta virtud no es otra cosaque el mismo acto <strong>de</strong> cambio, tal y como lo imaginael pensamiento indígena, entrando entonces en uncírculo vicioso, o es <strong>de</strong> diferente naturaleza y entoncesel acto <strong>de</strong> cambio se transforma, en relación aella, en un fenómeno secundario” (1971, 32-33). Lacrítica <strong>de</strong> Lévi-Strauss se centra en el empirismo <strong>de</strong>Mauss que inconscientemente redujo las posibilida<strong>de</strong>sinterpretativas en vez <strong>de</strong> ampliarlas. No obstante, Lévi-Strauss encuentra una solución: “El único medio <strong>de</strong>superar el dilema habría consistido en darse cuenta<strong>de</strong> que es el cambio lo que constituye el fenómenoprimitivo y no las operaciones concretas en que lavida social lo <strong>de</strong>scompone” (1971, 33).La obra <strong>de</strong> Mauss claramente ayudó a Lévi-Straussa formular sus dos tesis principales: que la vida sociales intercambio, o mejor dicho, que el parentesco esintercambio <strong>de</strong> mujeres entre los hombres. La segundafue que para explicar los procesos existentesen una <strong>de</strong>terminada sociedad hay que compren<strong>de</strong>résta como un lenguaje. En sus propias palabrasargumenta que: “en <strong>de</strong>terminados campos fundamentales,como es el <strong>de</strong>l parentesco, el <strong>de</strong> la analogíacon el lenguaje, tan repetidamente mantenido porMauss, ha permitido <strong>de</strong>scubrir las reglas concretasque permiten la creación <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cualquier tipo<strong>de</strong> sociedad <strong>de</strong> ciclos <strong>de</strong> reciprocidad cuyas leyes <strong>de</strong>funcionamiento sean ya conocidas, permitiendo asíel empleo <strong>de</strong>l razonamiento <strong>de</strong>ductivo en un campoque parecía sujeto a la arbitrariedad más absoluta”(Lé v i-St r a u s s 1971, 31).Aunque aquí no haya una explicación directa<strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong>prestigio nos hemos <strong>de</strong>tenido en el pensamiento<strong>de</strong> Lév i-St r a u s s porque sus reflexiones acerca <strong>de</strong>lintercambio y parentesco nos permiten enten<strong>de</strong>rmejor las obras <strong>de</strong> otros antropólogos franceses quetrabajaron temas muy similares. Unos estudios queofrecieron los verda<strong>de</strong>ros cimientos teóricos <strong>de</strong> laeconomía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio.3. A nuestro parecer el término francés échange se <strong>de</strong>beríatraducir en este contexto (y en los siguientes) como intercambio.Los “pilares” <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> prestigio: Clau<strong>de</strong> Meillassoux,Georges Dupré, Pierre-Philippe Rey yMarshall SahlinsEl problema <strong>de</strong> las relaciones <strong>de</strong> intercambio hasido profundizado principalmente por ciertos antropólogosmarxistas franceses que trabajaron en ÁfricaOcci<strong>de</strong>ntal como Clau<strong>de</strong> Meillassoux, Georges Dupré yPierre-Philippe Rey, como también por el antropólogoamericano Marshall Sahlins o la antropóloga suecaKajsa Ekholm. Estos antropólogos han sido consi<strong>de</strong>radoscomo los antecesores intelectuales <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio.Meillassoux realizó a finales <strong>de</strong> los años cincuentauna investigación cuyo resultado fue un artículosobre el fenómeno económico en las socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>autosubsistencia (Me i l l a s s o u x 1960). En este estudio<strong>de</strong>mostró la importancia <strong>de</strong>l intercambio entre laspersonas mayores <strong>de</strong> diferentes linajes y <strong>de</strong>l intercambiomatrimonial. Según él, los bienes producidospor los “ca<strong>de</strong>tes” (jóvenes) están bajo el control <strong>de</strong>las personas <strong>de</strong> mayor edad.Georges Dupré y Pierre-Philippe Rey siguieron lai<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Lévi-Strauss al <strong>de</strong>cir que antes que nada “elintercambio es en primer lugar el intercambio <strong>de</strong>hombres y mujeres y sólo secundariamente <strong>de</strong> bienes”(1973, 149). En su estudio explican las reglas querigen los mecanismos <strong>de</strong>l intercambio en la sociedadjerarquizada. Uno <strong>de</strong> sus puntos más importantestrata <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> los “bienes <strong>de</strong> élite”, <strong>de</strong>scribiéndoloscomo objetos dura<strong>de</strong>ros que circulan sin estarconsumidos y que, por lo tanto, son fáciles <strong>de</strong> acumular.En este trabajo, uno <strong>de</strong> los bienes consi<strong>de</strong>radoscomo “<strong>de</strong> élite” es el hierro, tanto importado como<strong>de</strong> fabricación local. El reajuste institucionalizadose efectúa <strong>de</strong> manera periódica. Es un proceso queno se pue<strong>de</strong> explicar en términos <strong>de</strong> racionalidad,no obstante es una manifestación <strong>de</strong> límites que laestructura <strong>de</strong> reproducción impone a la economía<strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada sociedad. La producción <strong>de</strong>los bienes <strong>de</strong> élite está mayoritariamente en manos<strong>de</strong> los jóvenes, pero también los hacen los grupos <strong>de</strong>un <strong>de</strong>terminado segmento <strong>de</strong> la sociedad (herreros)o la gente mayor que controla los intercambios matrimoniales.La elaboración <strong>de</strong> estos bienes implicala utilización <strong>de</strong> unas técnicas más complejas querequieren conocimientos adquiridos durante largotiempo. Aquellos que conocen estas técnicas son laspersonas mayores que emplean a los jóvenes y a lasmujeres, reduciendo entonces su tarea en la organización<strong>de</strong>l trabajo y su única intervención en laúltima etapa <strong>de</strong>l proceso productivo. El exce<strong>de</strong>nte seutiliza para controlar la reproducción <strong>de</strong> los grupos<strong>de</strong> linaje (Du p r é, Re y 1973, 149-150).Con relación a Marshall Sahlins, este antropólogopuso en duda la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> las visiones evolucionistaslineales <strong>de</strong> la sociedad y <strong>de</strong> la historia. Des<strong>de</strong> nuestropunto <strong>de</strong> vista, su obra Economía <strong>de</strong> la Edad<strong>de</strong> Piedra (1974) tiene un interés especial al aportaruna visión novedosa <strong>de</strong> la economía prehistórica. Apartir <strong>de</strong> su observación <strong>de</strong> los grupos tribales <strong>de</strong>Australia y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sierto <strong>de</strong> Kalahari, concluyó quecada persona <strong>de</strong>dicaba sólo unas horas al día a la13


consecución <strong>de</strong> comida y que es la necesidad la quecrea la abundancia o carencia ya que cada sociedad<strong>de</strong>fine su nivel <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s. Otra observación muyimportante <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> su trabajo, hecha gracias ala investigación <strong>de</strong> los Kapauku <strong>de</strong> Nueva Guinea,consiste en la constatación <strong>de</strong> que la intensificación<strong>de</strong> la producción pue<strong>de</strong> ser motivada no por recompensaseconómicas, sino por el estatus social. Es<strong>de</strong>cir, alguien que busca el po<strong>de</strong>r político necesitatrabajar y producir más para ser capaz <strong>de</strong> estableceruna red <strong>de</strong> alianzas en base a las relaciones <strong>de</strong>lintercambio (Sa h l i n s 1974, 41; véase también Sa h l i n s1984, 137-149).Lo que <strong>de</strong>staca <strong>de</strong> estas aportaciones antropológicasson las relaciones <strong>de</strong> intercambio, tanto <strong>de</strong>los objetos como <strong>de</strong> las personas. Por primera vezestudios analizaban en profundidad la asociaciónentre el po<strong>de</strong>r político y el control <strong>de</strong>l acceso abienes foráneos. Sin embargo, nosotros centraremosnuestro interés en el trabajo <strong>de</strong> Susan Frankensteiny Michael Rowlands (1978) ya que en él se revisala teoría antropológica <strong>de</strong>l intercambio y se formulael mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio paraexplicar los procesos económico-sociales <strong>de</strong>l HierroAntiguo en el sur-oeste <strong>de</strong> Alemania.Formulación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> prestigio: Susan Frankenstein yMichael RowlandsEl primer estudio complejo sobre la economía <strong>de</strong>bienes <strong>de</strong> prestigio fue realizado por Susan Frankensteiny Michael Rowlands (Fr a n k e n s t e i n, Ro w l a n d s 1978,en este artículo nos hemos basado en la traducciónespañola: Fr a n k e n s t e i n 1997, 215-274). Frankensteiny Rowlands formulan el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong>bienes <strong>de</strong> prestigio fundamentado en varios trabajosantropológicos y lo aplican con éxito a la situaciónprotohistórica <strong>de</strong>l Hallstatt D en el sur-oeste <strong>de</strong>Alemania.Susan Frankenstein en los años setenta realizóuna serie <strong>de</strong> investigaciones en España y en Portugalcuyo fruto fue la tesis doctoral leída en 1977 en laUniversidad <strong>de</strong> Londres. Michael Rowlands, actualmenteprofesor <strong>de</strong> antropología en la University CollegeLondon, ha <strong>de</strong>dicado casi toda su carrera académica abuscar nexos entre la teoría y la cultura material.Frankenstein y Rowlands son conscientes <strong>de</strong> quela naturaleza <strong>de</strong> los datos antropológicos difierecompletamente <strong>de</strong> los datos arqueológicos. Por esola aplicación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo antropológico no es directasino que consi<strong>de</strong>ra sus particularida<strong>de</strong>s.El sistema <strong>de</strong> “bienes <strong>de</strong> prestigio” aparece cuandoel control sobre <strong>de</strong>terminadas categorías <strong>de</strong> objetospreciosos es, en sí mismo, una fuente <strong>de</strong> prestigioy po<strong>de</strong>r. Lo que se intenta hacer es “relacionar<strong>de</strong>terminados aspectos <strong>de</strong> la estructura interna <strong>de</strong>lgrupo con la jerarquía exterior, como un proceso <strong>de</strong>jerarquización en el tiempo, y remite a los estudios<strong>de</strong> aquellos antropólogos que se han centrado enel control que obtienen los jefes <strong>de</strong> linaje a través<strong>de</strong> la manipulación <strong>de</strong> las relaciones exteriores <strong>de</strong>intercambio, o aquellos interesados en los aspectoscompetitivos y <strong>de</strong>mográficos <strong>de</strong> la rivalidad y <strong>de</strong>l sistema<strong>de</strong> rango inter-linaje” (Fr a n k e n s t e i n 1997: 235).En el sistema <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio la superioridadpolítica se obtiene a través <strong>de</strong>l control <strong>de</strong>l acceso arecursos importados. Lo que se busca es el control<strong>de</strong> la adquisición <strong>de</strong> objetos preciosos necesariospara las transacciones sociales, como la dote o las<strong>de</strong>udas sociales. Los objetos utilitarios en este sistemano <strong>de</strong>sempeñan ningún papel. Esta estructura pue<strong>de</strong>existir si los grupos están aliados entre sí a través<strong>de</strong>l intercambio generalizado, es <strong>de</strong>cir, a través <strong>de</strong>unas normas sociales según las cuales la endogamiaestá prohibida. Por lo tanto, los matrimonios seestablecen entre los miembros <strong>de</strong> distintos gruposlo que, en consecuencia, permite establecer alianzasextra-grupales. El intercambio <strong>de</strong>be ser simétrico,ya que en caso contrario hay que proporcionar unvalor que compense la pérdida, lo que permite enconsecuencia crear el valor <strong>de</strong> los objetos y <strong>de</strong> laspersonas, ya que en estas situaciones se confrontantanto objetos <strong>de</strong>siguales como las mujeres.Gracias a la producción <strong>de</strong> los exce<strong>de</strong>ntes alimentarioslos jefes tribales se enriquecen y empiezan ainvertir éstos en la gente: adquieren más esposas,consecuentemente, más personal <strong>de</strong>pendiente y, finalmente,aumentan la fuerza <strong>de</strong>mográfica que garantizael dominio <strong>de</strong>l linaje a nivel local. En este contextola dote es un medio para ejercer el control sobre lacirculación <strong>de</strong> personas, no sólo <strong>de</strong> mujeres porquetambién los hombres pue<strong>de</strong>n ser entregados parasatisfacer las <strong>de</strong>udas sociales. De este modo tanto losbienes domésticos como los bienes foráneos pier<strong>de</strong>nsu significado <strong>de</strong> dote y se convierten en unos ítemsnecesarios para garantizar y consolidar el controlsobre la población. Este control obviamente está enmanos <strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong> los clanes y linajes más ricos;ellos son quienes organizan distintas expedicionescomerciales para conseguir objetos preciosos. Paralelamentela especialización <strong>de</strong> la producción artesanalsirve para po<strong>de</strong>r comerciar los bienes localesque adquirirán un nuevo valor mediante el contactocon grupos externos. Los artesanos se vinculan a laautoridad política, <strong>de</strong>bido a que el control se ejercesobre la adquisición <strong>de</strong> capacidad tecnológica y sobrelos productos <strong>de</strong> tales capacida<strong>de</strong>s.La propuesta <strong>de</strong> Frankenstein y Rowlands está relacionadacon el mo<strong>de</strong>lo centro-periferia <strong>de</strong> EmmanuelWallerstein (1974). El intercambio exterior permite adquirirlos bienes <strong>de</strong> prestigio y, por lo tanto, conseguiruna posición dominante. Entonces se establece unadiferenciación entre linajes: el jefe po<strong>de</strong>roso amplíasu red <strong>de</strong> alianzas matrimoniales para conseguir másesposas para él mismo y para los miembros <strong>de</strong> sulinaje. En consecuencia, los linajes que no disponen<strong>de</strong> un po<strong>de</strong>r suficiente pasan a <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los linajesdominantes y orientan sus activida<strong>de</strong>s económicas nohacia los comerciantes externos, sino hacia el linajedominante. Los linajes <strong>de</strong>pendientes reciben bienes<strong>de</strong> prestigio y en contrapartida dan sus mujeres acausa <strong>de</strong> que los linajes <strong>de</strong>pendientes son capaces<strong>de</strong> conseguir esposas <strong>de</strong> otros grupos. De este modose crea una jerarquía <strong>de</strong> linajes relacionados entre sísegún criterios <strong>de</strong> superioridad, don<strong>de</strong> las relaciones<strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la recepción o la dotación <strong>de</strong>mujeres. En este punto la autonomía <strong>de</strong> un linaje14


corre peligro porque pier<strong>de</strong> parte <strong>de</strong> sus miembrosa favor <strong>de</strong> un linaje superior. Como consecuencia <strong>de</strong>la expansión <strong>de</strong> un linaje superior se crean alianzaspolíticas entre iguales. En los linajes subordinadossurge la necesidad <strong>de</strong> conseguir un linaje <strong>de</strong>pendientemediante la redistribución <strong>de</strong> objetos preciosos.El jefe <strong>de</strong> un linaje dominante controla la circulación<strong>de</strong> objetos preciosos, monopoliza la gama<strong>de</strong> ítems aceptables en las transacciones sociales. Elcontrol sobre la adquisición <strong>de</strong> los bienes exteriorespermite conseguir y mantener el estatus superior.Luego es capaz <strong>de</strong> redistribuir estos bienes bajo diferentesformas, bien sean símbolos <strong>de</strong> estatus, objetosfunerarios o <strong>de</strong> dote.Como ya se ha constatado, el control juega un papelimportante en la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio: secontrola tanto la explotación <strong>de</strong> recursos (sobre todometales, sal, conchas, piedra) como técnicas especializadasnecesarias para la elaboración <strong>de</strong> ítems <strong>de</strong>exquisita calidad y también en la obtención <strong>de</strong> mano<strong>de</strong> obra, especialmente en el caso <strong>de</strong> minería.La redistribución <strong>de</strong> los bienes <strong>de</strong> prestigio es unaacción necesaria para mantener la posición política yel estatus entre los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong> la sociedad.Los linajes subordinados no pue<strong>de</strong>n participar enel comercio exterior <strong>de</strong> objetos preciosos <strong>de</strong>bido aque el intercambio recíproco sólo pue<strong>de</strong> producirseentre iguales. El jefe superior tiene que mantener unmonopolio sobre el comercio y, en caso <strong>de</strong> agotamiento<strong>de</strong> objetos preciosos, intentar acce<strong>de</strong>r a unanueva fuente. La posición superior en este proceso<strong>de</strong> jerarquización <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> estrictamente <strong>de</strong>l acceso alos bienes foráneos.Frankenstein y Rowlands prevén tres posibles escenariospara el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este sistema:1. Expansión ilimitada.2. Quiebra <strong>de</strong>l monopolio <strong>de</strong>l jefe soberano.3. Interrupción <strong>de</strong> los contactos comerciales con elexterior.Por lo que se refiere al primer punto, la expansiónilimitada supone la existencia <strong>de</strong> un tributo atodos los linajes <strong>de</strong>pendientes. La intensificación entiempo y en mano <strong>de</strong> obra son consecuencias <strong>de</strong> lacreciente explotación <strong>de</strong> recursos locales. El aumento<strong>de</strong> jerarquización pue<strong>de</strong> llevar a unos linajes ala guerra para conseguir mano <strong>de</strong> obra. A mayoreslinajes, más bienes <strong>de</strong> prestigio hay que redistribuiry, por lo tanto, pronto aparece una inflación lo queconduce finalmente al colapso <strong>de</strong>l sistema.Respecto al segundo punto, la causa <strong>de</strong>l colapso<strong>de</strong>l sistema está en la pérdida <strong>de</strong> monopolio <strong>de</strong>l jefesuperior. Esto se produce con la actividad <strong>de</strong> ciertoscomerciantes que trabajan para una fuente exterior.El interés hacia la ampliación <strong>de</strong> sus mercados leslleva a subvertir el monopolio <strong>de</strong>l jefe soberano. Estasituación permite la recuperación <strong>de</strong> la in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong> los linajes hasta el momento <strong>de</strong>pendientes y,por lo tanto, cambiar completamente la estructura<strong>de</strong>l sistema.El tercer escenario prevé la interrupción <strong>de</strong> loscontactos comerciales con el exterior. Como causa<strong>de</strong> este hecho Frankenstein y Rowlands enumeranposibles cambios en el sistema exterior al que estávinculado el sistema <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio como porejemplo un <strong>de</strong>splazamiento <strong>de</strong> las rutas comercialeso un bloqueo <strong>de</strong> las comunicaciones relacionado contensiones internas. Los jefes que hasta el momentohabían sido <strong>de</strong>pendientes pue<strong>de</strong>n establecer nuevasrelaciones con el exterior. Sin embargo, en esta situaciónlos subjefes <strong>de</strong> la periferia <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> percibirlos bienes <strong>de</strong> prestigio y pier<strong>de</strong>n así sus medios <strong>de</strong>control.Frankenstein y Rowlands no excluyen que estosposibles escenarios puedan pasar <strong>de</strong> manera paralelay admiten que es un sistema inestable que pue<strong>de</strong> caera causa <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s tanto internas como externas.Siempre se <strong>de</strong>be tener en cuenta que el sistema <strong>de</strong>bienes <strong>de</strong> prestigio está vinculado a una estructuramás amplia y compleja. Los mecanismos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l acceso a un área productivamayor sobre la que los centros locales no poseenningún control político real. A una mayor <strong>de</strong>manda<strong>de</strong>l centro se implica la intensificación <strong>de</strong>l trabajo porparte <strong>de</strong> la periferia. Las dificulta<strong>de</strong>s internas <strong>de</strong> laperiferia (por ejemplo aparición <strong>de</strong> centros rivales)amenazan la estabilidad <strong>de</strong>l sistema, que se intentamantener mediante el uso <strong>de</strong> la fuerza.En la primera fase <strong>de</strong>l contacto entre el centroy la periferia los objetos producidos en el centroserán muy heterogéneos. Sin embargo, en un momento<strong>de</strong>terminado el centro nuclear pue<strong>de</strong> dirigira la periferia una gama restringida <strong>de</strong> objetos preciosos.Esto tiene que respon<strong>de</strong>r a la nueva función<strong>de</strong> los intermediarios que tienen que asumir un rolmás especializado entre el centro y la periferia. Laaculturación <strong>de</strong> las poblaciones situadas alre<strong>de</strong>dor<strong>de</strong>l centro nuclear crea una zona intermedia entrecentro y periferia. La zona intermedia está enconflicto constante con la periferia <strong>de</strong>bido a que laprimera se expan<strong>de</strong> hacia la segunda y la segundase expan<strong>de</strong> hacia el exterior.Frankenstein y Rowlands admiten que el cambio<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema global pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a:a) Conflictos internos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los centros nucleares.b) Conflictos internos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la periferia.No obstante, lo más peligroso para el sistema globalson las contradicciones en el mismo centro, yaque esta situación influye en la semiperiferia y en laperiferia. Del mismo modo, las relaciones antagónicas<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la periferia también pue<strong>de</strong>n amenazar elfuncionamiento y eficacia <strong>de</strong>l sistema pero no <strong>de</strong>manera tan directa como en el centro.La siguiente parte <strong>de</strong> la aproximación <strong>de</strong> Frankensteiny Rowlands consiste en explicar el problema<strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo teórico al materialarqueológico, en otras palabras se trata <strong>de</strong> contrastarlas expectativas materiales con lo que existe en elregistro arqueológico. Este apartado es especialmenteinteresante ya que en arqueología existe un interminable<strong>de</strong>bate sobre los límites <strong>de</strong> la teoría y su reflejoen el material arqueológico. Según Frankenstein yRowlands el control político o la intervención en laproducción artesanal a <strong>de</strong>terminados niveles <strong>de</strong> unajerarquía regional <strong>de</strong>ben reflejarse en los materiales<strong>de</strong>l asentamiento. En consecuencia, una mayor variaciónestilística es un signo característico <strong>de</strong> nivelesinferiores <strong>de</strong> la jerarquía <strong>de</strong> bienes artesanales, mien-15


tras que los bienes <strong>de</strong> alto estatus (<strong>de</strong>stinados a losgrupos dirigentes <strong>de</strong> linajes superiores) presentan porel contrario una uniformidad estilística. El <strong>de</strong>sarrollotecnológico en el uso <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> laposición <strong>de</strong> un linaje en la estructura social. Cuantomás alta es la posición <strong>de</strong>l linaje, más sofisticadatecnología posee.El po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l linaje representa también el patrón <strong>de</strong>asentamiento, es <strong>de</strong>cir: tamaño y cantidad <strong>de</strong> estructurasdomésticas, almacenes <strong>de</strong> exce<strong>de</strong>ntes alimentarios,zonas <strong>de</strong> talleres y las prácticas funerarias como rango<strong>de</strong> los enterramientos secundarios en relación con losenterramientos <strong>de</strong> los jefes. Obviamente cabe esperarlos bienes <strong>de</strong> prestigio en contextos relacionados conel linaje superior y con las clases dirigentes <strong>de</strong> loslinajes vasallos siempre teniendo en cuenta que elsistema <strong>de</strong> rangos está representado por un accesodiferencial a los bienes <strong>de</strong> prestigio. En el caso <strong>de</strong> laexistencia <strong>de</strong> varios núcleos centrales que importanbienes foráneos es poco probable que aparezcan clarasdiferencias <strong>de</strong> riqueza y <strong>de</strong> emblemas.La uniformidad <strong>de</strong> los bienes <strong>de</strong> prestigio es unsigno <strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> un dominio y sus influencias haciasubdominios. Cada subdominio pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido através <strong>de</strong> las diferencias <strong>de</strong> rango <strong>de</strong> los enterramientosque se diferencian entre sí. Los jefes vasallosadoptan algunos elementos propios <strong>de</strong> la cultura<strong>de</strong>l jefe soberano, <strong>de</strong> la misma manera que el jefesoberano pue<strong>de</strong> adoptar ritos funerarios, vestimentao costumbres <strong>de</strong> las socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l núcleo.Para concluir se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que la interacción conorganismos políticos más complejos se ha visto comouna causa <strong>de</strong>l aumento <strong>de</strong> la complejidad políticaen socieda<strong>de</strong>s periféricas. La economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong>prestigio que surge entonces, incrementa el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>las elites y aumenta la complejidad <strong>de</strong> la organizaciónsocial. Este mo<strong>de</strong>lo es uno <strong>de</strong> los más valorados porarqueólogos e historiadores (Au b e t 2007, 116) pero,sin embargo, tiene también algunas <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s quevamos a presentar más a<strong>de</strong>lante.La economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio yla teoría económica <strong>de</strong> Karl PolanyiKarl Polanyi (1886-1964) fue jurista y periodistahúngaro, uno <strong>de</strong> los más creativos historiadores <strong>de</strong>economía antigua. Polanyi sostiene que no se pue<strong>de</strong>usar los esquemas capitalistas ni su terminologíapara hablar <strong>de</strong> las economías en la antigüedad,ya que éstas tienen circunstancias y característicasdiferentes. Según él, las economías antiguas y primitivasno son una versión simplificada <strong>de</strong> la economíacontemporánea <strong>de</strong>bido a que en las socieda<strong>de</strong>sprecapitalistas la búsqueda <strong>de</strong> beneficio económicohabría <strong>de</strong>sempeñado un papel secundario. Polanyipercibe la economía antigua como un sistema quesiempre estaba integrado en la sociedad con todas lasimplicaciones que este hecho pue<strong>de</strong> tener. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>la integración <strong>de</strong> la economía en la esfera política ysocial le permitió diferenciar las formas básicas <strong>de</strong>integración socioeconómica.Según Polanyi (1976, 296-302) el problema <strong>de</strong>transferencia <strong>de</strong> bienes en el mundo antiguo se pue<strong>de</strong>abarcar utilizando los siguientes conceptos:— Reciprocidad: sistema que funciona por solidaridady que no necesita superestructuras <strong>de</strong> control.— Redistribución: don<strong>de</strong> es necesario un centro <strong>de</strong>po<strong>de</strong>r que acumula bienes para redistribuirlos entrela población.— Intercambio: don<strong>de</strong> entra la economía <strong>de</strong> mercado.Ahora bien, ¿cómo se inscribe la economía <strong>de</strong>bienes <strong>de</strong> prestigio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este contexto? El mo<strong>de</strong>loformulado por Frankenstein y Rowlands se basaen relaciones <strong>de</strong>l intercambio que en cierta manerahacen pensar en el intercambio kula ya que el principalobjetivo es establecer contactos exteriores. Enconsecuencia, se consiguen objetos que son capaces<strong>de</strong> <strong>de</strong>spertar admiración entre los miembros <strong>de</strong> unasociedad y una ostentación <strong>de</strong> riqueza que llega hastaincluso la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> estos ítems, un mecanismopropio <strong>de</strong>l potlach. Por lo tanto, es difícil clasificar laeconomía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un grupo<strong>de</strong>scrito por Polanyi ya que en ella encontramos tantoelementos <strong>de</strong> redistribución como <strong>de</strong> reciprocidad. Losjefes superiores acumulan tributos y redistribuyen losbienes <strong>de</strong> prestigio que anteriormente han conseguidoen las relaciones con el exterior. Sin embrago, entrelos iguales (jefe superior-intermediario “comercial”)aparecen mecanismos propios <strong>de</strong> la reciprocidad, queconsiste en “movimientos entre puntos correlativos <strong>de</strong>agrupaciones simétricas” (Po l a n y i 1976, 296).Esto <strong>de</strong>muestra la verda<strong>de</strong>ra complejidad <strong>de</strong> laeconomía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> distinguirlas formas <strong>de</strong> integración como la redistribucióny la reciprocidad. Este hecho no nos <strong>de</strong>be extrañar,el mismo Polanyi admitía que “en las economíassin mercado la reciprocidad y la redistribución sedan con frecuencia juntas” (Po l a n y i 1976, 299). Otroproblema que aparece es la perspectiva <strong>de</strong>l núcleoexterior que muy probablemente funciona segúnotras reglas. Esta cuestión, es <strong>de</strong>cir, la dualidad <strong>de</strong>perspectivas, será el objeto <strong>de</strong> nuestro estudio en lossiguientes apartados.La economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio: elcomplejo <strong>de</strong> la HeuneburgEn este apartado vamos a presentar cómo funcionael mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio ensituaciones concretas. En este caso observaremos laregión <strong>de</strong> Heuneburg y el yacimiento tartésico <strong>de</strong>Setefilla. Estas observaciones que ahora vamos a <strong>de</strong>sarrollarnos ayudarán a <strong>de</strong>stacar los puntos fuertes ydébiles <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, también asumir y respon<strong>de</strong>r a lascríticas que el mo<strong>de</strong>lo ha recibido hasta la fecha.Antes que nada hay que <strong>de</strong>cir que Frankensteiny Rowlands parten <strong>de</strong> la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>loque servirá como la base para su trabajo; un mo<strong>de</strong>loque hemos presentado en el capítulo anterior.El trabajo que realizan es la aplicación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio e interpretación<strong>de</strong> los datos arqueológicos en base a él en laregión <strong>de</strong> Heuneburg.El complejo <strong>de</strong> la Heuneburg se halla en el valle<strong>de</strong>l alto Danubio siendo compuesto por dos asentamientos,el poblado fortificado <strong>de</strong> Heuneburg y elasentamiento abierto <strong>de</strong> Talhau. A estos dos asenta-16


mientos se les aña<strong>de</strong> la necrópolis en Hochmicheley otros túmulos. Este centro <strong>de</strong> 3,3 hectáreas y <strong>de</strong>20 hectáreas <strong>de</strong>l asentamiento exterior, presentabauna muralla cuya construcción es característica<strong>de</strong> la arquitectura <strong>de</strong>fensiva griega. Des<strong>de</strong> luegoel centro tenía un significado supra-regional y fueimportante a lo largo <strong>de</strong> toda su existencia: en laacrópolis se visualizan 14 fases ocupacionales. Lostúmulos se caracterizan por su monumentalidad ypor la presencia <strong>de</strong> los lujosos ajuares. En la zonahabía más asentamientos, tanto poblados como necrópolis,que contenían importaciones o bienes <strong>de</strong>lujo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia local. La cronología abarca elperiodo <strong>de</strong>l Hierro Antiguo: Hallstatt D, es <strong>de</strong>cir,650-475 a.C.De especial importancia es el túmulo <strong>de</strong> Hochmicheleexcavado en los años treinta <strong>de</strong>l siglo pasado.En este túmulo se diferenciaron 13 sepulturas:I-VIII <strong>de</strong> inhumación y VIII-XIII <strong>de</strong> incineración. Detodas ellas la más rica es la tumba I en la que sei<strong>de</strong>ntificaron en el interior <strong>de</strong> una cámara <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>rarestos <strong>de</strong> un carro y un abundante ajuar funerario(cientos <strong>de</strong> cuentas <strong>de</strong> vidrio, colgante <strong>de</strong> vidrio,oro, ámbar, placas <strong>de</strong> hierro, anillo <strong>de</strong> bronce y <strong>de</strong>arnés, canto rodado <strong>de</strong> cuarzo). Las otras tumbasno contenían tanta riqueza. Sin embargo, habíaconstrucciones parecidas; por ejemplo la tumba VIcorrespon<strong>de</strong> a otra cámara funeraria <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra enla que se introdujo un carro <strong>de</strong> cuatro ruedas yvarios ítems <strong>de</strong> lujo. El típico ajuar <strong>de</strong> otras tumbasconsistía en cerámica, también griega, ámbar, broncepero siempre en proporciones menores respecto ala tumba VI.Según Frankenstein y Rowlands, el control <strong>de</strong>l exce<strong>de</strong>ntealimentario y <strong>de</strong>l acceso a los bienes foráneosestaba estrictamente relacionado con el po<strong>de</strong>r político<strong>de</strong> la clase alta que habitaba Heuneburg. Los otrosasentamientos fortificados <strong>de</strong> la zona junto con suscorrespondientes tumbas principescas representabanla cumbre <strong>de</strong> la jerarquía política <strong>de</strong>l área. La grancantidad <strong>de</strong> cuentas <strong>de</strong> vidrio, ámbar, oro, pendientes,collares, brazaletes, fíbulas, vasos <strong>de</strong> cerámicaen miniatura, etc. indicaban el estatus distinto <strong>de</strong>algunos miembros masculinos y femeninos <strong>de</strong> estasociedad. El registro funerario junto con su distribuciónen el territorio permitió diferenciar ciertascategorías sociales:1. Estatus <strong>de</strong> jefe soberano2. Estatus <strong>de</strong> jefe vasallo3. Estatus <strong>de</strong> subjefe4. Estatus <strong>de</strong> jefes menores5. Estatus <strong>de</strong> subjefes menoresLos tres primeros niveles están <strong>de</strong>finidos por lapresencia <strong>de</strong>l carro, un símbolo tradicional <strong>de</strong> altoestatus, y por la presencia <strong>de</strong> otros ítems <strong>de</strong> lujo,cuya presencia disminuye con la bajada <strong>de</strong> estatus<strong>de</strong>l propietario. Los dos últimos niveles se caracterizanpor la presencia <strong>de</strong> ítems <strong>de</strong> importación y <strong>de</strong>producción local. Carro, arneses <strong>de</strong> caballo, vasos <strong>de</strong>bronce, tejidos, oro, vidrio, ámbar, coral convaríancon el rango sobre la base <strong>de</strong> presencia/ausencia. Lapresencia <strong>de</strong> los pequeños ítems <strong>de</strong> joyería <strong>de</strong> bronce(pendientes, fíbulas, brazaletes) son caraterísticos<strong>de</strong> para todos los niveles sociales y, por lo tanto, sesupone que estos objetos no pudieron servir comoindicadores <strong>de</strong>l estatus sino que tenían que marcarla madurez social. La uniformidad <strong>de</strong> su manufacturay una distribución centralizada indican que más queindicadores <strong>de</strong> estatus político fueron bienes <strong>de</strong> prestigionecesarios para distintas formas <strong>de</strong> transaccióne intercambio social.Dentro <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> objetos hallados en lassepulturas <strong>de</strong> todos los rangos, sólo aparte <strong>de</strong> lacerámica y algunos objetos <strong>de</strong> hierro <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncialocal, el resto <strong>de</strong> objetos son importaciones. En consecuencia,casi exclusivamente los ítems <strong>de</strong> manufacturaforánea fueron dignos <strong>de</strong> una <strong>de</strong>posición en uncontexto funerario. Según Frankenstein y Rowlandsestos ítems fueron <strong>de</strong> producción y distribución centralizaday tecnológicamente son más complejos quelos <strong>de</strong> producción local. Bien pudieron ser importadoso bien fabricados en el centro a partir <strong>de</strong> materiasprimas <strong>de</strong> importación. El hecho <strong>de</strong> que aparezcanen pequeñas cantida<strong>de</strong>s es interpretado como unaconsi<strong>de</strong>rable subida <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l ítem.No hay pruebas <strong>de</strong> que el jefe superior <strong>de</strong> Heunebergexigiera tributo <strong>de</strong> otras jefaturas y, porlo tanto, se supone que su posición <strong>de</strong>pendió <strong>de</strong>ltamaño <strong>de</strong> su unidad familiar. Más miembros <strong>de</strong>llinaje significaban una potente mano <strong>de</strong> obra que setraducía en la producción <strong>de</strong> exce<strong>de</strong>ntes alimenticios;un argumento que se ejemplifica en la localización<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s silos para almacenar grano en Heuneberg.En Magdalenenberg, una <strong>de</strong> las necrópolis<strong>de</strong> la zona, se encontró en un túmulo más <strong>de</strong> cienenterramientos, mientras que en Mauenheim, quecorrespon<strong>de</strong> a un nivel <strong>de</strong> subjefe en la jerarquía<strong>de</strong>l Magdalenenberg, había 10 sepulturas asociadasa las dos tumbas principescas. El análisis <strong>de</strong> losenterramientos secundarios indica que existió unsistema interno <strong>de</strong> rangos que correspon<strong>de</strong> con ladistribución <strong>de</strong> los ítems <strong>de</strong> prestigio.La soberanía <strong>de</strong> Heuneberg tenía un estatus <strong>de</strong>ser equivalente respecto <strong>de</strong> sus socios <strong>de</strong>l exterior.En el material arqueológico se pue<strong>de</strong> reconocer losbienes <strong>de</strong> prestigio que procedían <strong>de</strong>l soberano <strong>de</strong>Heuneberg y otros bienes en las tumbas <strong>de</strong> sus socioscomerciales que indican la propia posición <strong>de</strong>l socio<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema comercial mayor. El complejo <strong>de</strong>la Heuneberg estaba indirectamente vinculado a lasempresas griegas situadas en las bocas <strong>de</strong>l Ródano ya los centros etruscos <strong>de</strong> Italia central y septentrionalpero su evolución <strong>de</strong>pendió también <strong>de</strong> las relaciones<strong>de</strong> intercambio con los centros indígenas situados alnorte <strong>de</strong> los Alpes.Lo que <strong>de</strong>staca en la interpretación <strong>de</strong> Frankensteiny Rowlands es que se pudo comprobar que elcontrol <strong>de</strong> acceso a los bienes <strong>de</strong> prestigio y también<strong>de</strong> su uso estuvo estrictamente regulado creando labase para la manipulación <strong>de</strong> las relaciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.La producción centralizada y la exclusividad <strong>de</strong> ladistribución garantizaban el éxito <strong>de</strong>l sistema.Este trabajo ha tenido una importante influenciaen la visión sobre las relaciones entre Europa centraly el Mediterráneo (De l g a d o 1997, 99) y fue unainspiración para los autores como Wells (1988), Brun(1989) o Kristiansen (1998). También en la PenínsulaIbérica el mo<strong>de</strong>lo tuvo una cierta repercusión.17


El caso <strong>de</strong> SetefillaEl segundo caso viene <strong>de</strong> la Península Ibérica,concretamente <strong>de</strong> Setefilla en la provincia <strong>de</strong> Sevilla.Setefilla es un yacimiento tartésico excavado sistemáticamenteen los años setenta <strong>de</strong>l siglo pasado, es<strong>de</strong>cir, en el periodo en el que se empezó a investigararqueológicamente el área tartésica, con atenciónespecial a los yacimientos como Cádiz, Castillo <strong>de</strong>Doña Blanca, Huelva, Carmona, Carambola y otros.El resultado <strong>de</strong> las excavaciones <strong>de</strong> Setefilla se publicópronto (Au b e t 1975; 1978). Sin embargo, lasaproximaciones a los aspectos sociales aparecieronmás tar<strong>de</strong>. Entre ellos son especialmente interesantesdos trabajos (Au b e t 1993; Au b e t, et al. 1996) en losque se aplica la perspectiva <strong>de</strong>sarrollada por Frankensteiny Rowlands.Setefilla se encuentra en el Valle <strong>de</strong>l Guadalquivir,cerca <strong>de</strong> la actual ciudad Lora <strong>de</strong>l Río. Durante elperiodo orientalizante fue un importante centro tartésico<strong>de</strong>l interior. En el yacimiento se localizó unasentamiento y una gran necrópolis compuesta <strong>de</strong>nueve túmulos, <strong>de</strong> los cuales dos fueron excavadosdurante la década <strong>de</strong> los años setenta.El túmulo A, el más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> toda la necrópolis,cubría un área circular <strong>de</strong>l espacio funerario <strong>de</strong>dicadoa la incineración siendo <strong>de</strong>limitado por losas. En élse pudieron distinguir tres fases <strong>de</strong> construcción y<strong>de</strong>scubrir 65 tumbas <strong>de</strong> incineración alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>una cámara central que había contenido una o variasinhumaciones.En el túmulo B, más pequeño que el anterior, selocalizaron 38 incineraciones con ajuares más mo<strong>de</strong>stosen comparación con el túmulo A. La cronología <strong>de</strong>los túmulos hay que situarla entre la primera mitad<strong>de</strong>l siglo v i i y principios <strong>de</strong>l siglo v i a.C. Un análisis<strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>muestra que el poblado <strong>de</strong> Setefillacontrolaba tanto las vías <strong>de</strong> comunicación como lasmejores tierras en la zona.En la aproximación hecha por Aubet, Barceló yDelgado no se evoca directamente a la economía <strong>de</strong>bienes <strong>de</strong> prestigio pero se da por entendido queeste mo<strong>de</strong>lo junto con los análisis estadísticos jueganun papel crucial para explicar la diversidad <strong>de</strong>los grupos sociales que había en Setefilla. Lo másimportante era establecer las reglas <strong>de</strong> la distribución<strong>de</strong> los símbolos <strong>de</strong> la filiación <strong>de</strong> la comunidad(community membership symbols) como la cerámicabruñida y los símbolos <strong>de</strong> la riqueza <strong>de</strong> origen local(las fíbulas, los cuchillos) y <strong>de</strong> origen foráneo (importacionesfenicias como la cerámica a torno, laslucernas). El objetivo fue respon<strong>de</strong>r a la cuestión<strong>de</strong> si las relaciones sociales <strong>de</strong>pendían <strong>de</strong> las relaciones<strong>de</strong>l parentesco. Los resultados <strong>de</strong> los análisisestadísticos confirmaron esta suposición. Se intentótambién buscar la correlación entre las prácticas <strong>de</strong>enterramiento y la estructura social <strong>de</strong> la sociedad <strong>de</strong>Setefilla. Como resultado <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> sexo, edad y<strong>de</strong> sus relaciones con ofrendas funerarias particularesse pudieron diferenciar tres grupos.En el primer grupo se clasificaron las tumbas queno poseían ofrendas o sólo muy pocas. Las tumbas <strong>de</strong>las mujeres adultas no tenían símbolos <strong>de</strong> la filiación<strong>de</strong> la comunidad y por este motivo se llegó a la conclusión<strong>de</strong> que las mujeres habían nacido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>lgrupo <strong>de</strong> parentesco pero presentando una libertadlimitada. En algunas tumbas masculinas tampocohabía símbolos <strong>de</strong> la filiación <strong>de</strong> la comunidad y laexplicación que se propuso fue que estos hombresno fueron capaces <strong>de</strong> participar activamente en lavida sociopolítica <strong>de</strong> la comunidad.En el segundo grupo había tanto cremacionesmasculinas como femeninas que contenían símbolos<strong>de</strong> la filiación <strong>de</strong> la comunidad pero no símbolos <strong>de</strong>riqueza <strong>de</strong>l origen local.En el tercer grupo había cremaciones que poseíansímbolos <strong>de</strong> la filiación <strong>de</strong> la comunidad y lossímbolos <strong>de</strong> riqueza <strong>de</strong> origen local. Dos tumbas <strong>de</strong>ltúmulo A fueron distinguidas por la cantidad, variedady riqueza <strong>de</strong> las ofrendas funerarias. En general, elajuar no fue homogéneo y era imposible consi<strong>de</strong>rarla importancia <strong>de</strong> algún subgrupo <strong>de</strong> parentesco quepodía suponer la existencia <strong>de</strong> una clase social aparte.Sin embargo, se constató la <strong>de</strong>sigual distribución <strong>de</strong>los símbolos <strong>de</strong> la riqueza <strong>de</strong> origen local.Los resultados <strong>de</strong>l túmulo A y <strong>de</strong>l túmulo B fueronbastante similares. El hecho <strong>de</strong> la existencia <strong>de</strong>la cámara central en el túmulo A con una o variasinhumaciones se explicó como la distancia socialentre los miembros <strong>de</strong> la comunidad. La presencia<strong>de</strong> ciertas importaciones en los dos túmulos pue<strong>de</strong>constituir la dote <strong>de</strong> las mujeres casadas que habíanvenido <strong>de</strong> otros yacimientos indígenas en losintercambios exogámicos. Los tres grupos fuerondiferenciados no a partir <strong>de</strong> la “riqueza” sino porsu estatus social <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> parentesco.En este caso se supone que los artesanos especializadosque trabajaban con el metal participaban enla distribución interna <strong>de</strong> los símbolos <strong>de</strong> riqueza.El acceso <strong>de</strong>sigual a los exce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la producciónfueron causas <strong>de</strong> las diferencias entre los linajes. Loslinajes más po<strong>de</strong>rosos tenían más obreros y, por lotanto, más ingresos. El exce<strong>de</strong>nte servía como medio<strong>de</strong> control <strong>de</strong> los trabajadores especializados, comomedio para incrementar el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l linaje dominantey también como medio para establecer relaciones<strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> la comunidad.Es un estudio que se diferencia <strong>de</strong> la aproximaciónhecha por Frankenstein y Rowlands sobre todo porla utilización <strong>de</strong> la pequeña escala: en este caso seanalizó un yacimiento. Otra particularidad españolaes el uso <strong>de</strong> los métodos estadísticos (especialmenteen Au b e t 1993) que Frankenstein y Rowlands noaprovecharon con tanta profundidad.Un enfoque crítico <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> laeconomía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigioComo hemos visto, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía<strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio es una propuesta compleja.Para valorarla, nos gustaría dibujar brevemente elpanorama <strong>de</strong> las corrientes teóricas que hoy en díaconviven entre sí. La arqueología histórico-cultural,procesualismo y posprocesualismo son las principalescorrientes metodológicas y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> ellasse ha formulado una serie <strong>de</strong> críticas y soluciones<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio.Creemos que sólo la contextualización <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lopermite ver sus <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s, puntos fuertes y tambiénciertas perspectivas para su <strong>de</strong>sarrollo.18


La arqueología tradicionalLa arqueología en sus principios tenía nexos próximoscon la historia y la antropología/paleontología, <strong>de</strong>allí el nombre <strong>de</strong> la corriente: arqueología históricocultural.Des<strong>de</strong> luego la arqueología histórico-culturalabarca muchas corrientes como por ejemplo el difusionismo,el funcionalismo o el neoevolucionismo peroen todos estos casos po<strong>de</strong>mos encontrar un rasgocomún: la investigación parte <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l tipo.Las tipologías que se crean son la base para realizarinferencias cronológicas e inferencias <strong>de</strong> carácter socioeconómico,político e i<strong>de</strong>ológico. El resultado <strong>de</strong>la creación <strong>de</strong> diversas taxonomías supone un olvidoabsoluto <strong>de</strong>l individuo, el verda<strong>de</strong>ro protagonista <strong>de</strong>lpasado. La arqueología histórico-cultural tiene otra<strong>de</strong>bilidad: el contexto en el que se halla los materialesarqueológicos no importa, lo que cuenta es el objeto(Java l o ya s 2006).Obviamente hoy en día, <strong>de</strong>bido a que se produjouna importante renovación teórica, ningún profesionalignora el contexto arqueológico. No obstante elprotagonismo <strong>de</strong> los objetos en los trabajos arqueológicoses evi<strong>de</strong>nte. Por lo tanto, es mejor hablar <strong>de</strong>la arqueología tradicional, que no tiene connotacionesnegativas, en lugar <strong>de</strong> la arqueología histórico-cultural.Definimos la arqueología tradicional como un conjunto<strong>de</strong> métodos y técnicas cuyo fundamento metodológicoes un ítem arqueológico.Hoy se pue<strong>de</strong> observar una ten<strong>de</strong>ncia para realizarestudios polifacéticos <strong>de</strong>l material arqueológico.Tanto la cerámica como los metales y el materialorgánico son objeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>tallados estudios, nosólo respecto a la forma o al estilo, sino tambiénrespecto a su consistencia físico-química. Todas estasinvestigaciones amplían consi<strong>de</strong>rablemente el conocimiento<strong>de</strong> las fuentes. No es <strong>de</strong> extrañar que losarqueólogos tradicionales <strong>de</strong>fiendan la importancia<strong>de</strong> los “datos puros” que se consiguen en el procesoempírico y que objetivamente reflejan, según algunos,la realidad pasada. 4Con la arqueología tradicional está relacionado elmétodo inductivo. El inductivismo es obviamente uno<strong>de</strong> los dos procesos cognitivos, tan válido como el<strong>de</strong>ductivismo (Po p p e r 1973, He m p e l 1979). Sin embargo,pensamos que la arqueología <strong>de</strong> hoy necesita algomás que la pura y cada vez más <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong>scripción<strong>de</strong> los ítems arqueológicos. Los análisis tipológicos ysublimes técnicas formales <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción obviamentecumplen con las normas técnicas pero creemos queno respon<strong>de</strong>n a las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la humanística <strong>de</strong>principios <strong>de</strong>l siglo x x i ya que las interpretaciones quehace, si se hacen, son muy a menudo superficiales oaprovechan <strong>de</strong> manera inconsciente las nociones <strong>de</strong>la cultura contemporánea. La manera más popular<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir el pasado consiste en <strong>de</strong>scribir estratos ymateriales. Como bien dice T. Burda, la gran mayoría<strong>de</strong> los manuales académicos <strong>de</strong> arqueología soninventarios <strong>de</strong> cerámica, joyas, espadas, fíbulas, etc.4. Sobre el problema epistemológico <strong>de</strong> la verdad existeuna amplia bibliografía, véase especialmente: Bl a c k b u r n,Si m m o n s 1999; Ha b e r m a s 2003; He i d e g g e r 2004, sobre la verda<strong>de</strong>n el proceso empírico <strong>de</strong> arqueología: Ho d d e r 1988; Fe r n á n d e zMa r t i n e z 1989; Bat e 1998; Re n f r e w, Ba h n 1998.<strong>de</strong>scritas en relación a categorías técnico-formalesque probablemente no tienen nada que ver con lacultura <strong>de</strong> los propietarios, pero sí que nos caracterizanmuy bien a nosotros mismos (2003, 151). Elproblema que aparece es que el pasado <strong>de</strong>scubiertopor un arqueólogo no es nada objetivo sino que esuna proyección <strong>de</strong> nuestra visión <strong>de</strong>l mundo. Estotiene una fácil explicación: el modo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir elpasado es una consecuencia <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> la arqueologíatradicional. El conocimiento tiene que servira la contemporaneidad, representando entonces susintereses. El pasado se convierte en una escena enla que luchan los partidarios <strong>de</strong> múltiples modos <strong>de</strong>funcionamiento <strong>de</strong>l mundo actual. Los partidarios<strong>de</strong>l progreso muestran el pasado como un triunfo <strong>de</strong>lrazonamiento humano a lo largo <strong>de</strong> los milenios,los nacionalistas legitiman el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> las tierraspara una nación (véase por ejemplo Lay t o n 1994) ylos <strong>de</strong> izquierda contrastan el mundo <strong>de</strong> hoy con eltranquilo, pacífico y lleno <strong>de</strong> justicia mundo <strong>de</strong> ayer(Bu r d a 2003, 151-152). Todo esto aprovechando losdatos supuestamente objetivos.En este contexto la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigioaparece como algo extraño. Es un mo<strong>de</strong>lo que<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio anuncia sus objetivos y modo<strong>de</strong> ver el mundo pasado. Según nuestro parecer laanunciación previa <strong>de</strong> una corriente filosófica o <strong>de</strong> unmo<strong>de</strong>lo teórico es un método más honesto y muchomás enriquecedor que una “objetiva” <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>los datos arqueológicos. Sin embargo, los críticos<strong>de</strong>l <strong>de</strong>ductivismo no aceptan nada que sobresalga <strong>de</strong>lesquematismo arqueológico.Desgraciadamente no hay nada escrito y todas lascríticas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo que formulan los representantes<strong>de</strong> la arqueología tradicional sólo pue<strong>de</strong>n oírse encongresos. Las críticas están relacionadas con laaversión para utilizar un mo<strong>de</strong>lo teórico. Durante elperiodo <strong>de</strong> investigación (2005-2007) hemos podidocomprobar que los arqueólogos suelen relacionar laeconomía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio con los ítems y nocon el mo<strong>de</strong>lo, es <strong>de</strong>cir, se hacen referencias a lomaterial y no a lo teórico. Llamar un objeto “bien<strong>de</strong> prestigio” sin un entendimiento <strong>de</strong> los procesossocioeconómicos que había <strong>de</strong>trás ofrece una visiónpoco explicativa. En este sentido, fue especialmentesignificativo el Xth Symposium on MediterraneanArchaeology celebrado en Ankara en marzo <strong>de</strong> 2006.Es un encuentro que reúne jóvenes arqueólogos <strong>de</strong>varias universida<strong>de</strong>s, sobre todo europeas y estadouni<strong>de</strong>nses.La presentación que damos, “Prestige GoodsEconomy in Tartessos – balance and perspectives”,<strong>de</strong>spertó exclusivamente preguntas acerca <strong>de</strong> los materialesy nada sobre la vali<strong>de</strong>z y el funcionamiento<strong>de</strong> la teoría. Una situación parecida ocurrió en elII Taller <strong>de</strong> Arqueología para Jóvenes Investigadores(Madrid, junio <strong>de</strong> 2007). Todo esto hace pensar queel mo<strong>de</strong>lo que tiene sus raíces en unas observacionesantropológicas que se aplicó para interpretar el materialarqueológico es algo por lo menos sospechoso.La gran molestia para los arqueólogos tradicionaleses el hecho <strong>de</strong> empezar el proceso <strong>de</strong> investigacióncon un mo<strong>de</strong>lo. Se cree que sólo los datos pue<strong>de</strong>nllevar a un investigador a unas conclusiones válidasy objetivas, mientras que la utilización <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lono hace más que <strong>de</strong>formar la realidad pasada.19


No estamos <strong>de</strong> acuerdo con estas críticas porquesólo gracias a la utilización <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo los ítemsarqueológicos <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> ser sólo objetos físicos, protagonistas<strong>de</strong> varias tablas y esquemas. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio permite explicartodo el fondo social y económico cuya representaciónmaterial tenemos en forma <strong>de</strong> los ítems interpretadoscomo bienes <strong>de</strong> prestigio. Hay que admitir que lai<strong>de</strong>a <strong>de</strong> la existencia <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong>prestigio pue<strong>de</strong> ser equivocada en cierto contexto.Sin embargo, nos parece importante utilizarla comouna hipótesis cuya vali<strong>de</strong>z se comprobará a lo largo<strong>de</strong>l proceso investigador. El conocimiento <strong>de</strong> losdatos puramente técnicos y funcionales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luegoes necesario, pero creemos que es sólo una <strong>de</strong> lasetapas <strong>de</strong> la investigación.Para concluir se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que la acusaciónprincipal <strong>de</strong> la arqueología tradicional es el hecho <strong>de</strong>cuestionar la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l método hipotético-<strong>de</strong>ductivoque sigue el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio.Como ya se ha constatado, el método hipotético<strong>de</strong>ductivotanto como el método inductivo son dosvías para llegar a un conocimiento <strong>de</strong> las cosas, porlo tanto, el argumento <strong>de</strong> la arqueología tradicionalno es válido. Las críticas algo más elaboradas hansurgido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la corriente <strong>de</strong> arqueología procesualque veremos a continuación.El procesualismoEl procesualismo, es <strong>de</strong>cir, la arqueología procesualo “Nueva Arqueología” nació en el momento <strong>de</strong> lapublicación <strong>de</strong>l artículo <strong>de</strong> Lewis Binford “Archaeologyas Anthropology” (1962). El mismo título ya anuncióla necesidad <strong>de</strong> utilizar conceptos antropológicosen el discurso arqueológico. Binford afirmó que laarqueología <strong>de</strong>be enten<strong>de</strong>r el funcionamiento <strong>de</strong> lossistemas socioculturales y <strong>de</strong> esta manera acercarsea la antropología. Según él, los ítems arqueológicospermiten reconstruir el sistema sociocultural. El cambiocultural siempre surge a causa <strong>de</strong> factores externos,sobre todo los relacionados con la ecología.Se postuló la utilización <strong>de</strong> métodos propios <strong>de</strong>las ciencias como la lógica, la estadística, la matemática,la biología, etc. (Cl a r k e 1968). El objetivo <strong>de</strong>la arqueología procesual es la explicación <strong>de</strong> ciertoscasos <strong>de</strong>l comportamiento humano. Los datos <strong>de</strong>beríancontrastar hipótesis acerca <strong>de</strong> cómo funcionanlas cosas y no se <strong>de</strong>bería únicamente acumularlosporque esto no se traduce en mejores i<strong>de</strong>as sobre elpasado (Jo h n s o n 2000, 38). Se intentaban construirmo<strong>de</strong>los y buscar leyes generales. La contribuciónmás importante <strong>de</strong> la arqueología procesual a la metodología<strong>de</strong> la arqueología es el intento <strong>de</strong> explicarlas relaciones entre la estática cultura material con eldinámico comportamiento humano que se hizo graciasa la realización <strong>de</strong> los proyectos etnoarqueológicos(Ma r c i n i a k 1999).El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigiosurgió <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> la arqueología procesual.Una <strong>de</strong> las pocas críticas hechas por los partidarios<strong>de</strong>l procesualismo la realizó un investigador americano,James M. Bayman, cuyo trabajo Hohokam CraftEconomies and the Materialization of Power se publicóen el Journal of Archaeological Method and Theory(2002). Es uno <strong>de</strong> los trabajos que apareció suelto<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l 66th Annual Meeting of the Society forAmerican Archaeology (SAA) celebrado bajo el títuloBeyond a Prestige Goods Economy: Social Valuables,Power, and Agency. Desgraciadamente las actas <strong>de</strong>este evento no se han publicado.Bayman llevó a cabo sus investigaciones en el suroeste<strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Norte. Su interés se centró enla cultura Hohokam, una <strong>de</strong> las cinco áreas culturalesarqueológicas <strong>de</strong>l actual estado <strong>de</strong> Arizona. En estetrabajo <strong>de</strong>mostró que los ítems más preciosos noeran directamente controlados por la élite. Tampocose pudo atestiguar que los bienes <strong>de</strong> prestigio fueransímbolos <strong>de</strong>l estatus social o po<strong>de</strong>r político (2002,70). Aquí nace la pregunta acerca <strong>de</strong> si es válidodar el nombre “bienes <strong>de</strong> prestigio” a estos objetos.Bayman sigue con esta <strong>de</strong>nominación afirmandoal mismo tiempo que el mo<strong>de</strong>lo ofrece una visiónestrecha <strong>de</strong> la agencia en la circulación y en el uso<strong>de</strong> los objetos <strong>de</strong>l valor.Lo que se intercambiaba en la cultura Hohokam eranlas conchas marinas. El análisis hecho por Baymanreveló que diferentes tipos <strong>de</strong> conchas <strong>de</strong>sempeñaban elpapel <strong>de</strong> símbolos <strong>de</strong> filiación, i<strong>de</strong>ntidad, po<strong>de</strong>r, oficiou objetos religiosos. Es la primera y al mismo tiempomás importante aportación <strong>de</strong> Bayman: el mo<strong>de</strong>lo<strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio no toma enconsi<strong>de</strong>ración diferentes papeles y significados que losbienes <strong>de</strong> prestigio pudieran <strong>de</strong>sempeñar. Aquí nacela pregunta: ¿es relevante llamarlos continuamente“bienes <strong>de</strong> prestigio”? Bayman no lo cuestiona perosi que muestra diferentes vías <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong>estos objetos. Otra observación <strong>de</strong> Bayman es que lainvestigación <strong>de</strong> complejos grupos sociales no <strong>de</strong>beríareducir la agencia <strong>de</strong> un individuo. La agencia seentien<strong>de</strong> como un proceso en el que se construye,negocia y transforma la i<strong>de</strong>ntidad personal (personhood)(2002, 75).Des<strong>de</strong> nuestro punto <strong>de</strong> vista el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía<strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio no es el más apropiadopara analizar las relaciones socioeconómicas enla cultura Hohokam. Hay muchos puntos que nocuadran con el mo<strong>de</strong>lo, uno <strong>de</strong> ellos es la carencia<strong>de</strong> ciertos bienes <strong>de</strong> prestigio en algunas tumbas <strong>de</strong>los jefes <strong>de</strong> la comunidad. Si no se pue<strong>de</strong> hallar unindicador clave para la existencia <strong>de</strong> un sistema, esdifícil <strong>de</strong> seguir utilizándolo. También la diversidad<strong>de</strong> significados que obtienen los bienes <strong>de</strong> prestigioaleja consi<strong>de</strong>rablemente el trabajo <strong>de</strong> Bayman <strong>de</strong>lmo<strong>de</strong>lo formulado por Frankenstein y Rowlands.Paradójicamente aquí po<strong>de</strong>mos encontrar la contribución<strong>de</strong> Bayman para mejorar el mo<strong>de</strong>lo. Pensamosque los ítems que se consi<strong>de</strong>ran “bienes <strong>de</strong> prestigio”<strong>de</strong>berían ser vistos a través <strong>de</strong>l contexto más amplioque el <strong>de</strong> las jerarquías económico-sociales.Muchas interesantes reflexiones acerca <strong>de</strong> objetospreciosos po<strong>de</strong>mos encontrar en el trabajo <strong>de</strong> MauriceGo<strong>de</strong>lier, 5 un investigador francés <strong>de</strong> sólida y5. Go<strong>de</strong>lier trabaja <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la corriente marxista. Sinembargo, hemos <strong>de</strong>cidido <strong>de</strong> introducir sus reflexiones <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong>l apartado <strong>de</strong>dicado a la arqueología procesual porque nuestrotrabajo trata sólo <strong>de</strong> tres gran<strong>de</strong>s ramas metodológicas:arqueología tradicional, procesual y postprocesual y el marxismo,o neomarxismo, es una corriente que más se aproximaepistemológicamente a la arqueología procesual.20


diversa formación. Go<strong>de</strong>lier es conocido como uno<strong>de</strong> los fundadores <strong>de</strong> la antropología económica y susintereses no se centran en las socieda<strong>de</strong>s pasadas.Aun así, creemos que su aportación tiene vali<strong>de</strong>z eimportancia para mejorar el mo<strong>de</strong>lo por una simplerazón: en su trabajo se precisan ciertos conceptosdados en la propuesta <strong>de</strong> Frankenstein y Rowlandspor entendidos. Por ejemplo en “El enigma <strong>de</strong> don”(1998) se enumeran las características que <strong>de</strong>benpresentar los objetos elegidos para materializar lariqueza y el po<strong>de</strong>r. Go<strong>de</strong>lier argumenta que “esosobjetos <strong>de</strong>ben ser inútiles o inutilizables en las activida<strong>de</strong>scotidianas <strong>de</strong> subsistencia y <strong>de</strong> existencia”(1998, 229) y <strong>de</strong>ben poseer el carácter abstracto (1998,231). Otras características son su belleza (1998, 232)y su rareza (1998, 233).Otro interesante estudio fue realizado por MaryBeth D. Trubitt (2003), una profesora americanaque investigó el problema <strong>de</strong> la producción y elintercambio <strong>de</strong> las conchas marinas. Trubitt utilizael mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio yhace una serie <strong>de</strong> valiosas observaciones acerca <strong>de</strong>lfuncionamiento <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo. Subraya la simplificación<strong>de</strong> las relaciones entre el po<strong>de</strong>r social y el control <strong>de</strong>las élites sobre el trabajo y los bienes foráneos. Elmo<strong>de</strong>lo pone <strong>de</strong> manifiesto el papel <strong>de</strong> control <strong>de</strong>producción y <strong>de</strong> la distribución <strong>de</strong> los bienes <strong>de</strong> prestigiopero, según Trubitt, es muy difícil <strong>de</strong> ver estecontrol en la evi<strong>de</strong>ncia arqueológica. Trubitt tambiénpostula la necesidad <strong>de</strong> diferenciar los periodos enel <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio.Con este argumento es difícil estar <strong>de</strong> acuerdo porqueFrankenstein y Rowlands hablan <strong>de</strong> las etapas en elproceso económico. Lo que realmente falta en el mo<strong>de</strong>loes la explicación <strong>de</strong> las causas <strong>de</strong>l surgimiento<strong>de</strong>l sistema, es <strong>de</strong>cir, cuándo nace y por qué nace laadmiración <strong>de</strong> ciertos productos. Trubitt tiene razóndiciendo que la investigación arqueológica enfocalos bienes <strong>de</strong> prestigio como tesoros <strong>de</strong>positadosen tumbas, es <strong>de</strong>cir, enfoca sólo la problemática <strong>de</strong>un <strong>de</strong>terminado momento <strong>de</strong>l sistema. Todo lo quehabía ocurrido antes normalmente no se toma encuenta. Ahora bien, la evi<strong>de</strong>ncia arqueológica tienesus <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>be centrarse en la interpretación<strong>de</strong> los restos materiales que quedan. Eso obviamenteno significa que no <strong>de</strong>beríamos formular ciertashipótesis acerca <strong>de</strong> la naturaleza y la circulación <strong>de</strong>objetos. Es algo comprobado que la estructura socioeconómicapue<strong>de</strong> variar en el tiempo en términos <strong>de</strong>negociación <strong>de</strong>l rango y diferenciación <strong>de</strong>l estatus y,por lo tanto, hay que hacer preguntas sobre su funcionamiento(Fr i e d m a n 1975, 186-196). Trubitt subrayatambién la importancia <strong>de</strong>l contexto arqueológico enel que se hallan los bienes <strong>de</strong> prestigio porque ellugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>posición ayuda a enten<strong>de</strong>r el significadoy el uso <strong>de</strong> estos bienes. Por otra parte, el análisis<strong>de</strong> la producción artesanal local pue<strong>de</strong> explicar lascuestiones relacionadas con la organización social yel control <strong>de</strong> la producción y distribución <strong>de</strong> estosbienes (Tr u b i t t 2003, 250).Son también muy interesantes las palabras <strong>de</strong> De-Marrais et al. que Trubitt cita en su artículo (2003,263 [1996, 16]): “Because symbols are material objects,their distributions and associations, preservedin the archaeological record, reflect broa<strong>de</strong>r patternsof social, political, and economical activity. Thesepatterns inform archaeologists about unequal accessto symbols of status or authority, the efforts of onesocial segment to promote its i<strong>de</strong>ology over others,and the effects of these strategic activities on thedynamics of social power”. El optimismo expresadoaquí es posible gracias a la existencia <strong>de</strong> un nexo entrela cultura material y la actividad socioeconómica.Trubitt va más allá y distingue tres gran<strong>de</strong>s áreas quenecesitan estar profundizadas:1. La organización <strong>de</strong> la producción y <strong>de</strong>l intercambio<strong>de</strong> los bienes <strong>de</strong> prestigio.2. El uso <strong>de</strong> las conchas marinas (en nuestro caso– bienes <strong>de</strong> prestigio).3. La i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> productores y consumidores <strong>de</strong>estos objetos.Trubitt ve la necesidad <strong>de</strong> realizar los análisis <strong>de</strong>las materias primas u ornamentos para i<strong>de</strong>ntificar lalocalización <strong>de</strong> los talleres. También postula análisismicro y macro-espaciales <strong>de</strong> los productos foráneospara i<strong>de</strong>ntificar interacciones entre socieda<strong>de</strong>s. Otrapregunta que hay que hacer es la <strong>de</strong> las causas <strong>de</strong><strong>de</strong>posición <strong>de</strong> los bienes <strong>de</strong> prestigio. Esta cuestión lavemos como muy importante; ¿<strong>de</strong>positando los bienes<strong>de</strong> alto estatus se intentó sólo otorgar prestigio o habíamás causas como por ejemplo la <strong>de</strong> luchar contrala inflación (Br a d l e y 1982)? Trubitt en su trabajopregunta no sólo por el estatus <strong>de</strong> los productores yconsumidores <strong>de</strong> los bienes <strong>de</strong> prestigio, sino tambiénpor otras dimensiones <strong>de</strong> la <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad social comogénero, edad, etnia o relaciones <strong>de</strong> parentesco. Segúnla investigadora, para enten<strong>de</strong>r la organización <strong>de</strong>lsistema y el problema <strong>de</strong>l control, hay que enfocarsobre todo las relaciones entre productores y consumidores<strong>de</strong> los bienes. Para alcanzar todos estosobjetivos se necesita trabajar en diferentes escalas <strong>de</strong>análisis, es <strong>de</strong>cir, en diferentes regiones conectadasentre sí y en varios tipos <strong>de</strong> yacimientos. El proceso<strong>de</strong> interpretación pue<strong>de</strong> enriquecer datos etnográficos(Tr u b i t t 2003, 263-265).La aportación <strong>de</strong> Trubitt más que una crítica es unlistado <strong>de</strong> postulados con los que estamos sumamente<strong>de</strong> acuerdo aunque parezca difícil realizar todos lospuntos que se propone <strong>de</strong>sarrollar. Lo que falta en elestudio <strong>de</strong> la arqueóloga americana son las herramientaspara el análisis. Estas las encontramos en uninteresantísimo trabajo <strong>de</strong> Joan Barceló (1997) en elque se analiza las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la reconstrucción<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> interacción social. Barceló noalu<strong>de</strong> directamente a las cuestiones <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> laeconomía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio, pero sus reflexionesnos parecen muy importantes. Vemos la necesidad <strong>de</strong>abandonar un ensayo postulativo y acercarnos a lassoluciones un poco más concretas.Barceló afirma que los contactos humanos noson observables en el material arqueológico pero“la información disponible revela los efectos quela repetición constante <strong>de</strong> dichos actos tuvo en elcomportamiento dinámico <strong>de</strong> variables tales comolas relaciones sociales <strong>de</strong> producción, la interacciónentre grupos sociales, etc.” (1997, 88). ¿A través <strong>de</strong>qué medios se pue<strong>de</strong> llegar a este objetivo? Barcelópropone la realización <strong>de</strong> un análisis matemático <strong>de</strong>factores como presencia/ausencia, cantidad, porcentaje21


local/no local a la hora <strong>de</strong> tratar el material arqueológico(bienes <strong>de</strong> uso, bienes <strong>de</strong> prestigio, materiasprimas, etc.). Luego habría que <strong>de</strong>terminar el grado<strong>de</strong> normalización <strong>de</strong> dichos bienes, su porcentajey función. Los bienes <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong>berían sercontextualizados, es <strong>de</strong>cir, es necesario respon<strong>de</strong>r ala pregunta si han sido encontrados en contextos <strong>de</strong>producción, almacenamiento, consumo doméstico osocial (<strong>de</strong>pósito votivo, lugar sagrado, tumba). Otracuestión es <strong>de</strong>terminar el nivel <strong>de</strong> utilización y establecerel índice <strong>de</strong> valor y <strong>de</strong> complejidad medianteel análisis <strong>de</strong> cantidad y complejidad <strong>de</strong> trabajo. Elgrado <strong>de</strong> diversidad/similaridad tanto <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> producción como los propios bienes esotro punto <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> investigación. El siguientesería señalar la dificultad <strong>de</strong> acceso a la fuente <strong>de</strong>materias primas y al centro <strong>de</strong> producción. Graciasa eso se podría averiguar el control <strong>de</strong> accesos <strong>de</strong>los centros <strong>de</strong> producción y fuentes <strong>de</strong> materias primas.Por último, habría que <strong>de</strong>terminar la extensión<strong>de</strong>l área <strong>de</strong> influencia y dominio alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> cadayacimiento (Ba r c e l ó 1997, 87-88). Las necrópolis tienenuna importancia especial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong>investigación <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio.Barceló afirma que para ver las relaciones entre laélite y el resto <strong>de</strong> la población es necesario averiguarla posición <strong>de</strong> cada tumba que le correspon<strong>de</strong> enla escala social propia <strong>de</strong> la necrópolis. Otra cosaes contar la cantidad <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> intercambio yver la proporción <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong>l ajuar locales versusforáneos que cada tumba acumula subrayando lacantidad <strong>de</strong> tipos distintos (Ba r c e l ó 1997, 84). Comoconsecuencia, po<strong>de</strong>mos ver la naturaleza <strong>de</strong> sistemaexistente: si fue poco competitivo (pequeña cantidad<strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> intercambio muy poco diversos) o justolo contrario (acumulación <strong>de</strong> una gran cantidad <strong>de</strong>bienes <strong>de</strong> intercambio, muy diversos funcionalmente yestilísticamente entre sí), como averiguar el problema<strong>de</strong> la restricción social en la circulación <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> intercambio (Ba r c e l ó 1997, 85).Creemos que esta propuesta <strong>de</strong> Barceló, aunqueno sea una crítica <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong>bienes <strong>de</strong> prestigio, enriquece consi<strong>de</strong>rablemente lapropuesta formulada por Frankenstein y Rowlands.Sin embargo, <strong>de</strong>bemos recordar a la hora <strong>de</strong> utilizarlos métodos estadísticos que tanto la configuración<strong>de</strong> los ítems arqueológicos como los datos que seobtienen a través <strong>de</strong> sus análisis, no son un reflejoisomórfico <strong>de</strong> los fenómenos sociales y culturales.Pensamos que las contribuciones presentadas eneste apartado son compatibles y nos permiten mejorarel mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio.Arqueología posprocesualDe la crítica <strong>de</strong>l procesualismo y <strong>de</strong>l contextofilosófico postmo<strong>de</strong>rno ha nacido la arqueologíaposprocesual. Este prefijo “post” tiene un significadotanto cronológico como conceptual. Señala que ciertosprocesos que intentaban reconstruir la arqueologíaprocesual ya no tienen mérito. También se puso enduda los métodos científicos <strong>de</strong>l procesualismo y,en consecuencia, la <strong>de</strong>shumanización <strong>de</strong> las cienciassociales. La arqueología posprocesual, es <strong>de</strong>cir,interpretativa, se centra en el hecho <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>rlas dimensiones sociales <strong>de</strong> la existencia humana(Ma r c i n i a k 1999, 269). Sin embargo, muchas <strong>de</strong> lasinterpretaciones hechas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la corriente <strong>de</strong> arqueologíaposprocesual perciben y tratan el materialarqueológico <strong>de</strong> manera arbitraria. Este hecho excluyeun amplio abanico <strong>de</strong> potenciales informaciones quese pue<strong>de</strong>n sacar <strong>de</strong>l material arqueológico. Uno <strong>de</strong> losproblemas más graves <strong>de</strong> la arqueología posprocesuales su <strong>de</strong>bilidad epistemológica a la hora <strong>de</strong> construirinterpretaciones. Se niega a utilizar la ciencia comouna herramienta válida para analizar el pasado (véaseespecialmente: Ma r c i n i a k, Rąc z k o w s k i 2001).La arqueología posprocesual critica el concepto <strong>de</strong> laverdad objetiva y la búsqueda <strong>de</strong> las leyes universalesque guían el comportamiento humano (De l g a d o 2001,107). En cambio el relativismo se convirtió en uno<strong>de</strong> los principales paradigmas <strong>de</strong>l posprocesualismo.Otro era la interpretación <strong>de</strong> la cultura material quea partir <strong>de</strong> este momento se percibía como un objetoexistente y no como un componente <strong>de</strong> la culturageneral. La arqueología posprocesual abarca muchascorrientes como la arqueología indígena, feministao postcolonial. Des<strong>de</strong> nuestro punto <strong>de</strong> vista la másinteresante es la última <strong>de</strong>bido a que se centra enel contacto cultural y, por lo tanto, en la economía<strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio. La arqueología postcolonial sediferencia mucho <strong>de</strong> lo que elaboró la arqueologíatradicional o procesual.La visión tradicional <strong>de</strong>l contacto cultural seha basado en la dicotomía colonizado-colonizador(Vos s 2005, 461) que halla su materialización enel mo<strong>de</strong>lo centro-periferia elaborado por ImmanuelWallerstein (1974) que explica las condiciones <strong>de</strong> expansión<strong>de</strong>l capitalismo y las estructuras <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdadque se aprecian en el mundo actual. La propuesta<strong>de</strong> Wallerstein consiste en <strong>de</strong>finir relaciones entreáreas <strong>de</strong>sarrolladas tecnológicamente (centro) y zonasricas en recursos poco frecuentes (periferia). Las primerastienen un gran mercado <strong>de</strong> consumo, las segundasposeen mano <strong>de</strong> obra barata. Las zonas periféricas estánen condiciones mercantiles <strong>de</strong>sventajosas a causa <strong>de</strong>la falta <strong>de</strong> tecnología y <strong>de</strong>l capital imprescindiblepara <strong>de</strong>sarrollar sus propios recursos. La retribuciónque obtiene la periferia no refleja el valor <strong>de</strong> recursosexplotados (Tu r n e r 2004, 258-263). Sin embargo,hay que recordar que los bienes <strong>de</strong> prestigio en elesquema <strong>de</strong> Wallerstein no crean lazos <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nciaentre distintas comunida<strong>de</strong>s vinculadas porel intercambio <strong>de</strong>bido a que son <strong>de</strong>stinadas a élitesy no a la sociedad (De l g a d o 2001, 91). Paradójicamente,el propio Wallerstein consi<strong>de</strong>raba inaplicablesal pasado las categorías elaboradas para economías<strong>de</strong> sistemas capitalistas con mercado y, sin embargo,su propuesta ha encontrado un eco en los trabajos<strong>de</strong> arqueólogos. Como ya hemos dicho, también elmo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio tiene susraíces en el esquema wallerstaniano. La gran ventaja<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Wallerstein es el abandono <strong>de</strong> la escalalocal y la percepción <strong>de</strong> ciertos fenómenos, sobre todo<strong>de</strong> carácter económico, en un contexto mucho másamplio. El trabajo <strong>de</strong> Wallerstein se inscribía muybien en los esquemas que opera el procesualismo. Lascríticas llegaron <strong>de</strong>spués, en la ola <strong>de</strong> la arqueologíaposprocesual o, más bien, con la teoría poscolonial.22


Esta postura metodológica critica sobre todo el eurocentrismoe intenta reconocer a los “colonizados”como participantes activos <strong>de</strong>l proceso colonial. Asípues, lo que más se criticó en el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Wallersteinfue la estructura total <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo que simplifica ladiversidad <strong>de</strong>l fenómeno colonial. El mo<strong>de</strong>lo utilizalos viejos conceptos como <strong>de</strong>sarrollado-retrasado,dominación-resistencia, complejo-simple o civilizadoprimitivo(Ro w l a n d s 1998, 327). También se critica lapoca atención en el proceso <strong>de</strong> investigación hacia loindígena. Sin embargo, en el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía<strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio no encontramos estos conceptosbinarios. Es cierto que Frankenstein y Rowlandspresentan una visión <strong>de</strong> la sociedad altamente jerarquizadapero al mismo tiempo hay que admitirque los verda<strong>de</strong>ros protagonistas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo son lapoblación autóctona y no los colonizadores.Según la corriente posprocesual, la cultura se caracterizapor su dinamismo, en lugar <strong>de</strong> ser estática ymonolítica. Una interesante propuesta que aprovechala perspectiva dinámica <strong>de</strong>l intercambio la presentóAarón Alzola Romero (2005). Según él, las relaciones<strong>de</strong>l intercambio están estrictamente relacionadas conel conocimiento. Cuando dos pueblos intercambianbienes, pue<strong>de</strong>n también acce<strong>de</strong>r o no al traspaso <strong>de</strong>los conocimientos acerca <strong>de</strong> su utilización, su valor,su significado. Con el intercambio <strong>de</strong> información secrea una negociación <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res que influye en laformación <strong>de</strong> un nuevo medio social (Al z o l a 2005,471). Alzola entien<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r no como una imposiciónunilateral, sino como un “fenómeno en continuacreación y modificación a través <strong>de</strong> relaciones y negociacionessociales <strong>de</strong> todos aquellos involucradosen los contactos coloniales. Este po<strong>de</strong>r, distribuido <strong>de</strong>manera <strong>de</strong>sigual, recibiendo tensiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> variospuntos y redistribuido a lo largo <strong>de</strong> distintas etapasy contextos <strong>de</strong> interacción, contribuye a crear las estructurassociales que albergan la propia interaccióny no al contrario” (Al z o l a 2005, 471). Alzola subraya<strong>de</strong> esta manera que no hay nada pre<strong>de</strong>terminado enlas relaciones <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r: las relaciones entre culturasson mutuas y las influencias tienen carácter recíproco.Creemos que esta observación es <strong>de</strong> gran importanciapara la mejora <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> prestigio que, en su base, se caracteriza por unasrelaciones bastante estáticas. Sería interesante verqué tipo <strong>de</strong> influencia reciben los intermediarios yel propio núcleo exterior porque es difícil <strong>de</strong> creerque el intercambio se reduce a cuestiones puramenteeconómicas. Debe haber también una cierta influencia<strong>de</strong> parte <strong>de</strong> linajes autóctonos cuya cultura irradiahacia fuera y no sólo recoge impulsos <strong>de</strong>l exterior.La economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio es un sistemaque crea las diferencias sociales y económicas <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> la sociedad autóctona. Es interesante ver, por lotanto, cómo eran las relaciones entre un jefe superiory comerciantes <strong>de</strong>l exterior. Como ya se ha constatadoal principio, uno <strong>de</strong> los rasgos característicos <strong>de</strong> laarqueología posprocesual es el relativismo que permitever y valorar una cierta situación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> múltiplesperspectivas. Por lo tanto, “un engaño <strong>de</strong> proporcionesgigantescas”, explicación típica <strong>de</strong> relaciones colonialesen las cuales los únicos beneficiarios son los colonizadores,no está bien vista por los representantes<strong>de</strong> un nuevo enfoque. Si enten<strong>de</strong>mos el valor comouna construcción contextual, mutable y negociable(Al z o l a Ro m e r o 2005, 473) <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego la situaciónno está tan clara. En la introducción hemos mencionadoque el valor es producto <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminadocontexto y no es una cualidad intrínseca <strong>de</strong>l objeto.Si tenemos dos grupos, uno colonial y otro indígena,lo más probable es que el valor <strong>de</strong> los objetos <strong>de</strong> ungrupo difiera <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l otro grupo. Hay que tenerpresente también que la i<strong>de</strong>ntidad en el contexto colonialno es una cosa estática sino algo que se estácreando constantemente a través <strong>de</strong> negociacionessociales. La i<strong>de</strong>ntidad colonial atraviesa categoríasétnicas (véase De l g a d o 2005; De l g a d o, Fe r r e r; Vi v e s-Fe r r á n d i z 2005). A lo largo <strong>de</strong>l proceso colonial elvalor se tiene que readaptar a la naturaleza <strong>de</strong> unnuevo contexto social. Los objetos foráneos per seprobablemente no tienen un gran valor. Lo que locrea es la <strong>de</strong>manda y el significado social, es <strong>de</strong>cir,la i<strong>de</strong>ología que va <strong>de</strong>trás <strong>de</strong>l objeto. El prestigio<strong>de</strong> los objetos tiene mucho que ver con el prestigio<strong>de</strong> sus propietarios. Las fuentes antiguas confirmanque los objetos <strong>de</strong>sempeñaban el papel <strong>de</strong> regalosdiplomáticos no sólo por su excelente elaboración yutilización <strong>de</strong> materiales poco frecuentes sino porquelos anteriores propietarios <strong>de</strong>sempeñaban cargosimportantes y gozaban <strong>de</strong> un prestigio social (Od.,XV, 108-116). Otra razón <strong>de</strong> estima <strong>de</strong> un objeto enel mundo antiguo fue su larga trayectoria. Bien esconocida la historia <strong>de</strong> la crátera que los feniciosllevan a Toante y que, tras muchas vicisitu<strong>de</strong>s, acabaen manos <strong>de</strong> Ulises (Il., XXIII, 740-779) (Do m í n g u e zMo n e d e r o 2003, 28). 6Tenemos por lo tanto un ejemplo <strong>de</strong> las situacionesen las que los objetos con que se comerciaba nonecesariamente eran baratijas, sino objetos <strong>de</strong> granvalor que poseían en el contexto <strong>de</strong> origen. Ahorabien, lo que realmente importa para respon<strong>de</strong>r a lapregunta sobre la naturaleza <strong>de</strong>l intercambio es elgasto <strong>de</strong> trabajo utilizado para extraer los recursosnaturales <strong>de</strong> regiones periféricas y las horas <strong>de</strong>dicadaspara elaborar bienes que se iban a intercambiar. 7 Otracosa es el conocimiento, mencionado anteriormente. Elhecho <strong>de</strong> poseer el conocimiento en muchos contextosculturales, tal y como lo hemos visto cuando hemospresentado los trabajos <strong>de</strong> los antropólogos franceses,tiene más valor que la pura fuerza. Creemos que eltiempo y el conocimiento son factores que facilitanenten<strong>de</strong>r el problema <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sigualdad en los procesosinterregionales <strong>de</strong>l intercambio. 8Sin embargo, nos parece interesante el intento<strong>de</strong> la arqueología posprocesual <strong>de</strong> ver la situacióncolonial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> los indígenas. Posiblementeellos mismos no se sentían engañados porquenecesitaban a los ítems foráneos para garantizar yfortalecer sus propias estructuras sociales. Por eso,6. Sobre “biografía” <strong>de</strong> objetos véase por ejemplo Ap pa d u r a i1991; Kn a p p 2006.7. Sobre el problema <strong>de</strong>l gasto <strong>de</strong> trabajo véase Ea r l e 1997,178.8. Contraste con la propuesta <strong>de</strong> Stein (1999) según la cual<strong>de</strong>saparece el dominio <strong>de</strong>l centro sobre el comercio asimétricodando pie a un proceso gradual <strong>de</strong> paridad y <strong>de</strong> simetría enlas relaciones entre el centro y la periferia (Au b e t 2007: 89).23


incluso la alta cantidad <strong>de</strong> horas puesta para extraerlas mercancías que interesaban a los colonizadoresfue aceptable porque a cambio podían recibir algoque valoraban más que el trabajo excesivo. Otra cuestiónque hay que tener en cuenta es quién ejercíael trabajo y quién realmente se beneficiaba. En lassocieda<strong>de</strong>s altamente jerarquizadas como las <strong>de</strong> Heunebergo Setefilla, cabe subrayar que jerarquizadascon anterioridad a la llegado <strong>de</strong> los merca<strong>de</strong>res <strong>de</strong>fuera, la autoridad la <strong>de</strong>sempeñaba el jefe dominanteque podía distribuir los objetos <strong>de</strong> prestigio a sustrabajadores. Según el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong>bienes <strong>de</strong> prestigio el control sobre el intercambiocon el exterior está exclusivamente en manos <strong>de</strong>l jefesuperior. Por consiguiente, si hablamos <strong>de</strong> engaños,<strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad en el proceso <strong>de</strong> intercambio, <strong>de</strong>bemosadmitir que probablemente no son los colonizadoresque intentan engañar a los autóctonos, sino que es laaristocracia local la que, a través <strong>de</strong> la posibilidad <strong>de</strong>exigir el cumplimiento <strong>de</strong> ciertas obligaciones sociales,es capaz <strong>de</strong> movilizar fuerza <strong>de</strong> trabajo y, por lotanto, es la verda<strong>de</strong>ra responsable <strong>de</strong> la explotacióneconómica y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales (Au b e t 1994,249-259; 2005, 119).Concluyendo po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que la múltiple perspectiva<strong>de</strong> la percepción <strong>de</strong>l intercambio requierepor nuestra parte un cierto cuidado a la hora <strong>de</strong>utilizar los términos como igual o <strong>de</strong>sigual. No haymanera <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir objetivamente la realidad porque,como lo pone <strong>de</strong> manifiesto el posmo<strong>de</strong>rnismo,no hay realidad que exista objetivamente. La teoríaposcolonial ha <strong>de</strong>mostrado que el autóctono no esun simple actor secundario en un proceso colonial,sino un “consocio” <strong>de</strong> todos los encuentros e intercambios.¿Por qué entonces seguir <strong>de</strong>scribiendo elpasado utilizando exclusivamente el punto <strong>de</strong> vista<strong>de</strong> los colonizadores no teniendo en cuenta la visión <strong>de</strong>los indígenas? Sin embargo, hay que admitir que elmo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio estácasi enteramente <strong>de</strong>dicado a <strong>de</strong>scribir los procesosque tienen lugar en la sociedad autóctona.ConclusionesEl mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigioes una propuesta que se refiere a la rica herencia<strong>de</strong> la antropología. Los primeros trabajos etnográficosrevelan una gran complejidad <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong>intercambio. Los análisis <strong>de</strong>l kula y <strong>de</strong>l potlatchhicieron ver la obligación <strong>de</strong> dar, recibir y <strong>de</strong>volver.Como bien constatan J. L. Molina y H. Valenzuela,“el don está arraigado en la naturaleza humanay las cosas no se cambian por lo que valen, sinopor lo que vale el cambio, es <strong>de</strong>cir, la alianza, lasolidaridad y la socialidad” (2007: 196). Estas i<strong>de</strong>asfueron aprovechadas por los antropólogos francesese influyeron a los arqueólogos interesados en laproblemática <strong>de</strong>l intercambio en las socieda<strong>de</strong>s pasadas.Po<strong>de</strong>mos concluir, por tanto, que el mo<strong>de</strong>lo<strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio tiene una largatradición intelectual y extrae informaciones y sobretodo inspiraciones <strong>de</strong> muchas fuentes, pero siempreconectadas con la antropología.Creemos que sólo la cooperación con otras ramas<strong>de</strong> ciencias humanas permite un verda<strong>de</strong>ro progreso<strong>de</strong> arqueología. Para la arqueología especialmenteatractiva parece ser la antropología por la riqueza <strong>de</strong>los mo<strong>de</strong>los teóricos que tiene. En el encuentro anual<strong>de</strong> American Anthropological Association (Washington1993) se constató que la antropología <strong>de</strong>bería ser unelemento importante <strong>de</strong>l taller <strong>de</strong>l arqueólogo porqueen el caso contrario la arqueología se centrará sóloen los análisis tipológicos y técnicos (Th o m a s 1994,21). También la antropología necesita a una arqueologíacrítica que pudiera comprobar la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>ciertas afirmaciones e hipótesis antropológicas quese refieren a los tiempos pasados. La antropologíaestá interesada en ver si sus mo<strong>de</strong>los teóricos sobreel funcionamiento <strong>de</strong> la cultura, que se basan en losestudios <strong>de</strong> las culturas contemporáneas, tienen unpo<strong>de</strong>r explicativo más amplio que permite interpretara las culturas lejanas no sólo en el sentido espacialsino también temporal (Po s e r n-Zi e l ińs k i 1997, 109). Elmo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio respon<strong>de</strong>entonces a las necesida<strong>de</strong>s tanto <strong>de</strong> la antropologíacomo <strong>de</strong> la arqueología.Hemos intentado ver cómo el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> prestigio está visto por los representantes <strong>de</strong> laarqueología tradicional, procesual y posprocesual.Para no encerrarnos en un contexto reducido <strong>de</strong> lacrítica <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo en cuestión, hemos aprovechadotambién conceptos que se han elaborado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>las corrientes metodológicas mencionadas. La arqueologíatradicional critica el mo<strong>de</strong>lo porque es el quecrea un peligro epistemológico para su existencia. Sinembargo, no proporciona soluciones ni perspectivas.La arqueología procesual es la que más esfuerzoestá poniendo para mejorar el mo<strong>de</strong>lo y allí sí queencontramos una serie <strong>de</strong> interesantes propuestas queayudan a <strong>de</strong>sarrollarlo <strong>de</strong> manera coherente. Cabe<strong>de</strong>stacar aquí la propuesta <strong>de</strong> Bayman <strong>de</strong> no <strong>de</strong>signaruna sola interpretación a los bienes <strong>de</strong> prestigio, lasreflexiones <strong>de</strong> Go<strong>de</strong>lier acerca <strong>de</strong> la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>un objeto precioso, la aportación <strong>de</strong> Trubitt sobre,entre otras cosas, el valor <strong>de</strong>l tiempo en el mo<strong>de</strong>lo,o la necesidad postulada por Barceló <strong>de</strong> utilizar losmétodos estadísticos a la hora <strong>de</strong> tratar el materialarqueológico relacionado con el intercambio. Finalmente,la arqueología posprocesual (o su subrama:arqueología poscolonial) reconoce la participaciónactiva <strong>de</strong> los índigenas en el proceso colonial lo queobliga a prestar mucha atención a las relaciones entrejefe superior y comerciantes <strong>de</strong>l núcleo exterior parano repetir los esquemas binarios.El mo<strong>de</strong>lo en cuestión hoy en día es una propuestaolvidada. En muy pocos trabajos hemos encontradola utilización <strong>de</strong> los conceptos que propone el mo<strong>de</strong>lo<strong>de</strong> Frankenstein y Rowlands. Nos damos cuenta <strong>de</strong>que nuestro acercamiento ha sido muy selectivo, 9tanto en la amplitud como en la profundidad <strong>de</strong> sutratamiento. No obstante, esperamos que hayamosproporcionado un material interesante en el que encontramostanto críticas como propuestas. Entre lascríticas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo cabe <strong>de</strong>stacar la poca atenciónque se presta a la cuestión <strong>de</strong> los ciclos, la falta <strong>de</strong>una <strong>de</strong>finición precisa sobre qué son los bienes <strong>de</strong>9. Hay otros trabajos que alu<strong>de</strong>n al mo<strong>de</strong>lo, véase por ejemploWh i t e h o u s e, Wilkins 1989; Co l d s t e a m 1993 o Hi g g i n b o t h a m1996.24


prestigio y a partir <strong>de</strong> qué criterios po<strong>de</strong>mos diferenciarlos,la reducción interpretativa <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo queno admite otras funciones <strong>de</strong> los bienes <strong>de</strong> prestigioque las relacionadas con el potencial social, la falta<strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> la estadística a gran escala y, porfin, la utilización <strong>de</strong> esquemas binarios con todas susconsecuencias interpretativas. De todo esto se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>la necesidad <strong>de</strong> hacer frente a estas críticas conlas que estamos <strong>de</strong> acuerdo y proporcionar tambiénciertas soluciones que hemos formulado <strong>de</strong> maneraparcial a lo largo <strong>de</strong> las páginas <strong>de</strong>l trabajo.Sobre todo vemos la necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir los bienes<strong>de</strong> prestigio. La <strong>de</strong>finición que hemos presentado enla introducción es válida siempre y cuando tengamosla posibilidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> un contexto históricoo arqueológico en que se hallan dichos bienes. Nosabemos si los objetos lujosos <strong>de</strong>scontextualizados<strong>de</strong>speñaban el papel <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio, tal ycomo lo entien<strong>de</strong>n Frankenstein y Rowlands. Por lotanto el contexto arqueológico <strong>de</strong>be coincidir con laexcepcionalidad <strong>de</strong> los ítems para realmente po<strong>de</strong>rllamarlos “bienes <strong>de</strong> prestigio”.Si se preten<strong>de</strong> mejorar el mo<strong>de</strong>lo, <strong>de</strong>bería realizarseun esfuerzo importante para intentar <strong>de</strong>finirla relación entre el prestigio y la riqueza, que como<strong>de</strong>muestran los antropólogos no siempre coinci<strong>de</strong>pero, los arqueólogos suelen convertir estos términosen sinónimos.Sería interesante por tanto, para futuras investigaciones,diferenciar los ciclos en el funcionamiento <strong>de</strong>la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio. Sólo dominandobien la cronología se pue<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a la cuestión <strong>de</strong>los principios <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> prestigio,su <strong>de</strong>sarrollo y colapso. Íntimamente relacionado conesto encontramos el problema <strong>de</strong> contactos culturalesy la simetría, o asimetría, en relaciones mutuas hastala creación <strong>de</strong> unas nuevas i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s, cosa que estáestudiándose últimamente a partir <strong>de</strong> los materialesarqueológicos revisados.La gran ventaja <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes<strong>de</strong> prestigio consiste en que permite explicar ciertassituaciones socioeconómicas <strong>de</strong>l pasado, dar significadosocial a los objetos hasta el momento mudos. Al mismotiempo aquí vemos el peligro <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo. Suhomogeneidad y explicaciones pre<strong>de</strong>terminadas pue<strong>de</strong>n<strong>de</strong>formar la realidad pasada al no prestar atencióna un contexto arqueológico específico. Creemos quesólo la doble vía <strong>de</strong> investigación, es <strong>de</strong>cir, por unaparte un buen dominio tanto <strong>de</strong> la zona como <strong>de</strong>lmaterial arqueológico y, por la otra, la flui<strong>de</strong>z en elconocimiento <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong>prestigio, pue<strong>de</strong> dar sólidos resultados.Michał KruegerBecario <strong>de</strong> AECI-MAEInstitut Universitari d’Història Jaume Vicens i Vives,Universitat Pompeu Fabrakrueger@amu.edu.pl25


BibliografíaAl c i n a Fr a n c h et al. 1998J. Alcina Franch et al., Diccionario <strong>de</strong> arqueología,Madrid, 1998.Al z o l a Ro m e r o 2005A. Alzola Romero, “¿Colonizadores colonizados?Acercamientos teóricos recientes al papel fenicio enel Sur <strong>de</strong> la Península Ibérica”, Encuentro <strong>de</strong> JóvenesInvestigadores sobre Bronce final y Hierro en la PenínsulaIbérica, Salamanca, 2005, 469-478.Ap pa d u r a i 1991A. Appadurai (ed.), La vida social <strong>de</strong> las cosas. Perspectivacultural <strong>de</strong> las mercancías, México, 1991.Au b e t 1975M. E. Aubet, La necrópolis <strong>de</strong> Setefilla en Lora <strong>de</strong>lRío, Sevilla, Barcelona, 1975.Au b e t 1978M. E. Aubet, La necrópolis <strong>de</strong> Setefilla en Lora <strong>de</strong>lRío, Sevilla (Túmulo B), Barcelona, 1978.Au b e t 1993M. E. Aubet, “Aproximación a la estructura socialy <strong>de</strong>mográfica tartésica”, Tartessos 25 años <strong>de</strong>spués.Actas <strong>de</strong>l Congreso Conmemorativo <strong>de</strong>l V SymposiumInternacional <strong>de</strong> Prehistoria Peninsular, Jerez <strong>de</strong> laFrontera, 1993, 401-410.Au b e t 1994M. E. Aubet, Tiro y las colonias fenicias <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte,Barcelona, 1994.Au b e t 2005M. E. Aubet, “El «Orientalizante»: un fenómeno <strong>de</strong>contacto entre socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>siguales”, El PeriodoOrientalizante. Actas <strong>de</strong>l III Simposio Internacional <strong>de</strong>Arqueología <strong>de</strong> Mérida: Protohistoria <strong>de</strong>l MediterráneoOcci<strong>de</strong>ntal (=Anejos <strong>de</strong> Archivo Español <strong>de</strong> Arqueología,XXXV), Mérida, 2005, 117-128.Au b e t 2007M. E. Aubet, Comercio y colonialismo en el PróximoOriente antiguo. Los antece<strong>de</strong>ntes coloniales <strong>de</strong>l III yII milenios a.C., Barcelona, 2007.Au b e t et al. 1996M. E. Aubet, J. A. Barceló, A. Delgado, “Kinship, Gen<strong>de</strong>rand Exchange: the Origins of Tartessian Aristocracy”,The Iron Age in Europe 12, XIII International Congressor Prehistoric and Protohistoric Sciences Forlì – Italia– 8/14 September 1996, Forlì, 1996, 145-161.Ba r c e l ó 1997J. A. Barceló, “¿Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>scribir arqueológicamentelas formas <strong>de</strong> interacción social? Conflictos entre elmétodo y técnica”, Arqueología a la Carta. Relacionesentre teoría y método en la práctica arqueológica,Málaga, 1997, 61-97.Bat e 1998L. F. Bate, El proceso <strong>de</strong> investigación en arqueología,Barcelona, 1998.Bay m a n 2002J. M. Bayman, “Hohokam Craft Economies and theMaterialization of Power”, Journal of ArchaeologicalMethod and Theory, 9.1, 2002, 69-95.Bi n f o r d 1962L. R. Binford, “Archaeology as anthropology”, AmericanAntiquity, 28, 1962, 217-225.Bl a c k b u r n, Si m m o n s 1999S. Blackburn, K. Simmons, Truth, Oxford, 1999.Br a d l e y 1982R. Bradley, “The Destruction of Wealth in LaterPrehistory”, Man, 17.1, 1982, 108-122.Br u n 1989P. Brun, Princes et princesses <strong>de</strong> la celtique: le premierâge du Fer en Europe 850-450 av. J.-C., París, 1989.Bu r d a 2003T. Burda, “Takst archeologiczny a odkrywanie Innego”,Wiara, pamięć i archeologia, Poznań, 2003, 147-156.26


Ca m p b e l l 1983S. H. Campbell, “Attaining rank: a classification ofshell valuables”, The Kula. New Perspectiva on MassimExchange, Cambridge, 1983, 229-248.Ch a p m a n 1991R. Chapman, La formación <strong>de</strong> las socieda<strong>de</strong>s complejas.El sureste <strong>de</strong> la península ibérica en el marco <strong>de</strong>lMediterráno occi<strong>de</strong>ntal, Barcelona, 1991.Cl a r k e 1968D. Clarke, Analytical archaeology, London, 1968.Co l d s t e a m 1993J. N. Coldsteam, “Mixed marriages at the frontiers ofthe early Greek World”. Oxford Journal of Archaeology,12.1, 1993, 89-107.Cz e b r e s z u k 2001J. Czebreszuk, Schyłek neolitu i początki brązu wstrefie południowo-zachodniobałtyckiej (III i początki IItys. Przed Chr.), Alternatywny mo<strong>de</strong>l kultury. Poznań,2001.De l g a d o 1997A. Delgado, “Susan Frankenstein. Arqueología <strong>de</strong>lcolonialismo: el impacto fenicio y griego en el sur<strong>de</strong> la Península Ibérica y el suroeste <strong>de</strong> Alemania(...)”, Encuentros culturales y expansiones coloniales(=Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Arqueología Mediterránea, 3), Barcelona,1997, 96-100.De l g a d o 2001A. Delgado, De guerreros a comerciantes: po<strong>de</strong>r eintercambio en las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Bronce Final <strong>de</strong>Andalucía occi<strong>de</strong>ntal, Barcelona, 2001 (tesis doctoralinédita).De l g a d o 2005A. Delgado, “Multiculturalidad y género en las coloniasfenicias <strong>de</strong> la Andalucía mediterránea”, Atti <strong>de</strong>l VCongresso Internazionale di Studi Fenici e Punici,Palermo, 2005, 1289-1260.De l g a d o, Fe r r e rA. Delgado, M. Ferrer, “Contactos culturales en escenarioscoloniales: la construcción <strong>de</strong> nuevas i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s enámbitos coloniales fenicios <strong>de</strong>l Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal” (consultada el7 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2007).De m a r r a i s et al. 1996E. Demarrais, L. J. Castillo, T. Earle, “I<strong>de</strong>ology,materialization, and power strategies”, CurrentAnthropology, 37, 1996, 15-31.Diccionario <strong>de</strong> Antropología 1980Diccionario <strong>de</strong> antropología, Barcelona, 1980.Do m í n g u e z Mo n e d e r o 2003A. J. Domínguez Mone<strong>de</strong>ro, “Fenicios y griegos enOcci<strong>de</strong>nte: mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> asentamiento e interacción”,Treballs <strong>de</strong>l Museu Arqueològic d’Eivissa i Formentera,51, 2003, 19-59.Du p r é, Re y 1973G. Dupré, P. P. Rey, “Reflections on the pertinence ofa theory of the history of exchange”, Economy andSociety, 2.2, 1973, 131-163.Ea r l e 1997T. Earle, How Chiefs Come to Power. The PoliticalEconomy in Prehistory, Stanford, 1997.Fe r n á n d e z Ma r t i n e z 1989V. Fernán<strong>de</strong>z Martinez, Teoría y método <strong>de</strong> la arqueología,Madrid, 1989.Fr a n k e n s t e i n 1997S. Frankenstein, Arqueología <strong>de</strong>l colonialismo. El impactofenicio y griego en el sur <strong>de</strong> la Península Ibérica y elsuroeste <strong>de</strong> Alemania, Barcelona, 1997.Fr a n k e n s t e i n, Ro w l a n d s 1978S. Frankenstein, M. Rowlands, “The internal structureand regional context of early Iron Age society insouth-western Germany”, Institute of ArchaeologyBulletin, 15, 1978, 73-112.Fr i e d m a n 1975J. Friedman, “Tribes, Status, and Transformations”,Marxist Analyses and Social Anthropology, London,1975, 161-202.Gi n e r et al. 1998S. Giner, E. Lamo <strong>de</strong> Espinosa, C. Torres (eds.),Diccionario <strong>de</strong> sociología, Madrid, 1998.Go d e l i e r 1998M. Go<strong>de</strong>lier, El enigma <strong>de</strong>l don, Barcelona-BuenosAires-México, 1998.Ha b e r m a s 2003J. Habermas, Truth and Justification, Cambrig<strong>de</strong>,2003.He i d e g g e r 2004M. Hei<strong>de</strong>gger, Lógica. La pregunta por la verdad,Madrid, 2004.He m p e l 1979C. Hempel, La filosofía <strong>de</strong> la ciencia natural, Madrid,1979.Hi g g i n b o t h a m 1996C. Higginbotham, “Elite emulation and Egyptiangovernance in Ramessi<strong>de</strong> Canaan”, Tel Aviv, 23, 1996,154-169.Hi l l m a n n 2001K.-H. Hillmann, Diccionario Enciclopédico <strong>de</strong> Sociología,Barcelona, 2001.Ho d d e r 1988I. Hod<strong>de</strong>r, Interpretación en la arqueología. Corrientesactuales, Barcelona, 1988.Ho m e rHomer, Iliada, traducción <strong>de</strong> F. K. Dmochowski,Kraków, 1972.27


Ho m e rHomer, Odyseja, traducción L. Siemieński, Warszawa-Wrocław-Kraków, 1992.Java l o ya s 2006D. Javaloyas, “Contactos culturales en el Mediterráneoa fines <strong>de</strong>l II milenio A.C.”. ArqueoWeb – <strong>Revista</strong> sobreArqueología en Internet 8.1. (consultada el 20 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2007).Jo h n s o n 2000M. Johnson, Teoría arqueológica, Barcelona, 2000.Ke m p n y 1988M. Kempny, Wymiana i społeczeństwo, Wrocław,1988.Kn a p p 2006B. Knapp, “Orientalization and Prehistoric Cyprus: TheSocial Life of Oriental Goods”, Debating orientalization.Multidisciplinary Approaches to Change in the AncientMediterranean (=Monographs in MediterraneanArchaeology, 10), London, 2006.Kr i s t i a n s e n 1998K. Kristiansen, Europe before history, Cambridge, 1998.Ku b i c a 2005G. Kubica, “Triobriandy i kula z perspektywy stulecia”,Argonauci zachodniego Pacyfiku, Warszawa, 2005,XI-LVIII.Lay t o n 1994R. Layton, “Who needs the past?”, Who Needs thePast? Indigenous Values and Archaeology, London-New York, 1994, 1-20.Le a c h, Le a c h 1983J. Leach, E. Leach (eds.), The Kula. New Perspectivaon Massim Exchange, Cambridge, 1983.Le a c h 1983L. Leach, “Introduction”, The Kula. New Perspectivaon Massim Exchange, Cambridge, 1983, 1-26.Lé v i-St r a u s s 1971C. Lévi-Strauss, “Introducción a la obra <strong>de</strong> MarcelMauss”, Sociología y antropología, Madrid, 1971.Ló p e z Ca s t r o 2006J. L. López Castro, “Colonials, merchants and alabastervases: the western Phoenician aristocracy”, Antiquity,80, 2006, 74-88.Ma l i n o w s k i 1986B. Malinowski, Ogrody koralowe i ich magia: studiummetod uprawy ziemi oraz obrzędów towarzyszącychrolnictwu na Wyspach Trobrianda, Warszawa, 1986.Ma l i n o w s k i 2005B. Malinowski, Argonauci zachodniego Pacyfiku,Warszawa, 2005.Ma r c i n i a k 1999A. Marciniak, “Faunal Materials and InterpretativeArchaeology”, Journal of Archaeological Method andTheory, 6.4, 1999, 293-319.Ma r c i n i a k, Rąc z k o w s k i 2001A. Marciniak, W. Rączkowski, “Archaeology andarchaeological science: past, present and future”,Archaeologia Polona, 39, 2001, 5-16.Ma u c o u r a n t 2006J. Maucourant, Descubrir a Polanyi, Barcelona, 2006.Ma u s s 1971M. Mauss, Sociología y antropología, Madrid, 1971.Me i l l a s s o u x 1960C. Meillassoux, “Essai d’interpretación <strong>de</strong> phénomèneéconomique dans les sociétés traditionnelles d’autosubsistance”,Cahiers d’Étu<strong>de</strong>s Africaines, 1.4, 1960,38-67.Mi n ta-Tw o r z o w s k a 2000D. Minta-Tworzowska, “Postmo<strong>de</strong>rnizm, myśl poststrukturalistycznaa archeologia (zarys problematyki)”,Archeologia w teorii i praktyce, Warszawa, 2000, 87-95.Mo l i n a, Va l e n z u e l a 2007J. L. Molina, H. Valenzuela, Invitación a la antropologíaeconómica, Barcelona, 2007.Mo rt e l m a n s 2005D. Mortelmans, “Sign values in processes of distinction:The concept of luxury”, Semiotica, 157.1, 2005,497-520.No b i s 1993A. Nobis, Melanezyjska wymiana Kula, Wrocław,1993.Po l a n y i 1976K. Polanyi, “La economía como actividad institucionalizada”,Comercio y mercado en los imperiosantiguos, 1976.Po p p e r 1973K. Popper, La lógica <strong>de</strong> la investigación científica,Madrid, 1973.Po s e r n-Zi e l ińs k i 1997A. Posern-Zieliński, “Antropologia kulturowawobec archeologicznej rekonstrukcji społeczeństwpradziejowych”, Jakiej archeologii potrzebuje współczesnahumanistyka?, Poznań, 1997, 93-111.Qu e s a d a 1998F. Quesada, “From quality to quantity: wealth, statusand prestige in the Iberian Iron Age”, The Archaeology ofValue. Essays on prestige and the processes of valuation(=BAR International Series, 730), 1998, 70-96.Re n f r e w, Ba h n 1998C. Renfrew, P. Bahn, Arqueología. Teorías, Métodos yPráctica, Madrid, 1998.Ro w l a n d s 1998M. Rowlands, “Centre and Periphery: A Review of28


a Concept”, Social Transformations in Archaeology,London-New York, 1998, 327-333.Ru i z 1989M. M. Ruiz, “Las necrópolis tartésicas: prestigio, po<strong>de</strong>ry jerarquías”, Tartessos. Arqueología protohistórica <strong>de</strong>lbajo Gadalquivir, Saba<strong>de</strong>ll, 1989, 247-286.Sa h l i n s 1974M. Sahlins, Stone Age Economics, London, 1974.Sa h l i n s 1984M. Sahlins, Las socieda<strong>de</strong>s tribales, Barcelona, 1984.Sh a n k s, Ti l l e y 1987M. Shanks, C. Tilley, Social Theory and Archaeology,Cambridge, 1987.St e i n 1999G. J. Stein, Rethinking World-Systems. Diasporas,Colonies and Interaction in Uruk Mesopotamia, Tuscon,1999.St r at h e r n 1983A. J. Strathern, “The Kula in comparative perspectives”,The Kula. New Perspectiva on Massim Exchange,Cambridge, 1983, 73-88.Th o m a s 1994J. Thomas, “AAA Annual Meeting, Washington DC,November 1993-Two”, Anthropology Today, 10.1, 1994,21.To p o l s k i 1998J. Topolski, Wprowadzenie do historii, Poznań, 1998.Tr u b i t t 2003M. B. D. Trubitt, “The Production and Exchange ofMarine Shell Prestige Goods”, Journal of ArchaeologicalResearch, 11.3, 2003, 243-277.Tu r n e r 2004J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa,2004.Uñ a, He r á n d e z et al. 2004O. Uña Juárez, A. Herán<strong>de</strong>z Sánchez (eds.), Diccionario<strong>de</strong> Sociología, Madrid, 2004.Vi v e s-Fe r r á n d i z Sá n c h e z 2005J. Vives-Ferrándiz Sánchez, Negociando encuentros.Situaciones coloniales e intercambios en la costa oriental<strong>de</strong> la Península Ibérica (ss. viii-v i a.C.) (=Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong>Arqueología Mediterránea, 12), Barcelona, 2005.Vo s s 2005B. L. Voss, “From Casta to Californio: Social I<strong>de</strong>ntityand the Archaeology of Cultural Contact”, AmericanAnthropologist, 107.3, 2005, 461-474.Wa g n e r 1995C. G. Wagner, “Fenicios y autóctonos en Tartessos.Consi<strong>de</strong>raciones sobre las relaciones colonialesy la dinámica <strong>de</strong> cambio en el Suroeste <strong>de</strong> laPenínsula Ibérica”, Trabajos <strong>de</strong> Prehistoria, 52.1, 1995,109-126.Wa g n e r 2000C. G. Wagner, “Comercio lejano, colonización eintercambio <strong>de</strong>sigual en la expansión fenicia arcaicapor el Mediterráneo”, Intercambio y comercio preclásicoen el Mediterráneo. Actas <strong>de</strong>l I coloquio <strong>de</strong>l CEFYP(Madrid, 9-12 <strong>de</strong> noviembre, 1998), Madrid, 2000,79-91.Wa l l e r s t e i n 1974I. Wallerstein, The Mo<strong>de</strong>rn World System, New York,1974.We l l s 1988P. S. Wells, Granjas, al<strong>de</strong>as y ciuda<strong>de</strong>s: comercio yorígenes <strong>de</strong>l urbanismo en la protohistoria europea,Barcelona, 1988.Wh i t e h o u s e, Wilkins 1989R. D. Whitehouse, J. B. Wilkins, “Greeks and nativesin South-east Italy: Approaches to archaeologicalevi<strong>de</strong>nce”, Centre and Periphery, Comparative Studiesin Archaeology, London, 1989, 102-126.29


Raúl Balsera MorañoJoan-Manuel Coll RieraJordi Roig BuxóPàgs. 31-69El asentamiento layetano <strong>de</strong>l Ibérico Pleno enel complejo arqueológico <strong>de</strong> Can Gambús I(Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal).Interpretación socio-económica y valoración políticaEl estudio <strong>de</strong> los materiales arqueológicos recuperados en lasamortizaciones <strong>de</strong> siete estructuras <strong>de</strong> almacenamiento <strong>de</strong>tectadasen el complejo arqueológico <strong>de</strong> Can Gambús I (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal)pone <strong>de</strong> manifiesto la existencia <strong>de</strong> un asentamiento ruraladscrito al período <strong>de</strong>l Ibérico Pleno, ubicado en el valle interior<strong>de</strong> la Layetania ibérica. El análisis exhaustivo <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> loselementos materiales recuperados en estos silos nos acerca conminuciosidad hacia las características <strong>de</strong>l patrón <strong>de</strong> asentamiento<strong>de</strong> este momento, permitiéndonos la posibilidad <strong>de</strong> tratar <strong>de</strong> unamanera fundada aspectos como la <strong>de</strong>mografía, el grado tecnológico,el sistema constructivo practicado, la diferenciación socio-económicaen el seno <strong>de</strong>l grupo o la complementariedad funcional entre lasdiferentes unida<strong>de</strong>s domésticas. Se presenta también la relaciónjerárquica entre este asentamiento y el resto <strong>de</strong> ocupaciones contemporáneas.Palabras clave: interpretación funcional, patrón <strong>de</strong> asentamiento,sistema constructivo, interpretación social, análisis macroespacial,organización política, jerarquización.L’étu<strong>de</strong> <strong>de</strong>s matériels archéologiques récupérés dans les amortissements<strong>de</strong> sept structures <strong>de</strong> magasinage détectées au complexearchéologique <strong>de</strong> Can Gambús I (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal) metd’un manifeste l’existence d’une installation rurale assignée à lapério<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’Ibérique Réunion plénière, placée dans la vallée intérieure<strong>de</strong> la Layetania ibérique.L’analyse exhaustive <strong>de</strong> chacun <strong>de</strong>s éléments matériels récupérésdans ces silos nous rapprochent avec minutie vers les caractéristiquesdu patron d’installation <strong>de</strong> ce moment, en nous permettantla possibilité <strong>de</strong> traiter d’une manière fondée <strong>de</strong>s aspects commela démographie, le <strong>de</strong>gré technologique, le système constructif, ladifférenciation socio-économique au sein du groupe ou le complementariedadfonctionnel entre différentes unités domestiques. Nousoffrons, finalement, la relation hiérarchique existante entre cetteinstallation et le reste d’occupations contemporaines.Des mots clefs: interprétation fonctionnelle, patron d’installation,système constructif, interprétation sociale, analyse macrospatiale,organisation politique, hiérarchisation.IntroducciónEl paraje arqueológico <strong>de</strong> Can Gambús I se encuentrasituado a poniente <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>lljusto en contacto con el término <strong>de</strong> Sant Quirzeen la comarca <strong>de</strong>l Vallès Occi<strong>de</strong>ntal. La masía <strong>de</strong>Can Gambús y las tierras adyacentes se ubican enel tramo medio <strong>de</strong> una larga sierra que se extien<strong>de</strong><strong>de</strong> noroeste a sureste, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Can Bonvilar hasta CanFeu, conocida como el Serrat <strong>de</strong> Can Feu.Pàgs. 31-69El gran sector <strong>de</strong> intervención arqueológica <strong>de</strong>Can Gambús se correspon<strong>de</strong> con el tramo central<strong>de</strong> esta sierra, que baja en una suave pendiente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los226 metros s.n.m. en su parte más alta, al norte<strong>de</strong> la masía, hasta los 195 metros en el corte <strong>de</strong> lacarretera <strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll a Sant Quirze. Los límites <strong>de</strong>este gran área, aproximadamente unas 75 ha, quedan<strong>de</strong>finidos por dos carreteras, al norte la <strong>de</strong> Terrassaa Saba<strong>de</strong>ll, y a mediodía la <strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll a SantQuirze <strong>de</strong>l Vallès, por el lado <strong>de</strong> poniente, el torrente31


Fig. 1. Serie <strong>de</strong> ortofotomapas don<strong>de</strong> se ubica el yacimiento <strong>de</strong>l Ibérico Pleno <strong>de</strong> Can Gambús (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal).<strong>de</strong> Vallcorba y el trazado <strong>de</strong> la autopista C-58, y alevante el barrio <strong>de</strong>ls Merinals <strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll. Antes<strong>de</strong> la intervención arqueológica todo este sector erauna zona agraria en plena explotación, con campos<strong>de</strong> cultivo, zonas <strong>de</strong> olivos y parcelas rústicas conhuertos y frutales.La primera fase <strong>de</strong> intervención arqueológica seinició el mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2003 con la prospecciónen extensión <strong>de</strong> aproximadamente unas 30 ha, ycontinuó a lo largo <strong>de</strong> dos años, entre el 2003 y el2004. Por último, entre julio y septiembre <strong>de</strong> 2006,se finalizaron totalmente los trabajos arqueológicoscon la excavación <strong>de</strong> dos pequeñas parcelas. Deesta manera, se encuentran pendientes <strong>de</strong> culminarparte <strong>de</strong> los estudios especializados y las analíticas,así como la elaboración <strong>de</strong> la memoria científica yla investigación propia <strong>de</strong> todo el registro arqueológicogenerado durante las diferentes fases <strong>de</strong> laintervención.Se trata <strong>de</strong> una intervención arqueológica preventivarealizada con anterioridad al gran proyecto <strong>de</strong>urbanización <strong>de</strong> Can Gambús, llevado a cabo por lapromoción <strong>de</strong> las obras, la Junta <strong>de</strong> Compensación<strong>de</strong>l Plan Parcial Can Gambús Polígono B.Este espacio correspon<strong>de</strong> a un sector <strong>de</strong>l término<strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll <strong>de</strong>l cual ya se conocían algunos indiciosarqueológicos, especialmente en el sector Sur <strong>de</strong> laserra <strong>de</strong> Can Feu, y por este motivo estaba catalogadocomo Espacio <strong>de</strong> Protección Arqueológica Municipalpor el Ajuntament <strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll.Esta actuación arqueológica en la parte <strong>de</strong> CanGambús I fue encargada al equipo <strong>de</strong> arqueólogos <strong>de</strong>la empresa Arrago, bajo la dirección <strong>de</strong> Jordi RoigBuxó y Joan-Manuel Coll Riera, con la coordinación<strong>de</strong>l Museu d’Història <strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll. La financiación<strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> excavación fue a cargo <strong>de</strong> la promoción<strong>de</strong> las obras, la Junta <strong>de</strong> Compensación <strong>de</strong>lPlan Parcial Can Gambús Polígono B (Ro i g y Co l l2003 y 2004).Por otro lado, hay que comentar que la intervenciónen el complejo arqueológico <strong>de</strong> Can Gambús Ituvo un <strong>de</strong>sarrollo particulares, don<strong>de</strong> se pusieronen un segundo plano criterios relativos a un estudiono segmentado <strong>de</strong> los asentamientos sincrónicos<strong>de</strong>tectados, prueba clara <strong>de</strong> la ausencia <strong>de</strong> una normativaarqueológica normalizada y coherente, don<strong>de</strong><strong>de</strong>bieran primar los principios científicos frente a losintereses económicos.En este sentido, con posterioridad al inicio y <strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong> los trabajos arqueológicos <strong>de</strong> prospección yexcavación (abril <strong>de</strong> 2003) este yacimiento fue dividido,<strong>de</strong> forma poco ortodoxa, en dos sectores empleandoun criterio que, se ve a todas luces, no iba encaminadoa beneficiar la investigación y el conocimientoexhaustivo <strong>de</strong> este paraje arqueológico que, sin lugara dudas, es la premisa fundamental a tener en cuenta32


Fig. 2. Planta general don<strong>de</strong> se muestra la artificial segmentación en tres yacimientos <strong>de</strong>l complejo arqueológico <strong>de</strong> CanGambús (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal).para salvaguardar y conocer en profundidad la naturaleza<strong>de</strong>l patrimonio arqueológico. Esta premisa obligaa ir más allá <strong>de</strong> la mera recuperación <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nciasmateriales, superando la creación <strong>de</strong> bastos inventarioso la pragmática cumplimentación <strong>de</strong> requisitosburocráticos. De esta manera, el complejo arqueológicofue fracturado en los yacimientos artificiales <strong>de</strong> CanGambús I, mitad sur <strong>de</strong> la sierra, y Can Gambús II,mitad norte, separados por la aleatoria línea divisoria<strong>de</strong>l camino <strong>de</strong> la masía <strong>de</strong> Can Gambús que cruzabala sierra transversalmente, incorporándose así, enoctubre <strong>de</strong> 2003, otro equipo <strong>de</strong> excavación en elmismo yacimiento (fig. 2).Por otro lado, el año 2006, y ya para concluir<strong>de</strong>finitivamente la actuación arqueológica en el yacimiento,se divi<strong>de</strong> <strong>de</strong> nuevo una parte no excavada<strong>de</strong> Can Gambús I, concretamente la zona central <strong>de</strong>la carena <strong>de</strong>stinada al establecimiento <strong>de</strong> un futuroparque. De esta manera, se incorpora un tercer equipo<strong>de</strong> arqueólogos y se crea un nuevo y artificiosoyacimiento <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo ya excavado, y tambiénen curso <strong>de</strong> excavación, <strong>de</strong>nominado Can GambúsIII. Esta nueva fractura y la incorporación <strong>de</strong> unnuevo equipo se realiza en un área que había sidoexcavada perimetralmente en su totalidad, quedandoseccionados los diferentes asentamientos documentados,evitándose la culminación <strong>de</strong> una investigaciónglobal sobre ellos.Un buen ejemplo <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> este innecesarioproceso <strong>de</strong> segmentación sería la parcialidad<strong>de</strong> este estudio que ahora presentamos, limitado a lapresentación <strong>de</strong> una mínima parte <strong>de</strong>l asentamientoadscrito al período <strong>de</strong>l Ibérico Pleno existente(fig. 3).Esta última división <strong>de</strong>l yacimiento es una muestraevi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la actual gestión <strong>de</strong> la arqueología catalana,don<strong>de</strong> la presión <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s promocionesurbanísticas provoca actuaciones arqueológicas peculiares,fuera <strong>de</strong> la coherencia metodológica necesariapara llevar a cabo una investigación arqueológica quesupere la mera recuperación <strong>de</strong> objetos materiales.Por lo que respecta a la intervención en el complejoarqueológico <strong>de</strong> Can Gambús I <strong>de</strong> los años 2003y 2004, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>terminar que esta afectó a unasuperficie aproximada <strong>de</strong> unas 30 ha, realizándoseen extensión <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una prospección con mediosmecánicos empleando varias moto-niveladoras quepermitieron retirar la capa vegetal e i<strong>de</strong>ntificar lasestructuras arqueológicas existentes.Los resultados <strong>de</strong> esta intervención, en gran partetodavía en estado <strong>de</strong> estudio, han sido presentados,<strong>de</strong> forma general, en dos Tribunes d’Arqueologia (Ro i gy Co l l 2006 y 2007a) y, <strong>de</strong> forma más específica, enel III y IV Congreso <strong>de</strong>l Neolítico Peninsular, celebradosrespectivamente en Santan<strong>de</strong>r el año 2003 yen Alicante en 2006, así como en el Simposio <strong>de</strong>l33


Fig. 3. Ubicación y distribución <strong>de</strong> los silos Ibérico Antiguo y Pleno <strong>de</strong>tectados en Gambús (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal).Neolítico Europeo celebrado en 2005 en Carcassone(Ro i g y Co l l 2007b).Los restos excavados durante esta fase los componenun total <strong>de</strong> 623 estructuras atribuibles a unamplio abanico cronológico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la prehistoria aépoca contemporánea. I<strong>de</strong>ntificándose estructurascorrespondientes al Neolítico Antiguo Cardial, NeolíticoMedio, Neolítico Final, Bronce Inicial, BronceFinal, Primera Edad <strong>de</strong>l Hierro, Época Ibérica, ÉpocaRomana, Antigüedad Tardía, Época Altomedieval,Época Bajomedieval, Época Mo<strong>de</strong>rna y Época Contemporánea.Se trata en su totalidad <strong>de</strong> estructuras negativasexcavadas en el terreno natural, compuesto fundamentalmentepor niveles geológicos <strong>de</strong> arcillas, máso menos carbonatadas, y niveles <strong>de</strong> limos y gravas.Éstas presentan unas potencias conservadas variablesque oscilan entre los 20 y los 270 cm, según el tipo<strong>de</strong> estructura y el sector don<strong>de</strong> fueron localizadas. Deesta manera, las estructuras situadas en los espaciossuperiores <strong>de</strong> carena presentaban una mayor afectaciónerosiva que las ubicadas en las vertientes.Actualmente el proyecto <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> lainformación obtenida en estas intervenciones arqueológicasse encuentra en curso <strong>de</strong> culminación,trabajando en el procesado <strong>de</strong> los datos y en elanálisis <strong>de</strong> los materiales exhumados que configuraránla memoria científica <strong>de</strong>l yacimiento. Así mismo, sehan llevado a cabo diferentes estudios especializadosy analíticas, algunas <strong>de</strong> las cuales se encuentrantodavía en curso.Concretamente los hallazgos adscritos al período<strong>de</strong>l Ibérico Pleno localizados en el complejo arqueológico<strong>de</strong> Can Gambús I (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal)lo conforman los materiales cerámicos localizadosen los estratos <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 7estructuras <strong>de</strong> almacenamiento i<strong>de</strong>ntificadas conlos números <strong>de</strong> estructura 301, 302, 344, 345, 346,347 y 348.Fig. 4. Tabla que precisa la cronología <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong>los silos ibéricos analizados.34


Fig. 5. Marco físico <strong>de</strong>l territorio layetano.Marco medioambientalEl complejo arqueológico <strong>de</strong> Can Gambús I seencuentra situado en el llano <strong>de</strong>l Vallès, inmerso enla Depresión Prelitoral <strong>de</strong> la Cataluña central. Estevalle interior correspon<strong>de</strong> a una cubeta miocénicalimitada por fallas <strong>de</strong> hundimiento oligocénicas que loseparan <strong>de</strong> la cordillera Litoral y Prelitoral. A su vez,este territorio histórico queda enmarcado por ambasformaciones orográficas que se extien<strong>de</strong>n paralelas a lacosta en dirección nor<strong>de</strong>ste-su<strong>de</strong>ste, y por los cauces<strong>de</strong> los ríos Tor<strong>de</strong>ra, al este, y Llobregat, al oeste.En líneas generales este valle presenta un suaverelieve, dispuesto entre las elevaciones <strong>de</strong> la Serra<strong>de</strong> Marina y la <strong>de</strong> Galliners, al sur, y las eminenciasmás <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong>l Vallès, al norte, conformadaspor el Montseny, la Mola y el Montcau enSant Llorenç <strong>de</strong> Munt.Esta <strong>de</strong>presión interior se encuentra surcada poruna amplia red hidrográfica fundamentalmente pertenecientea la cuenca <strong>de</strong>l Besòs. En concreto, estecomplejo arqueológico se sitúa en la ribera <strong>de</strong>recha<strong>de</strong>l Ripoll, subsidiario <strong>de</strong>l río Besòs.El complejo arqueológico <strong>de</strong> Can Gambús I sesitúa en contacto directo con el Serrat <strong>de</strong> Can Feu,formación orográfica que según se extien<strong>de</strong> en direcciónnoroeste va tomando altura progresivamente ysus terrenos <strong>de</strong> cultivo adquieren el topónimo <strong>de</strong> lamasía aledaña.Una <strong>de</strong>scripción longitudinal <strong>de</strong> la travesía <strong>de</strong> estasierra, iniciada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el sur, comenzaría con la culminación<strong>de</strong> un suave promontorio, ubicado a 199.1metros snm, que limita con el área arqueológica <strong>de</strong>Can Feu (Ma r t í n e z , Fo l c h y Ca s a s 1988; Ma r t í n etal. 1987-1988; Fo l c h y Ca r b o n e l l 2000, 101). Trassu <strong>de</strong>scenso se enlaza con una progresiva pendiente,subdividida en terrazas antrópicas, que nos conducehasta la masía <strong>de</strong> Can Gambús que da nombre aeste paraje agrícola, dispuesta en cotas que rondanlos 220 metros <strong>de</strong> altura s.n.m.El espacio <strong>de</strong> carena se encuentra ocupado actualmentepor amplios campos <strong>de</strong> cultivo adaptados alas erosionadas ondulaciones características <strong>de</strong>l llanovallesiano, siendo en sus dos vertientes don<strong>de</strong> seinician las diferentes vaguadas por las que correnlas aguas estacionales en dirección a los cercanoscauces <strong>de</strong> aguas permanentes. Así, las avenidas <strong>de</strong>la vertiente este se colectan en el torrente <strong>de</strong> CanFeu que se une al río Ripoll, mientras que las <strong>de</strong> lavertiente oeste <strong>de</strong>saguan en el torrente <strong>de</strong> Vallcorbaque, algo más al sur, confluye con el Riu Sec.Concretamente el hábitat ibérico aquí analizadose ubica en la vertiente <strong>de</strong> levante <strong>de</strong> esta sierraen torno a cotas próximas a los 200 metros s.n.m.,35


en una situación casi carenera, ten<strong>de</strong>nte hacia elmediodía, en la primera estribación <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong>suaves elevaciones.Este asentamiento disfruta <strong>de</strong> un privilegiado controlvisual sobre los campos circundantes, observándosecon claridad hacia el sur el acceso natural a estevalle interior <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la costa representado por el ríoBesòs y, en dirección noreste, el curso <strong>de</strong>l Mogentque discurre paralelo a la costa, conectando esteterritorio con el <strong>de</strong> los indiketas.Des<strong>de</strong> esta situación son también fácilmente i<strong>de</strong>ntificablesalgunos <strong>de</strong> los oppida layetanos situados enla Cordillera Litoral y Prelitoral, como es el caso <strong>de</strong>Ca n’Olivé, el Turó <strong>de</strong> Montcada, el Puig Castellar <strong>de</strong>Santa Coloma <strong>de</strong> Gramenet, el Turó <strong>de</strong> les Maleses,Castellruf, el <strong>de</strong> la montaña <strong>de</strong> Sant Miquel o elCastell <strong>de</strong> Castellar <strong>de</strong>l Vallès (fig. 31).El asentamiento <strong>de</strong>l Ibérico Pleno<strong>de</strong>l complejo arqueológico <strong>de</strong> CanGambús IEste yacimiento ubicado en el llano layetano locomponen un total <strong>de</strong> 7 estructuras <strong>de</strong> almacenamiento(silos 301, 302, 344, 345, 346, 347 y 348) quese encuentran amortizadas por vertidos proce<strong>de</strong>ntes<strong>de</strong> niveles <strong>de</strong> habitación adscritos al Ibérico Pleno(fig. 3).Para el exhaustivo análisis <strong>de</strong> este asentamientohemos cuantificado en diferentes tablas aspectos comoel grado <strong>de</strong> fragmentación y el número mínimo <strong>de</strong>individuos adscritos a los diferentes grupos funcionalescerámicos i<strong>de</strong>ntificados, diferenciando globalmentedos gran<strong>de</strong>s conjuntos, el correspondiente a la vajillay el correspondiente a las ánforas. También seha incorporado en estas cuantificaciones el resto <strong>de</strong>materiales arqueológicos recuperados.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la <strong>de</strong>scripción estratigráfica y estructural,analizamos individualmente cada una <strong>de</strong> las formascerámicas adscritas a los diferentes grupos funcionales,precisando su cronología e intentando extraer <strong>de</strong> ellasla información relativa a las activida<strong>de</strong>s económicasy sociales practicadas en este asentamiento. Tras lageneración <strong>de</strong> esta información, llevamos a cabo unacomparación <strong>de</strong> estos materiales con los diferentescontextos ibéricos layetanos coetáneos, refiriendo tantolos aspectos concordantes como los discordantes quesurgen <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong> este ejercicio comparativo,creándose una ligera dicotomía dialéctica entre lavisión existente sobre la cultura ibérica en este territorioy los criterios <strong>de</strong>ductivos a los que llegamosempleando la información resultante.Antes <strong>de</strong> iniciar el análisis <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong> materiales<strong>de</strong>bemos exponer brevemente la construcciónteórica sobre la que hemos sustentado el ejerciciointerpretativo <strong>de</strong> este asentamiento. De esta manera,una posible interpretación global <strong>de</strong> las evi<strong>de</strong>nciasmateriales recuperadas, <strong>de</strong>rivaría <strong>de</strong> la premisa porla cual la amortización <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> estas estructurasla conforman <strong>de</strong>sechos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>sdomésticas próximas, contemporáneas actualmenteno conservadas. El abanico cronológico <strong>de</strong> más <strong>de</strong>cien años <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> las limitadas característicasdatacionales que presentan los materiales nos habla<strong>de</strong> una laxa adscripción al Ibérico Pleno, haciendoplausible la existencia <strong>de</strong> fases en sus momentos <strong>de</strong>amortización.Que los materiales recuperados se <strong>de</strong>laten comopertenecientes a una agrupación humana unificada ysincrónica don<strong>de</strong> todas las estructuras productivas, <strong>de</strong>almacenamiento y <strong>de</strong> hábitat se complementan en eltiempo y en el espacio, confirman la especialización<strong>de</strong> los vertidos, observada a partir <strong>de</strong>l hallazgo ensilos concretos <strong>de</strong> escorias metálicas asociadas a lasúnicas evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> comercio exterior. Entendida laactividad metalúrgica como una tarea esencial en laautosuficiencia <strong>de</strong> este asentamiento <strong>de</strong> la SegundaEdad <strong>de</strong>l Hierro, reconocemos una complementarieda<strong>de</strong>conómica <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las diferentes unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>habitación que nos confirmaría la contemporaneidad<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong> estos silos adscritosal Ibérico Pleno.El silo 301Esta estructura <strong>de</strong> almacenamiento presenta unaplanta circular <strong>de</strong> 2.05 m <strong>de</strong> diámetro superior,<strong>de</strong>finiendo un perfil globular <strong>de</strong> fondo cóncavo,excavada en los niveles geológicos compuestos porlimos carbonatados. Mantiene un <strong>de</strong>stacado grado<strong>de</strong> conservación que alcanza los 2.05 m <strong>de</strong> profun-Fig. 6. Planta y sección <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> almacenamientoamortizada 301.36


SILO 301 NFR NFR NFR NMI NMI NMI NB NB NB FormaCERÁMICA nt %/tot %/grp nt %/tot %/grp nt %/tot %/grpcer a mano 271 60,76 60,76 11 52,63 52,63 29 69,05 69,05 5 urnas, 4 tapa<strong>de</strong>ras y una tinajacer iber mesa 3 0,67 0,67 2 10,53 10,53 3 7,14 7,14 2 cuencoscer iber pint 1 0,22 0,22 1 5,26 5,30 3 7,14 7,14 In<strong>de</strong>terminadacer iber al-dm 3 0,67 0,67 1 5,26 5,26 0 0 0 3 bases cóncavas <strong>de</strong> contenedorcer iber inf 102 22,87 22,87 * * * * * * Informescer costa cat 66 14,80 14,80 5 26,32 26,32 7 16,67 16,67 3 bicónicos, un cuenco y un eonochoeVAJILLA 446 100,00 100 20 100 100 42 100 100ÁNFORAS 0 0 0 0 0 0 0 0 0TOTAL 446 100 * 20 100 * 42 100 *OTROS MATERIALES Código UE NFRFusayolas 6.1. 1039 1 indPiezas discoidales 2.1. 1039 1 indObjetos metálicos 3.1. 1039 Contera <strong>de</strong> hierro y tallo <strong>de</strong> bronceFauna 4.1. 1039 213Molinos 13.1. 1023 Un frag. <strong>de</strong> barquiforme y unapieza móvil <strong>de</strong> rotatorioFig. 7. Cuantificación e inventario <strong>de</strong> los materiales arqueológicos recuperados en el silo 301.didad y se encuentra colmatada por dos unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>amortización, UE 1023 y 1039, ambas <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rablepotencia estratigráfica.La cerámica a manoEste tipo cerámico, correspondiente al grupo <strong>de</strong>la vajilla, se encuentra compuesto por un total<strong>de</strong> 271 fragmentos correspondientes al 60,76%. Destacala presencia <strong>de</strong> tres urnas (fig. 8, 1, 2 y 5) condiámetros que rondan los 20 cm <strong>de</strong> suaves perfilesovoi<strong>de</strong>s y bases planas o ligeramente cóncavas (fig.8, 14-17). También se testimonian otros tres individuos<strong>de</strong> menores dimensiones (fig. 8, 4, 6 y 8) quecomparten esta <strong>de</strong>scripción y que vinculamos confunciones culinarias. En este otro grupo <strong>de</strong>stacaun pequeño bor<strong>de</strong> exvasado engrosado por torsión(fig. 8, 7), habitual en los niveles más antiguos <strong>de</strong>la Penya <strong>de</strong>l Moro (Ba r b e r à et al. 1982), el Turó<strong>de</strong> Ca n’Olivé (As e n s i o et al. 2000) y Can Xercavins(Fr a n c é s y Ca r l ú s 1995). De este tipo <strong>de</strong> vaso, en elasentamiento ibérico <strong>de</strong> la Facultat <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> laUAB (Fr a n c é s et al. 2002, 72), se refiere que tendríauna larga perduración fuera <strong>de</strong> estos contextos, peroque su presencia se reduce a lo largo <strong>de</strong>l tiempo. Sehan i<strong>de</strong>ntificado también un total <strong>de</strong> cuatro tapa<strong>de</strong>ras(fig. 8, 10-13) con diámetros próximos a los 13 cm.Únicamente hemos i<strong>de</strong>ntificado, y esto es significativo,un bor<strong>de</strong> convergente <strong>de</strong> labio engrosado quepertenecería a un vaso <strong>de</strong> gran tamaño <strong>de</strong>stinado alalmacenamiento doméstico (fig. 8, 3).El único criterio cronológico que po<strong>de</strong>mos extraer<strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong> cerámicas a mano<strong>de</strong>stinadas a las tareas <strong>de</strong> transformación alimentariaproce<strong>de</strong> <strong>de</strong> las características que muestra su<strong>de</strong>coración. La presencia <strong>de</strong> un único fragmento in-forme <strong>de</strong> cordón aplicado impreso (fig. 8, 9), don<strong>de</strong>la mayoría <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>corativos se ciñen a lasimpresiones unguladas practicadas sobre los hombros<strong>de</strong> las ollas (fig. 8, 1 y 2), nos situan grosso mododurante el período <strong>de</strong>l Ibérico Pleno (425-300 aC).Será en contextos ya avanzados <strong>de</strong>l s. iii aC cuandolos cordones aplicados prácticamente <strong>de</strong>saparecerán<strong>de</strong>l repertorio <strong>de</strong>corativo empleado en la cerámica amano layetana.La cerámica común ibérica <strong>de</strong> mesaPertenecientes a este grupo funcional se han localizadotres bor<strong>de</strong>s que correspon<strong>de</strong>n a dos pateras ocuencos <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> reentrante <strong>de</strong> cocción oxidante (fig.9, 6) que representan el 0,67% <strong>de</strong> la vajilla. Debido ala limitada evolución formal que presenta este vasocerámico a lo largo <strong>de</strong>l tiempo se hace infructuosoel po<strong>de</strong>r extraer algún tipo <strong>de</strong> precisión cronológica<strong>de</strong> su análisis.La cerámica común ibérica <strong>de</strong>stinadaa la pequeña reserva domésticaEste grupo funcional, <strong>de</strong> características morfotécnicasidénticas a las empleadas tanto en la producción<strong>de</strong> vajilla <strong>de</strong> mesa como en la <strong>de</strong> ánfora ibéricaMañá B 3, conforma el grupo funcional <strong>de</strong>stinadoa la pequeña reserva doméstica <strong>de</strong> alimentos y <strong>de</strong>abastecimiento <strong>de</strong> la vajilla <strong>de</strong> mesa, pudiendo sertambién utilizado, según algunos autores, para llevara cabo una cierta movilidad o transporte limitado <strong>de</strong>los alimentos que contenían (Po n s 2002, 289).La presencia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> vaso se evi<strong>de</strong>ncia porla recuperación <strong>de</strong> tres pequeños fragmentos <strong>de</strong> basecóncava (fig. 9, 10-12) que conforman el 0,67% <strong>de</strong>l37


38Fig. 8. Est. 301: cerámica obrada a mano (1-17).


Fig. 9. Est. 301: cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalana (1-5 y 7), cerámica ibérica <strong>de</strong> mesa (6), cerámica ibérica pintada (8),fusayola <strong>de</strong> pasta <strong>de</strong>purada y cocción oxidante (9) y cerámica ibérica <strong>de</strong>stinada a la reserva doméstica (10-12).total <strong>de</strong> la fragmentación, circunstancia que imposibilitala realización <strong>de</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> precisióncronológica. Por otro lado, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>stacar lareducida presencia <strong>de</strong> estos vasos <strong>de</strong>stinados al almacenamientodoméstico, comportamiento económicoal que <strong>de</strong>bemos asociar también a la total ausencia<strong>de</strong> ánfora ibérica Mañá B 3.La cerámica ibérica pintadaDe este grupo cerámico, no establecido a partir <strong>de</strong>criterios funcionales sino estéticos, únicamente hemos<strong>de</strong>tectado un fragmento informe, que representa el0,22% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la vajilla. Este fragmento pertenecea una tinaja <strong>de</strong> cocción oxidante homogénea y coloranaranjado, con una banda horizontal <strong>de</strong> 0,7 cm <strong>de</strong>color rojo vinoso (fig. 9, 8).Las limitaciones <strong>de</strong> este fragmento no posibilitanofrecer una mayor precisión cronológica, aunque <strong>de</strong>bemoscomentar que pertenece a un grupo cerámicoque <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los contextos ibéricos layetanos essiempre interesante <strong>de</strong> analizar. La visión tradicionalnos refiere que el elemento más característico <strong>de</strong> lacerámica ibérica a torno <strong>de</strong>l ibérico Antiguo en laLayetania es su <strong>de</strong>coración pintada, mientras queesta característica <strong>de</strong>saparecería durante el IbéricoPleno (Ba r b e r à 1990, 46 y 48; Gi m e n o e Iz q u i e r d o1990, 11 y 24), volviendo a ser recuperado su usoen el período ibero-romano.Estas afirmaciones quedan matizadas a través <strong>de</strong>la información obtenida en el Turó <strong>de</strong> Ca n’Olivé<strong>de</strong> Cerdanyola, don<strong>de</strong> esta cerámica en su fase 1A(530-425 aC) y 1B (425-375 aC) tiene una presencia<strong>de</strong>l 28,7 y <strong>de</strong>l 26,9% respectivamente, disminuyendo aunos porcentajes testimoniales <strong>de</strong>l 4,5 y <strong>de</strong>l 1,1% paralas fases 2A y 2B, datadas entre el 375 y el 300 aC.Esta reducción continúa en la fase 3A (300/275-230aC) y 3B (230-200 aC), con un porcentaje <strong>de</strong>l 1,6 yun 3,4% respectivamente, sorprendiendo que estasproporciones sean muy similares a las <strong>de</strong> la fase 4A(180-100 aC) representadas fundamentalmente por39


kalathoi pintados (As e n s i o et al. 2000-2001, 179-197).Tal evi<strong>de</strong>ncia arqueológica modifica la tradicional visiónque se tiene sobre el aumento <strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong>cerámica ibérica pintada en los contextos layetanos<strong>de</strong>l período íbero-romano. De todas maneras, estecomportamiento, ya había sido observado en otrasintervenciones, como es el caso <strong>de</strong>l Turó <strong>de</strong>l Vent(Ló p e z, Ro v i r a y Sa n m a rt í 1982, 91) o la necrópolis<strong>de</strong> Cabrera <strong>de</strong> Mar (Ba r b e r à 1968 y 1969).La cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalanaEn cuanto a la <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> este material <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong>l silo 301 se hancontabilizado un total <strong>de</strong> 66 fragmentos que conformanel 14,80% <strong>de</strong>l total recuperado.Siguiendo la nomenclatura propuesta por el DICO-CER (py et al. 1993) y paralelizada con la realizadapor Alicia Rodríguez para la cerámica <strong>de</strong> la costacatalana <strong>de</strong> Ullastret (Ro d r í g u e z 2003) i<strong>de</strong>ntificamosun conjunto <strong>de</strong> servicio <strong>de</strong> mesa compuesto por tresjarritas bicónicas (fig. 9, 1, 2 y 5), un cuenco <strong>de</strong>bor<strong>de</strong> reentrante (fig. 9, 4) y un pequeño fragmento<strong>de</strong> bor<strong>de</strong> perteneciente a un eonochoe (fig. 9, 7),a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> una base <strong>de</strong> pie anular probablementetambién correspondiente a una jarrita bicónica (fig.9, 3).El primero <strong>de</strong> los bicónicos (fig. 9, 1) presenta undiámetro <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> 9 cm, uno máximo <strong>de</strong> cuerpo<strong>de</strong> 11,7 cm y 10 cm <strong>de</strong> altura. Tiene un cuello lisoligeramente más alto que el resto <strong>de</strong>l cuerpo, siendoéste el único elemento morfológico que permitiríarealizar una aproximación a la cronología <strong>de</strong> suproducción, característica que <strong>de</strong>bemos situar haciamediados/finales <strong>de</strong>l s. iii aC, momento en el que,según Alicia Rodríguez, se invertiría la proporción<strong>de</strong> un cuello corto en relación con las dimensiones<strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> la pieza, creándose vasos más esbeltos.Hay que comentar que este individuo no presentaningún tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>coración y es asimilable a la formaCOT CAT Gb 1/Forma 1, datada genéricamente porel DICOCER entre el 325 y el 200 aC.En cuanto a la segunda jarrita bicónica (fig. 9,2) esta presenta un diámetro <strong>de</strong> 10,5 cm <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>,10,3 cm <strong>de</strong> máximo <strong>de</strong> cuerpo y una altura<strong>de</strong> 8,8 cm. Un primer elemento <strong>de</strong>l que po<strong>de</strong>mosextraer una aproximación cronológica es un ciertoaspecto globular, característica que nos podríasituar con anterioridad a mediados <strong>de</strong>l s. iii aCo hacia inicios <strong>de</strong> este siglo, pues es a partir <strong>de</strong>estos momentos cuando la proporción <strong>de</strong>l diámetromáximo <strong>de</strong> estos vasos supera o iguala a la <strong>de</strong> sualtura. Un segundo elemento a tener en cuenta,cronológicamente coinci<strong>de</strong>nte con el anterior, <strong>de</strong>riva<strong>de</strong> un cuello ligeramente más alto en relación conel cuerpo, cualidad que también nos aproxima haciamediados-finales <strong>de</strong>l s. iii aC, momento en el que estaproporción parece variar. Un tercer aspecto que nosconfirma la producción <strong>de</strong> este vaso como anterior afinales <strong>de</strong>l s. iii aC, es la clara diferencia que existeen el punto <strong>de</strong> unión entre el cuello y el cuerpo,elemento que <strong>de</strong>saparece hacia inicios <strong>de</strong>l s. ii aC.En cuanto al cuenco <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> reentrante (fig. 9,4) este correspon<strong>de</strong> sin mayores precisiones a laforma COT CAT Cp 0 <strong>de</strong>l DICOCER o a la forma28 <strong>de</strong> Rodríguez. En este vaso no se aprecia ningúntipo <strong>de</strong> evolución formal esclarecedora, ya que todaslas variantes <strong>de</strong>l perfil coexisten y se mantienen<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio al final <strong>de</strong> la producción. Así, enlo que respecta a los bor<strong>de</strong>s, en unos ejemplareséstos se encuentran muy girados hacia el interior<strong>de</strong> la pieza, mientras que en otros tien<strong>de</strong>n a sermás abiertos y oblicuos al cuerpo. Las pare<strong>de</strong>sson muy abiertas en unas piezas y, en cambio, enotras son más cerradas dando lugar a unos platosmás profundos. En la cerámica <strong>de</strong> la costa catalanala producción se iniciaría, tal y como indican loshallazgos <strong>de</strong> Ullastret (Ro d r í g u e z 2003, 49 y 50) y<strong>de</strong> l’illa d’en Reixach (Ma r t í n et al. 1999, 113, fig.9.11.2; 133, fig. 9.4.7 y 11.20.2), a comienzos <strong>de</strong>ls. iv, perdurando hasta inicios <strong>de</strong>l s. ii aC, según se<strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>de</strong> las piezas <strong>de</strong>l taller <strong>de</strong> Fellines (Ma r t í n1981, 41, forma 3), <strong>de</strong> la Font <strong>de</strong>l Bril (Ba r b e r à yPas c u a l 1963, fig. 1, 2), <strong>de</strong> Sant Sebastià <strong>de</strong> la Guarda(Ag u s t í, Bu r c h y Ll i n à s 1998, fig. 6, 5 y fig. 7, 1) y<strong>de</strong> Empúries (Al m a g r o 1953, 223 y 241; No l l a 1977,874). La <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> esta forma viene ligada ala aparición <strong>de</strong> otra forma, que será <strong>de</strong> hecho sucontinuación, imitando prototipos campanienses <strong>de</strong>la forma Lamboglia 25 y 27 (No l l a 1977, 873, forma14; Ló p e z et al. 1982, 76 y 85-88), cuya producciónserá característica a partir <strong>de</strong> la segunda mitad <strong>de</strong>ls. ii (Ro d r í g u e z 2003, 51).Del fragmento <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> perteneciente a un eonochoe(fig. 9, 7) reducida es la información cronológicaque po<strong>de</strong>mos extraer, ya que se trata <strong>de</strong> una formacon baja presencia en los oppida ibéricos, aunqueconstante, i<strong>de</strong>ntificándose en los silos <strong>de</strong> Bellaterra(Gr a n a d o s y Sa n m a rt í 1988, 53), el Turó <strong>de</strong> Mas Boscà(Ju n y e n t y Ba l d e l l o u 1972, 50), en Sant Miquel<strong>de</strong> Vallromanes (Ba r b e r à y Pa s c u a l 1969-1970, 278)o el Turó <strong>de</strong> la Rovira (Co i n a s 1945-1946, lám. V).Este vaso se testimonia en Ullastret <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la primeramitad <strong>de</strong>l s. iv y perdura a lo largo <strong>de</strong>l s. iii aC,llegando sin gran<strong>de</strong>s variaciones hasta principios <strong>de</strong>s. ii aC (Ro d r í g u e z 2003, 35 y 36).Los materiales cerámicos novascularesDentro <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong> esta estructurase ha <strong>de</strong>tectado una fusayola que presentauna pasta <strong>de</strong>purada y cocción oxidante (fig. 9, 9),presencia que <strong>de</strong>bemos relacionar con un hábitatibérico don<strong>de</strong> se practicaba una economía <strong>de</strong> marcadosrasgos domésticos, don<strong>de</strong> la parte inicial <strong>de</strong>lproceso <strong>de</strong> producción textil, el hilado, quedaríatestimoniado.Los objetos metálicosLos dos únicos elementos metálicos recuperadosen esta estructura proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la unidad 1039 y correspon<strong>de</strong>na una contera <strong>de</strong> vaina <strong>de</strong> espada o puñalrealizada en hierro y un tallo tubular <strong>de</strong> bronce quese encuentra girado en uno <strong>de</strong> sus extremos.En cuanto a la contera <strong>de</strong> hierro (fig. 10, 1) estapresenta una longitud <strong>de</strong> 6,7 cm, y un ancho supe-40


Fig. 10. Contera <strong>de</strong> hierro perteneciente a la vaina <strong>de</strong> una espada o puñal —Est. 301, UE 1039— (1), fíbula anular hispánica<strong>de</strong> bronce —Est. 344, UE 1135— (2), plaquita <strong>de</strong> bronce girada y trabajada —Est. 344, UE 1135— (3), plaquita <strong>de</strong> bronceposiblemente perteneciente a la contera <strong>de</strong> una pequeña cincha —Est. 347, UE 1143— (4), pequeño tallo <strong>de</strong> bronce —Est.347, UE 1143— (5) y tallo <strong>de</strong> bronce tubular vuelto en uno <strong>de</strong> sus extremos —Est. 301, UE 1039— (6).41


ior <strong>de</strong> 3,9 y uno inferior <strong>de</strong> 1 cm, mostrando unpeso total <strong>de</strong> 23,55 g. El conjunto completo tiene ungrosor máximo <strong>de</strong> 1,1 y uno mínimo <strong>de</strong> 0,8 cm, y seencuentra conformado por dos piezas laminares <strong>de</strong>un grosor aproximado <strong>de</strong> entre 1,5 y 2 mm, unidas através <strong>de</strong> 3 tallos <strong>de</strong> hierro remachados que traspasanlas dos láminas. Dos <strong>de</strong> ellos se sitúan en la parteancha <strong>de</strong> la pieza y uno en su parte inferior, el cualse ha pasado y se conserva un total <strong>de</strong> 4,5 mm fuera<strong>de</strong> su posición original por el lado interior.La comparación <strong>de</strong> esta pieza con las conteras<strong>de</strong> vaina localizadas en la Layetania, concretamenteempleando el conjunto <strong>de</strong> espadas recuperadas enla necrópolis <strong>de</strong>l Turó <strong>de</strong> Dos Pins en Cabrera <strong>de</strong>Mar (Ga r c i a 1993), pone <strong>de</strong> manifiesto que esteobjeto metálico no coincidiría genéricamente con elsistema <strong>de</strong> enfundado empleado en las espadas LaTene II proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> esta necrópolis, pues en ellasla parte metálica <strong>de</strong> la vaina no queda limitada aluso <strong>de</strong> una contera <strong>de</strong> hierro dispuesta en su partedistal, sino que toda la funda se encuentra realizadaen hierro (Ga r c i a 1993, 36, 90, 122, 123, 132, 137 y144). En cambio, el elemento aquí <strong>de</strong>scrito, <strong>de</strong>l cual<strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>stacar que no se encuentra fracturadoen su conexión con la parte que protegería la hoja,permite su enlace con una funda realizada en materialperece<strong>de</strong>ro, probablemente cuero. En cuantoa sus dimensiones <strong>de</strong>bemos referir que su anchocoinci<strong>de</strong> con el <strong>de</strong> las vainas comparadas, pudiéndosepor esta parte admitir su correspon<strong>de</strong>ncia con unaespada, pero no disponiendo <strong>de</strong> la altura <strong>de</strong>l arma,no tenemos elementos suficientes para realizar talafirmación, pues existen armas blancas <strong>de</strong> menoresdimensiones, tales como puñales, que mantienenidénticos anchos <strong>de</strong> hoja.El otro elemento metálico recuperado en estaunidad correspon<strong>de</strong> a un tallo tubular <strong>de</strong> broncegirado en uno <strong>de</strong> sus extremos (fig. 10, 6) con undiámetro aproximado <strong>de</strong> 2 mm, una altura <strong>de</strong> 3,3 cmy un peso <strong>de</strong> 0,7 g. La posición que ha conservadomantiene gran<strong>de</strong>s similitu<strong>de</strong>s con un anzuelo, pero<strong>de</strong>bemos aclarar que no correspon<strong>de</strong>ría a uno <strong>de</strong>estos elementos, pues la punta que observamos esfruto <strong>de</strong> una particular fractura.Otros materialesOtro <strong>de</strong> los elementos recuperados correspon<strong>de</strong>a una pieza discoidal incorporada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la UE1039, en la que también apareció un conjunto <strong>de</strong> 213fragmentos <strong>de</strong> hueso <strong>de</strong> fauna que, amortizados enesta estructura, confirman una clara funcionalidad <strong>de</strong>habitación para este asentamiento, aspecto <strong>de</strong>ducido<strong>de</strong> la evi<strong>de</strong>ncia que supone el consumo cárnico (fig. 7).Esta evi<strong>de</strong>ncia subsistencial viene también acompañada<strong>de</strong> pequeños fragmentos <strong>de</strong> adobe, aspecto que nosconfirma que estos vertidos proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> una unidaddoméstica con un sistema constructivo sólido.Cronología e interpretaciónsocioeconómicaEl análisis <strong>de</strong> materiales cerámicos que amortizaneste silo revela que su totalidad la conforman produccionesindígenas. Esta circunstancia nos obliga aprecisar la cronología <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong> esta estructuraatendiendo a factores ceramológicos amplios, eneste caso, la datación que se extrae <strong>de</strong> las jarritasbicónicas <strong>de</strong> cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalana y <strong>de</strong>las producciones obradas a mano.Las características formales <strong>de</strong> los bicónicos sugierenuna datación que se situaría entre el últimocuarto <strong>de</strong>l s. iv a mediados <strong>de</strong>l s. iii aC, aunqueesta aproximación se sustenta en una sutil y pocohomogénea variabilidad <strong>de</strong> su forma a lo largo <strong>de</strong>ltiempo. El segundo elemento cronológico a tener encuenta que nos ayuda a precisar la obliteración <strong>de</strong>esta estructura proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los recursos<strong>de</strong>corativos empleados en la cerámica a mano. Genéricamenteel mayor peso <strong>de</strong> las impresiones unguladassobre los hombros <strong>de</strong> las urnas (fig. 8, 1 y 2) nossituarían grosso modo en el período <strong>de</strong>l Ibérico Pleno(425-300 aC). En este sentido, <strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong>un fragmento informe con cordón aplicado impreso(fig. 8, 9) <strong>de</strong>ducimos que correspon<strong>de</strong> a un recurso<strong>de</strong>corativo minoritario en estos contextos, no siendohabitual a partir <strong>de</strong> momentos avanzados <strong>de</strong>l s. iiiaC. Esta información cruzada nos induce a precisarla amortización <strong>de</strong> esta estructura en un momentoimpreciso <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la etapa <strong>de</strong>l Ibérico Pleno layetano(425-300 aC) —fig. 4—.Por otra parte, el análisis funcional <strong>de</strong> los materialescerámicos pone <strong>de</strong> manifiesto un mayoritario uso <strong>de</strong>vasos obrados a mano frente a las producciones atorno, testimoniándose 11 vasos, concretamente untotal <strong>de</strong> 6 urnas <strong>de</strong> diferentes tamaños, 4 tapa<strong>de</strong>rasidóneas para estos vasos y una tinaja o gran contenedor.Dentro <strong>de</strong> las producciones a torno se hani<strong>de</strong>ntificado 7 vasos <strong>de</strong>stinados al servicio <strong>de</strong> mesa,a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> una tinaja <strong>de</strong>stinada al almacenamientodoméstico.En cuanto a las ausencias cerámicas observamosuna falta <strong>de</strong> importaciones y también <strong>de</strong> contenedoresanfóricos <strong>de</strong> cualquier tipo, aspecto que <strong>de</strong>nota unaausencia <strong>de</strong> la práctica comercial.La evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> hilado, <strong>de</strong> consumo cárnico yla i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> adobe nos confirman que losvertidos localizados en este silo proce<strong>de</strong>rían <strong>de</strong> unaunidad <strong>de</strong> hábitat sólidamente construida situadaen las inmediaciones <strong>de</strong> esta estructura <strong>de</strong> almacenamiento.El silo 302Esta estructura <strong>de</strong> almacenamiento posee una plantacircular <strong>de</strong> 1,38 m <strong>de</strong> diámetro superior, <strong>de</strong>finiendoun perfil globular <strong>de</strong> fondo cóncavo, excavada en losniveles geológicos compuestos por limos carbonatados.Presenta una profundidad conservada <strong>de</strong> 0,88 m,encontrándose obliterada por las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> amortización1025, 1040, 1050 y 1051.La cerámica a manoEste tipo cerámico se encuentra compuestopor un total <strong>de</strong> 90 fragmentos que representan el37,34% <strong>de</strong> los materiales recuperados, entre losque <strong>de</strong>staca la presencia <strong>de</strong> una olla (fig. 13, 1) <strong>de</strong>42


informe (fig. 13, 2), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> una base <strong>de</strong> fondoplano (fig. 13, 4) perteneciente a un recipiente <strong>de</strong>mayor tamaño.Fig. 11. Planta y sección <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> almacenamientoamortizada 302.18 cm <strong>de</strong> diámetro con un suave perfil ovoi<strong>de</strong> ybase plana ligeramente cóncava. Su bor<strong>de</strong> es ligeramenteexvasado y finaliza en un labio plano algoengrosado. Entre el bor<strong>de</strong> y el cuerpo se i<strong>de</strong>ntificaun cordón aplicado con incisiones verticales ligeramenteoblicuas realizadas con un útil <strong>de</strong> puntaalgo roma. Empleando los mismos recursos <strong>de</strong>corativostambién se ha documentado un fragmentoLa cerámica común ibérica <strong>de</strong>stinadaa la pequeña reserva domésticaDentro <strong>de</strong> este grupo funcional se ha i<strong>de</strong>ntificadoúnicamente un gran recipiente con pico verte<strong>de</strong>rosituado en su parte inferior, <strong>de</strong> base cóncava, <strong>de</strong>lcual no se ha conservado la parte superior ni susasas correspondientes (fig. 13, 5). El porcentaje quepresenta este material alcanza el 20,33% <strong>de</strong> la fragmentacióny al 33,3% <strong>de</strong>l número mínimo <strong>de</strong> vasos<strong>de</strong>tectados. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> pequeñas perforacionescirculares en las pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este vaso, habitualmenteinterpretadas como signos <strong>de</strong> reparación, noshacen pensar que fue reutilizado y posteriormente<strong>de</strong>sechado, habiendo sido empleado en sus últimosmomentos, tras la pérdida <strong>de</strong> estanqueidad, conun uso diferente al que pudo tener originalmente(Co n d e 1987, 27 y 28). La falta <strong>de</strong> su boca, que nospodría referir cierta precisión cronológica, junto ala carencia <strong>de</strong> elementos <strong>de</strong> importación asociados,no nos permiten datar con exactitud su producción,hecho que nos obliga a recoger la cronologíagenérica ofrecida por el DICOCER, que data el tipoCOM IB Jr 5 entre mediados <strong>de</strong>l s. iv y el primercuarto <strong>de</strong>l s. iii aC.En esta estructura se han documentado tambiénun total <strong>de</strong> 102 fragmentos informes sin posibilidad<strong>de</strong> adscripción funcional, los cuales conforman el42,32% <strong>de</strong> la fragmentación recuperada (fig. 12).Los materiales cerámicos novascularesDentro <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong> esta estructurase ha <strong>de</strong>tectado una fusayola que presentauna pasta <strong>de</strong>purada y una cocción oxidante <strong>de</strong> tipomixto (fig. 13, 3).SILO 302 NFR NFR NFR NMI NMI NMI NB NB NB FormaCERÁMICA nt %/tot %/grp nt %/tot %/grp nt %/tot %/grpcer a mano 90 37,34 37,34 2 66,67 66,67 5 100 100 2 urnascer iber al-dm 49 20,33 20,33 1 33,33 33,33 0 0 0 Vaso <strong>de</strong> pico verte<strong>de</strong>rocer iber inf 102 42,32 42,32 * * * * * * InformesVAJILLA 241 62,66 62,66 3 100 100 5 100 100ÁNFORAS 0 0 0 0 0 0 0 0 0TOTAL 241 62,66 * 3 100 * 5 100 *OTROS MATERIALES Código UE NFRMolinos 13.1. 1040 Una pieza móvil y otra fija <strong>de</strong> molinorotatorioFig. 12. Cuantificación e inventario <strong>de</strong> los materiales arqueológicos recuperados en el silo 302.43


Fig. 13. Est. 302: cerámica obrada a mano (1, 2 y 4), fusayola <strong>de</strong> pasta <strong>de</strong>purada y cocción oxidante (3) y gran contenedorreutilizado <strong>de</strong> pico verte<strong>de</strong>ro (5).44


Cronología e interpretaciónsocioeconómicaEl análisis <strong>de</strong> los materiales aquí recuperados nopermite datar <strong>de</strong> una manera precisa la amortización<strong>de</strong> esta estructura, hecho que situamos entre mediados<strong>de</strong>l s. iv y el primer cuarto <strong>de</strong>l s. iii aC (fig. 4).Los elementos cerámicos <strong>de</strong> los que extraemos estadatación son la <strong>de</strong>coración plástica <strong>de</strong> los vasosobrados a mano, siendo a lo largo <strong>de</strong>l siglo iii aCcuando este recurso <strong>de</strong>corativo se irá paulatinamenteabandonando, y la adscripción temporal que se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong><strong>de</strong>l vaso <strong>de</strong>l pico verte<strong>de</strong>ro.Como ya hemos referido anteriormente la ausencia<strong>de</strong> material <strong>de</strong> importación, sumado a la falta <strong>de</strong>ánforas, y la presencia <strong>de</strong> un único gran recipientecerámico, reparado y reutilizado, nos muestranunos rasgos económicos que po<strong>de</strong>mos caracterizarcomo <strong>de</strong> tipo autosuficiente. A su vez, la falta <strong>de</strong>fauna y <strong>de</strong> elementos constructivos ni tan siquieranos permiten referir la pertenencia <strong>de</strong> estos niveles<strong>de</strong> amortización como proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> un hábitathumano estable, sugiriendo, más bien, su relacióncon algún tipo <strong>de</strong> espacio <strong>de</strong>stinado a la práctica<strong>de</strong> una actividad don<strong>de</strong> era necesario un grancontenedor, en la que su empleo no se sustentabaen su capacidad estanca para almacenar líquidos osemilíquidos.El silo 344Esta estructura <strong>de</strong> almacenamiento posee una plantacircular <strong>de</strong> 1,60 m <strong>de</strong> diámetro superior, <strong>de</strong>finiendoun perfil globular <strong>de</strong> fondo cóncavo, excavada en losniveles geológicos compuestos por limos carbonatados.Presenta una profundidad conservada <strong>de</strong> 1,30 m,encontrándose obliterada por una única unidad <strong>de</strong>amortización <strong>de</strong> gran potencia, la UE 1135, conelevada presencia <strong>de</strong> piedras.La cerámica a manoEste tipo cerámico se encuentra compuesto por untotal <strong>de</strong> 5 fragmentos que representan el 7,94% <strong>de</strong> latotalidad <strong>de</strong> la fragmentación <strong>de</strong> la vajilla indígena.Su particularidad se ciñe a fragmentos informes enFig. 14. Planta y sección <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> almacenamientoamortizada 344.SILO 344 NFR NFR NFR NMI NMI NMI NB NB NB FormaCERÁMICA nt %/tot %/grp nt %/tot %/grp nt %/tot %/grpcer a mano 5 7,94 7,94 1 33,33 33,33 0 0 0 Urnacer iber mesa 1 1,59 1,59 1 33,33 33,33 0 0 0 Una tapa<strong>de</strong>racer iber al-dm 2 3,17 3,17 1 33,33 33,33 1 100 100 Tinajacer iber inf 51 80,95 80,95 * * * * * * Informescer costa cat 4 6,35 6,35 1 33,33 33,33 1 100 100 JarraVAJILLA 63 100 100 4 100 100 2 100 100ÁNFORAS 0 0 0 0 0 0 0 0 0TOTAL 63 100 * 4 100 * 1 100 *OTROS MATERIALESObjetos metálicosNFRFíbula y plaquita <strong>de</strong> bronceFig. 15. Cuantificación e inventario <strong>de</strong> los materiales arqueológicos recuperados en el silo 344.45


Fig. 16. Est. 344: cerámica obrada a mano (1 y 2), cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalana (3), cerámica ibérica <strong>de</strong>stinada alalmacenamiento doméstico (4) y base umbilicada <strong>de</strong> cerámica ibérica <strong>de</strong> mesa (5).los que en algunos <strong>de</strong> ellos se ha <strong>de</strong>terminado untratamiento exterior consistente en el peinado (fig.16, 1 y 2).La cerámica común ibérica <strong>de</strong> mesaDe este tipo funcional únicamente se ha <strong>de</strong>tectadoun fragmento <strong>de</strong> fondo umbilicado (fig. 16, 5) pertenecientea un cuenco que conforma el 1,59% <strong>de</strong>lconjunto cerámico.La cerámica común ibérica <strong>de</strong>stinadaa la pequeña reserva domésticaConcretamente <strong>de</strong> este grupo hemos i<strong>de</strong>ntificadoun único bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> tinaja <strong>de</strong> sección <strong>de</strong> cuello <strong>de</strong>cisne (fig. 16, 4).Morfológicamente el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> tinaja hay que relacionarlocon las variantes más angulosas y marcadas,características <strong>de</strong>l Ibérico Antiguo, como las localizadasen la fase I <strong>de</strong> Can Xercavins, datada entre el 475 yel 375 aC (Fr a n c è s y Ca r l ú s 1995, fig. 5, 4 y 5), en lafase 1 <strong>de</strong> Puig Castellar <strong>de</strong> Santa Coloma <strong>de</strong> Gramenet,datada entre el 425/375 y el 300 aC (Fe r r e r y Ri g o2003, fig. 49, 3 y fig. 52, 2) o en las fases 1A y 1B<strong>de</strong> Ca n’Olivé, datadas entre el 530/425 y el 375 aC(As e n s i o et al. 2000-2001, fig. 16, 3 a 5, 11 y 15, yfig. 17, 4 a 7 y 9). De todas maneras, en este últimooppidum continúa, también, esta ten<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s<strong>de</strong> sección <strong>de</strong> cuello <strong>de</strong> cisne muy angulosos en sufase 2, datada entre el 375 y el 300/275 aC (fig. 16,1), aunque, en cambio, para la fase II <strong>de</strong> la Facultat<strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> la UAB, datada entre el 425 y el300 aC, estos bor<strong>de</strong>s triangulares han <strong>de</strong>saparecidoprácticamente y sólo en algún caso, nos refieren susinvestigadores, su morfología tiene cierto parecido(Fr a n c è s et al. 2002, 82 y fig. 6.5, 9).Dentro <strong>de</strong> la producción a torno indígena se handocumentado también un total <strong>de</strong> 51 fragmentosinformes sin posibilidad <strong>de</strong> adscripción funcionalque conforman el 80,95% <strong>de</strong> la fragmentación recuperada(fig. 15).La cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalanaEn cuanto a la presencia <strong>de</strong> este material <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong>l silo 344 se handocumentado un total <strong>de</strong> 4 fragmentos que representanel 6,35% <strong>de</strong> la vajilla <strong>de</strong> producción indígena.Entre ellos <strong>de</strong>staca un pequeño fragmento <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>exvasado y labio redon<strong>de</strong>ado que podría pertenecera una jarra (fig. 16, 3).Los objetos metálicosLos dos únicos elementos metálicos recuperadosen esta estructura son <strong>de</strong> bronce y en ambos casosproce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la unidad 1135, correspondiendo elprimero a una fíbula anular hispánica con un peso<strong>de</strong> 10,95 g y, el segundo, a una pequeña plaquitatrabajada <strong>de</strong> 1,7 g.En cuanto a la fíbula (fig. 10, 2) ésta posee unanillo in<strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong> sección circular arrolladoprácticamente en su totalidad por un hilo o alambretambién <strong>de</strong> bronce. Este anillo tiene un diámetroaproximado <strong>de</strong> 4,4 cm y sus diferentes seccionesvarían entre 0,5 y 0,3 cm <strong>de</strong> diámetro. El arrollamientoen espiral <strong>de</strong>l aro lo compone un alambre<strong>de</strong> sección circular <strong>de</strong> aproximadamente 1-1,5 mm<strong>de</strong> diámetro, siendo empleado tanto como recurso<strong>de</strong>corativo como <strong>de</strong> refuerzo en el resorte queconforma la unión <strong>de</strong> la aguja con el anillo, puntoen el que observamos un mayor grosor <strong>de</strong> este <strong>de</strong>alambre, alcanzando los 0,7 cm <strong>de</strong> diámetro.Del fragmento <strong>de</strong> aguja que nos ha llegado <strong>de</strong>bemosreferir que mantiene un diámetro <strong>de</strong> 3 mmy una longitud conservada <strong>de</strong> 1,7 cm. La base <strong>de</strong>este elemento <strong>de</strong> la fíbula partiría originalmente <strong>de</strong>lresorte, el cual se situaría en el pie <strong>de</strong>l anillo e iríaa engastarse en la mortaja o portagujas <strong>de</strong>l puente,la cual i<strong>de</strong>ntificamos algo alterada.El puente está realizado en una única pieza presentandoen sus extremos dos encajes generados apartir <strong>de</strong>l giro sobre sí mismo <strong>de</strong> unas prolongaciones<strong>de</strong> bronce creadas con la intención <strong>de</strong> alojar lossegmentos que conforman el anillo. En el pie <strong>de</strong>lpuente se sitúa la caña o pestaña don<strong>de</strong> se engastala punta <strong>de</strong> la aguja cuando la fíbula se pren<strong>de</strong>,siendo empleado el mismo recurso constructivo queel utilizado para estabilizar el aro. Este elementotiene una longitud <strong>de</strong> 4,2 cm, una altura en plano <strong>de</strong>2,3 cm y una sección circular que varía entre los5 y 7 mm. Dada la elevada oxidación que presentano i<strong>de</strong>ntificamos sobre él ningún tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>coración,habitualmente consistente en motivos incisos.Tipológicamente, siguiendo la propuesta clasificatoria<strong>de</strong> José Luis Argente, proponemos su equiparacióncon el tipo 6B, referido para las fíbulas anulares46


hispánicas fabricadas a mano don<strong>de</strong> cada una <strong>de</strong>las partes es ejecutada in<strong>de</strong>pendientemente y posteriormentemontada, asociándosele una cronologíaamplia que se situaría entre el siglo v y el siglo iii-iaC (Ar g e n t e 1994, 71).La distribución geográfica <strong>de</strong> esta fíbula hace <strong>de</strong>ella el mo<strong>de</strong>lo que más ampliamente se encuentradocumentado en la Península Ibérica, habiéndosedocumentado en el territorio que nos ocupa en Cabrera<strong>de</strong> Mar, en el Puig Castellar <strong>de</strong> Santa Coloma<strong>de</strong> Gramenet, en el Turó <strong>de</strong> la Rovira y en Ca n’Olivéen Cerdanyola <strong>de</strong>l Vallès (Ar g e n t e 1994, 138).El otro elemento metálico recuperado en esta unidady estructura correspon<strong>de</strong> a una pequeña plaquita <strong>de</strong>bronce (fig. 10, 3) que se encuentra girada hacia elinterior en su extremo más estrecho, observándoseen su cara exterior o convexa rasgos <strong>de</strong> labor. Esteelemento, que podría correspon<strong>de</strong>r a parte <strong>de</strong>l puente<strong>de</strong> otra fíbula, tiene una longitud <strong>de</strong> 2,1 cm y unancho variable que va <strong>de</strong> los 0,6 cm, en su extremovuelto, a los 0,8 cm, en su extremo opuesto. Tieneun peso <strong>de</strong> 1,7 g y un grosor <strong>de</strong> 2-3 mm.Cronología e interpretaciónsocioeconómicaLas características morfotécnicas <strong>de</strong> los materialesrecuperados, su reducido grado <strong>de</strong> conservación y lacarencia <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> importación, únicamenteposibilitan el realizar una datación amplia <strong>de</strong>l momentoen el que se amortizó esta estructura, hechoque situamos en algún momento <strong>de</strong>l Ibérico Pleno(425-300 aC) sin po<strong>de</strong>r establecerse mayores precisiones(fig. 4).El análisis <strong>de</strong> los materiales recuperados en estesilo pone <strong>de</strong> manifiesto un mayoritario empleo <strong>de</strong>vasos <strong>de</strong> cerámica a torno, aspecto que <strong>de</strong>notaríaun empleo secundario <strong>de</strong> las producciones a manohabitualmente relacionadas con el procesamiento alimentario.La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los grupos funcionalestestimonian un vaso <strong>de</strong> cocina, 2 <strong>de</strong>stinados al servicio<strong>de</strong> mesa y una tinaja asociada al almacenamientodoméstico. A su vez, la falta <strong>de</strong> importaciones y <strong>de</strong>contenedores anfóricos, junto con la ausencia <strong>de</strong>fauna consumida, nos muestran un conjunto proce<strong>de</strong>nte<strong>de</strong> la limpieza <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> habitacióncon un reducido repertorio cerámico, limitado alservicio indispensable para habitar esporádicamenteun espacio. Por último, las evi<strong>de</strong>ncias materiales <strong>de</strong>las que <strong>de</strong>ducimos el ritmo <strong>de</strong> los intercambios, nossugieren una falta <strong>de</strong> relaciones comerciales <strong>de</strong> tipoextralayetano, aspecto que coincidiría con el usosubsistencial que <strong>de</strong>nota el conjunto <strong>de</strong> materialescerámicos recuperados.El silo 345Esta estructura <strong>de</strong> almacenamiento posee una plantacircular <strong>de</strong> 1,60 m <strong>de</strong> diámetro superior, <strong>de</strong>finiendoun perfil globular <strong>de</strong> fondo cóncavo, excavada en losniveles geológicos compuestos por margas y limoscarbonatados. Presenta una profundidad conservada<strong>de</strong> 1,84 m y se encuentra obliterada por dos unida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> amortización <strong>de</strong> gran potencia, UE 1137 y 1138,Fig. 17. Planta y sección <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> almacenamientoamortizada 345.caracterizadas por una gran presencia <strong>de</strong> piedras <strong>de</strong>tamaño medio y pequeño.La cerámica a manoEn cuanto a este tipo cerámico que aglutinamos<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la vajilla <strong>de</strong> producción indígena, se encuentracompuesto por un total <strong>de</strong> 11 fragmentos entrelos que <strong>de</strong>stacan dos bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> olla (fig. 19, 1) <strong>de</strong>diámetro in<strong>de</strong>terminado que conforman el 14,67%<strong>de</strong>l material cerámico.La cerámica común ibérica <strong>de</strong> mesaPerteneciente a este grupo funcional únicamente seha localizado un bor<strong>de</strong> perteneciente a una patera ocuenco <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> reentrante <strong>de</strong> cocción mixta (fig. 19,5) que representa el 1,33% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la vajilla.La cerámica común ibérica <strong>de</strong>stinadaa la pequeña reserva domésticaConcretamente se han i<strong>de</strong>ntificado dos tinajas, una<strong>de</strong> bor<strong>de</strong> acanalado (fig. 19, 6) y otra <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>sección <strong>de</strong> cuello <strong>de</strong> cisne (fig. 19, 7) que conformanel 2,67% <strong>de</strong> la vajilla. En cuanto al vaso <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>47


SILO 344 NFR NFR NFR NMI NMI NMI NB NB NB FormaCERÁMICA nt %/tot %/grp nt %/tot %/grp nt %/tot %/grpcer a mano 11 14,67 14,67 1 11,11 11,11 2 40 40 Una urnacer iber mesa 1 1,33 1,33 1 11,11 11,11 1 20 20 Un cuencocer iber al-dm 2 2,67 2,67 2 22,22 22,22 2 40 40 2 tinajas1 1,33 1,33 1 11,11 11,11 0 0 0 Una tinajacer iber inf 51 68,00 68,00 * * * * * * Informescer costa cat 7 9,33 9,33 2 22,22 22,22 2 40 40 Un bicónico y una tinaja1 1,33 1,33 1 11,11 11,11 0 0 0 In<strong>de</strong>terminada1 1,33 1,33 1 11,11 11,11 0 0 0 Kyilx o copa <strong>de</strong> pie bajoVAJILLA 75 100 100 9 100 100 5 100 100ÁNFORAS 0 0 0 0 0 0 0 0 0TOTAL 75 100 * 9 100 * 5 100 *OTROS MATERIALES Código UE NFRFauna 4.1. 1137 2Molinos 13.1. 1137 Una pieza <strong>de</strong> molino barquiformeFig. 18. Cuantificación e inventario <strong>de</strong> los materiales arqueológicos recuperados en el silo 345.Fig. 19. Est. 345: cerámica obrada a mano (1), cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalana (2, 3 y 4), cerámica ibérica <strong>de</strong> mesa (5),cerámica ibérica <strong>de</strong>stinada al almacenamiento doméstico (6, 7 y 8), cerámica ibérica pintada (9) y cerámica ática <strong>de</strong> barniznegro (10).acanalado, también referido en la bibliografía como<strong>de</strong> doble bor<strong>de</strong> o biacanalado (Ce l a 1994, 159, forma3.1.1., lám. 5, 2), referimos que se suele relacionarcon un contenedor <strong>de</strong>stinado a almacenar productosque se <strong>de</strong>bían conservar tapados, aunque se conocenvariadas estrategias etnográficas que solucionarían estanecesidad, sin por ello emplear este tipo <strong>de</strong> vasos.Sus exponentes más antiguos en la Layetania se documentana partir <strong>de</strong>l s. iv aC y no <strong>de</strong>sapareceríanhasta mediados <strong>de</strong>l s. i aC (Mi r ó, Pu j o l y Ga r c i a1998, 123). Paralelos <strong>de</strong> este característico bor<strong>de</strong> sedocumentan en la fase 3 <strong>de</strong> Ca n’Olivé (fig. 25, 8),datada entre el 300/275 y el 200 aC, en Sant Miquel<strong>de</strong> Vallromanes, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un contexto datado entreel 275 y el 225 aC (Ba r b e r à y Pa s c u a l 1969-1970,273 y fig. 7), en la fase 3 <strong>de</strong> Puig Castellar, datadaentorno al 200 aC (Fe r r e r y Ri g o 2003, fig. 62, 1)y en Alorda Park, don<strong>de</strong> se han documentado 3ejemplares datables a finales <strong>de</strong>l s. iii e inicios <strong>de</strong>lii aC (Ce l a 1994, 159). Es interesante referir también,aunque no se trate exactamente <strong>de</strong>l mismo tipo<strong>de</strong> pieza, las elevadas similitu<strong>de</strong>s que guarda estatinaja con las urnas cinerarias <strong>de</strong> cuerpo globulary asas horizontales documentadas en las necrópolis<strong>de</strong>l Turó <strong>de</strong>ls Dos Pins (Ga r c i a 1993, 79 y 80, tumba41, nº 3) y <strong>de</strong> Can Rodón <strong>de</strong> l’Hort (Ba r b e r à 1968,fig. 13, 714).En cuanto a la tinaja <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> sección <strong>de</strong> cuello<strong>de</strong> cisne (fig. 19, 7) hay que referir que correspon<strong>de</strong>a las variantes más angulosas con mayor presencia48


<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> contextos <strong>de</strong>l Ibérico Antiguo (Fr a n c è s yCa r l u s 1995, fig. 5, 4 y 5; Fe r r e r y Ri g o 2003, fig.49, 3 y fig. 52, 2; As e n s i o et al. 2000-2001, fig. 16, 3a 5, 11 y 15, y fig. 17, 4 a 7 y 9), aunque tambiénestan presentes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Ibérico Pleno (As e n s i o etal. 2000-2001, fig. 21, 1), siendo paulatinamente abandonadasu producción a partir <strong>de</strong> estos momentos(Fr a n c è s et al. 2002, 82 y fig. 6,5, 9).Dentro <strong>de</strong> la producción a torno indígena se handocumentado también un total <strong>de</strong> 51 fragmentosinformes sin adscripción funcional que conformanel 68% <strong>de</strong> la fragmentación perteneciente a la vajilla(fig. 18).La cerámica ibérica pintadaEn nuestro caso únicamente hemos <strong>de</strong>tectado unfragmento informe que representa el 1,33% <strong>de</strong> lavajilla, perteneciente a una tinaja <strong>de</strong> cocción oxidantehomogénea y color anaranjado con una banda horizontal<strong>de</strong> 0,7 cm <strong>de</strong> color rojo vinoso (fig. 19, 9). Laúnica información <strong>de</strong> tipo cronológico que po<strong>de</strong>mosextraer <strong>de</strong> este fragmento informe proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> lareducida presencia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l conjunto<strong>de</strong> materiales recuperados en estos silos. Este rasgoarqueológico es propio <strong>de</strong>l Ibérico Pleno layetano(425-300 aC), en cuyos contextos no es consi<strong>de</strong>radohabitual (Ba r b e r à 1990, 46 y 48; Gi m e n o e Iz q u i e r d o1990, 11 y 24), aunque, como comentábamos anteriormente,este criterio, referido tradicionalmente, <strong>de</strong>beser afinado atendiendo a la información obtenida enintervenciones arqueológicas mo<strong>de</strong>rnas.La cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalanaEn cuanto a la presencia <strong>de</strong> este material <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong>l silo 345 se hanlocalizado un total <strong>de</strong> 7 fragmentos que conformanel 9,33% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la fragmentación. Dentro <strong>de</strong>este tipo cerámico i<strong>de</strong>ntificamos, como pertenecienteal grupo funcional <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> mesa, una jarritabicónica (fig. 19, 2) y un bor<strong>de</strong> colgante <strong>de</strong> tinaja(fig. 19, 3), relacionado con el grupo <strong>de</strong>stinado alalmacenamiento doméstico. También se ha recuperadoun pequeño fragmento perteneciente a la basecóncava <strong>de</strong> un contenedor <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensiones(fig. 19, 4).La cerámica <strong>de</strong> barniz negroPara la tarea <strong>de</strong> datación <strong>de</strong> este material <strong>de</strong> importaciónhemos utilizado la clasificación <strong>de</strong>l DICOCER(Py 1993, 117-131) y las aclaraciones referidas sobreeste material en el estudio sobre las cerámicas áticas<strong>de</strong> Pontós (Po n s 2002, 237-248).En el caso <strong>de</strong> los materiales helenos documentadosen esta estructura únicamente se ha <strong>de</strong>tectado unaproducción ática <strong>de</strong> barniz negro que conforma el1,33% <strong>de</strong>l conjunto cerámico. Esta peculiaridad material,que <strong>de</strong>lata una actividad comercial extralayetanapoco intensa, convive en este territorio durante el s. ivaC con la culminación <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> crecimiento<strong>de</strong>mográfico, evi<strong>de</strong>nciado por el aumento <strong>de</strong>l número<strong>de</strong> asentamientos ibéricos. Así, esta reducida presencia<strong>de</strong> material <strong>de</strong> importación, ceñida prácticamente ala evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> barnices negros áticos, se i<strong>de</strong>ntificaen numerosos asentamientos ibéricos layetanos queenumeramos en las conclusiones.Concretamente el fragmento <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia ática<strong>de</strong>tectado correspon<strong>de</strong> a un informe <strong>de</strong> fondo pertenecientea un vaso in<strong>de</strong>terminado, probablementeun kylix o copa <strong>de</strong> pie bajo (fig. 19, 10).Atendiendo a su testimonial presencia y al carácterpoco explícito <strong>de</strong>l fragmento, la cronología quese <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> no pue<strong>de</strong> ser menos que aproximada.Únicamente la inexistencia <strong>de</strong> <strong>de</strong>coración a rue<strong>de</strong>cillaque muestra el fragmento es un elemento ceramológicoque nos ofrece una datación ante quem precisandola cronología genérica asociada a este tipo cerámico.Teniendo en cuenta este factor, la informacióncronológica que extraemos nos refiere la existencia<strong>de</strong> un asentamiento ibérico, como mínimo, anteriora principios <strong>de</strong>l s. iii aC, que es el momento en elque estos materiales áticos pue<strong>de</strong>n ser amortizadostodavía en contexto, sin ser por ello consi<strong>de</strong>radosresiduales (Po n s 2002, 258), como por ejemplo suce<strong>de</strong>en la fase 3A (300/275-230 aC) <strong>de</strong>l Turó <strong>de</strong> Can’Olivé (As e n s i o et al. 2000-2001, 186). En cuanto a ladatación ante quem hay que referir que, atendiendoa las características morfo-técnicas <strong>de</strong>l fragmentoanalizado, se <strong>de</strong>fine una producción ática <strong>de</strong> bajacalidad que datamos, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las producciones <strong>de</strong>ls. iv aC, precisando que es durante el segundo cuarto<strong>de</strong>l s. iv aC cuando se sitúa la fecha <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong>lempleo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>coración a rue<strong>de</strong>cilla en estos vasos(Ar r i b a s et al. 1987, 205).El otro ejemplar <strong>de</strong> barniz negro localizado correspon<strong>de</strong>a un fragmento informe que representa un1,33% <strong>de</strong> la vajilla. Sus características morfotécnicas—barniz negro <strong>de</strong> calidad con iriscencias metálicasen su interior, aunque no tan espeso y suave comoel ático, permitiendo observar las líneas <strong>de</strong> torno,y una pasta dura <strong>de</strong> color rojo intenso— ponen <strong>de</strong>manifiesto que nos encontramos ante una producción<strong>de</strong> los Talleres <strong>de</strong> Rosas. Será, pues, a partir <strong>de</strong>ltercer cuarto <strong>de</strong>l s. iv aC cuando las importaciones<strong>de</strong> cerámica ática caen en picado pasando a sersustituidas por los productos protocampanienses quese <strong>de</strong>sarrollarán en el Mediterráneo occi<strong>de</strong>ntal entrelas últimas importaciones áticas <strong>de</strong> barniz negro yla monopolización <strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong>l oeste porparte <strong>de</strong> la campaniense A (Ad r o h e r y Ló p e z 1995,24). Este período, comprendido entre el 325 y el 225aC, es la aproximación cronológica general que se<strong>de</strong>riva <strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong> esta producción <strong>de</strong> barniznegro, aunque su relación con el fragmento ático<strong>de</strong>tectado concretaría el momento <strong>de</strong> amortización<strong>de</strong> esta estructura entre el 325 y aproximadamenteel 275 aC.Otros materialesAparte <strong>de</strong> estos materiales cerámicos se han recuperado2 fragmentos <strong>de</strong> huesos <strong>de</strong> fauna (fig. 18)que, amortizados en esta estructura confirman lafuncionalidad <strong>de</strong> habitación para este asentamiento<strong>de</strong>l Ibérico Pleno.49


Cronología e interpretaciónsocioeconómicaLa existencia en los estratos <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong>esta estructura <strong>de</strong> material cerámico <strong>de</strong> barniz negrogenera la asignación <strong>de</strong> un abanico cronológico algomás preciso a la hora <strong>de</strong> datar su obliteración. Enambos casos, tanto el fragmento informe <strong>de</strong> ática<strong>de</strong> barniz negro como el adscrito al Taller <strong>de</strong> Rosas,no ofreciendo una precisión extrema, permitenestablecer unos criterios cronológicos más fiables.Si aceptamos como elemento datador la producciónmás mo<strong>de</strong>rna, es <strong>de</strong>cir, la producción <strong>de</strong>l Taller <strong>de</strong>Rosas, situaríamos la amortización <strong>de</strong>l silo en algúnmomento entre finales <strong>de</strong>l último cuarto <strong>de</strong>l s. iv yprincipios <strong>de</strong>l último cuarto <strong>de</strong>l s. iii aC, momento apartir <strong>de</strong>l cual, como comentábamos anteriormente,comienzan a aparecer las primeras producciones<strong>de</strong> campaniense A <strong>de</strong> la fase antigua. En cambio,la ineludible asociación contextual <strong>de</strong> éste con elfragmento ático <strong>de</strong> barniz negro, y siempre que noaceptemos éste último como un elemento residual,reduce la horquilla temporal en la que situar suamortización, hecho que, situamos en algún momentoentre el último cuarto <strong>de</strong>l s. iv y principios<strong>de</strong>l segundo cuarto <strong>de</strong>l s. iii aC (fig. 4).El análisis <strong>de</strong> los materiales recuperados en estaestructura pone también <strong>de</strong> manifiesto un mayoritarioempleo <strong>de</strong> vasos <strong>de</strong> cerámica obrados a torno.La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los grupos funcionales testimoniaun vaso <strong>de</strong> cocina, 4 <strong>de</strong>stinados al servicio <strong>de</strong>mesa y 4 tinajas <strong>de</strong> almacenamiento doméstico. Nosencontramos ante una amortización en la que, aúnno i<strong>de</strong>ntificándose contenedores anfóricos, se distinguenimportaciones <strong>de</strong>stinadas al servicio <strong>de</strong> mesaque superan ligeramente el índice <strong>de</strong> importacionesanteriormente <strong>de</strong>scrito.El silo 346Esta estructura <strong>de</strong> almacenamiento posee unaplanta circular <strong>de</strong> 1,66 m <strong>de</strong> diámetro superior,<strong>de</strong>finiendo un perfil globular <strong>de</strong> fondo cóncavo ligeramenteapuntado, excavada en niveles geológicoscompuestos por limos carbonatados. Presenta unaprofundidad conservada <strong>de</strong> 1,93 m y se encuentraobliterada por las unida<strong>de</strong>s 1140, 1148, 1149, 1150,1158, 1159 y 1160.La cerámica a manoEn cuanto a este tipo cerámico que conforma elgrupo <strong>de</strong> la vajilla <strong>de</strong> producción indígena, lo componenun total <strong>de</strong> 330 fragmentos que representanel 49,77% <strong>de</strong> este grupo. Entre esta fragmentaciónse han i<strong>de</strong>ntificado 7 ollas (fig. 22, 1-7, 9 y 10) <strong>de</strong>diámetros que varían entre los 28 y los 16 cm, consuaves perfiles ovoi<strong>de</strong>s y base plana (fig. 22, 1, 8 y10). Destaca una olla <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> exvasado engrosadopor torsión (fig. 22, 9), habitual en los niveles másantiguos <strong>de</strong> algunos oppida ibéricos layetanos —Penya<strong>de</strong>l Moro (Be r b e r à y Sa n m a rt í 1982), Turó <strong>de</strong> Can’Olivé (As e n s i o et al. 2000), Can Xercavins (Fr a n c é sy Ca r l ú s 1995)—. De este vaso en el asentamientoFig. 20. Planta y sección <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> almacenamientoamortizada 346.ibérico <strong>de</strong> la Facultat <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> la UAB (Fr a n-c é s et al. 2002, 72) se refiere que tendrían una largaperduración fuera <strong>de</strong> estos contextos, pero siemprecon una presencia testimonial. Por último hemosi<strong>de</strong>ntificado un bor<strong>de</strong> convergente <strong>de</strong> labio engrosadoque pertenecería a un vaso <strong>de</strong> gran tamaño <strong>de</strong>stinadoal almacenamiento doméstico (fig. 22, 6).Otro elemento que <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>stacar <strong>de</strong>l análisis<strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong> cerámicas a mano proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>las características <strong>de</strong> su <strong>de</strong>coración. Así, documentamosdos fragmentos informes <strong>de</strong> cordón aplicado,uno inciso (fig. 22, 11) y otro impreso (fig. 22, 14),e impresiones unguladas (fig. 22, 1 y 15) e incisas(fig. 22, 10 y 13) sobre los hombros <strong>de</strong> los vasos.Por último, también se han recuperado varios fragmentosque hacen uso <strong>de</strong> la técnica <strong>de</strong>l peinado(fig. 22, 12 y 16).La cerámica común ibérica <strong>de</strong> mesaDe este grupo funcional únicamente se ha localizadoun bor<strong>de</strong> correspondiente a una pequeña jarra<strong>de</strong> cocción oxidante (fig. 23, 6) y una base cóncava <strong>de</strong>6 cm <strong>de</strong> diámetro (fig. 23, 16), que conforman el0,30% <strong>de</strong> la vajilla.50


SILO 346 NFR NFR NFR NMI NMI NMI NB NB NB FormaCERÁMICA nt %/tot %/grp nt %/tot %/grp nt %/tot %/grpcer a mano 330 49,77 50,30 7 30,43 35,00 29 72,5 74 7 urnascer iber mesa 2 0,30 0,30 1 4,35 5,00 1 2,5 3 Una pequeña jarracer iber al-dm 21 3,17 3,20 10 43,48 50,00 9 22,5 23 8 tinajas, una jarra y un coladorcer iber pint 3 0,45 0,46 1 4,35 5,00 0 0 0 In<strong>de</strong>terminadacer iber inf 294 44,34 44,82 * * * * * * Informescer costa cat 6 0,90 0,91 1 4,35 5,00 0 0 0 Un bicónicoVAJILLA 656 98,94 100 20 87 100 39 97,5 100ánf ibérica 1 0,15 14,29 1 4,35 33,33 1 2,50 100 Un bor<strong>de</strong>ánf pún-ebus 5 0,75 71,43 1 4,35 33,33 0 0 0 4 informesánf cent-med 1 0,15 14,29 1 4,35 33,33 0 0 0 Un informeÁNFORAS 7 0,91 100 3 13,04 33,33 1 2,50 100TOTAL 663 100 * 23 100 100 40 100 *OTROS MATERIALES Código UE NFRPiezas discoidales 2.1 1149 4Escoria 11 11491150Fauna 4.1 11401148114911501158Molinos 13.1 114911502182313456150319Una pieza móvil rotativa y otrabarquiformeFig. 21. Cuantificación e inventario <strong>de</strong> los materiales arqueológicos recuperados en el silo 346.La cerámica común ibérica <strong>de</strong>stinadaa la pequeña reserva domésticaConcretamente se han i<strong>de</strong>ntificado 21 fragmentosque representan el 3.17% <strong>de</strong> la vajilla. Entre ellos<strong>de</strong>stacan dos bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tinaja <strong>de</strong> sección <strong>de</strong> cuello<strong>de</strong> cisne (fig. 23, 2 y 11) coinci<strong>de</strong>ntes con las variantesmás angulosas y marcadas, características <strong>de</strong>lIbérico Antiguo (Fr a n c è s y Ca r l ú s 1995, fig. 5, 4 y5; Fe r r e r y Ri g o 2003, fig. 49, 3 y fig. 52, 2; As e n s i oet al. 2000-2001, fig. 16, 3 a 5, 11 y 15, y fig. 17, 4a 7 y 9), que progresivamente reduce su presenciahacia el 300 aC (As e n s i o et al. 2000-2001, fig. 21, 1;Fr a n c è s et al. 2002, 82 y fig. 6.5. 9).El resto <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sección <strong>de</strong> cuello <strong>de</strong> cisnedocumentados en esta estructura (fig. 23, 1, 3, 7 y9) son un total <strong>de</strong> 6 y se <strong>de</strong>scriben como formasredon<strong>de</strong>adas o suavizadas con un labio macizoengrosado, <strong>de</strong>stacando que carecen <strong>de</strong> <strong>de</strong>coraciónpintada. Es en la fase 3 <strong>de</strong> Ca n’Olivé, datada entreel 300/275 y el 230/200 aC, cuando se comienzan atestimoniar gran<strong>de</strong>s tinajas <strong>de</strong> ten<strong>de</strong>ncia más o menosglobular con bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los cuellos <strong>de</strong>cisne clásicos (fig. 18, 1), muy similares a los aquíestudiados, en un momento en el que se <strong>de</strong>tecta unaacusada ausencia <strong>de</strong> <strong>de</strong>coraciones pintadas (As e n s i oet al. 2000-2001, 188). Estos bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sección <strong>de</strong>cuello <strong>de</strong> cisne evolucionados, también se i<strong>de</strong>ntificanentre los materiales <strong>de</strong> los silos ibéricos <strong>de</strong> Bellaterra,en un contexto datado entre finales <strong>de</strong>l s. iv yprincipios <strong>de</strong>l iii aC, refiriendo sus excavadores queestilísticamente estos bor<strong>de</strong>s recuerdan a los perfilescaracterísticos <strong>de</strong> los vasos <strong>de</strong> este tipo fabricadosya en el s. iii aC (Gr a n a d o s y Sa n m a rt í 1988, 118 yfig. 11, 41).Este tipo <strong>de</strong> cuello <strong>de</strong> cisne evolucionado tambiénse i<strong>de</strong>ntifica en contextos más tardíos como en lafase III, datada entre el 125 y el 75 aC, <strong>de</strong> la Facultat<strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> la UAB (Fr a n c è s et al. 2002,92 y fig. 6.15, 6, 8 y 9) o en un silo, <strong>de</strong> inicios <strong>de</strong>ls. i aC, en el asentamiento rural <strong>de</strong> Mas Català enCabrera <strong>de</strong> Mar (Pé r e z-Sa l a y Ga r c i a 2002, 6 y fig.8, 3), aunque curiosamente en el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong>l sectorocci<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l oppidum <strong>de</strong> Burriac (Mi r ó, Pu j o l yGa r c i a 1988), datado entre el 100 y el 50/40 aC, nose documentan tinajas con estas características, nitampoco en la fase 4 <strong>de</strong> Ca n’Olivé, datada entre el180/100 y el 50 aC. Una posible explicación <strong>de</strong> estaausencia sería la progresiva implantación <strong>de</strong>l doliumcomo contenedor <strong>de</strong> almacenamiento industrial y domésticoen asentamientos indígenas más influenciadospor los patrones económicos romanos.51


52Fig. 22. Est. 346: cerámica obrada a mano (1-16).


Fig. 23. Est. 346: cerámica ibérica <strong>de</strong>stinada al almacenaje y al procesamiento alimentario doméstico: tinajas <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>sección <strong>de</strong> cuello <strong>de</strong> cisne redon<strong>de</strong>ados (1, 3, 7 y 9), tinajas <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> sección <strong>de</strong> cuello <strong>de</strong> cisne angulosos (2 y 11),gran cuenco (4), gran contenedor (5), colador (8), bases cóncavas (10, 12, 14 y 15). Cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalana (13),cerámica ibérica pintada (17, 18 y 19) y ánfora ibérica (21).53


Dentro <strong>de</strong> este grupo funcional también se ha<strong>de</strong>tectado un bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> un gran cuenco o cazuela <strong>de</strong>30 cm <strong>de</strong> diámetro (fig. 23, 4), un bor<strong>de</strong> exvasadoperteneciente a un contenedor <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensiones(fig. 23, 5) y un fragmento <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> colador(fig. 23, 8), asociado en períodos cronológicos previos(Ga r r i d o 2005, 35 y La z a r i c h 2005, 355) con laexplotación gana<strong>de</strong>ra, y el aprovechamiento <strong>de</strong> losrecursos lácteos. Por último, se han documentado untotal <strong>de</strong> 4 fragmentos <strong>de</strong> base cóncava que asociamoscomo pertenecientes a las tinajas i<strong>de</strong>ntificadas (fig.23, 10, 12, 14 y 15).Dentro <strong>de</strong> la producción a torno indígena se handocumentado también un total <strong>de</strong> 294 fragmentosinformes sin posibilidad <strong>de</strong> adscripción funcional queconforman el 44,34% <strong>de</strong> la fragmentación adscrita ala vajilla (fig. 21).La cerámica ibérica pintadaAtendiendo a este tipo cerámico <strong>de</strong>bemos comentarla presencia <strong>de</strong> tres fragmentos informes (fig. 23,17, 18 y 19) con banda horizontal que conforma el0,45% <strong>de</strong> la fragmentación <strong>de</strong> la vajilla. Por sí mismosestos fragmentos informes no ofrecen precisióncronológica pero, como comentábamos, su reducidonúmero se asocia en este territorio al período <strong>de</strong>lIbérico Pleno.La cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalanaEn cuanto a la presencia <strong>de</strong> este material <strong>de</strong>stinadoal servicio <strong>de</strong> mesa se han <strong>de</strong>terminado 6 fragmentosentre los que <strong>de</strong>staca una base anular <strong>de</strong> 7 cm <strong>de</strong>diámetro (fig. 23, 13). Esta presencia correspon<strong>de</strong> al0,90% <strong>de</strong> la fragmentación asociada a la vajilla.El ánfora ibéricaDe este tipo cerámico indígena, correspondiente ala forma Mañá B 3 (Mi r ó 1983-84, 157), <strong>de</strong> característicasmorfotécnicas idénticas a las produccionescomunes ibéricas <strong>de</strong> mesa y a las <strong>de</strong>stinadas a lapequeña reserva, hemos <strong>de</strong>tectado la presencia <strong>de</strong>un único bor<strong>de</strong> (fig. 23, 21) que conforma el 0,15%<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la fragmentación <strong>de</strong>l silo y al 14,29% <strong>de</strong>lgrupo <strong>de</strong> las ánforas.Para intentar precisar la dilatada cronología <strong>de</strong>este contenedor anfórico hemos empleado el criteriopor el cual una mayor elevación <strong>de</strong>l labio esindicio arcaizante (Cu e s ta et al. 1985, 242; Fr a n c é set al. 2002, 75). En este sentido, po<strong>de</strong>mos referirque, en el caso <strong>de</strong> este ejemplar, se observa unaligera elevación, circunstancia que nos lleva a separarsu producción <strong>de</strong> las creaciones <strong>de</strong> ánforaibérica más tardías, datadas entre el 200 y el 125aC, momento en el cual se <strong>de</strong>termina una ampliavariabilidad formal (Ba l s e r a 2005, 310). Segúnalgunos autores esta posterior variabilidad en losdiferentes elementos que componen el ánfora ibéricaMañá B 3, se <strong>de</strong>be a que se trata <strong>de</strong> un productoapenas industrializado (Ri b e r a 1982, 27), o incluso,artesanal (Sa n m a rt í y Br u g u e r a 1998, 186), no<strong>de</strong>scartándose que esta variabilidad se encuentreen función, en el caso <strong>de</strong>l labio, <strong>de</strong> su contenidoy <strong>de</strong> la forma <strong>de</strong> sellarlo para su posterior transporte(Mi r ó 1983-1984, 180). Este criterio permiteevi<strong>de</strong>nciar una mínima evolución, documentada através <strong>de</strong>l aumento <strong>de</strong> la variabilidad formal enlas producciones más tardías <strong>de</strong> ámforas datadasa partir <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> s. ii aC.Las ánforas <strong>de</strong> importaciónDentro <strong>de</strong> este apartado hemos <strong>de</strong>tectado la presencia<strong>de</strong> 6 fragmentos informes, 5 correspondientesa ánforas púnico-ebusitanas (fig. 23, 20) que representanel 0,75% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la fragmentación y el71,43% <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> las ánforas, y uno adscrito alas producciones cartaginesas centromediterráneas,0,15% <strong>de</strong> la fragmentación y el 14,29% <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong>las ánforas. (fig. 21)Debido a la reducida conservación <strong>de</strong> estos fragmentos,y en el caso concreto <strong>de</strong> los contenedoresebusitanos, el aten<strong>de</strong>r únicamente a elementos parcialespara i<strong>de</strong>ntificar su tipo es una acción inviable,producto <strong>de</strong>l empleo, entre otros factores, <strong>de</strong> unaspastas muy uniformes a lo largo <strong>de</strong> un dilatado período<strong>de</strong> producción que se sitúa entre los siglos v-ivaC y el i dC (Ra m o n 1991, 98).Esta reducida presencia <strong>de</strong> ánfora <strong>de</strong> importaciónes habitual <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los contextos ibéricos layetanos,<strong>de</strong>duciéndose una clara ralentización <strong>de</strong> la prácticamercantil externa.La visión general <strong>de</strong> este tipo anfórico muestraun peso fundamental <strong>de</strong>l ánfora púnico-ebusitana<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l litoral catalán entre el 450 al 225 aC conporcentajes que varían <strong>de</strong>l 80% al 60% en su fasemás reciente, a partir <strong>de</strong> la cual aparece en escena elánfora greco-itálica que a diferencia <strong>de</strong> los territoriosibéricos colindantes, tiene una presencia testimonialen la Layetania entre el 225 y el 175 aC, conformandoel 3% <strong>de</strong> los fragmentos en Puig Castellar <strong>de</strong>Santa Coloma <strong>de</strong> Gramenet, el 4% en el Turó <strong>de</strong> Can’Olivé <strong>de</strong> Cerdanyola, el 5% en Can Bartomeu y el3% en el Turó <strong>de</strong>l Vent <strong>de</strong> Llinars <strong>de</strong>l Vallès (As e n s i o2001-2002, 76).Los elementos metálicosImbricados en la práctica <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s relacionadascon la producción metalúrgica o el mantenimiento<strong>de</strong> útiles metálicos, únicamente se ha documentadoen esta estructura la presencia <strong>de</strong> 3 fragmentos <strong>de</strong>escoria, los cuales se encuentran incorporados en lasunida<strong>de</strong>s 1149 y 1150 (fig. 21).Otros materialesAparte <strong>de</strong> estos materiales se han recuperado <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong> esta estructura 4piezas discoidales, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la UE 1149. Por últimoreferir la recuperación <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> 2373fragmentos <strong>de</strong> huesos <strong>de</strong> fauna distribuidos entrelas unida<strong>de</strong>s 1140, 1148, 1149, 1150 y 1158 (fig. 21)que, amortizados en esta estructura, nos confirmanparcialmente un consumo cárnico.54


Cronología e interpretaciónsocioeconómicaEl análisis <strong>de</strong> los materiales que amortizan estaestructura revela que, exceptuando los fragmentosinformes <strong>de</strong> ánfora púnico-ebusitana y centromediterránea,el resto <strong>de</strong> elementos pertenecen aproducciones indígenas. Esta circunstancia obliga aprecisar la amortización <strong>de</strong>l silo atendiendo a factoresceramológicos amplios. En este caso, la presencia<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las producciones a mano <strong>de</strong> una únicaolla <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> exvasado engrosado por torsión (fig.25, 9), la mayoritaria presencia <strong>de</strong> tinajas con bor<strong>de</strong>s<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los <strong>de</strong> cuello <strong>de</strong> cisne clásicos (fig.23, 1, 3, 7 y 9) y un bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> ánfora ibérica MañáB 3 (fig. 23, 21) únicamente permiten adscribir laamortización <strong>de</strong> esta estructura en algún momento<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Ibérico Pleno (425-300 aC) —fig. 4—, yaque los rasgos arcaizantes que muestran los materialesmantienen una presencia testimonial, mientras quecomienzan a aparecer tinajas <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> sección<strong>de</strong> cuello <strong>de</strong> cisne evolucionado, más propios <strong>de</strong>contextos datados hacia el 300 aC, teniendo tambiénen cuenta que el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> ánfora ibérica no muestralos rasgos <strong>de</strong> variabilidad atribuidos a las fases mástardías <strong>de</strong> su producción.En cuanto a las consi<strong>de</strong>raciones socio-económicas<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> la interpretación <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong>materiales po<strong>de</strong>mos referir que la presencia <strong>de</strong> faunaconfirma el uso habitacional <strong>de</strong>l asentamiento, en elque, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esta práctica subsistencial, se llevana cabo tareas técnicas relacionadas con la metalurgia,ceñidas probablemente a trabajos <strong>de</strong> forja.En cuanto al análisis proporcional <strong>de</strong> los diferentesgrupos funcionales cerámicos, i<strong>de</strong>ntificamos 2 individuos<strong>de</strong>stinados al servicio <strong>de</strong> mesa, 3 ánforas yun total <strong>de</strong> 10 vasos relacionados con funciones <strong>de</strong>almacenamiento doméstico, entre los que <strong>de</strong>stacan 6tinajas. Por último comentar que en esta estructuraexiste paridad entre el número <strong>de</strong> fragmentos <strong>de</strong>cerámica a mano y la producida a torno.El silo 347Esta estructura <strong>de</strong> almacenamiento posee unaplanta circular <strong>de</strong> 1,32 m <strong>de</strong> diámetro superior,<strong>de</strong>finiendo un perfil globular <strong>de</strong> fondo cóncavo ligeramenteapuntado, excavada en niveles geológicoscompuestos por limos carbonatados, arcillas y gravas.Presenta una profundidad conservada <strong>de</strong> 2,50 m,encontrándose obliterada por las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> amortización1142 y 1143.La cerámica a manoEste tipo cerámico lo componen 33 fragmentos,correspondiendo al 8,62% <strong>de</strong> la fracturación, y conformanun total <strong>de</strong> 6 vasos que representan el 33,33%<strong>de</strong> los individuos. Entre ellos <strong>de</strong>stacan cinco urnas<strong>de</strong> diámetro in<strong>de</strong>terminado (fig. 26, 2-6) con perfilesovoi<strong>de</strong>s, distinguiéndose una olla <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> exvasadoengrosado por torsión (fig. 26, 2), habitual, como yahemos comentado, en los niveles <strong>de</strong>l Ibérico Antiguo<strong>de</strong> los oppida layetanos pero con cierta perduración.Los otros 4 bor<strong>de</strong>s correspon<strong>de</strong>n a ollas o urnas <strong>de</strong>Fig. 24. Planta y sección <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> almacenamientoamortizada 347.bor<strong>de</strong> exvasado, más o menos cóncavos, con labiosredon<strong>de</strong>ados y ligeramente engrosados. El sexto individuo<strong>de</strong>terminado es una tapa<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> botón (fig. 26,1), adscribible al tipo CNT EMP V2b por el DICOCERy datada genéricamente para el área <strong>de</strong> Girona entreel 400 y el 200 aC. Por último, se ha i<strong>de</strong>ntificado unabase plana <strong>de</strong> 10 cm <strong>de</strong> diámetro (fig. 26, 7).En cuanto a los recursos <strong>de</strong>corativos se ha i<strong>de</strong>ntificadoel acabado exterior irregular en algunaspiezas y también el peinado (fig. 26, 6), conjugadocon el empleo <strong>de</strong> cordones aplicados con incisionesoblicuas realizadas con útil afilado (fig. 26, 8). Comoanteriormente comentábamos, si aceptamos la tradicionalinterpretación por la cual en los contextosavanzados <strong>de</strong>l s. iii aC este último recurso <strong>de</strong>scritoprácticamente habría <strong>de</strong>saparecido <strong>de</strong>l repertorio<strong>de</strong>corativo <strong>de</strong> la cerámica a mano layetana, supresencia nos sitúa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l período <strong>de</strong>l IbéricoPleno (425-300 aC).La cerámica común ibérica <strong>de</strong> mesaConcretamente se han localizado dos bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>pátera <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> reentrante (fig. 26, 11 y 12), unvaso <strong>de</strong> labio plano y bor<strong>de</strong> exvasado (fig. 26, 15),posiblemente correspondiente a otra pátera, y unabase ligeramente cóncava <strong>de</strong> cocción reductora (fig.26, 17). Estos 4 elementos representan el 1,04% <strong>de</strong>la fracturación y conforman, con 3 piezas, el 16,67%<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> individuos <strong>de</strong>tectados.55


SILO 347 NFR NFR NFR NMI NMI NMI NB NB NB FormaCERÁMICA nt %/tot %/grp nt %/tot %/grp nt %/tot %/grpcer a mano 33 8,62 8,68 6 33,33 35,29 5 50 56 5 urnas y una tapa<strong>de</strong>racer iber mesa 4 1,04 1,05 3 16,67 17,65 3 30 33 3 cuencoscer iber al-dm 6 1,57 1,58 1 5,56 5,88 1 10 11 Una tinajacer iber pint 3 0,78 0,79 1 5,56 5,88 0 0 0 In<strong>de</strong>terminadacer iber inf 322 84,07 84,74 * * * * * * In<strong>de</strong>terminadacer costa cat 11 2,87 2,89 5 27,78 29,41 4 40 44 3 cuencos, un bicónico y unatinajaática b-n 1 0,26 0,26 1 5,56 5,88 0 0 0 In<strong>de</strong>terminadaVAJILLA 380 99,22 100 17 94 100 9 90 100ánf ibérica 3 0,78 100,00 1 5,56 100 1 10,00 100 40% <strong>de</strong> la piezaÁNFORAS 3 0,78 100 1 5,56 100 1 10,00 100TOTAL 383 100 * 18 100 100 10 100 *OTROS MATERIALES Código UE NFRAdobe 6.1. 1143 1Escoria 11 1143 6Objetos metálicos 3.1. 1143 Contera y tallo <strong>de</strong> bronceFauna 4.1. 1143 1637Molinos 13.1. 114211437 rotativos y 5 barquiformesFig. 25. Cuantificación e inventario <strong>de</strong> los materiales arqueológicos recuperados en el silo 347.La reducida evolución formal <strong>de</strong> la pátera a lolargo <strong>de</strong>l horizonte ibérico no posibilita precisionescronológicas, circunstancia que obliga a emplear criteriosdatacionales amplios para situar en el tiempola amortización <strong>de</strong> esta estructura.La cerámica común ibérica <strong>de</strong>stinadaa la pequeña reserva domésticaDe este grupo funcional hemos i<strong>de</strong>ntificado el bor<strong>de</strong><strong>de</strong> un gran vaso <strong>de</strong> 30 cm <strong>de</strong> diámetro (fig. 26, 16)con un encaje superior <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> exvasado y labiocuadrado, y dos asas <strong>de</strong> jarra, una <strong>de</strong> ellas <strong>de</strong> seccióncircular (fig. 26, 25 y 26). El resto <strong>de</strong> elementosasociados a este grupo lo conforman tres bases <strong>de</strong>fondo cóncavo, <strong>de</strong>terminandose el diámetro <strong>de</strong> una<strong>de</strong> ellas que se aproxima a los 12 cm (fig. 26, 19,20 y 21). Estos 6 fragmentos representan el 1,57%<strong>de</strong> la fracturación y únicamente evi<strong>de</strong>ncian un solovaso que conforma el 5,56% <strong>de</strong>l número mínimo <strong>de</strong>individuos.La aproximación cronológica que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>estos materiales, y como suce<strong>de</strong> con la gran mayoría<strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> producción indígena, no permitegran<strong>de</strong>s precisiones. Este sería el caso <strong>de</strong> la jarraibérica, la cual no ostenta una variación morfológicarelevante que permita precisar una cronología diferenciadaa lo largo <strong>de</strong> su período <strong>de</strong> uso, ya que <strong>de</strong>s<strong>de</strong>los inicios <strong>de</strong> su producción esta forma se encuentraestabilizada y no sufre variaciones significativas, exceptuandoen lo que atañe a sus dimensiones, técnica<strong>de</strong> cocción, grado <strong>de</strong> exvasamiento <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> ocaracterísticas en la sección <strong>de</strong> sus asas. Todas estasvariaciones por el momento no parecen i<strong>de</strong>ntificarse<strong>de</strong> una manera homogénea, imposibilitando una sistematizacióncronológica <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> piezas.Dentro <strong>de</strong> la producción a torno indígena se handocumentado también un total <strong>de</strong> 322 fragmentosinformes sin posibilidad <strong>de</strong> adscripción funcional queconforman el 84,07% <strong>de</strong> la fragmentación adscrita ala vajilla (fig. 25).La cerámica ibérica pintadaAtendiendo a este tipo cerámico <strong>de</strong>bemos comentarla presencia <strong>de</strong> tres fragmentos informes (fig. 26, 22,23 y 24) que representan el 0,78% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> lafragmentación. Los tres casos presentan únicamenteuna banda horizontal, exceptuando uno <strong>de</strong> ellosque, a su vez, incorpora bajo ella una alineación <strong>de</strong>triángulos isósceles invertidos con los lados largosligeramente cóncavos.La adscripción cronológica resultante <strong>de</strong> este tipocerámico es amplia, con la salvedad <strong>de</strong> la tradicionalaproximación cronológica referida anteriormente (Ba r-b e r à 1990, 46 y 48; Gi m e n o e Iz q u i e r d o 1990, 11 y 24).Únicamente la generación <strong>de</strong> contextos arqueológicosbien <strong>de</strong>finidos, como suce<strong>de</strong> con la publicación <strong>de</strong> lacampaña <strong>de</strong> excavación <strong>de</strong> 1998-1999 en el pobladoibérico <strong>de</strong>l Turó <strong>de</strong> Ca n’Olivé en Cerdanyola <strong>de</strong>l Vallès(As e n s i o et al. 2000-2001), pue<strong>de</strong>n aportar criteriosfirmes al conocimiento <strong>de</strong> este tipo cerámico.56


Fig. 26. Est. 346: cerámica obrada a mano (1-8), cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalana (9, 10, 13, 14 y 18), cerámica ibérica <strong>de</strong>mesa (11, 12, 15 y 17), cerámica ibérica <strong>de</strong>stinada al almacenamiento doméstico (16, 19, 20, 21, 25 y 26), cerámica ibéricapintada (22-24) y ánfora ibérica (27 y 28).57


La cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalanaEn cuanto a la presencia <strong>de</strong> este material <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong>l silo 347 se hanlocalizado un total <strong>de</strong> 11 fragmentos entre los que<strong>de</strong>stacan tres páteras <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> reentrante con unosdiámetros que varían entre los 15 y los 20 cm (fig.26, 9, 10 y 13), un bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> jarrita bicónica <strong>de</strong> 11 cm<strong>de</strong> diámetro (fig. 26, 14) y una base cóncava <strong>de</strong> diámetroin<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> un contenedor <strong>de</strong> mayoresdimensiones, posiblemente perteneciente a una jarra(fig. 26, 18). Este conjunto representa el 2,87% <strong>de</strong> lafragmentación entre la que se contabilizan un total<strong>de</strong> 5 vasos que conforman el 27,78% <strong>de</strong>l númeromínimo <strong>de</strong> individuos i<strong>de</strong>ntificados.Las características <strong>de</strong> las formas recuperadas, atendiendoa la reducida evolución formal <strong>de</strong> las páteras,y la limitada conservación, en este caso <strong>de</strong> la jarritabicónica, no posibilitan el realizar una aproximacióncronológica <strong>de</strong>tallada.La cerámica <strong>de</strong> barniz negroEn el caso <strong>de</strong> estos tipos cerámicos únicamente seha <strong>de</strong>tectado una producción ática <strong>de</strong> barniz negro quese ha encontrado muy fragmentada imposibilitandosu adscripción a una forma concreta. Su presenciarepresenta el 0,26% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la fragmentacióncerámica y el 5,56% <strong>de</strong>l número mínimo <strong>de</strong> individuos(fig. 25).Atendiendo a su testimonial presencia y al carácterpoco explícito <strong>de</strong>l fragmento, la cronología que ofreceserá aproximada. La datación ante quem viene <strong>de</strong>finidapor una producción ática <strong>de</strong> baja calidad adscribiblegenéricamente a las producciones <strong>de</strong>l s. iv aC, la cualpodría tener una pervivencia en contexto hasta elprimer cuarto <strong>de</strong>l s. iii aC (Po n s 2002, 258).El ánfora ibéricaDe este tipo anfórico indígena, correspondientea la forma Mañá B 3 (Mi r ó 1983-1984, 157) hemos<strong>de</strong>tectado la presencia <strong>de</strong> un fragmento <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> (fig.26, 27) y un pivote cónico (fig. 26, 28). Concretamentese han documentado un total <strong>de</strong> 3 fragmentos querepresentan el 0,78% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la fragmentación yel 100% <strong>de</strong>l grupo perteneciente a las ánforas, testimoniando,a su vez, el 5,56% <strong>de</strong>l número mínimo<strong>de</strong> individuos.Como referíamos anteriormente hemos hechouso <strong>de</strong>l tradicional criterio por el cual una mayorelevación <strong>de</strong>l labio <strong>de</strong>l ánfora se consi<strong>de</strong>ra como unindicio físico con atribuciones arcaizantes (Cu e s taet al. 1985, 242; Fr a n c é s et al. 2002, 75), pudiendotestimoniar que, en el caso <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> que nos ocupa,se observa esta ten<strong>de</strong>ncia, circunstancia a la que<strong>de</strong>bemos sumar la falta <strong>de</strong> variabilidad propia <strong>de</strong> lasfases más tardías asociadas a este contenedor anfórico(Ba l s e r a 2005, 310).Los objetos metálicosLos dos únicos elementos metálicos recuperadosen esta estructura proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la unidad 1143 ycorrespon<strong>de</strong>n a una plaquita <strong>de</strong> bronce posiblementeperteneciente a la contera <strong>de</strong> una pequeña cincha y aun pequeño tallo <strong>de</strong> bronce.En cuanto al primero (fig. 10, 4), la contera presentaun peso <strong>de</strong> 0,4 g, una longitud <strong>de</strong> 1,9 cm, unancho máximo <strong>de</strong> 1,4 cm y un grosor <strong>de</strong> apenas 1mm. Su forma triangular, y el hecho <strong>de</strong> que uno <strong>de</strong>sus lados largos se encuentra vuelto longitudinalmentesobre sí mismo nos inducen a asociar este objeto conel remate <strong>de</strong> una pequeña cincha <strong>de</strong> cuero, cuyo usocontinuado <strong>de</strong>bía hacer necesario un refuerzo en suextremo para facilitar su paso a través <strong>de</strong> una hebillaprobablemente estrecha.El segundo <strong>de</strong> los elementos <strong>de</strong> bronce recuperadosen esta estructura correspon<strong>de</strong> a un fragmento<strong>de</strong> tallo (fig. 10, 5) <strong>de</strong> 1,6 cm <strong>de</strong> longitud, con unasección circular <strong>de</strong> apenas 2 mm <strong>de</strong> diámetro y unpeso <strong>de</strong> 0,2 g.Por último comentar que se ha documentado tambiénla presencia <strong>de</strong> 6 fragmentos <strong>de</strong> escoria incorporados<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la unidad 1143. (fig. 28)Otros materialesAparte <strong>de</strong> estos materiales se ha recuperado unpequeño fragmento <strong>de</strong> adobe incorporado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> laUE 1143 (fig. 25), presencia que <strong>de</strong>bemos relacionar,como anteriormente referíamos, con la existencia <strong>de</strong>un hábitat construido <strong>de</strong>l que no nos habrían llegadoevi<strong>de</strong>ncias conservados.Por último <strong>de</strong>bemos comentar la recuperación <strong>de</strong>un conjunto <strong>de</strong> 1.637 fragmentos <strong>de</strong> huesos <strong>de</strong> fauna,inmersos en la unidad 1143 (fig. 25), que, amortizadosen esta estructura, nos confirman una ocupaciónhumana estable <strong>de</strong> este asentamiento, superando lamera funcionalidad <strong>de</strong> almacenamiento que a priorisugieren los silos aquí documentados.Cronología e interpretación socioeconómicaEl análisis <strong>de</strong> los materiales que amortizan estesilo revela que la gran mayoría pertenece a produccionesindígenas con excepción <strong>de</strong> un fragmento <strong>de</strong>cerámica ática <strong>de</strong> barniz negro.En este caso, la presencia <strong>de</strong> cordones aplicadosincisos <strong>de</strong> la cerámica a mano, el labio ligeramenteelevado <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> ánfora ibérica y el fragmento<strong>de</strong> cerámica ática nos ofrecen una adscripción cronológicaamplia, circunstancia por la que <strong>de</strong>bemosdatar la amortización <strong>de</strong> esta estructura <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>lperíodo <strong>de</strong>l Ibérico Pleno (425-300 aC) —fig. 4—.En cuanto a las consi<strong>de</strong>raciones socio-económicas<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> la interpretación <strong>de</strong> los diferentes materialesrecuperados, hay que <strong>de</strong>cir que la presencia<strong>de</strong> fauna nos confirma la práctica <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> tipo subsistencial, a las que hay que sumar lai<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> tareas relacionadas con el procesometalúrgico, probablemente relacionadas con la forjaa partir <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> escorias.Como i<strong>de</strong>ntificábamos también en el silo 346,confirmamos la duplicidad entre el hallazgo <strong>de</strong> escoriasy la presencia <strong>de</strong> contenedores anfóricos. Estacoinci<strong>de</strong>ncia nos obliga a <strong>de</strong>ducir la existencia <strong>de</strong> unvínculo entre el trabajo metalúrgico y la práctica <strong>de</strong>58


unas relaciones comerciales ligeramente diferenciadas<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l seno <strong>de</strong>l grupo ibérico asentado en esteyacimiento.Constatamos también la presencia <strong>de</strong> fragmentos <strong>de</strong>adobe que corroboran la existencia <strong>de</strong> construccionessólidas, <strong>de</strong>stinando, a su vez, espacios a activida<strong>de</strong>sespecializadas como es el trabajo metalúrgico, elalmacenamiento intensivo o la explotación <strong>de</strong> unamínima gana<strong>de</strong>ría.En cuanto al análisis proporcional <strong>de</strong> los diferentesgrupos funcionales cerámicos <strong>de</strong>tectados en estaestructura, i<strong>de</strong>ntificamos 6 individuos <strong>de</strong>stinados alprocesamiento alimentario, 6 <strong>de</strong>dicados al servicio<strong>de</strong> mesa, uno al almacenamiento doméstico y uno<strong>de</strong>dicado al transporte <strong>de</strong> productos, que en estecaso interpretamos como una evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> consumodiferenciado.El silo 348Esta estructura <strong>de</strong> almacenamiento posee una plantacircular <strong>de</strong> 1,26 m <strong>de</strong> diámetro superior, <strong>de</strong>finiendo unperfil globular <strong>de</strong> fondo cóncavo ligeramente apuntado,excavada en niveles geológicos compuestos por limoscarbonatados. Presenta una profundidad conservada<strong>de</strong> 1,96 m, encontrándose obliterada por las unida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> amortización 1145, 1146, 1151 y 1152.La cerámica a manoDe este tipo cerámico se han documentado untotal <strong>de</strong> 13 fragmentos que conforman el 22,41% <strong>de</strong>la vajilla. Entre ellos <strong>de</strong>staca la presencia <strong>de</strong> una olla<strong>de</strong> bor<strong>de</strong> exvasado y labio redon<strong>de</strong>ado (fig. 29, 1) <strong>de</strong>diámetro in<strong>de</strong>terminado y una base plana <strong>de</strong> 6 cm<strong>de</strong> diámetro (fig. 29, 2).Fig. 27. Planta y sección <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> almacenamientoamortizada 348.SILO 348 NFR NFR NFR NMI NMI NMI NB NB NB FormaCERÁMICA nt %/tot %/grp nt %/tot %/grp nt %/tot %/grpcer a mano 13 22,41 22,81 1 20,00 25,00 1 25 33 Una urnacer iber al-dm 2 3,45 3,51 2 40,00 50,00 2 50 67 Dos tinajascer iber inf 34 58,62 59,65 * * * * * * In<strong>de</strong>terminadacer costa cat 8 13,79 14,04 1 20,00 25,00 0 0 0 In<strong>de</strong>terminadaVAJILLA 57 98,28 100 4 80 100 3 75 100ánf pún-ebu 1 1,72 100,00 1 20,00 100 1 25,00 100 Un fragmentoÁNFORAS 1 1,72 100 1 20,00 100 1 25,00 100TOTAL 58 100 * 5 100 100 4 100 *OTROS MATERIALES Código UE NFRAdobe 6.1. 1145 1Escoria 11 1152 1Fauna 4.1. 1152 81Microfauna 4.2. 11461151Fig. 28. Cuantificación e inventario <strong>de</strong> los materiales arqueológicos recuperados en el silo 348.4014159


Fig. 29. Est. 348: cerámica obrada a mano (1 y 2), cerámica ibérica <strong>de</strong>stinada al almacenamiento doméstico (3 y 4) y ánforapúnico-ebusitana (5).La cerámica común ibérica <strong>de</strong>stinadaa la pequeña reserva domésticaAsociado a este grupo funcional hemos i<strong>de</strong>ntificadoun bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> tinaja <strong>de</strong> sección <strong>de</strong> cuello <strong>de</strong> cisne(fig. 29, 4) <strong>de</strong> 20 cm <strong>de</strong> diámetro, coinci<strong>de</strong>nte conlas variantes más angulosas y otro gran contenedor<strong>de</strong> bor<strong>de</strong> colgante <strong>de</strong> diámetro in<strong>de</strong>terminado (fig.29, 3). Estos dos vasos conforman el 40% <strong>de</strong>l total<strong>de</strong> individuos y el 3,45% <strong>de</strong> la fragmentación <strong>de</strong> lavajilla.Dentro <strong>de</strong> la producción a torno también se handocumentado un total <strong>de</strong> 34 fragmentos informes sinposibilidad <strong>de</strong> adscripción funcional que conformanel 58,62% <strong>de</strong> la totalidad <strong>de</strong> la fragmentación (fig.28).La cerámica gris <strong>de</strong> la costa catalanaEn cuanto a la presencia <strong>de</strong> este tipo cerámico<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong>l silo 348se han localizado un total <strong>de</strong> 8 fragmentos informesque únicamente permiten referir que su recuperaciónevi<strong>de</strong>ncia la amortización <strong>de</strong> materiales asociadoscon el grupo funcional <strong>de</strong>stinado al servicio <strong>de</strong> mesa.Porcentualmente esta presencia alcanza el 13,79%<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la fragmentación cerámica asociada ala vajilla (fig. 28).Las ánforas <strong>de</strong> importaciónAsignado a este grupo funcional, hemos <strong>de</strong>tectadola presencia <strong>de</strong> un fragmento informe <strong>de</strong> ánforapúnico-ebusitana (fig. 29, 5), que representa el 1,72%<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la fragmentación y el 100% <strong>de</strong> las ánforas.A la dificultad <strong>de</strong> su adscripción tipológicaatendiendo únicamente a fragmentos informes, comoya hemos comentado (Ra m o n 1991, 98), hay quesumar la perduración que estos vasos podrían tener<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mundo indígena layetano. En el caso <strong>de</strong>lfragmento que nos ocupa esta reutilización quedaconfirmada por la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> una pequeñaperforación circular, interpretada como un acto <strong>de</strong>reparación. A su vez, esta acción implica una pérdida<strong>de</strong> estanqueidad <strong>de</strong>l contenedor y, por lo tanto,pone <strong>de</strong> manifiesto su empleo con una funcionalidaddistinta a la original.Los elementos metálicosAparte <strong>de</strong> estos materiales también se ha documentadola presencia <strong>de</strong> un fragmento <strong>de</strong> escoriaincorporado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la unidad 1152 que, comoen anteriores casos, interpretamos como evi<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong> tareas relacionadas con el proceso metalúrgico(fig. 28).Otros materialesEn los niveles <strong>de</strong> amortización <strong>de</strong> esta estructurase ha recuperado también un pequeño fragmento <strong>de</strong>adobe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la UE 1145 (fig. 28), presencia querelacionamos, con un hábitat construido sólido.Hay que comentar que se han recuperado tambiénun conjunto <strong>de</strong> 81 fragmentos <strong>de</strong> huesos <strong>de</strong> fauna,incorporados en la unidad 1152 (fig. 28), que, amortizadosen esta estructura, nos confirman un consumocárnico. Por último, hay que referir la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>181 elementos <strong>de</strong> microfauna <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las unida<strong>de</strong>s1146 y 1151 (fig. 28) que asociamos a la presencia<strong>de</strong> pequeños animales que rondarían la estructuray los diferentes vertidos orgánicos lanzados en ellacuando ésta fue empleada como verte<strong>de</strong>ro.Cronología e interpretación socioeconómica.El análisis <strong>de</strong> los materiales que colmatan este silorevela que, exceptuando un único fragmento informe<strong>de</strong> ánfora púnico-ebusitana, el resto <strong>de</strong> materialescerámicos pertenece a producciones indígenas. Estacircunstancia y la limitación datacional que representael fragmento informe <strong>de</strong> ánfora nos obligan a preci-60


sar la cronología <strong>de</strong> esta amortización atendiendo afactores ceramológicos débiles que forzosamente han<strong>de</strong> generar una datación amplia. Este sería el caso<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo funcional <strong>de</strong>stinado al almacenamientodoméstico, <strong>de</strong>l vaso con bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> sección <strong>de</strong> cuello<strong>de</strong> cisne clásico (fig. 29, 4) y al <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> colgante(fig. 29, 3). El contexto arqueológico <strong>de</strong>l primero <strong>de</strong>ellos se dilata <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l s. v i aC, fase 1A <strong>de</strong>Ca n’Olivé (As e n s i o et al. 2000-2001, fig. 16, 3 a 5,11 y 15, y fig. 17, 4 a 7 y 9), hasta la fase 2 <strong>de</strong>lmismo yacimiento, datada entre el 375 y el 300/275aC (fig. 16, 1). En el caso <strong>de</strong>l vaso <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> colganteel primer contexto layetano en el que se localiza nossitúa en momentos <strong>de</strong>l Ibérico Pleno. I<strong>de</strong>ntificándoseconcretamente en la fase II <strong>de</strong> Can Xercavins, datadaentre el 375 y el 325/300 aC (Fr a n c è s y Ca r l ú s 1995,fig. 8, 1), en las fases II y III <strong>de</strong>l asentamiento ibérico<strong>de</strong> la Facultat <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> la UAB, datada laprimera entre el 425 y el 300, y entre el 125 y el 75aC la segunda (Fr a n c è s et al. 2002, fig. 6.5., 4 a 8; fig.6.6., 1 y fig. 6.16., 9 a 12). También se documentaesta producción en la fase 3B <strong>de</strong> Ca n’Olivé, entreel 230 y el 200 aC (As e n s i o et al. 2000-2001, fig. 25,6 y 9). Siendo su contexto más tardío <strong>de</strong>l <strong>de</strong>pósito<strong>de</strong>l sector occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> Burriac datado entre el año100 y el 50/40 aC (Mi r ó, Pu j o l y Ga r c i a 1988, nº <strong>de</strong>ind. 734 a 738, 224 a 226 y 236).En este sentido, la datación en la que ubicamosla amortización <strong>de</strong> esta estructura se ciñe al períodoamplio <strong>de</strong>l Ibérico Pleno (425-300 aC) —fig. 4—.Esta cronología viene también confirmada por laausencia <strong>de</strong> materiales más tardíos, como es el caso<strong>de</strong> las producciones protocampanienses o, posteriormente,los barnices negros campanos acompañados<strong>de</strong> ánforas greco-itálicas.Como comentábamos para los silos 346 y 347, enesta estructura se observa una íntima relación entre elhallazgo <strong>de</strong> escorias y la presencia <strong>de</strong> ánforas, confirmándosela existencia <strong>de</strong> un vínculo entre el trabajometalúrgico y cierto po<strong>de</strong>r adquisitivo diferenciadohecho que testimonia la práctica <strong>de</strong> un intercambiomercantil con matices entre las diferentes unida<strong>de</strong>sdomésticas que conforman este asentamiento.En cuanto al análisis proporcional <strong>de</strong> los diferentesgrupos funcionales cerámicos <strong>de</strong>tectados en estaestructura, i<strong>de</strong>ntificamos un único vaso <strong>de</strong>stinado alprocesamiento alimentario, 2 al almacenamiento domésticoy uno <strong>de</strong>dicado al transporte, representado, eneste caso, por el fragmento informe <strong>de</strong> ánfora púnicoebusitanareutilizada. Atendiendo a esta <strong>de</strong>scripciónobservamos la total ausencia <strong>de</strong> vasos <strong>de</strong>dicados alservicio <strong>de</strong> mesa, aspecto que a priori sugeriría unacarencia <strong>de</strong> acciones domésticas relacionadas con laingesta <strong>de</strong> alimentos, aunque la documentación <strong>de</strong>restos <strong>de</strong> fauna nos palía esta falta.Fig. 30. Mapa <strong>de</strong> la Layetania con la distribución <strong>de</strong> los principales asentamientos adscritos al período <strong>de</strong>l Ibérico Pleno.61


Estas evi<strong>de</strong>ncias hacen que i<strong>de</strong>ntifiquemos estosvertidos como proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> una unidad <strong>de</strong> hábitatdon<strong>de</strong> únicamente se llevaron a cabo tareas relacionadascon el procesamiento <strong>de</strong> alimentos, pudiendoser consumidos, una vez preparados, en otra unidadhabitacional o estancia, próxima a ésta.ConclusionesEl análisis <strong>de</strong> este conjunto compuesto por 7 estructuras<strong>de</strong> almacenamiento amortizadas <strong>de</strong>tectado enel complejo arqueológico <strong>de</strong> Can Gambús I (Saba<strong>de</strong>ll,Vallès Occi<strong>de</strong>ntal), pone <strong>de</strong> manifiesto la existencia<strong>de</strong> un nuevo asentamiento indígena <strong>de</strong>l Ibérico Plenoubicado en la <strong>de</strong>presión interior layetana.Atendiendo a los rasgos arqueológicos <strong>de</strong>finidospor el conjunto <strong>de</strong> materiales estudiados, los cualesnos muestran similitu<strong>de</strong>s tanto cronológicas comocomportamientos socio-económicos interrelacionadosestablecemos lazos entre éste y otros asentamientoslayetanos rurales distribuidos en este valle interior.Concretamente, los rasgos cerámicos que permitenestablecer esta analogía se fundamentan en variosaspectos. El primero <strong>de</strong> ellos consiste en el reducidonúmero y la vaguedad datacional <strong>de</strong> los materiales<strong>de</strong> importación recuperados, limitando severamenteprecisar los ritmos económicos y sociales diferenciadosque <strong>de</strong>bieron existir entre las diferentes unida<strong>de</strong>sdomésticas <strong>de</strong> las que proce<strong>de</strong>n estos vertidos, por loque, exceptuando los silos 302 y 345, la amortización<strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> estructuras queda enmarcada en unabanico cronológico amplio <strong>de</strong> más <strong>de</strong> cien años.El segundo aspecto consiste en la <strong>de</strong>terminación<strong>de</strong> un cierto equilibrio entre el número mínimo<strong>de</strong> individuos adscritos a cada uno <strong>de</strong> los diferentesgrupos funcionales, hecho que relacionamos alcomportamiento asociado con la habitabilidad <strong>de</strong>un medio doméstico y concretizado a partir <strong>de</strong> lacapacidad <strong>de</strong> acumular agua y nutrientes, escanciarlíquidos, presentar y distribuir alimentos elaborados,ingerirlos a través <strong>de</strong> vasos <strong>de</strong>stinados al servicio <strong>de</strong>mesa y procesarlos previamente.El tercer y último aspecto muestra una presenciatestimonial tanto <strong>de</strong> contenedores anfóricos como<strong>de</strong> vajilla <strong>de</strong> importación. Paralelos <strong>de</strong> este déficiten el ritmo <strong>de</strong> llegada <strong>de</strong> materiales exógenos, rasgopor otra parte característico en la Layetania, se hai<strong>de</strong>ntificado en los siguientes asentamientos <strong>de</strong>l IbéricoPleno: silos ibéricos <strong>de</strong> Bellaterra (Gr a n a d o s ySa n m a rt í 1988, 117), Can Xercavins (Fr a n c è s y Ca r l ú s1995, 55), asentamiento <strong>de</strong> la Facultat <strong>de</strong> Medicina<strong>de</strong> la UAB (Fr a n c è s et al. 2002, 48), silos <strong>de</strong> la calleElisenda en Sant Cugat (Cu e s ta et al. 1985, 241), LaSalut (Ba l s e r a 2006, en prensa), Turó <strong>de</strong> la Rovira(Ba r b e r à y Du p r é 1984, 65), en las intervencionesmo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> Puig Castellar <strong>de</strong> Santa Coloma <strong>de</strong>Gramenet (Fe r r e r y Ri g o 2003, 82), Mas Boscà (Zamo r a 1996, 125), Castellruf (Ga s u l l et al. 1995, 50),Torreroja (Sa n m a rt í 1993, 164), Turó <strong>de</strong>l Vent (Ló p e z,Ro v i r a y Sa n m a rt í 1982, 63 y 107), Burriac (Be n i t oet al. 1986, 20), silos <strong>de</strong> Can Miralles-Can Modolell(Pu j o l y Ga r c í a 1985, 119) y Cadira <strong>de</strong>l Bisbe (Co l l1988, 252), entre otros.Teniendo en cuenta estos factores po<strong>de</strong>mos paralelizaríntimamente este asentamiento <strong>de</strong>l Ibérico Plenocon los silos <strong>de</strong> Bellaterra (Gr a n a d o s y Sa n m a rt í 1988,117), los silos <strong>de</strong> la Facultat <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> la UAB(Fr a n c è s et al. 2002, 48), el asentamiento ibérico <strong>de</strong>La Salut (Ba l s e r a 2005), los silos <strong>de</strong> la calle Elisenda(Cu e s ta et al. 1985, 241) o los silos <strong>de</strong> Can Miralles-Can Modolell (Pu j o l y Ga r c i a 1985, 119).Exceptuando la amortización <strong>de</strong> las estructuras 304y 303, relacionada la primera con un hábitat previoimbricado en los procesos formativos <strong>de</strong>l mundoibérico layetano y la segunda con la fase <strong>de</strong>l IbéricoAntiguo, el resto <strong>de</strong> silos i<strong>de</strong>ntificados (Estructuras301, 302, 344, 345, 346, 347 y 348) participan <strong>de</strong> unproceso histórico homogéneo que se <strong>de</strong>sarrollaría entrefinales <strong>de</strong>l s. v y principios <strong>de</strong>l s. iii aC.El inicio <strong>de</strong> esta fase cronológica queda ceramológicamente<strong>de</strong>finido por la presencia <strong>de</strong> un reducidonúmero <strong>de</strong> materiales áticos <strong>de</strong> barniz negro que muestranla existencia <strong>de</strong> un núcleo ibérico, como mínimo,anterior a principios <strong>de</strong>l s. iii aC, momento a partir<strong>de</strong>l cual los materiales helenos documentados podríanser todavía amortizados en contexto (Po n s 2002, 258).La presencia testimonial <strong>de</strong> indicios característicos<strong>de</strong> la fase cerámica subsiguiente, relacionada con lallegada <strong>de</strong> productos protocampanienses (Ad r o h e r yLó p e z 1995, 24), nos refiere que la amortización <strong>de</strong>estas estructuras no habría sucedido en momentosavanzados <strong>de</strong>l s. iii aC, con excepción <strong>de</strong>l silo 345cuya obliteración se dataría con mayor precisión entreel 325 y el 275 aC.La comparación <strong>de</strong> este registro con el resto <strong>de</strong>contextos layetanos contemporáneos corrobora quenos encontramos ante un asentamiento indígena<strong>de</strong> reducidas capacida<strong>de</strong>s comerciales, imbricadoterritorialmente <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> crecimiento<strong>de</strong>mográfico, confirmado a partir <strong>de</strong> un aumento <strong>de</strong>lnúmero y dimensiones <strong>de</strong> los asentamientos ibéricos<strong>de</strong> este período.Sistema constructivoA<strong>de</strong>más <strong>de</strong> este ejercicio <strong>de</strong> contextualización territorialy cronológica <strong>de</strong>ducimos las peculiarida<strong>de</strong>sarquitectónicas <strong>de</strong>l asentamiento, a partir <strong>de</strong> la recuperación<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados materiales arqueológicosrelacionados con el sistema constructivo ibérico. Estasevi<strong>de</strong>ncias consisten en la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> pequeñosfragmentos <strong>de</strong> adobe que avalan la existencia <strong>de</strong>construcciones sólidas, sumado a la recuperación<strong>de</strong> un amplio número <strong>de</strong> piedras <strong>de</strong> tamaño medio,apenas trabajadas, que se encontraron en los rellenos<strong>de</strong> estos silos. Esta afirmación toma peso con lapresencia <strong>de</strong> un equilibrado, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vistafuncional, repertorio cerámico al que hay que asociartambién al hallazgo <strong>de</strong> restos faunísticos consumidosmuestras <strong>de</strong> procesamiento vegetal. Estas evi<strong>de</strong>nciasconfirman la práctica <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> tipo subsistencialllevadas a cabo en estructuras <strong>de</strong> hábitat construidasy sólidas.Aceptando este criterio no vemos, excepcionalida<strong>de</strong>n el patrón <strong>de</strong> asentamiento que <strong>de</strong>notan los dosúnicos asentamientos ibéricos complejos construidoscomo es el caso <strong>de</strong> Can Xercavins en Cerdanyola <strong>de</strong>lVallès (Fr a n c è s y Ca r l ú s 1995) y <strong>de</strong> Can Calvet enSanta Coloma <strong>de</strong> Gramenet (Gi l i y Ri g o 1992), sinoque este tipo <strong>de</strong> asentamientos ubicados en el llano,62


con arquitectura y urbanismo conservado, sería máscomún <strong>de</strong> lo que la arqueología muestra.Este hábitat se encontraría, por lo tanto, mal documentado<strong>de</strong>bido al elevado grado <strong>de</strong> arrasamiento<strong>de</strong> los paleosuelos ibéricos, provocado por la continuaactividad agrícola y urbanística que ha sufrido esteterritorio.Una última reflexión sobre el sistema constructivoibérico i<strong>de</strong>ntificado en esta ocupación parte <strong>de</strong> latotal ausencia <strong>de</strong> argamasa <strong>de</strong> arcilla o torchis enlos niveles <strong>de</strong> amortización analizados. Esta técnica<strong>de</strong> sujeción y revestimiento, fundamentalmenteempleada en los techos y enlucidos <strong>de</strong> las pare<strong>de</strong>s,se muestra muy presente en períodos prece<strong>de</strong>ntescomo la Primera Edad <strong>de</strong>l Hierro. Creemos queesta ausencia pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bida a una variación <strong>de</strong>la técnica constructiva, <strong>de</strong>bido a que su <strong>de</strong>sarrolloprobablemente se encontraría sujeto a criterios <strong>de</strong>aprovechamiento medioambiental, concretizados paraeste área y período en una mayor disponibilidad <strong>de</strong><strong>de</strong>terminados productos herbáceos, cuyo uso solventaríala impermeabilización <strong>de</strong> los techos, sin haceruso <strong>de</strong>l manteado <strong>de</strong> barro.La gran producción cerealera asociada a estellano interior, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sugerirnos procesos <strong>de</strong><strong>de</strong>forestación, nos insinúa el uso <strong>de</strong> la paja sobrante<strong>de</strong> la cosecha como material para techar las diferentesunida<strong>de</strong>s domésticas, no siendo fundamentalentonces el empleo <strong>de</strong> la argamasa <strong>de</strong> arcilla paraimbricar un material que es mucho más <strong>de</strong>nso quelas cañas o las ramas <strong>de</strong> especies arbustivas. Suempleo a<strong>de</strong>cuado posee reconocidas capacida<strong>de</strong>simpermeabilizadoras y, si ésta se dispone en hacessolapados, sujetos entre ellos por cuerdas trenzadas,el resultado es óptimo.A su vez, esta hipótesis sobre el aprovechamiento<strong>de</strong> la paja como recurso constructivo frente a lascañas, el matorral o el ramaje, se hace más plausiblesi tenemos en cuenta que nos encontramos en unazona <strong>de</strong> amplia espectativa agrícola fundamentada enla producción cerealera <strong>de</strong> tipo extensivo, hecho queocasiona la eliminación <strong>de</strong> recurso forestales cercanosa estos asentamientos humanos, espacios en los quese ubican los campos <strong>de</strong> cultivo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ríanlos materiales constructivos empleados en el techado<strong>de</strong> las unida<strong>de</strong>s domésticas indígenas pre-ibéricas enmomentos previos a la práctica <strong>de</strong> una explotaciónagrícola encarada hacia la producción exce<strong>de</strong>ntaria.Sería, por lo tanto, este previo sistema constructivoel que necesitaría el uso <strong>de</strong> la argamasa <strong>de</strong> arcillapara el fijamiento e impermeabilización <strong>de</strong> los techosy pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las edificaciones.Prácticas económicasPor otra parte, el análisis <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los materialesvertidos en estos silos también evi<strong>de</strong>ncia la práctica<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s complementarias a la fundamental economíaagrícola practicada en este asentamiento. Hayque <strong>de</strong>cir que en todos los casos esta i<strong>de</strong>ntificaciónes testimonial. Así, hemos recuperado 2 fusayolas(fig. 9, 9 y 13, 3) que ponen <strong>de</strong> manifiesto trabajosrelacionados con la producción textil, concretamenteasociados a la tarea <strong>de</strong>l hilado. De esta presencia se<strong>de</strong>spren<strong>de</strong> que este grupo humano realizaba ciertasactivida<strong>de</strong>s artesanales que <strong>de</strong>bemos encaber <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>una producción <strong>de</strong> tipo doméstico, típica <strong>de</strong> economíasbasadas en el autoabastecimiento. En consonanciacon esta actividad textil, también se ha recuperadoun fragmento <strong>de</strong> colador (fig. 23, 8) asociado con laproducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivados lácteos, que testimoniaríaconjuntamente con el hilado la explotación exhaustiva<strong>de</strong> una mínima cabaña gana<strong>de</strong>ra.Esta peculiaridad, unida a la capacidad metalúrgicay <strong>de</strong> consumo diferenciado, nos confirman la existencia<strong>de</strong> unas mínimas diferenciaciones económicasentre las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hábitat <strong>de</strong> las que suponemosproce<strong>de</strong>n los niveles <strong>de</strong> amortización que obliteranestas estructuras <strong>de</strong> almacenamiento.Por último, el hallazgo <strong>de</strong> pequeños fragmentos<strong>de</strong> escoria en los silos 346, 347 y 348 pone <strong>de</strong> manifiesto,sin mayores precisiones, activida<strong>de</strong>s relacionadascon el trabajo metalúrgico que, como hemoscomentado, muestran una asociación directa con elreducido testimonio <strong>de</strong> contenedores anfóricos. Estacircunstancia permite sugerir un mayor po<strong>de</strong>r adquisitivopara las unida<strong>de</strong>s en las que se documentaesta práctica artesanal.Interpretando esta evi<strong>de</strong>ncia arqueológica afirmamosque <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este asentamiento existirían algunasunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hábitat don<strong>de</strong> se llevarían a cabo activida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> tipo metalúrgico, asociando a éstas unascapacida<strong>de</strong>s económicas diferenciadas, ya que quedaprobado que pue<strong>de</strong>n acce<strong>de</strong>r al consumo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadosproductos foráneos, los cuales llegarían alpoblado contenidos en las ánforas púnico-ebusitanas,centromediterráneas e ibéricas <strong>de</strong>tectadas, <strong>de</strong> las cualesnunca <strong>de</strong>bemos olvidar correspon<strong>de</strong>n a contenedores<strong>de</strong>stinados al transporte marítimo.Organización políticaOtro elemento que <strong>de</strong>bemos tratar es el rol político<strong>de</strong>l que participaría este asentamiento en el momento<strong>de</strong> apogeo <strong>de</strong> la sociedad indígena en este territorio.En este sentido, la tradicional explicación dual con lacual se <strong>de</strong>scribe la explotación y control <strong>de</strong> un espaciopor parte <strong>de</strong> un oppidum ibérico, al cual asociamosciertas capacida<strong>de</strong>s coercitivas, i<strong>de</strong>ntificadas a partir<strong>de</strong> datos arqueológicos como son las dimensiones <strong>de</strong>la ocupación, sus características estructurales y suubicación estratégica, resulta un argumento reduccionistay poco satisfactorio a la hora <strong>de</strong> referir las<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncias políticas y económicas que mantendríanalgunos <strong>de</strong> los yacimientos ibéricos ubicados en elllano <strong>de</strong>l Vallès, algunos <strong>de</strong> los cuales se encuentranalejados o a medio camino <strong>de</strong> diferentes núcleosconsi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> primer o segundo or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>la escala <strong>de</strong> jerarquías empleada para enten<strong>de</strong>r elpatrón <strong>de</strong> asentamiento layetano.La clara relación que existe entre Burriac y suhábitat rural disperso (Ga r c i a 1993), entre el PuigCastellar <strong>de</strong> Santa Coloma <strong>de</strong> Gramenet (Sa n m a rt í etal. 1992), los silos localizados a sus pies (Ib á ñ e z yMar t í n e z 1991) y el asentamiento en el llano <strong>de</strong> CanCalvet (Gi l i y Ri g o 1992) o entre Ca n’Olivé (As e n s i oet al. 2000-2001), los silos <strong>de</strong> Bellaterra (Gr a n a d o s ySan m a rt í 1988) y el asentamiento <strong>de</strong> Can Xercavins63


(Fr a n c è s y Ca r l ú s 1995), por citar algunos casoscercanos, no es tan obvia para asentamientos ibéricoscomo la <strong>de</strong>tectada en el complejo arqueológico<strong>de</strong> Can Gambús I o, también, en el <strong>de</strong> La Salut enSaba<strong>de</strong>ll (Ba l s e r a 2005), cuyo control directo <strong>de</strong>beser entendido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un sistema más complejoy amplio, basado en un equilibrio en las relacioneseconómicas y sociales establecidas entre los diferentesnúcleos ibéricos <strong>de</strong> este territorio.En esta construcción socio-económica, teóricamenteequilibrada, unos núcleos tendrían un mayorpeso en la producción subsistencial, i<strong>de</strong>ntificándosefundamentalmente para nuestro caso el almacenamiento<strong>de</strong> exce<strong>de</strong>nte agrícola, mientras que en otrosnúcleos <strong>de</strong>stacaría como significativa la producciónsocial, consistente en la acumulación <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rescoercitivos. Esta acumulación <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res coercitivospor parte <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> oppida se nos muestra enelementos arqueológicos cuantificables como son unaubicación estratégica superior, basada en criterios<strong>de</strong> control y <strong>de</strong>fensa, un alejamiento inmediato <strong>de</strong>las áreas especializadas en la producción agrícolay también en el uso que hacen <strong>de</strong> ciertos bienesmuebles e inmuebles directamente relacionados conel control social y la gestión <strong>de</strong> la violencia, concretizadosarquitectónicamente con la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>infraestructuras como son las torres, las murallas olos muros perimetrales.Ante la falta <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>finitorias que muestrenuna jerarquización social layetana exacerbada, nocreemos que la <strong>de</strong>tención <strong>de</strong> ciertos po<strong>de</strong>res sociales,adscritos fundamentalmente a los oppida elevados,se gestionara a través <strong>de</strong> la práctica <strong>de</strong> estrategiaspolíticas propias <strong>de</strong> organizaciones estatales fuertes,sino que, más bien, el conjunto <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias arqueológicasbarajadas <strong>de</strong>scribe el empleo <strong>de</strong> un sistemaeconómico-social equilibrado y justo, aunque no porello <strong>de</strong>bemos referirlo como igualitario.Esta conjunción <strong>de</strong> elementos hace que <strong>de</strong>bamosasociar el control sobre este valle interior con unaestrategia comunitaria <strong>de</strong> protección, control y, talvez, <strong>de</strong> explotación que se llevaría a cabo a través<strong>de</strong> enclaves elevados como son los oppida <strong>de</strong> la TorreRoja (Sa n m a rt í 1993), Castelleruf (Ga s u l l et al. 1995),Sant Miquel (Ba r b e r à y Pa s c u a l 1969-1970), Turó<strong>de</strong>l Vent (Ló p e z, Ro v i r a y Sa n m a rt í 1982), Turó <strong>de</strong>Les Maleses, Ca n’Olivé (Du r a n y Hu n t i n f o r d 1998),Turó <strong>de</strong> Moncada, Puig Castellar <strong>de</strong> Santa Coloma <strong>de</strong>Gramenet (Fe r r e r y Ri g o 2003), Can Fatjó <strong>de</strong> Rubí(Ba r b e r à 1981), y más hacia el interior, el Turó Gros<strong>de</strong> Can Camp (Sa n m a rt í 1993) o el Castell <strong>de</strong> Castellar<strong>de</strong>l Vallès, todos oppida ubicados periféricamente entorno al llano vallesiano.En el caso <strong>de</strong> que quisiéramos establecer linealmentela <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia directa <strong>de</strong> este asentamiento <strong>de</strong>l IbéricoPleno <strong>de</strong> Can Gambús I con algunos <strong>de</strong> estos núcleospreeminentes, la <strong>de</strong>ducción podría ser instantánea,aunque no siendo este para nuestro caso un criterioconcluyente <strong>de</strong>bemos tener en cuenta la existencia <strong>de</strong>un amplio número <strong>de</strong> oppida que disfrutarían <strong>de</strong> unaubicación estratégica privilegiada sobre el acceso aeste valle y que controlarían tanto los pasos fluvialescomo los montañosos. Serían, pues, estos pobladoslos que mostrarían estratégicamente un po<strong>de</strong>r políticosuperior sobre las personas y la producción agrícola<strong>de</strong> este valle que, no <strong>de</strong>bemos olvidar, representan laúnica riqueza <strong>de</strong> peso documentada para este territorioibérico, y en cuyo control se sustentaría la base<strong>de</strong> la fundamental diferenciación social i<strong>de</strong>ntificadapara este grupo arqueológico.El bombeo <strong>de</strong> cereal, <strong>de</strong> productos como la sal yel mineral <strong>de</strong> hierro hacia la costa con intencionescomerciales, confirmarían la óptima ubicación <strong>de</strong>estos poblados elevados, situados en la CordilleraLitoral. Sería en las fases <strong>de</strong> pujanza económica<strong>de</strong>sarrolladas en el Mediterráneo occi<strong>de</strong>ntal cuandoFig. 31. Intervisibilidad entre el asentamiento en el llano <strong>de</strong> Can Gambús I y los oppida layetanos <strong>de</strong>l Ibérico Pleno cercanos.64


estas áreas subperiféricas o directamente marginales,sin atractivos mercantiles <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n, disfrutaríanpuntualmente <strong>de</strong> momentos <strong>de</strong> esplendor que, enningún caso, llegaron a conformar una organizaciónpolítica capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>jarnos evi<strong>de</strong>ncias arqueológicasobvias interpretadas sin lugar a dudas como fruto<strong>de</strong> construcciones sociales <strong>de</strong> tipo estatal. Aunque,tal vez, el no tener en cuenta la diferencia <strong>de</strong> escalacultural entre distintas socieda<strong>de</strong>s y el habitual empleo<strong>de</strong> la comparación directa <strong>de</strong>l mundo ibéricocon las “famosas” civilizaciones mediterráneas, inconscientementenos coarten a la hora <strong>de</strong> catalogaresta formación social ibérica como tal.Atendiendo a esta serie <strong>de</strong> factores po<strong>de</strong>mos hablar<strong>de</strong> una estrategia organizada, exhaustiva y bien<strong>de</strong>finida <strong>de</strong> control <strong>de</strong>l territorio, evi<strong>de</strong>ncia que, porotra parte, es también característica <strong>de</strong> organizacioneshumanas que emplean sistemas coercitivos <strong>de</strong>tipo estatal. En el caso <strong>de</strong> este territorio ibérico, lareducida escala <strong>de</strong>l espacio gestionado no anima acatalogar su organización política como tal, aunquehay que comentar que esta cuestión dimensionales obviada por la visión ofrecida por la disciplinaantropológica que no ve en el tamaño <strong>de</strong>l territoriogestionado una limitación en el grado <strong>de</strong> complejidad<strong>de</strong>l sistema organizativo empleado. Sirva parafundamentar esta afirmación una referencia a lasmúltiples variables existentes entre las organizacionessociales y los sistemas políticos practicados, conociéndose,y sirva como mínimo ejemplo, socieda<strong>de</strong>stribales que emplean estructuras <strong>de</strong> tipo igualitario,mientras que otras con los mismos condicionamientossocio-económicos hacen uso <strong>de</strong> la jefatura o seencuentran enmarcadas en construcciones políticas<strong>de</strong> tipo estatal (Go d e l i e r 1998, 14).Raúl Balsera Morañoraulbalsera@terra.esJoan-Manuel Coll Rieravladijoan@gmail.comJordi Roig Buxójordiroig@arragosl.comBibliografíaAd r o h e r y Ló p e z 1995A. Adroher y A. López, “Las cerámicas <strong>de</strong> barniznegro. Cerámicas áticas y protocampanienses”, FlorentiaIliberritana, 7, Granada, 1995, 11-53.Ag u s t í, Bu r c h y Ll i n à s 1998B. Agustí, J. Burch y J. Llinàs, “Les sitges ibèriques<strong>de</strong> Sant Sebastià <strong>de</strong> la Guarda (Palafrugell, BaixEmpordà)”, Estudis <strong>de</strong>l Baix Empordà, 17, Sant Feliu<strong>de</strong> Guíxols, 1998, 43-58.Al m a g r o 1953M. Almagro, Las necrópolis <strong>de</strong> Ampurias. Necrópolisgriegas. Monografías Emporitanas III. Barcelona,1953.Ar g e n t e 1994J. L. Argente, Las fíbulas <strong>de</strong> la Edad <strong>de</strong>l Hierro en laMeseta Oriental. Valoración tipológica, cronológica ycultural, Madrid, 1994.Ar r i b a s et al. 1987A. Arribas, M. A. Trias, D. Cerdà y J. <strong>de</strong> la Doz, Elbarco <strong>de</strong> El Sec (Calvià, Mallorca). Estudio <strong>de</strong> losmateriales, Mallorca, 1987.As e n s i o 2000-2001D. Asensio, “Àmfores importa<strong>de</strong>s, comerç i economiaentre els pobles ibèrics <strong>de</strong> la costa catalana (seglesv i-ii aC): un exercici <strong>de</strong> quantificació aplicada”, <strong>Revista</strong>d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 11-12, Lleida, 2001-2002, 67-86.As e n s i o et al. 1994-1996D. Asensio, C. Belarte, C. Ferrer, J. Noguera, J.Sanmartí y J. Santacana, “El jaciment <strong>de</strong>l barranc<strong>de</strong> Sant Antoni (Ginestar, Ribera d’Ebre)”, Gala, 3-5.Sant Feliu <strong>de</strong> Codines, 1994-1996, 231-246.As e n s i o et al. 2000D. Asensio, J. Francès, C. Ferrer, M. Guàrdia y O.Sala, “La ceràmica ática <strong>de</strong>l Turó <strong>de</strong> Ca n’Olivé(Cerdanyola <strong>de</strong>l Vallès, Barcelona): comerç i distribució<strong>de</strong> vaixella fina importada a la Catalunya central(Segles v i iv aC)”, Saguntum, extra 3, Valencia,2000, 369-380.As e n s i o et al. 2000-2001D. Asensio, J. Francès, C. Ferrer, M. Guàrdia y O.Sala, “Resultats <strong>de</strong> la campanya <strong>de</strong> 1998/1999 i estat<strong>de</strong> la qüestió sobre el nucli laietà <strong>de</strong>l Turó <strong>de</strong> Can’Olivé (Cerdanyola, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal)”, Pyrenae, 31,Barcelona, 2000-2001, 163-199.As e n s i o et al. 2001D. Asensio, J. Francès, C. Ferrer, M. Guàrdia y O.Sala, “Formes d’ocupació <strong>de</strong>l territori i estructuracióeconòmica al sud <strong>de</strong> la Laietània”, Territori polític iterritori rural durant l’edat <strong>de</strong>l Ferro a la MediterràniaOcci<strong>de</strong>ntal, actes <strong>de</strong> la Taula Rodona celebrada a Ullastret,Monografies d’Ullastret, 2, Girona, 2001, 227-251.As e n s i o, Principal, Sa n m a rt í 1995D. Asensio, J. Principal y J. Sanmartí, “Els materialsd’importació <strong>de</strong>l poblat <strong>de</strong> Castellruf”, P. Gasull, R.M. Blanch, A. González, C. Lorencio, F. Mayoral, J.Xandri y E. Yll, “El poblat ibèric <strong>de</strong> Castellruf (SantaMaria <strong>de</strong> Martorelles, Vallès Oriental)”, Memòriesd’Intervencions Arqueològiques a Catalunya, 16, Lleida,1995, 65-83.Au b e t 1978M. E. Aubet, “La cerámica a torno <strong>de</strong> la Cruz <strong>de</strong>lNegro (Carmona, Sevilla)”, Ampurias, 38-40, Barcelona,1978, 267-287.65


Ba l a s c h 1987Polibio, Historia, Colección Fundació Bernat Metge,traducción <strong>de</strong> M. Balasch, Barcelona, 1930-1987.Ba l s e r a 2005R. Balsera, “Evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l Ibérico Pleno en elSantuari <strong>de</strong> la Mare <strong>de</strong> Déu <strong>de</strong> la Salut (Saba<strong>de</strong>ll,Vallès Occi<strong>de</strong>ntal). Un nuevo asentamiento agrícolaen el llano <strong>de</strong> la Layetania”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong><strong>Ponent</strong>, 15, Lleida, 2005, 293-318.Ba r b e r à 1968J. Barberà, “La necrópolis ibérica <strong>de</strong> Cabrera <strong>de</strong>Mar (Colección Rubio <strong>de</strong> la Serna)”, Ampurias, XXX,Barcelona, 1968, 97-150.Ba r b e r à 1969J. Barberà, “La necrópolis ibérica <strong>de</strong> Cabrera <strong>de</strong> Mar(excavación 1968-1969)”, Ampurias, XXXI-XXXII,Barcelona, 1969, 169-189.Ba r b e r à 1985J. Barberà, “Ceràmiques grises <strong>de</strong> la Penya <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong>Sant Just Desvern”, Ceràmiques gregues i hel·lenístiquesa la Península Ibèrica, Monografies Emporitanes, VII,Barcelona, 1985, 115-132.Ba r b e r à 1990J. Barberà, “Formació i <strong>de</strong>senvolupament <strong>de</strong> la culturaibèrica al Vallès”, Limes, 0, Cerdanyola <strong>de</strong>l Vallès,1990, 44-51.Ba r b e r à y Du p r è 1984J. Barberà y X. Duprè, “Els laietans, assaig <strong>de</strong> síntesi”,Fonaments, 4, Barcelona, 1984, 31-86.Ba r b e r à y Pa s c u a l 1963J. Barberà y R. Pascual, “Resultado <strong>de</strong> una prospecciónen la estación prerromana <strong>de</strong> la Font <strong>de</strong>l Bril, enSanta Eulàlia <strong>de</strong> Ronçana (Barcelona)”, Ampurias,XXV, Barcelona, 1963, 205-210.Ba r b e r à, y Pa s c u a l 1969-1970J. Barberà y R. Pascual, “El poblado prerromano <strong>de</strong> lamuntanya <strong>de</strong> Sant Miquel, en Vallromanes-Montornès(Barcelona)”, Ampurias, XXXI-XXXII, Barcelona,1969-70, 273-283.Ba r b e r à, et al. 1982J. Barberà, E. Morral y E. Sanmartí, “Excavacions alpoblat ibèric <strong>de</strong> la Penya <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Sant Just Desvern(Barcelonès). Campanyes 1974-1975-1977-1981”,Monografies Arqueològiques, 1, Barcelona, 1982.Be n i t o et al. 1986N. Benito, F. Burjachs, N. Espadaler y J. M. Defaus,“Les excavacions al 1986 al poblat ibèric <strong>de</strong> Burriac(Cabrera <strong>de</strong> Mar, El Maresme) durant l’any 1984.Resultats preliminars i noves da<strong>de</strong>s estratigràfiques”,Tribuna d’Arqueologia, 1984-85, Barcelona, 1986, 12-23.Bo q u e r, Ca r l ú s y Fr a n c è s 1999S. Boquer, X. Carlús y J. Francès, “Estudi <strong>de</strong>lsmaterials artefactuals”, en P. González, P. Martin yR. Mora (coords.), Can Roqueta, Un establiment pagèsprehistòric i medieval (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal),Barcelona, 1999, 89-148.Ce l a 1994X. Cela, “La cerámica ibérica a torno en el Penedès”,Pyrenae, 25, Barcelona, 1994, 151-180.Co l l, Mo l i n a y Ro i g 1993J. M. Coll, J. A. Molina y J. Roig, “El poblamentprotohistòric <strong>de</strong> la conca alta <strong>de</strong>l riu Ripoll <strong>de</strong> l’edat<strong>de</strong>l ferro a la fi <strong>de</strong>l món ibèric, Primeres da<strong>de</strong>s”,Limes, 3, Cerdanyola <strong>de</strong>l Vallès, 1993, 41-52.Co l l 1988R. Coll, El poblat ibèric <strong>de</strong> la Cadira <strong>de</strong>l Bisbe (Premià<strong>de</strong> Dalt, el Maresme) Història <strong>de</strong> la investigació i estat <strong>de</strong>la qüestió, Premià <strong>de</strong> Mar, 1988.Co n d e 1987M. J. Con<strong>de</strong>, “Estudi sobre un recipient ibèric vasosamb broc inferior”, Fonaments, 6, 1987, 27-60.Co n d e 1988M. J. Con<strong>de</strong>, “Els vasos amb broc inferior a la conca<strong>de</strong>l Segre”, VII Col·loqui Internacional d’Arqueologia<strong>de</strong> Puigcerdà Homenatge al Prof. Joan Maluquer <strong>de</strong>Motes (6-8 <strong>de</strong> juny 1986), 1988, 207-214.Cu e s ta 1985F. Cuesta, “Noticia sobre el hallazgo <strong>de</strong> un silo ibéricoen las inmediaciones <strong>de</strong> la Universidad Autónoma <strong>de</strong>Barcelona”, Estudios <strong>de</strong> la Antigüedad, 2, Bellaterra,1985, 271-275.Du r a n y Hu n t i n f o r d 1998M. Duran y E. Huntinford, “El poblat ibèric <strong>de</strong> ‘LesMaleses’, Montcada i Reixac, Sant Fost <strong>de</strong> Campcentellesi Badalona”, Monte Catano, 1, Montcada i Reixac,1998, 11-204.Fe r r e r y Ri g o 2003C. Ferrer y A. Rigo, Puig Castellar. Els ibers aSanta Coloma <strong>de</strong> Gramenet. Cinc anys d’intervencióarqueològica (1998-2002), Monografies Locals, 2, SantaColoma <strong>de</strong> Gramenet, 2003.Fo l c h y Ca r b o n e l l 2000J. Folch y E. Carbonell, “Can Feu un assentamentagrícola a la plana <strong>de</strong>l Vallès”, Dossier <strong>de</strong>l curs El Vallèsi la Laietània ibèrica, Saba<strong>de</strong>ll, 2000, 101-118.Fo r t ó et al. 2004A. Fortó, X. Maese, B. Pelegero, J. Pisa y A. Vidal,“El poblat ibèric <strong>de</strong> la Torre Roja (Cal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Montbui-Sentmenat)”, Lauro, 26-27, Granollers, 2004, 5-18.Fr a n c è s y Ca r l ú s 1995J. Francès y X. Carlús, “Noves da<strong>de</strong>s sobre l’assentamentibèric <strong>de</strong> Can Xercavins (Cerdanyola <strong>de</strong>l Vallès, VallèsOcci<strong>de</strong>ntal)”, Limes, 4-5, Cerdanyola <strong>de</strong>l Vallès, 1995,45-62.66


Fr a n c è s et al. 2002J. Francès, M. Argelagués, M. Guàrdia y O. Sala,“L’assentament ibèric <strong>de</strong> la Facultat <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong>la UAB (Cerdanyola <strong>de</strong>l Vallès)”, Limes, 8, Cerdanyola<strong>de</strong>l Vallès, 2002.Ga r c i a 1993J. Garcia, Turó <strong>de</strong>ls Dos Pins, Necròpolis ibèrica, Ed.Ausa, Saba<strong>de</strong>ll, 1993.Ga r c i a y Za m o r a 1993J. Garcia y M. D. Zamora, “La vall <strong>de</strong> Cabrera <strong>de</strong>Mar. Un mo<strong>de</strong>l d’ocupació <strong>de</strong>l territori a la Laietàniaibèrica”, Laietania, 8, Mataró, 1993, 147-179.Ga r r i d o 2005R. Garrido, “El Laberinto Campaniforme brevehistoria <strong>de</strong> un reto intelectual”, El Campaniformeen la Península Ibérica y su contexto europeo, M.Rojo, R. Garrido e I. García (coord.), Salamanca,2005, 29-45.Ga s u l l et al. 1995P. Gasull, R. M. Blanch, A. González, C. Lorencio,F. Mayoral, J. Xandri y E. Yll, “El poblat ibèric <strong>de</strong>Castellruf (Santa Maria <strong>de</strong> Martorelles, Vallès Oriental)”,Memòries d’Intervencions Arqueològiques a Catalunya,16, Lleida, 1995.Gi l i y Ri g o 1992E. Gili y A. Rigo, “El jaciment ibèric <strong>de</strong> Can Calvet(Santa Coloma <strong>de</strong> Gramenet). Un assentament <strong>de</strong>l’ibèric Ple situat a la plana”, Puig Castellar, 3-4, SantaColoma <strong>de</strong> Gramenet, 1992, 37-52.Gi m e n o e Iz q u i e r d o 1990T. Gimeno y P. Izquierdo, La societat ibèrica <strong>de</strong>l Vallès,Ed. Egara, Terrassa, 1990.Go d e l i e r 1998M. Go<strong>de</strong>lier, “Funciones, formas y figuras <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>rpolítico”, Los Iberos. Príncipes <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte. Estructuras<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r en la sociedad ibérica, Barcelona, 1998,13-21.Go n z á l e z, Ma r t i n y Mo r a 1999P. González, A. Martin y R. Mora (coords.), CanRoqueta. Un establiment pagès prehistòric i medieval(Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal), Barcelona, 1999.Gr a n a d o s et al. 1986J. O. Granados, L. Mazaira, M. T. Miró, C. Rovira yD. Salgot, “Montjuïc dins el context <strong>de</strong>l món ibèriclaietà antic”, VIè Col·loqui d’Arqueologia <strong>de</strong> Puigcerdà,Puigcerdà, 1986, 211-218.Gr a n a d o s y Sa n m a rt í 1988J. O. Granados y J. Sanmartí, “Les sitges ibèriques <strong>de</strong>Bellaterra (Cerdanyola, Vallès Oriental)”, Fonaments7, Ed. Curial, Barcelona, 1988, 115-161.Jà r r e g a y Coll 1994R. Jàrrega y R. Coll, ”Nota sobre dos fragmentsd’àmfora fenícia trobats a Arenys <strong>de</strong> Mar”, Pyrenae,25, Barcelona, 1994, 111-115.Ju n y e n t y Ba l d e l l o u 1972E. Junyent y V. Bal<strong>de</strong>llou, “Estudio <strong>de</strong> una casaibérica en el poblado <strong>de</strong> Mas Boscà, Badalona(Barcelona)”, Príncipe <strong>de</strong> Viana, 126-127, Barcelona,1972, 44-52.La z a r i c h 2005M. Lazarich, “El Campaniforme en Andalucía”, M. Rojo,R. Garrido e I. García (coords.), El Campaniforme enla Península Ibérica y su contexto europeo, Salamanca,2005, 351-371.Ló p e z, Ro v i r a y Sa n m a rt í 1982A. López, J. Rovira y E. Sanmartí, “Excavacionesen el poblado Layetano <strong>de</strong> Turó <strong>de</strong>l Vent. Llinars<strong>de</strong>l Vallès. Campañas <strong>de</strong> 1980 y 1981”, MonografíasArqueológicas, 3, Badalona, 1982.Ma r t í n 1981M. A. Martín, “El taller <strong>de</strong> ceràmiques emporitanes <strong>de</strong>Fellines, Estudi General”, Miscel·lània Commemorativa<strong>de</strong>l X Aniversari <strong>de</strong>l Col·legi Universitari <strong>de</strong> Girona 1,Girona, 1981, 37-49.Ma r t i n et al. 1999A. Martin, R. Buxó, J. López y M. Mataró (dirs.),Excavacions arqueològiques a l’illa d’en Reixach(1987-1992), Monografies d’Ullastret, 1, Ullastret, 1999.Ma r t í n et al. 1987-1988A. Martín, J. Miret, R. Blanch, S. Aliaga, R. Enrich,S. Colomer, S. Albizuri, J. Bosch, J. Folch, J. Martínezy T. Casas, “Les excavacions al paratge <strong>de</strong> la BòbilaMadurell i <strong>de</strong> Can Feu”, Tribuna d’Arqueologia,Barcelona, 1987-1988, 77-92.Ma r t í n e z , Fo l c h y Ca s a s 1988J. Martínez, J. Folch y T. Casas, “La intervencióarqueològica al jaciment ibèric i romà <strong>de</strong> Can Feu(1987). Notes preliminars”, Arrahona, 3, Saba<strong>de</strong>ll,1988, 9-23.Ma s c o r t , Sa n m a rt í y Sa n ta c a n a 1991M. T. Mascort, J. Sanmartí y J. Santacana, El jacimentprotohistòric d’Aldovesta (Benifallet) i el comerç feniciarcaic a la Catalunya Meridional, Publicacions <strong>de</strong> laDiputació <strong>de</strong> Tarragona, Tarragona, 1991.Maya 1985J. L. Maya, “Silos <strong>de</strong> la Primera Edad <strong>de</strong>l Hierro enla Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barcelona”, Estudios <strong>de</strong>la Antigüedad, 2, Bellaterra, 1985, 147-218.Maya 1990J. L. Maya, “Bronce final o primera edad <strong>de</strong>l hierro? Laproblemática en el marco <strong>de</strong> la <strong>de</strong>presión prelitoral”,Limes, 0, Cerdanyola <strong>de</strong>l Vallès, 1990, 31-43.Mi r ó 1983-1984J. Miró, “Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre las ánforasibéricas Mañá B 3”, Pyrenae, 19-20, Barcelona,1983-1984, 157-189.Mi r ó, Pu j o l y Ga r c í a 1988J. Miró, J. Pujol y J. García, “El dipòsit <strong>de</strong>l sectorocci<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l poblat ibèric <strong>de</strong> Burriac (Cabrera <strong>de</strong> Mar,El Maresme)”, Laietania, 4, Mataró, 1988, 6-140.67


No l l a 1977J. M. Nolla, La ciudad romana <strong>de</strong> Gerunda, tesisdoctoral dactilografiada, Universitat Autónoma <strong>de</strong>Barcelona, Bellaterra, 1977.Pa s c u a l y Ba r b e r à 1964-1965R. Pascual y J. Barberà, “El yacimiento prerromano<strong>de</strong> Puig Castell (Vallgorguina, Barcelona)”, Ampurias,XXVI y XXVII, Barcelona, 1964-65, 233-135.Po n s 2002E. Pons (dir.), Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós (Alt Empordà).Un complex arqueològic d’època ibèrica (Excavacions1990-1998), Serie Monográfica, 21, Girona, 2002.Pu j o l y Ga r c í a 1985J. Pujol y J. García, “El grup <strong>de</strong> sitges <strong>de</strong> CanMiralles-Can Modolell (Cabrera <strong>de</strong> Mar, El Maresme)”,Laietania, 2-3, Mataró, 1985, 46-145.Py 1993M. Py (dir.), DICOCER, Dictionaire <strong>de</strong>s CéramiquesAntiques (v i iéme s, av, n, è,–v i iéme s, <strong>de</strong> n, è,) enMéditerranée nord-occi<strong>de</strong>ntale (Provence, Languedoc,Ampurdan), Lattes, 1993.Ra m o n 1991J. Ramon, Las ánforas púnicas <strong>de</strong> Ibiza, Trabajos<strong>de</strong>l Museo Arqueológico <strong>de</strong> Ibiza, 23, Conselleria<strong>de</strong> Cultura, Educació i Esports <strong>de</strong>l Govern Balear,Ibiza, 1991.Ra m o n 1994-1996J. Ramon, “Las relaciones <strong>de</strong> Ibiza en época feniciacon las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Bronce Final y HierroAntiguo <strong>de</strong> Cataluña”, Gala, 3-5, Sant Feliu <strong>de</strong> Codines,1994-1996, 399-422.Ri b e r a 1982A. Ribera, “Las ánforas prerromanas en el PaísValenciano (fenicias, ibéricas y púnicas)”, SIP, Serie<strong>de</strong> Trabajos Varios, 73, Valencia, 1982.Ro d r í g u e z 2003A. Rodríguez, La ceràmica <strong>de</strong> la costa catalanaa Ullastret, Edicions <strong>de</strong>l Museu d’Arqueologia <strong>de</strong>Catalunya-Ullastret, Girona, 2003.Ro i g y Co l l 2003J. Roig y J. M. Coll, “Informes preliminars <strong>de</strong> laintervenció arqueològica a Can Gambús 1 (Saba<strong>de</strong>ll,Vallès Occ.)”, Informes inèdits dipositats al Museud’Història <strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll i al Servei d’Arqueologia <strong>de</strong> laGeneralitat <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 2003.Ro i g y Co l l 2004J. Roig y J. M. Coll, “Informe Tècnic final <strong>de</strong> laintervenció arqueològica a Can Gambús 1 (Saba<strong>de</strong>ll,Vallès Occ.)”, Informe inèdit dipositat al Museu d’Història<strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll i al Servei d’Arqueologia <strong>de</strong> la Generalitat<strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 2004.Ro i g y Co l l 2006J. Roig y J. M. Coll, “El complex arqueològic <strong>de</strong> CanGambús 1 (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occ.)”, Tribuna d’Arqueologia2006, Barcelona, 2006.Ro i g y Co l l 2007aJ. Roig y J. M. Coll, “La necròpolis <strong>de</strong> sepulcres <strong>de</strong>fossa <strong>de</strong>l Neolític Mitjà <strong>de</strong> Can Gambús 1 (Saba<strong>de</strong>ll,Vallès Occ.)”, Tribuna d’Arqueologia 2007, Barcelona,2007a.Ro i g y Co l l 2007bJ. Roig y J. M. Coll, “La necrópolis <strong>de</strong> sepulcros <strong>de</strong>fosa <strong>de</strong>l Neolítico Medio <strong>de</strong> Can Gambús 1 (Saba<strong>de</strong>ll,Barcelona) las estructuras funerarias”, i “La necrópolis<strong>de</strong> sepulcros <strong>de</strong> fosa <strong>de</strong>l Neolítico Medio <strong>de</strong> CanGambús 1 (Saba<strong>de</strong>ll, Barcelona): los ajuares funerarios”,IV Congreso <strong>de</strong>l Neolítico Peninsular, Alicante, <strong>de</strong>l 27al 30 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2006, Alicante, 2007b.Ru i z Za pat e r o 1983-1984G. Ruiz Zapatero, “El comercio protocolonial y losorígenes <strong>de</strong> la iberización: dos casos <strong>de</strong> estudio, elBajo Aragón y la Cataluña interior”, Kalathos, 3-4,Teruel, 1983-1984, 51-70.Sà n c h e z, Al b i z u r i y Vi l a lta 1990E. Sànchez, S. Albizuri y J. Vilalta, “Excavacionsarqueològiques al castell <strong>de</strong> Rubí, I campanyaseptembre 1986. Un assentament ibèric <strong>de</strong>ls SS. v-ivaC”, Butlletí <strong>de</strong>l Grup <strong>de</strong> Col·laboradors <strong>de</strong>l Museu <strong>de</strong>Rubí, 33, any IX, Rubí, 1990, 102-121.Sa n m a rt í 1993J. Sanmartí, “Els jaciments ibèrics <strong>de</strong> la Vall mitjana <strong>de</strong>la Riera <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>s”, Gala, 2, Granollers, 1993, 159-207.Sa n m a rt í et al. 1982E. Sanmartí, J. Barberà, F. Costa y P. Garcia, “Lestroballes funeràries d’època arcaica <strong>de</strong> la GranjaSoley (Santa Perpètua <strong>de</strong> Mogoda, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal,Barcelona)”, Ampurias, 44, Barcelona, 1982, 71-103.Sa n m a rt í y Br u g u e r a 1998J. Sanmartí y R. Bruguera, “Les àmfores ibèriques<strong>de</strong>l celler <strong>de</strong>l Puig <strong>de</strong> Sant Andreu (Ullastret-BaixEmpordà)”, Cypsela, 12, Girona, 1998, 183-194.Sa n m a rt í et al. 1992E. Sanmartí, E. Gili, A. Rigo y J. U. <strong>de</strong> la Pinta, Elsprimers pobladors <strong>de</strong> Santa Coloma <strong>de</strong> Gramenet. Delsorígens al món romà, Monografies locals, 1, SantaColoma <strong>de</strong> Gramenet, 1992.Sa n m a rt í y Pa d r ó 1976-1978E. Sanmartí y J. Padró, “Ensayo <strong>de</strong> aproximación alfenómeno <strong>de</strong> la iberización en las comarcas meridionales<strong>de</strong> Catalunya”, Ampurias, 38-40, Barcelona, 1976-1978,157-176.Sc h u lt e n 1925A. Schulten, edición y comentarios en P. Bosch Gimpera,500 a. <strong>de</strong> J.C. hasta César. Colección Fontes HispaniaeAntiquae, fascículo II, Barcelona, 1925, 103 y 104.Se r r a Rà f o l s 1927-1931J. <strong>de</strong> C. Serra Ràfols, “Estació hallstàttica <strong>de</strong> CanFatjò <strong>de</strong>ls Orons (Sant Cugat <strong>de</strong>l Vallès)”, Anuari <strong>de</strong>l’Institut d’Estudis Catalans, VII, Barcelona, 1927-1931,582-586.68


Za m o r a 2001D. Zamora, J. Pujol, J. García y X. Cela, “El poblamenta la Laietània central i septentrional durant el perío<strong>de</strong>Ibèric Ple. Una proposta d’organització territorial”,Territori polític i territori rural durant l’edat <strong>de</strong>lFerro a la Mediterrània Occi<strong>de</strong>ntal, Actes <strong>de</strong> la TaulaRodona celebrada a Ullastret, Monografies d’Ullastret,2, Girona, 2001, 203-226.69


Joaquín Ruiz <strong>de</strong> ArbuloDavid VivóPàgs. 71-140Serapis, Isis y los dioses acompañantes enEmporion: una nueva interpretación parael conjunto <strong>de</strong> esculturas aparecido en elsupuesto Asklepieion emporitanoSe presenta una nueva interpretación <strong>de</strong> una gran esculturacompuesta en mármol consi<strong>de</strong>rada tradicionalmente un Asklepioscomo una imagen tardohelenística <strong>de</strong>l dios alejandrino Serapis.Al mismo tiempo se estudian otras esculturas aparecidas junto ala misma en 1909 como imágenes <strong>de</strong> Isis, Apolo / Harpócrates yel Agathos Daimon. El conjunto <strong>de</strong> esculturas se relaciona con elepígrafe IRC III, 15 y prueba la presencia <strong>de</strong> un santuario egipcioen Emporion <strong>de</strong>dicado por el alejandrino Numas.Palabras clave: Emporion, Serapis, Isis, Apolo/Harpócrates,Agathos Dainon, AsklepiosOn se présente une nouvelle interprétation d’une gran<strong>de</strong> sculpturecomposite <strong>de</strong> marbre consi<strong>de</strong>ré un Asklepios comme uneimage hellenistique tardive du dieu alexandrin Serapis. Au mêmetemps ils s’étudient d’autres sculptures apparues près <strong>de</strong> la mêmeen 1909 comme images d’Isis, Apollon / Harpócrates et l’AgathosDaimon. L’ensemble <strong>de</strong> sculptures peut se mettre en rapport avecl’épigraphe IRC III, 15 et il éprouve la présence d’un sanctuaireégyptien en Emporion dédié par l’alexandrin Numas.Mots clé: Emporion, Serapis, Isis, Apolo/Harpócrates, AgathosDainon, Asklepios“N’était la présence <strong>de</strong> la serpent, on prendraitAsklepios pour Zeus, Poseidon ou Serapis”(Ho lt z m a n n 1984, 896) 11. Agra<strong>de</strong>cemos sinceramente al profesor V. Tran tamTinh su cordialidad e interés por conocer nuestro trabajo ysus sugerencias <strong>de</strong> gran valor. Hemos podido en diversas ocasionesconfrontar nuestras propuestas con las ya formuladaspor Stefan Schroe<strong>de</strong>r e Isabel Rodà agra<strong>de</strong>ciéndoles a ambossus comentarios. María José Pena ha tenido la gentileza <strong>de</strong>hacernos llegar su lúcido trabajo <strong>de</strong>l 2003 sobre la técnicautilizada en la escultura que no conseguíamos localizar. XavierAquilué, director <strong>de</strong> la se<strong>de</strong> <strong>de</strong> Empúries <strong>de</strong>l MAC, y losconservadores T. Llecha y P. Castanyer nos han facilitado endistintos momentos todo lo necesario para el examen directo<strong>de</strong> las piezas y para consultar la nueva versión digitalizada <strong>de</strong>los Diarios emporitanos <strong>de</strong> Emili Gandía. Queremos tambiénagra<strong>de</strong>cer a Sabine Albersmeier, responsable <strong>de</strong> Arte Antiguoen el Walters Art Museum of Baltimore el proporcionarnosimágenes <strong>de</strong> la cabeza <strong>de</strong> Serapis <strong>de</strong> su Museo y otro tantoPàgs. 71-140<strong>de</strong>bemos a la Dottssa. Concetta Ciurcina, directora <strong>de</strong>l MuseoArcheologico Paolo Orsi <strong>de</strong> Siracusa y a su personal en relacióna la escultura <strong>de</strong>l Ha<strong>de</strong>s/Serapis siracusano. Cäsar Menz yChantal Courtois, director y conservadora <strong>de</strong> los Musées d’Art etd’Histoire <strong>de</strong> Geneve han atendido también nuestras consultascon gran amabilidad. Queremos recordar y agra<strong>de</strong>cer <strong>de</strong> unamanera especial el interés prestado a nuestro trabajo por NúriaRafel, que fue directora (2005-2007) <strong>de</strong>l Museu d’Arqueologia<strong>de</strong> Catalunya (MAC) y responsable institucional <strong>de</strong>l nuevo proceso<strong>de</strong> restauración para <strong>de</strong>volver a la escultura su aspectooriginal. Nuestro agra<strong>de</strong>cimiento por último a Sabine Panzram,profesora <strong>de</strong> historia antigua <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Hamburgo,por su gran ayuda con los textos escritos en lengua alemana.Sino se indica proce<strong>de</strong>ncia las fotografías son <strong>de</strong> Joaquín Ruiz<strong>de</strong> Arbulo.71


En el año 1908 se iniciaban oficialmente las primerasexcavaciones arqueológicas en Empúries (L’Escala,Girona), solar <strong>de</strong> la antigua ciudad greco-romana <strong>de</strong>Emporion / Emporiae (Pu i g i Ca d a fa l c h 1908 a; 1908b; Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 1993, 58ss). Un año <strong>de</strong>spués,al avanzar los trabajos, aparecía entre otros hallazgosestatuarios una gran escultura en mármol blanco representandoa un dios griego. Su i<strong>de</strong>ntificación comoel dios curativo Asklepios / Esculapio surgió <strong>de</strong> formacasi inmediata por el aspecto general <strong>de</strong> la imagen ysobre todo por la presencia junto a la estatua <strong>de</strong> losfragmentos <strong>de</strong> una serpiente enroscada. Pero ésta nofue la primera interpretación. La escultura apareció apoca distancia <strong>de</strong> una cisterna don<strong>de</strong> el año anterior,al iniciarse las excavaciones, se había encontrado unfragmento <strong>de</strong> lápida con texto en latín y griego conuna <strong>de</strong>dicatoria a [--- S]arapi (v. infra). Eduard Riu-Barrera (2007) nos ha podido ahora confirmar queJ. Pella i Forgas propuso en primera instancia enun artículo publicado en La Vanguardia (18/11/1909)que la estatua aparecida fuera pues la imagen <strong>de</strong>ldios alejandrino Serapis/Sarapis mencionado en lainscripción (seguido por Bo t e t i Si s ó 1911, 346). Eneste trabajo, que publicamos cuando está a punto <strong>de</strong>cumplirse el centenario <strong>de</strong>l hallazgo <strong>de</strong> la escultura,vamos a intentar <strong>de</strong>mostrar que efectivamente laimagen emporitana correspon<strong>de</strong> no al dios Asklepiossino al dios Serapis.A partir <strong>de</strong> la publicación <strong>de</strong> la escultura por R.Caselles en 1911, con muy buenas ilustraciones, lai<strong>de</strong>ntificación como Esculapio ya no volvió a ser puestaen duda. Los estudios y comentarios posteriores <strong>de</strong>E. Albertini (1912), P. Paris (1912), S. Reinach (1913)o R. Carpenter (1925) se centraron únicamente enla <strong>de</strong>batida cuestión cronológica. Ésta osciló <strong>de</strong>s<strong>de</strong>consi<strong>de</strong>rar la estatua una obra ática “fidíaca” <strong>de</strong>pleno siglo v aC según T. Phila<strong>de</strong>lphus (1931), hastapensar, como hiciera A. García y Bellido (1948, volII, 133, núm. 42), que se trató simplemente <strong>de</strong> unacopia tardía: “es más lógico suponer que la imagen<strong>de</strong> Asklepios sea obra <strong>de</strong> un buen copista helenísticoo <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los muchos artistas griegos que en laépoca romana <strong>de</strong> la República trabajaban esta clase<strong>de</strong> obras para los clientes romanos”.La restitución <strong>de</strong> la escultura propuesta finalmentepor M. Almagro y E. Kukhan en 1948 tuvo en cuentaa<strong>de</strong>más lo que se interpretó como el extremocurvado <strong>de</strong> un báculo. Siguiendo el mo<strong>de</strong>lo canónicoFig. 1. Presentación tradicional hasta el año 2007 <strong>de</strong> la gran escultura marmórea emporitana atribuida a Asklepios enel Museo Arqueológico <strong>de</strong> Barcelona / Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya asociada a los fragmentos <strong>de</strong> una serpiente(foto Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya, Oriol Clavell). Los brazos <strong>de</strong> la estatua han sido siempre expuestos <strong>de</strong> formain<strong>de</strong>pendiente (b).72


<strong>de</strong> la iconografía <strong>de</strong> Asklepios, el dios sostendría asícon la mano izquierda un largo bastón en cuyo piese enroscaría la serpiente. Pero la imagen que se hadivulgado siempre <strong>de</strong> esta escultura, a partir <strong>de</strong> supresentación museográfica en el Museu d’Arqueologia<strong>de</strong> Catalunya (Museo Arqueológico <strong>de</strong> Barcelona trasla Guerra Civil), ha sido la <strong>de</strong> una estatua sin brazos.Aunque los brazos aparecieron junto a la imagen éstosno le habían sido nunca restituidos con excepción <strong>de</strong>una serie <strong>de</strong> copias en escayola que fueron encargadasal escultor Alexandre Ghilloni i Molera en 1910y que fueron <strong>de</strong>sgraciadamente muy poco divulgadas(Ca s e l l a s 1911, figs. 23 y 24; ver ahora Riu-Ba r r e r a2007). La clasificación <strong>de</strong> la escultura en los catálogosiconográficos como el Asklepios “tipo Ampurias”(Ho lt z m a n n 1984 = LIMC, II, s.v Asklepios, núm. 153,lám. 647) tendría en cuenta esencialmente el aspecto<strong>de</strong> la escultura sin los brazos y con los fragmentos <strong>de</strong>la serpiente colocados junto a la misma. Y en realidad,esos brazos, presentados durante décadas enuna vitrina cercana a la estatua, resultan <strong>de</strong>l todoesenciales para la comprensión <strong>de</strong> la misma. Sin losbrazos, o con los brazos, la actitud e iconografía <strong>de</strong>la estatua resultan radicalmente diferentes.En los años ochenta, en el marco <strong>de</strong> un estudiodirigido por Isabel Rodà, una analítica <strong>de</strong> A. Álvarez(May e r y Álva r e z 1985) permitió i<strong>de</strong>ntificar los diferentesmármoles <strong>de</strong> la estatua: cuerpo en mármolFig. 2. Restitución i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> la escultura atribuida a Asklepiospor M. Almagro y E. Kukhan (1958, fig. 1).Fig. 3. Catalogación <strong>de</strong> la escultura como el Asklepios “tipo Ampurias” (Ho lt z m a n n1984, s.v. Asklepios, LIMC, vol. II). La ausencia <strong>de</strong> los brazos en la escultura y laposición <strong>de</strong> las piernas sugieren al lector su relación con los tipos iconográficosen los que el dios se apoya en el bastón con el brazo <strong>de</strong>recho.73


pentélico, busto y brazo izquierdo en mármol parioy serpiente en mármol pirenaico. I. Rodà, reconociendoque el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la estatua emporitana noterminaba <strong>de</strong> encajar con los tipos conocidos <strong>de</strong>l dios,propuso una nueva cronología para el trabajo <strong>de</strong> lospaños <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> la estatua siguiendo arquetipos<strong>de</strong> drapeado femenino que aparecen a mediados<strong>de</strong>l siglo iv aC ligados a los talleres <strong>de</strong>l mausoleo<strong>de</strong> Halicarnaso (Ro d à 1985, 257-258). En 1996, unanueva revisión <strong>de</strong> S. Schroe<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> situar lacronología <strong>de</strong> la estatua a fines <strong>de</strong>l siglo ii aC por latécnica empleada <strong>de</strong>l ensamblaje <strong>de</strong> piezas (cuerpo ybusto) y por el tipo <strong>de</strong> drapeado, llamó la atenciónsobre dos problemas esenciales en la i<strong>de</strong>ntificación.En primer lugar, el supuesto bastón con la serpienteenroscada no tenía sitio en el plinto <strong>de</strong> la estatua yen segundo lugar el fragmento consi<strong>de</strong>rado el extremo<strong>de</strong> un bastón correspondía en realidad a una pequeñacornucopia. La imagen no podía pues correspon<strong>de</strong>ra Esculapio, sino más bien, pensó el investigador,a un Agathos Daimon o un Agathos Daimon/Serapis(Sc h r o e d e r 1996; 2000; 2007). Rodà (2004) volveríamás tar<strong>de</strong> a insistir sobre estos argumentos publicandounas excelentes y hasta entonces todavía inéditasimágenes <strong>de</strong> la estatua con sus brazos colocadossobre la copia realizada en 1910 y proponiendo unaimagen sincrética: un Asklepios/Serapis.Por nuestra parte, estudiamos en los años ochentajunto con Ricardo Mar las excavaciones realizadas enel santuario emporitano a partir <strong>de</strong> 1908, analizandosus fases y sus advocaciones (Ma r y Ru i z d e Ar b u l o1993). En 1987, la nueva restitución <strong>de</strong> G. Fabre,M. Mayer e I. Roda <strong>de</strong>l epígrafe greco-latino con laofrenda <strong>de</strong> Numas, uno <strong>de</strong> cuyos fragmentos pudimossituar en una cisterna anexa al santuario (v. infra),nos hizo consi<strong>de</strong>rar la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un santuario mixtoen el que los cultos curativos <strong>de</strong> Esculapio y Serapisfuncionaran asociados en paralelo (Ru i z d e Ar b u l o1996). Más tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber trabajado conR. Mar estudiando el Serapeo <strong>de</strong> Ostia Antica (Ma r yRu i z d e Ar b u l o 2001; Ru i z d e Ar b u l o 2006), volvimosa replantearnos <strong>de</strong> forma conjunta las evi<strong>de</strong>nciasarqueológicas disponibles en Empúries. Por ello, enel año 2005 iniciamos junto a David Vivó una nuevarevisión y estudio <strong>de</strong> la estatua emporitana a partir<strong>de</strong> tres líneas <strong>de</strong> trabajo complementarias:— Contexto estratigráfico <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong>la escultura en el interior <strong>de</strong>l templo M (exceptola cabeza/busto <strong>de</strong> la estatua que apareció caídaen el interior <strong>de</strong> la cisterna <strong>de</strong>lantera), asociadocon otros fragmentos <strong>de</strong> escultura y elementos <strong>de</strong>culto. Interpretación global <strong>de</strong> todo el conjunto.— Hallazgo <strong>de</strong> un fragmento epigráfico en una cisternavecina (IRC III, 15, v. infra) que consi<strong>de</strong>ramos<strong>de</strong>be ser tenido en cuenta <strong>de</strong> forma primordial enla i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> estas esculturas.— Análisis estilístico e iconográfico <strong>de</strong> las esculturas ensu conjunto como fórmula <strong>de</strong> trabajo que permitai<strong>de</strong>ntificar correctamente la escultura principal <strong>de</strong>la divinidad masculina.Al iniciarse este estudio surgió <strong>de</strong> forma inmediatauna observación complementaria a las cuestiones yaformuladas por Schroe<strong>de</strong>r y Rodà: los fragmentos <strong>de</strong>serpiente aparecidos junto a la estatua pertenecen ala imagen exenta e in<strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong> una serpiente,enroscada sobre sí misma, con la cabeza en lo alto.Por su forma, esta serpiente nunca pudo estar enroscadaen un bastón. Por lo tanto el principal elementoiconográfico para la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> la esculturacomo el dios Asklepios <strong>de</strong>bía ser abandonado.Fig. 4. Vista vertical <strong>de</strong> los fragmentos <strong>de</strong> la serpiente. Porsu talla y disposición, no resulta posible que esta serpientese enrollase a los pies <strong>de</strong> un bastón tal como sugiere <strong>de</strong>forma errónea la restitución <strong>de</strong> Almagro y Kukhan.Pero también una segunda cuestión resultaba evi<strong>de</strong>nte:la iconografía <strong>de</strong> la escultura solo podía sercomprendida correctamente si volvían a integrarseen la misma sus dos brazos. En mayo <strong>de</strong>l 2005 realizamosesta propuesta a la entonces directora <strong>de</strong>lMuseu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya, Núria Rafel, lacual encargó al gabinete <strong>de</strong> restauración escultórica<strong>de</strong>l Museu d’Art <strong>de</strong> Catalunya dirigido por Joan Peyun nuevo proyecto <strong>de</strong> limpieza, estudio técnico yreposición <strong>de</strong> las diferentes partes <strong>de</strong> la estatua quefue encargado a Àlex Masalles. Tras consultar con X.Aquilué, director <strong>de</strong>l Museu d’Empúries, y dado elcarácter emblemático <strong>de</strong> la pieza, ambos directores<strong>de</strong>cidieron que este proyecto fuera supervisado en susdiferentes fases a lo largo <strong>de</strong> los años 2006 y 2007por una comisión que incluía a los conservadores<strong>de</strong> las tres se<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l MAC en Barcelona, Girona yEmpúries, diversos especialistas en escultura clásica(J. Ch. Balty, J. Beltrán, E. Koppel, R. Olmos, S.Schroe<strong>de</strong>r, D. Vivó) y los catedráticos <strong>de</strong> arqueologíaclásica <strong>de</strong> Catalunya (J. Guitart, J. M. Gurt, J. M.Nolla, M. Roca, I. Rodà, J. Sanmartí). El MAC conservalos informes y actas <strong>de</strong> las sucesivas reunionescelebradas en marzo <strong>de</strong> 2006, septiembre <strong>de</strong> 2006,diciembre <strong>de</strong> 2006 y enero <strong>de</strong> 2007.74


El resultado final <strong>de</strong> este magnífico trabajo <strong>de</strong>conservación/restauración lo po<strong>de</strong>mos hoy contemplaren la nueva presentación <strong>de</strong> la escultura en la se<strong>de</strong><strong>de</strong>l MAC-Empúries. Nuestro conocimiento actual <strong>de</strong> laimagen resulta <strong>de</strong>udor <strong>de</strong> las discusiones mantenidasen las distintas reuniones <strong>de</strong>l comité <strong>de</strong> seguimientoy en especial <strong>de</strong>l fructífero diálogo mantenido en todomomento con Àlex Masalles a lo largo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong>conservación/restauración, <strong>de</strong> sus observaciones sobrela escultura y su proceso <strong>de</strong> realización. Nadie comoél conoce hoy en día todos los <strong>de</strong>talles escultóricos<strong>de</strong> esta imagen.Contexto estratigráfico <strong>de</strong> aparición,asociación con otros fragmentos <strong>de</strong>esculturas y elementos <strong>de</strong> culto. Lasanotaciones <strong>de</strong> E. GandíaLa escultura proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong>l santuariosituado en el extremo sudoeste <strong>de</strong> la Neápolis <strong>de</strong>Ampurias y más concretamente <strong>de</strong> la última granreforma <strong>de</strong>l mismo. Al construirse la nueva muralla<strong>de</strong> la Neápolis en los inicios <strong>de</strong>l siglo ii aC, unsantuario prece<strong>de</strong>nte en posición suburbana cuyosorígenes pue<strong>de</strong>n remontarse hasta el siglo v aC fueritualmente terraplenado e integrado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> laciudad, <strong>de</strong>limitándose un nuevo témenos provisto <strong>de</strong>un altar monumental, una gran cisterna transversal,un pórtico lateral, un probable gran templo <strong>de</strong>sgraciadamentemuy arrasado y dos templetes menoresalineados (Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 1993, 171-183;Sa n m a rt í, Ca s ta n y e r, Tr e m o l e d a 1990; Ru i z d e Ar b u l o1995). El conjunto <strong>de</strong> esculturas que ahora <strong>de</strong>scribimosfue encontrado en 1909 en el interior <strong>de</strong> uno<strong>de</strong> estos templetes (<strong>de</strong>nominado templo M por Pu i g iCa d a fa l c h 1912) mientras que el torso apareció caídoen el interior <strong>de</strong> la cisterna <strong>de</strong>lantera. La cronologíaestratigráfica <strong>de</strong> las piezas oscila por lo tanto entrela fundación <strong>de</strong>l nuevo santuario en el siglo ii aC yel abandono final <strong>de</strong> la Neápolis en un proceso <strong>de</strong><strong>de</strong>clive urbano que se inició en época flavia pero queperduró hasta la Antigüedad tardía (v. infra).En nuestro primer estudio <strong>de</strong>dicado a este santuariopusimos en relación estos fragmentos escultóricosmarmóreos con dos hornos <strong>de</strong> cal <strong>de</strong>l monasterioservita <strong>de</strong>l siglo x v i i situados a poca distancia, sobrelos restos <strong>de</strong> la muralla griega (v. situación <strong>de</strong> loshornos en Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 1993, 71 —plano<strong>de</strong> E. Gandía 1924—). De ser así, el conjunto <strong>de</strong>esculturas sería el material <strong>de</strong>stinado a los hornosy éstas pudieron por tanto proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> un saqueoindiscriminado <strong>de</strong>l santuario y su entorno inmediato.Sin embargo, hoy vemos la cuestión <strong>de</strong> forma radicalmentediferente. Los hornos <strong>de</strong> cal se acercarona los restos marmóreos dispersos por el santuario yno al revés. Eva Koppel nos señaló acertadamenteque el cuerpo <strong>de</strong> la escultura carece <strong>de</strong> marcas <strong>de</strong>rozamiento lógicas para el arrastre <strong>de</strong> un bloque <strong>de</strong>ese peso y dimensiones. Debemos pues admitir quela estatua <strong>de</strong>l dios estaba por tanto caída en su emplazamientooriginal y creemos que lo mismo ocurríacon el resto <strong>de</strong> piezas que la ro<strong>de</strong>aban. Se trataríapues <strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción, <strong>de</strong> abandono o bien<strong>de</strong> un ocultamiento tardío con piezas que <strong>de</strong>bíanencontrase in situ en el interior <strong>de</strong>l naos <strong>de</strong>l temploo en sus inmediaciones.Los Diarios <strong>de</strong> Excavación <strong>de</strong> Emili Gandía <strong>de</strong>benser aquí el primer elemento a tener en cuenta (sobreestos diarios v. Ru i z d e Ar b u l o 1986; 1991; Ma r yRu i z d e Ar b u l o 1993). Es cierto que la excavación <strong>de</strong>lsantuario se produjo nada más iniciarse los trabajosen la Neápolis en 1908 y ni Gandía, ni los obrerosque empleaba, habían tenido todavía tiempo <strong>de</strong>asimilar suficientemente cómo <strong>de</strong>bía realizarse unaexcavación arqueológica. Aun así, las anotaciones<strong>de</strong> E. Gandía fueron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer momento tancuidadosas como permitían las circunstancias <strong>de</strong> laépoca y van acompañadas <strong>de</strong> numerosos croquis <strong>de</strong><strong>de</strong>talle. Era un hombre metódico, plenamente volcadoen su trabajo. Tan solo unos años <strong>de</strong>spués, a partir<strong>de</strong> 1916, la técnica estratigráfica sería ya empleadapor Gandía con todo rigor y fiabilidad (Ma r y Ru i zd e Ar b u l o 1993, 68ss). Lógicamente, mientras se<strong>de</strong>sarrollaba la excavación, en los meses <strong>de</strong> octubrey noviembre <strong>de</strong> 1909, Gandía no sabía bien don<strong>de</strong>se encontraba y así el templo M es <strong>de</strong>scrito simplementeen su diario como un basamento <strong>de</strong> piedrasgruesas con un pavimento <strong>de</strong> mosaico roto en sucentro sobre el que sucesivamente, día tras día, ibanapareciendo fragmentos <strong>de</strong> esculturas marmóreas. Afinales <strong>de</strong> noviembre al aparecer el templo gemelo Py sobre todo durante la campaña <strong>de</strong>l año siguiente,1910, al ampliarse la zona excavada, la lógica <strong>de</strong>llugar quedó ya aclarada en mayor medida y el santuariopudo ser cartografiado, estudiado y publicadopor Puig i Cadafalch (1912). A partir pues <strong>de</strong>l Diario<strong>de</strong> Excavación <strong>de</strong> 1909, anotamos a continuación larelación <strong>de</strong> elementos escultóricos aparecidos en elinterior <strong>de</strong>l templo M. Para un mejor entendimientoseguimos un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> inventario y no <strong>de</strong> formaestricta el cronológico <strong>de</strong> los trabajos.1a. Cabeza y torso <strong>de</strong> la estatuamasculinaVaciando una cisterna <strong>de</strong> cuatro <strong>de</strong>partamentos, enuna cata situada a medio camino entre la muralla<strong>de</strong> la Neápolis y la cisterna excavada el año anterior,a 1,5 m <strong>de</strong> profundidad sobre el bor<strong>de</strong> la misma (ya 4 m <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel superficial <strong>de</strong> la cata), Gandía(Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 117, 25 <strong>de</strong> octubre) anota losiguiente: “se encontró un trozo <strong>de</strong> estatua masculinaen mármol blanco... (sigue croquis) y <strong>de</strong> espaldascon la nariz rota, el lado <strong>de</strong>recho tiene el brazo rotohasta el antebrazo con una huella <strong>de</strong> haber tenidoempalmado el brazo, el lado izquierdo roto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> elhombro y sin nada <strong>de</strong> brazo ni antebrazo, llegandoeste trozo hasta la cintura... En este mismo nivel seencontró un fragmento <strong>de</strong> mármol con hendiduras<strong>de</strong> ropaje <strong>de</strong> alguna estatua (sigue croquis)... En estemismo lugar se encontró una moneda al parecer <strong>de</strong>plata pero muy borrosa. A 0,20 m <strong>de</strong>l referido bustoy a poca distancia se encontraron dos frisos <strong>de</strong>mármol blanco con forma <strong>de</strong> plafones con molduras(siguen croquis)”. Más a<strong>de</strong>lante, caídos sobre el mismosuelo <strong>de</strong> la cisterna, Gandía cita la aparición ydibuja tres fragmentos <strong>de</strong> “crestería arquitectónica”uno <strong>de</strong> ellos publicado por Puig i Cadafalch (1912,75


fig. 19) y correspondientes a calipteres <strong>de</strong> tipo helénico(cf. Ca s ta n y e r 2000) juntamente con cerámicacampaniense, un fragmento <strong>de</strong> sigillata y fragmentos<strong>de</strong> ánforas. Con anterioridad, el día 2 <strong>de</strong> junio ya sehabía señalado en el relleno <strong>de</strong> esta gran cisterna lapresencia <strong>de</strong> un fragmento <strong>de</strong> capitel corintio, unacartela <strong>de</strong> mármol y 7 monedas <strong>de</strong>sgraciadamentein<strong>de</strong>terminadas.Fig. 5a. Aparición <strong>de</strong>l torso <strong>de</strong> la estatua en el interior <strong>de</strong> lagran cisterna <strong>de</strong> cuatro compartimentos el 25 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>1909. Foto E. Gandía (Ca s e l l e s 1911, fig. 17).Fig. 5b. Levantamiento <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> la estatua tras su aparicióntumbada sobre el pavimento <strong>de</strong>l templo M. Junto a la mismaaparece el excavador, Emilio Gandía (Ca s e l l e s 1911, fig. 18).Hemos <strong>de</strong> lamentar que no dispongamos <strong>de</strong> másdatos precisos sobre los materiales que rellenaban lagran cisterna <strong>de</strong>l santuario cuya colmatación tuvo queproducirse en un momento <strong>de</strong> saqueo generalizado,cuando ya había <strong>de</strong>saparecido toda la cubierta <strong>de</strong> lamisma, pero sin que podamos precisarlo en épocaalto o bajo imperial.1b. Cuerpo <strong>de</strong> la estatua masculinaAcabada la excavación <strong>de</strong> la cisterna <strong>de</strong> cuatro <strong>de</strong>partamentos,se prosiguió al lado <strong>de</strong> la misma, en loque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el terreno superficial aparecía simplementecomo un pavimento <strong>de</strong> opus signinum teselado conlos bor<strong>de</strong>s erosionados, limitado a su vez por un“basamento” muy arrasado <strong>de</strong> piedras gruesas (mástar<strong>de</strong> se comprobaría que se trataba <strong>de</strong> la cella <strong>de</strong>un templo que Puig i Cadafalch <strong>de</strong>nominaría temploM). Aquí muy pronto empezaron a aparecer piezas<strong>de</strong> mármol, en primer lugar el perirrhanterion (n.8). Poco <strong>de</strong>spués apareció también el antebrazo <strong>de</strong>mármol (perdido) n. 5 y por fin se efectuó el granhallazgo. Gandía (Diario <strong>de</strong> 1909, 132-133, 5-6 <strong>de</strong>noviembre) lo anotó con emoción: “se <strong>de</strong>scubrió unaestatua <strong>de</strong> mármol blanco sin cabeza en posicióntumbada en el lado <strong>de</strong>lantero hacia abajo y los piesal oeste, siendo las tierras <strong>de</strong> este lugar excesivamenteduras <strong>de</strong> picar... y por esta causa no se pudolevantar, <strong>de</strong>jándola preparada para el día siguientey por esta causa di or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> que se quedaran doshombres <strong>de</strong> vigilancia durante la noche por el temor<strong>de</strong> que algún malintencionado le diera algún golpey la estropeasen. También di or<strong>de</strong>n para que el díasiguiente vinieran unos hombres para subirla a lasuperficie y po<strong>de</strong>rla embalar... Por el correo <strong>de</strong> estedía mandé un oficio y cartas a los Iltres Sres presi<strong>de</strong>ntey vicepresi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la Junta <strong>de</strong> Museos y alSr. Manuel Cazurro como inspector <strong>de</strong> los trabajosmanifestándoles el nuevo hallazgo <strong>de</strong> la referidaestatua indicando que al parecer pertenecía a épocagriega y había probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ésta perteneciera albusto encontrado el día 25 <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> octubre...”. Aldía siguiente, 6 <strong>de</strong> noviembre, la estatua se extraeríaadjuntando Gandía dos croquis <strong>de</strong> la misma y tirandotambién diversas fotografías que publicaría Casellasen 1911: “viéndose bien claras las líneas <strong>de</strong> un buentrabajo <strong>de</strong> un escultor <strong>de</strong> época griega siendo unaverda<strong>de</strong>ra lástima le falten algunos fragmentos <strong>de</strong> suropaje y el brazo izquierdo y según éste era postizo<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el codo conservando un orificio redondo parala clavija <strong>de</strong> unión y a<strong>de</strong>más dos más uno <strong>de</strong> estosen brazo y otro en la ca<strong>de</strong>ra pero cuadrilongos y eneste último aun conserva una especie <strong>de</strong> tierra blancaque quizás sirvieron para el encastre <strong>de</strong> algún atributoque ostentaba en este brazo (siguen medidas).Los pies calzados con sandalias cinceladas muy bienejecutadas conservando un agujero en el arranque <strong>de</strong>la pierna al parecer <strong>de</strong>l algún adorno... <strong>de</strong> los fragmentosque <strong>de</strong> esta escultura faltan se encontraronalgunos que podrán pegarse a la misma cuando seinstale en el Museo”.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 144, 18 <strong>de</strong> noviembre. Juntoa los fragmentos <strong>de</strong> manos y antebrazo <strong>de</strong> la estatua,los fragmentos <strong>de</strong> la escultura <strong>de</strong> Apolo Liceo y otros76


Fig. 6a y b. Descripciones y dibujos <strong>de</strong> la estatua en los Diarios <strong>de</strong> E. Gandía (1909, 117 y 1909, 133).77


se mencionan “una pieza <strong>de</strong> un final <strong>de</strong> ropaje... otrotrozo <strong>de</strong> un final <strong>de</strong> capa... y está roto <strong>de</strong>bido a tenerdos agujeros para sujetarlos” (correspon<strong>de</strong>n a lospliegues añadidos sobre el hombro izquierdo <strong>de</strong> laestatua)... y a<strong>de</strong>más “120 fragmentos <strong>de</strong> los pliegues<strong>de</strong> ropaje <strong>de</strong> estatua <strong>de</strong> mármol blanco, tres trozos<strong>de</strong> mármol blanco al parecer <strong>de</strong> alguna lápida peroestos no tienen ninguna señal siendo completamentelisos”. Los mencionados fragmentos <strong>de</strong> ropaje pue<strong>de</strong>ncorrespon<strong>de</strong>r a la estatua masculina, pero tambiéna la estatua femenina <strong>de</strong> la que solo conservamoslos pies.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 151, 21 <strong>de</strong> noviembre. Enlos márgenes <strong>de</strong>l pavimento, junto a un fragmento <strong>de</strong>la peana y tres fragmentos <strong>de</strong> la serpiente se citantambién “cinco fragmentos pertenecientes al ropaje<strong>de</strong> la estatua y 17 fragmentos pequeños y a<strong>de</strong>másdos monedas y media <strong>de</strong> cobre...”.1c. Fragmentos <strong>de</strong> los dos brazos ymanos <strong>de</strong> la estatua masculinaDiario <strong>de</strong> Gandía 1909, 143, 18 <strong>de</strong> noviembre. Enel mismo lugar y momento <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> los fragmentos<strong>de</strong> escultura <strong>de</strong> la “Venus” (el Apolo Liceo) “apoca distancia y en este mismo nivel se encontrarondos manos <strong>de</strong> una figura escultura (sic) <strong>de</strong> más que<strong>de</strong> tamaño natural, <strong>de</strong>recha e izquierda... un <strong>de</strong>do <strong>de</strong>la misma clase con un orificio en el arranque paraunirlo a la mano, un trozo <strong>de</strong> antebrazo <strong>de</strong>snudo<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el arranque hasta el codo y en este sitio llevaun ropaje muy bien ajustado y este trozo está dispuestopara su colocación en la estatua como una<strong>de</strong> las piezas <strong>de</strong> que se compondrá ésta, en la parte<strong>de</strong>l final <strong>de</strong> este brazo lado interior tiene un agujeropara la clavija <strong>de</strong> sujeción”. Se trata <strong>de</strong>l antebrazoizquierdo <strong>de</strong> la escultura.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 146, 19 <strong>de</strong> noviembre.Continuando la excavación en el mismo nivel <strong>de</strong>l díaanterior se mencionan “dos trozos <strong>de</strong> forma cilíndricapertenecientes a algún brazo, estos conservanhuecos <strong>de</strong> encastre, un <strong>de</strong>do <strong>de</strong> una escultura...”.Estos fragmentos pertenecen al brazo <strong>de</strong>recho a laaltura <strong>de</strong>l codo.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 152, 24 <strong>de</strong> noviembre. Enla zanja junto a los límites <strong>de</strong>l pavimento don<strong>de</strong> habíanaparecido un trozo <strong>de</strong> la peana, fragmentos <strong>de</strong>la serpiente y <strong>de</strong> ropaje se cita “un fragmento <strong>de</strong> un<strong>de</strong>do <strong>de</strong> mármol blanco y a<strong>de</strong>más cuatro fragmentos<strong>de</strong> mármol muy pequeños”.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 156-157, 27 <strong>de</strong> noviembre.Continuando la excavación en el entorno <strong>de</strong>l templo,<strong>de</strong>finido como un basamento formado por piedrasgruesas con el mosaico <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s irregulares ensu centro, mostrando a<strong>de</strong>más signos <strong>de</strong> pavimentosanteriores, se encuentra “el antebrazo <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> laestatua encontrada el día 5 <strong>de</strong>l corriente en este mismolugar (siguen medidas)... teniendo una hendidurapara la unión <strong>de</strong>l brazo y tres agujeros para unirlocon la mano, este se encontró junto al pavimentodon<strong>de</strong> forma un pasillo y por don<strong>de</strong> está roto el mosaicoromano... y junto con éste se encontraron trestrozos <strong>de</strong> ropaje <strong>de</strong> mármol perteneciente al manto<strong>de</strong> esta figura. Este <strong>de</strong>scubrimiento me fue <strong>de</strong> gransatisfacción porque casi quedará completa la estatuaclasificada por el Esculapio a lo cual lo comuniquéa los Iltres. Srs. Presi<strong>de</strong>nte y Vice Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> laJunta <strong>de</strong> Museos...”.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 161, 3 <strong>de</strong> diciembre. Excavandoal oeste <strong>de</strong>l templo M, a una cota ya másbaja <strong>de</strong> su pavimento, se cita “un trozo <strong>de</strong> <strong>de</strong>doperteneciente a alguna mano <strong>de</strong> estatua <strong>de</strong> 0,03 m<strong>de</strong> largo por 0,02 <strong>de</strong> diámetro por el lado roto”.Diario <strong>de</strong> Gandía 1911, 10 <strong>de</strong> junio. Excavando lasestructuras <strong>de</strong>l santuario “se encontró un <strong>de</strong>do <strong>de</strong>mármol blanco (sigue croquis) al parecer el índice <strong>de</strong>la mano izquierda (siguen medidas) podría ser muyprobable pertenezca a la estatua <strong>de</strong>l Esculapio quese encontró el año anterior, aunque esta se encontróa 18 metros <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong> este...”.Nunca hasta ahora la escultura había vuelto a recuperarel aspecto que realmente tenía en el momentoen que cayó <strong>de</strong> su pe<strong>de</strong>stal. M. Almagro Basch, quefue director <strong>de</strong> ambos museos entre 1940-1964 y queestudiaría la imagen juntamente con E. Kukhan en1948, no lo creyó necesario: “por el estado <strong>de</strong> conservación<strong>de</strong> todos estos fragmentos, generalmentemalo, y por no coincidir las fracturas para realizaruna segura unión, se han conservado en el almacén<strong>de</strong>l MArqB, y hasta el presente no se han utilizadopara hacer una reconstrucción o posible restauración<strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> esta noble obra <strong>de</strong> la estatuaria griega.Un intento realizado en 1909 al aparecer la esculturano satisfizo luego porque <strong>de</strong>slucía la impresión general<strong>de</strong> la obra en el or<strong>de</strong>n estético, y se abandonó <strong>de</strong>finitivamenteal instalarla en la gran sala <strong>de</strong> Ampurias<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>rno Museo Arqueológico <strong>de</strong> Barcelona don<strong>de</strong>aun se conserva sin tales elementos”. Una opinión,<strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, perfectamente discutible y que en realidadha impedido hasta ahora una correcta interpretación<strong>de</strong>l dios representado en la imagen.A pesar <strong>de</strong> las palabras <strong>de</strong> Almagro y gracias a lasdotes <strong>de</strong> observación <strong>de</strong> À. Masalles hemos podidocomprobar que las fotografías con la imagen restituidapublicadas por Casellas en 1911 (cf. Rod à 2004)correspon<strong>de</strong>n en realidad a las copias en escayolaque el escultor Alexandre Ghilloni i Molera realizaraen 1910, una <strong>de</strong> ellas con la restitución <strong>de</strong> los brazosen la escultura (Riu-Ba r r e r a 2007, 27). Una <strong>de</strong> estascopias fue enviada a La Escala. Años <strong>de</strong>spués otracopia <strong>de</strong> la imagen <strong>de</strong>coraría la fachada <strong>de</strong>l Colegio<strong>de</strong> Médicos <strong>de</strong> Barcelona pero ya sin los brazosañadidos. Nuevas copias <strong>de</strong> la imagen se hicieron enaños posteriores, pero siempre ya sin brazos.1d. Plinto marmóreo <strong>de</strong> la granestatua masculina (?)Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 117, 25 <strong>de</strong> octubre. Hemosanotado anteriormente que al excavar la cisterna<strong>de</strong>lantera y tras aparecer la cabeza y torso <strong>de</strong> la estatuamasculina Gandía cita también que “a 0,20 m<strong>de</strong>l referido busto y a poca distancia se encontrarondos frisos <strong>de</strong> mármol blanco con forma <strong>de</strong> plafonescon molduras (siguen croquis)”.Se trata <strong>de</strong> dos fragmentos <strong>de</strong> placas molduradas<strong>de</strong> mármol blanco cuyas fotografías publicaría Puig iCadafalch (1912, 9 y fig. 7) como parte quizás <strong>de</strong>l friso78


Fig. 7 a i b. Vista frontal y lateral <strong>de</strong> la copia en escayola <strong>de</strong> la estatua con todas sus partes reintegradas (cuerpo, torsoy fragmentos <strong>de</strong> los dos brazos) realizada en 1910 por A. Ghilloni i Molera. Foto Arxiu Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya(Ro d à 2004).marmóreo <strong>de</strong>l propio templete. Pero en realidad lasdimensiones, forma general y <strong>de</strong>coración rectangular<strong>de</strong> estas dos placas junto a la pequeña moldura quepresenta una <strong>de</strong> ellas (aunque Puig la publicaría <strong>de</strong>forma invertida) nos permiten asegurar mejor que setrata <strong>de</strong>l forro marmóreo <strong>de</strong>l plinto <strong>de</strong> una escultura,probablemente la misma estatua masculina quevenimos <strong>de</strong>scribiendo (ver fig. 38).2. Partes <strong>de</strong>lanteras <strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong>una escultura femenina drapeada enposición alzadaDiario <strong>de</strong> Gandía 1909, 135, 6 <strong>de</strong> noviembre. En elmismo lugar y estrato don<strong>de</strong> aparecen los fragmentos<strong>de</strong> brazo y el cuerpo <strong>de</strong> la escultura masculina se<strong>de</strong>tectan “dos pies <strong>de</strong> mármol blanco con sandalias...estos pies los construyeron sueltos <strong>de</strong> quita y ponpor estar estos trabajados y cortados al arranque <strong>de</strong>ltobillo y ajustados para la unión en la figura comopiezas y se encontraron juntos como <strong>de</strong>l natural(sigue croquis)”. Las dimensiones <strong>de</strong> estos pies, algomayores <strong>de</strong>l natural, son equivalentes a los <strong>de</strong> la granestatua masculina.Simplemente mencionados por R. Casellas (1911,284 y fig. 12), que equivocó la fecha <strong>de</strong> hallazgo yomitió cualquier comentario sobre los mismos, estosmagníficos pies <strong>de</strong> mármol blanco no han sido tenidosen cuenta en los trabajos posteriores hasta que E.Sanmartí (1992) los sacó <strong>de</strong>l olvido, documentándoloscon precisión (dibujo y medidas) y proponiendo surelación con una imagen entronizada <strong>de</strong> Serapis encompañía <strong>de</strong> la garra atribuida a la imagen complementaria<strong>de</strong>l can Cerbero. Como veremos mása<strong>de</strong>lante, se trata en realidad <strong>de</strong> los pies <strong>de</strong> unaescultura femenina en actitud alzada.79


3a, b, c. Fragmentos <strong>de</strong> una “Venus”<strong>de</strong> dimensiones medianas. Plinto <strong>de</strong>caliza gris <strong>de</strong> la misma esculturaDiario <strong>de</strong> Gandía 1909, 123-124, 29 <strong>de</strong> octubre.Justo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> aparecer el perirrhanterion n. 8 enla esquina <strong>de</strong>lantera <strong>de</strong>l templo M se mencionan “untrozo <strong>de</strong> brazo” (6 cm <strong>de</strong> diám. x 7 cm <strong>de</strong> long.)otro “con forma <strong>de</strong> adorno” y un fragmento “quebrado”in<strong>de</strong>terminado (se adjuntan croquis pero muydiminutos). Las dimensiones <strong>de</strong> este trozo <strong>de</strong> brazoparecen encajar bien con los <strong>de</strong>más fragmentos <strong>de</strong>esta escultura <strong>de</strong> la supuesta “Venus” que Gandía fueencontrando los días sucesivos.Diario <strong>de</strong> Gandía, 1909, 132, 5 <strong>de</strong> noviembre.Justo antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrirse el cuerpo inferior <strong>de</strong> laescultura caído sobre el pavimento <strong>de</strong>l templo M secita en el mismo estrato “un trozo <strong>de</strong> antebrazo <strong>de</strong>una escultura <strong>de</strong> mármol blanco <strong>de</strong> una figura <strong>de</strong>pequeñas dimensiones <strong>de</strong> 0,15 m <strong>de</strong> largo por 0,06 m<strong>de</strong> diám. (sigue croquis)”. Este fragmento se haperdido. Pudo tratarse <strong>de</strong> otro <strong>de</strong> los brazos <strong>de</strong> la“Venus”.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 140, 13 <strong>de</strong> noviembre. Enel mismo lugar que aparecieron trozos <strong>de</strong> la serpiente,fragmentos <strong>de</strong>l ropaje <strong>de</strong> la estatua y los dospies femeninos se <strong>de</strong>tecta “un trozo <strong>de</strong> una pierna(pantorrilla) <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el arranque <strong>de</strong>l pie hasta la rodilla<strong>de</strong> una estatua <strong>de</strong> pequeño tamaño”.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 143, 18 <strong>de</strong> noviembre.Continuando los trabajos en el mismo lugar aparecen“una cabecita <strong>de</strong> una Venus <strong>de</strong> época griega muybien trazada... y junto a esta un trozo <strong>de</strong> pierna...siendo igual que la encontrada el día 13... y otroantebrazo <strong>de</strong> esta misma figura (en realidad se trata<strong>de</strong> la otra pierna)... dos pies <strong>de</strong> esta misma, estosestán unidos a su plataforma también rota entrelos dos pies y a<strong>de</strong>más estos están colocados en unaplancha <strong>de</strong>l mismo mármol con hueco en el centroy esto sirve <strong>de</strong> peana para colocar la figura rota(siguen croquis <strong>de</strong> todos los fragmentos)...”Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 23 <strong>de</strong> noviembre. En loslímites <strong>de</strong>l pavimento <strong>de</strong>l templo se encuentra entrelas tierras removidas y a un nivel diferente “un trozoque faltaba para completar la peana <strong>de</strong>scubierta eldía 18 para colocar los pies <strong>de</strong> la estatuita”.Las dos primeras menciones <strong>de</strong> Gandía relacionablescon esta estatua <strong>de</strong> tamaño mediano son citasreferentes al hallazgo <strong>de</strong> dos brazos que <strong>de</strong>sgraciadamenteno ha sido posible localizar en los fondosmuseográficos. Posteriormente, los hallazgos <strong>de</strong>l 18<strong>de</strong> noviembre permitieron ya i<strong>de</strong>ntificar la figura eir asociando con la misma los diversos fragmentos<strong>de</strong> las piernas y el plinto. La imagen <strong>de</strong> esta “Venus”sería publicada por R. Caselles (1911, 285-286,figs. 13-14) como una Artemis/Diana, interpretaciónseguida por I. Rodà (1985, 259) sin nuevas precisiones.T. Llecha (1984) volvería no obstante a laFig. 8. Hallazgos escultóricos <strong>de</strong> 1909 en el templo M. Núms. 1 y 3. Cabeza y pies <strong>de</strong> una “Venus”. Núm. 2. Fragmentos <strong>de</strong>una serpiente enroscada sobre sí misma. Núm. 4. Parte superior <strong>de</strong> una estela con relieve <strong>de</strong> esfinge alada. Núm. 5. Extremo<strong>de</strong> una cornucopia. Núm. 6. Garra <strong>de</strong> una escultura o mueble unida a su base. Núm. 7. “Altar” <strong>de</strong> piedra caliza. Núm. 8.Pies calzados con sandalias <strong>de</strong> una escultura femenina. Fotos Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya (L’Esculapi 2007, 95)80


i<strong>de</strong>a original, también seguida por Albertini, Blancoy García y Bellido, i<strong>de</strong>ntificando una Afrodita/Venus por no ir la imagen calzada. Finalmente S.Schroe<strong>de</strong>r (1993; 2000) ha dado un auténtico giro“helenístico” a esta i<strong>de</strong>ntificación, reconociendo enla imagen una reproducción a escala pequeña <strong>de</strong>lApolo Liceo praxitélico con el gesto característico<strong>de</strong> la mano <strong>de</strong>recha alzada sobre la cabeza. Losnuevos conceptos estéticos <strong>de</strong> la sensualidad y laambigüedad eróticas creados por el arte helenísticotienen pues en esta imagen un estupendo ejemplopara ser explicados.4. Fragmentos <strong>de</strong> una serpienteenroscada sobre sí misma (cabezaperdida)Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 135, 6 <strong>de</strong> noviembre:Inmediatamente tras el hallazgo <strong>de</strong> la gran estatuamasculina, Gandía anota los siguiente: “mandé cavarla tierra a poca distancia <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se encontró lareferida estatua, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> esta se encontró un trozo<strong>de</strong> brazo <strong>de</strong> mármol que podría ser perteneciente ala misma”. En realidad se trataba <strong>de</strong> un fragmento<strong>de</strong> la serpiente, Gandía corrigió el error más tar<strong>de</strong>tras aparecer el resto <strong>de</strong> fragmentos.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 140, 13 <strong>de</strong> noviembre.“Se encontraron dos trozos <strong>de</strong> mármol blanco pertenecientesa una escultura, al parecer <strong>de</strong> brazos <strong>de</strong>estatua”. Una anotación <strong>de</strong>l propio Gandía corrigióel error al margen en la misma página: “Los trozos<strong>de</strong> mármol que cito como pertenecientes a brazos<strong>de</strong>spués comprobé que pertenecían a una culebra alencontrarse otros <strong>de</strong> mayor tamaño”.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 144, 18 <strong>de</strong> noviembre. “Sietefragmentos <strong>de</strong> mármol blanco en forma cilíndricaque con otros encontrados los días 5 y 13 al parecerformarán una serpiente montada por piezas”.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 23 <strong>de</strong> noviembre. En loslímites <strong>de</strong>l pavimento, junto a un trozo <strong>de</strong> la peana<strong>de</strong>l Apolo aparecen también tres nuevos trozos <strong>de</strong>la serpiente.Diario <strong>de</strong> Gandía 1910, 161, 25 <strong>de</strong> octubre. Excavandoya a cierta distancia <strong>de</strong>l templo M se cita “Eneste lugar... se encontró un trozo <strong>de</strong> mármol blancolabrado en forma circular... <strong>de</strong> la misma forma quelos encontrados el año anterior junto a la estatua<strong>de</strong> Esculapio y que resultaron ser pertenecientes auna serpiente <strong>de</strong> la referida estatua, no pudiendoasegurar pertenezca este trozo a la misma por nopo<strong>de</strong>rlo comprobar ni en la reproducción que hay enLa Escala... Este trozo fue encontrado a 30,5 metros<strong>de</strong> distancia más al noroeste <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se encontraronlos otros fragmentos <strong>de</strong> la referida culebra...”Los trozos <strong>de</strong> esta serpiente fueron apareciendocomo hemos visto <strong>de</strong> forma repartida a lo largo <strong>de</strong>todo el templo M y sus bor<strong>de</strong>s erosionados, inclusoa cierta distancia <strong>de</strong>l mismo. Los fragmentos fueronrestaurados y unidos entre sí con espigas <strong>de</strong> hierromostrando que se trataba <strong>de</strong> la parte inferior <strong>de</strong>una serpiente enroscada sobre sí misma, sin plintoinferior. Siempre se ha relacionado esta serpiente conla imagen masculina en la asociación característica<strong>de</strong>l dios Asklepios, pero hasta la restitución propuestapor Almagro y Kukhan (1948, fig. 1) no se había realizadoningún intento <strong>de</strong> buscar la posición original<strong>de</strong> la misma junto a la estatua. Hoy po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cirque esta restitución es <strong>de</strong>l todo incorrecta pues elcuerpo conservado <strong>de</strong> la serpiente no permite en ningúnmomento su reconstrucción enroscada en tornoa un bastón sino todo lo contrario. Se trata <strong>de</strong> lafigura exenta <strong>de</strong> una serpiente con la cabeza erguidasobresaliendo en torno a su cuerpo enroscado sobresí mismo en el suelo.5. Garra <strong>de</strong> una escultura o muebleunida a un fragmento <strong>de</strong> esquina <strong>de</strong>su baseDiario <strong>de</strong> Gandía 1909, 144, 18 <strong>de</strong> noviembre. Juntoa los fragmentos <strong>de</strong> la escultura <strong>de</strong> Apolo Liceo, lasmanos y antebrazo izquierdo <strong>de</strong> la escultura masculinay los fragmentos <strong>de</strong> la serpiente, se menciona“un trozo <strong>de</strong> mármol formando ángulo y en la partesuperior arranca un adorno con forma <strong>de</strong> pata <strong>de</strong>animal rota... (Sigue croquis)”.Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 146, 19 <strong>de</strong> noviembre. “Eneste mismo sitio... se encontraron dos fragmentos <strong>de</strong>mármol también con señales <strong>de</strong> haber estado carbonizados,estos fragmentos junto con otro encontradoel día anterior forman el arranque <strong>de</strong> una pata <strong>de</strong>león...”.Atribuida por E. Sanmartí (1993) a una imagen<strong>de</strong>l can Cerbero asociada a una imagen <strong>de</strong> Serapisentronizado. Se trata en realidad <strong>de</strong> una imagenin<strong>de</strong>pendiente y exenta, correspondiente a una esquinainferior <strong>de</strong>recha, tal como muestra el fragmentoconservado <strong>de</strong> su base. No resulta posible asegurarcon precisión <strong>de</strong> qué imagen se trata, pudo ser quizásuna imagen exenta <strong>de</strong> Cerbero, pero también lagarra <strong>de</strong> una esfinge o simplemente la parte inferiortrabajada en forma <strong>de</strong> zarpa <strong>de</strong> una mesa marmórea,siguiendo un mo<strong>de</strong>lo muy usual en el arte helenísticoy romano (v. infra).6. Extremo <strong>de</strong> pequeña cornucopia <strong>de</strong>ltipo “pastel <strong>de</strong> omphalos”Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 146, 19 <strong>de</strong> noviembre.Junto a los fragmentos <strong>de</strong> la pata <strong>de</strong> león, <strong>de</strong> parte<strong>de</strong>l antebrazo <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> la gran estatua masculinay <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>dos se encuentra “otro trozo enforma <strong>de</strong> final <strong>de</strong> cetro (sigue croquis)”.Este fragmento fue atribuido por Almagro y Kukhan(1948, fig. 1, 3-5) al remate <strong>de</strong>l bastón <strong>de</strong> Asklepios,aunque en realidad al dios griego <strong>de</strong> la medicinasiempre se le representa apoyado en un bastón <strong>de</strong>nudos, una simple rama <strong>de</strong>sbastada en torno a lacual se enrosca la serpiente. S. Schroe<strong>de</strong>r (1996) loi<strong>de</strong>ntificó correctamente como el extremo <strong>de</strong> unapequeña cornucopia característica <strong>de</strong> las imágeneshelenísticas <strong>de</strong> pequeño formato proponiendo quefuera llevada por la gran estatua masculina, unaopción que quizás no resulta conveniente por losproblemas que presentan los tamaños respectivos(v. Rodà 2005). Otro elemento no consi<strong>de</strong>rado hastaahora es la doble curvatura que presenta esta pieza, no81


sólo longitudinal sino también sobre su propio eje <strong>de</strong>rotación, elemento éste último que lo inhabilita comoun objeto recto y alargado, características propias <strong>de</strong>un bastón. Hemos pues <strong>de</strong> buscar con qué imagenasociamos esta pequeña cornucopia, que, recordémoslo,en la iconografía griega es un atributo propio <strong>de</strong>divinida<strong>de</strong>s ctonias como Ha<strong>de</strong>s/Zeus Meilichios, elniño Pluto eleusino, Herakles, Dionysos y más tar<strong>de</strong>las divinida<strong>de</strong>s alejandrinas (Bemmann 1994).7. Parte superior <strong>de</strong> una estela conrelieve <strong>de</strong> esfinge alada (cabezaperdida)Diario <strong>de</strong> Gandía 1909, 144, 18 <strong>de</strong> noviembre. Juntoa los fragmentos <strong>de</strong> la escultura <strong>de</strong> Apolo Liceo, lasmanos y antebrazo izquierdo <strong>de</strong> la gran esculturamasculina y la garra núm. 5, Gandía menciona ydibuja igualmente “un trozo <strong>de</strong> mármol blanco alparecer <strong>de</strong> una lápida roto en forma triangular conmedio león alado (sigue croquis).”Publicada con fecha y hallazgo erróneos y sin máscomentarios por Casellas (1911, 284 y fig. 15) comoun “fragment <strong>de</strong> baix relleu representant un tors <strong>de</strong>brau alat”. Descrita ya correctamente en su contextoestratigráfico entre los hallazgos <strong>de</strong>l templo M porPuig i Cadafalch (1912, 8 y fig. 10). Debe tratarse <strong>de</strong>la coronación partida <strong>de</strong> una estela epigráfica votiva<strong>de</strong>corada con una (o dos) esfinges. Este motivo <strong>de</strong>corativo<strong>de</strong> la esfinge, como veremos más a<strong>de</strong>lante,resulta bien significativo a efectos iconográficos.8. Perirrhanterion <strong>de</strong> ablucionestrabajado como un pequeño pe<strong>de</strong>stalestriado coronado por un or<strong>de</strong>n jónicoDiario <strong>de</strong> Gandía 1909, 123-124, 29 <strong>de</strong> octubre. Justo<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> acabar la excavación <strong>de</strong> la gran cisterna,al iniciarse la exploración <strong>de</strong> lo que se <strong>de</strong>nominaría“el gran basamento” (el templo M) apareció en primerlugar, en la esquina <strong>de</strong>lantera izquierda <strong>de</strong>l mismoesta pieza que se encontró “vertical y sin materialFig. 9. Situación <strong>de</strong> los hallazgos escultóricos <strong>de</strong>l año 1909 y <strong>de</strong>l fragmento <strong>de</strong> lápida IRC III, 15 sobre una planta restituida<strong>de</strong> la última fase <strong>de</strong>l santuario emporitano.82


<strong>de</strong> fijación”. Gandía adjuntó un croquis <strong>de</strong> la mismacon medidas y anotó el lugar exacto <strong>de</strong> aparición.Junto a ella se mencionan tres fragmentos <strong>de</strong> mármolantes citados (supra, frags. <strong>de</strong> una Venus): untrozo <strong>de</strong> brazo (6 cm <strong>de</strong> diám. x 7 cm <strong>de</strong> long.) otro“con forma <strong>de</strong> adorno” y un fragmento “quebrado”in<strong>de</strong>terminado (se adjuntan croquis pero muy diminutos),todo ello junto a “muchas tejas planas rotasy fragmentos <strong>de</strong> cerámica romanos ordinarios y muypoca cantidad”.Publicada por Puig i Cadafalch (1912, 8 y fig. 5)como el “ara <strong>de</strong>l edicul d’Esculapi”, seguido por Garcíay Bellido (1948, n. 15, lám. 18). En su momento, lautilizamos como paralelo para estudiar el magníficoaltar o soporte estatuario marmóreo aparecido en eloppidum y campo <strong>de</strong> silos ibérico <strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong>Pontós (Ad r o h e r, Po n s, Ru i z d e Ar b u l o 1993, 45-47).Pero esta pieza, <strong>de</strong> la cual conocíamos únicamenteuna fotografía lateral <strong>de</strong> la misma, pudo finalmente serlocalizada en los almacenes <strong>de</strong>l Museo Arqueológico<strong>de</strong> Barcelona por el conservador X. Menén<strong>de</strong>z en losaños noventa y ha sido expuesta <strong>de</strong> nuevo (Ca s a n o va s2000). Al po<strong>de</strong>r contemplar la pieza directamente,el supuesto “altar” (h. 54 cm; diám. base 46 cm),trabajado como un pe<strong>de</strong>stal estriado <strong>de</strong> amplia basecoronado por un or<strong>de</strong>n jónico, muestra en realidaduna profunda cavidad superior <strong>de</strong> perfil cónico y20 cm <strong>de</strong> profundidad que revela su carácter comoun perirrhanterion, una pila <strong>de</strong> abluciones tallada someramente,aunque con cierto estilo, en una piedracaliza local.Un contexto <strong>de</strong> abandono imprecisoLa conclusión final <strong>de</strong> las anotaciones estratigráficas<strong>de</strong> E. Gandía es que todas estas piezas marmóreasaparecieron caídas sobre el pavimento entre los restosarruinados <strong>de</strong> un pequeño templo, con excepción<strong>de</strong> la parte superior <strong>de</strong> la gran escultura masculinaque rodó (o fue llevada) hasta la cisterna <strong>de</strong>lantera.Resulta imposible datar con precisión este nivel <strong>de</strong><strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la época romana. Junto a losfragmentos <strong>de</strong> escultura Gandía sólo señala la presencia<strong>de</strong> cerámica romana vulgar y fragmentos <strong>de</strong>tejas planas y curvas pero lógicamente sin prestarmucha atención a los mismos. Tan solo el día 18 <strong>de</strong>noviembre, al multiplicarse los fragmentos <strong>de</strong> mármol,se mencionan “dos monedas <strong>de</strong> cobre romanasy junto a estas tres trozos <strong>de</strong> cerámica saguntina(terra sigillata) uno con marca y dos con relieves.Junto a los objetos <strong>de</strong> mármol encontrados este díase encontraron a poca distancia y casi en el mismonivel cuatro monedas y media <strong>de</strong> cobre” (Diario <strong>de</strong>Gandía 1909, 145, 18 <strong>de</strong> noviembre). Gracias a laayuda siempre cordial <strong>de</strong> M. Campo, pudimos localizarcuatro <strong>de</strong> estas monedas en los inventarios <strong>de</strong>lGabinet Numismàtic <strong>de</strong> Catalunya y correspon<strong>de</strong>na un as ibérico, medio as, un bronce <strong>de</strong> Augusto yun bronce romano imperial in<strong>de</strong>terminado (frustra).La datación estratigráfica <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong> esculturastiene como terminus post quem la gran reforma<strong>de</strong>l santuario suburbano <strong>de</strong> la Neápolis realizada enlos inicios <strong>de</strong>l siglo II aC (Ma r y Ru i z d e Ar b u l o1993; Sa n m a rt í, Ca s ta n y e r y Tr e m o l e d a 1990). El terminusante quem resulta menos preciso. La Neápoliscomenzó a ser ocupada por verte<strong>de</strong>ros urbanos querellenaban cisternas y pozos sin ser objeto <strong>de</strong> nuevaslimpiezas ya en la época flavia (Ma r y Ru i z d e Arbu l o 1993, 419-455), pero continuó siendo habitada<strong>de</strong> forma <strong>de</strong>sigual hasta su conversión general enun cementerio paleocristiano durante la AntigüedadTardía (No l l a y Sa g r e r a 1995). Las anotaciones <strong>de</strong> E.Gandía durante las excavaciones <strong>de</strong>l santuario solomencionan en los estratos <strong>de</strong> abandono la presenciapuntual <strong>de</strong> sigillatas y materiales romanos imperiales(ánforas, tejas, etc.) sin mayores precisiones. Resultaevi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> cualquier forma que en el santuario nose efectuaron nuevas restauraciones a partir <strong>de</strong> mediados<strong>de</strong>l siglo i d.C. y que en el momento <strong>de</strong> suabandono final presentaba todavía el aspecto <strong>de</strong> su últimamonumentalización tardo-republicana.Hallazgo <strong>de</strong> un fragmento epigráficoen una cisterna anexa. IRC III, 15:<strong>de</strong>dicatoria <strong>de</strong> un santuario a Isis (?)y SerapisEn el marco <strong>de</strong> la revisión <strong>de</strong> la epigrafía latina<strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong> Girona efectuada por G. Fabre,M. Mayer e I. Rodà para el tercer volumen <strong>de</strong> lasInscriptiones Romaines <strong>de</strong> Catalogne (IRC 1991), IsabelRodà presentaba en 1990 la nueva interpretación <strong>de</strong>dos lápidas emporitanas conservadas respectivamenteen el Museo Arqueológico Nacional <strong>de</strong> Madrid(MAN) y en el Museo <strong>de</strong> Ampurias (IAGIL 1952,Inscrip. Griegas n. 2; Inscrip. Latinas n. 2 = CIL II,6185) como fragmentos en realidad <strong>de</strong> un mismoepígrafe bilingüe greco-latino realizado en mármolgris (Ro d à 1990). El texto pue<strong>de</strong> ser así restituido<strong>de</strong> la siguiente forma: [ISIDI SARA]PI(di) AEDEM/ [SIMULACR]A PORTICUS / [NUMAS / N]UMENIF(ilius) / [ALEXANDRI]NUS / [DEVOT]US FACIU /[NDUM CUR(avit)] / (he<strong>de</strong>ra) / [EISIDI S]A<strong>RAP</strong>I(di)/ [NAON XOA]NA / [STO]AN NOUMAS / [NOUME]NIOU ALE / [XAN]DREUS / [EUS]EBES EPO(i)EI(IRC III, n. 15), mencionando en griego y latín queun tal Numas, hijo <strong>de</strong> Numenio, <strong>de</strong> Alejandría, habíahecho levantar a Serapis (y quizás también a Isispor el espacio vacante <strong>de</strong>lantero) un templo (naos,ae<strong>de</strong>s), con imágenes <strong>de</strong> culto (xoana, simulacra) yun porticado (stoa, porticus). La cronología <strong>de</strong> esta<strong>de</strong>dicatoria es situada por los epigrafistas siguiendocriterios paleográficos a mediados <strong>de</strong>l siglo i aC,quizás en época cesariana.Para la cuestión que ahora nos ocupa resulta muyimportante que tengamos en cuenta el lugar <strong>de</strong> hallazgo<strong>de</strong> los diferentes fragmentos <strong>de</strong> la lápida en cuestión.Las IRC (Fa b r e, May e r y Ro d à 1991, 46: <strong>de</strong>couvertes àEmpúries, pres <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> N.Sra. <strong>de</strong> Gracia —frag.a— et dans le temple <strong>de</strong> Zeus Serapis -b-) tienen aquíun pequeño error que po<strong>de</strong>mos ahora corregir. Enrealidad, esta lápida se compone <strong>de</strong> tres fragmentos.El fragmento a. que incluye las cuatro primeras líneas<strong>de</strong> texto latino fue un hallazgo anticuarial <strong>de</strong>l siglox i x en el área <strong>de</strong> la Neápolis, que fue regalado a laAca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> la Historia <strong>de</strong> Madrid (Fi ta 1883; CILII 6185; IRC, 15 con bibliografía exhaustiva). Losfragmentos b. y c. aparecieron al poco tiempo <strong>de</strong>83


Fig. 10a. Lápida greco-latina IRC III, 15 restituida a partir<strong>de</strong> tres fragmentos diferentes (Fa b r e, May e r , Ro d à 1991).Fig. 10b. Anotación <strong>de</strong> E. Gandía referente a la aparición<strong>de</strong>l fragmento “a” <strong>de</strong> la lápida en una cisterna vecina alsantuario y a los hallazgos <strong>de</strong> escultura en el templo M(Diario <strong>de</strong> Gandía 1908, 63).iniciarse los trabajos <strong>de</strong> excavación <strong>de</strong> la Neápolis yson citados en los diarios <strong>de</strong> E. Gandía:Diario <strong>de</strong> Gandía 1908, 133, 14 <strong>de</strong> agosto. Se anotael hallazgo en el exterior <strong>de</strong> la puerta <strong>de</strong> entradaa la Neápolis, en un nivel revuelto superficial, “<strong>de</strong>una lápida <strong>de</strong> mármol gris con letras griegas [---]NIOY[---] / [---]DPEYS[---] / [---]BESE[---]” (MAB n.inv. 2588).Diario <strong>de</strong> Gandía 1908, 63, 29 <strong>de</strong> octubre. Excavandouna cisterna situada junto a los restos <strong>de</strong> unatorre en el punto más alto cerca <strong>de</strong> la muralla <strong>de</strong> laNeápolis y al oeste <strong>de</strong> la misma “se encontró en elmismo suelo <strong>de</strong> este <strong>de</strong>pósito, a poca distancia <strong>de</strong>dos monedas <strong>de</strong> cobre, un candil <strong>de</strong> barro ordinario,un trozo <strong>de</strong> lápida <strong>de</strong> mármol gris (siguen medidas)con 24 letras al parecer griega (croquis en el margensuperior mostrando letras [---]S FACIU / [---]A<strong>RAP</strong>I /[---]ANA / [---]NOIMAS / [---])”... (MAB n. inv. 2587).El día anterior, trabajando ya en la limpieza <strong>de</strong>linterior <strong>de</strong> la cisterna, Gandía (1908-2, 60) cita que“en el mismo fondo... se encontró un jarro <strong>de</strong> broncemuy <strong>de</strong>teriorado y solo se pudo salvar un buen trozoque aun se pue<strong>de</strong> dar una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> lo que fue... (siguecroquis al margen); al mismo lado otra vasija <strong>de</strong>cobre en completa <strong>de</strong>strucción, entre los fragmentos<strong>de</strong> uno y otro se recogieron ciento sesenta y cincofragmentos (<strong>de</strong> bronce). Estos se encontraron entremuchas piedras y tierra fuerte y en su interior lleno<strong>de</strong> tierra unos huesecitos y multitud <strong>de</strong> caracolillospequeños...”.Este <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> dos <strong>de</strong>partamentos está situadojunto a la llamada torre atalaya, inmediato al área<strong>de</strong> los templos M y P, excavados al año siguiente, atan solo diez metros <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong>l templo M y <strong>de</strong>los hallazgos <strong>de</strong> estatuaria. En un trabajo <strong>de</strong> 1993publicamos el correcto lugar <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estefragmento y la presencia <strong>de</strong> un singular “<strong>de</strong>pósito”o “bañera” realizado con ánforas Mañá D junto allado inferior <strong>de</strong> la cisterna. Propusimos entoncesuna lectura <strong>de</strong> la última fase <strong>de</strong>l Asklepieion comoun santuario curativo poliado don<strong>de</strong> los cultos <strong>de</strong>Esculapio, Isis y Serapis, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su óptica común <strong>de</strong>cultos curativos, pudieran figurar asociados (Ru i z d eAr b u l o 1993). Algo parecido ocurría en Atenas don<strong>de</strong>el templete <strong>de</strong> Isis fue situado vecino al Asklepieion<strong>de</strong>l flanco <strong>de</strong> la Acrópolis, mientras que un altarcitofue <strong>de</strong>dicado a Serapis en el interior <strong>de</strong>l mismo Asklepieion(Siris 26). Seguíamos también para ello losejemplos <strong>de</strong> esta asociación mencionados por Pausaniasen diversos santuarios <strong>de</strong> Grecia como Epidauro,Boiai <strong>de</strong> Laconia, Aigeira o Mantinea (Ru i z d e Ar b u l o1993, 334), los documentados epigráficamente por L.Vidman (Siris 7, 44, 161) y el conocido epígrafe ya<strong>de</strong> época imperial <strong>de</strong> Legio VII que dos miembros <strong>de</strong>la gens Cassia <strong>de</strong>dicarían conjuntamente a Esculapius,Salus, Serapis e Isis a fines <strong>de</strong>l siglo ii d.C. (Siris 769a). En una ad<strong>de</strong>nda al mismo trabajo reconocimosque a partir <strong>de</strong> la nueva propuesta <strong>de</strong> Schroe<strong>de</strong>r elestudio <strong>de</strong> la última fase <strong>de</strong>l santuario <strong>de</strong>bía volvera revisarse por completo.La presencia <strong>de</strong>l fragmento c. <strong>de</strong> la lápida <strong>de</strong>Numas sobre el mismo suelo al fondo <strong>de</strong> la cisternaanexa al santuario, junto a dos jarros <strong>de</strong> bronce probablementepertenecientes a un ajuar sacro, asegura84


para la misma una posición estratigráfica <strong>de</strong>l todofiable. El hallazgo <strong>de</strong> este fragmento <strong>de</strong> la lápida <strong>de</strong>Numas <strong>de</strong>bería permitirnos interpretar el santuariovecino a la cisterna, al menos en uno <strong>de</strong> los cultospracticados en el mismo. Al mismo tiempo, si consi<strong>de</strong>ramosque la escultura tenida por un Asklepiosno correspon<strong>de</strong> realmente a la iconografía <strong>de</strong>l dios,el principal argumento que habíamos manejado parala i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l santuario <strong>de</strong>be ser abandonadoy Serapis (e Isis) pasan a ser los únicos dioses cuyoculto en el santuario nos parece atestiguado.Pero este argumento <strong>de</strong>be enfrentarse ahora con unadilatada tradición historiográfica que a partir <strong>de</strong> unaprimera propuesta <strong>de</strong> Puig i Cadafalch (1912) tendióa consi<strong>de</strong>rar que el santuario <strong>de</strong> Serapis correspondíaal área sacra <strong>de</strong>scubierta al este <strong>de</strong> la puerta <strong>de</strong> entradaa la Neápolis. Una propuesta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificaciónque ha sido asumida por los catálogos y estudios <strong>de</strong>carácter general sobre los cultos alejandrinos (Ga r c í ay Be l l i d o 1956; 1967, 125-27; Wi l d 1984, 1758-60;v. en último lugar Pa d r ó y Sa n m a rt í 1993). Nuestrainterpretación <strong>de</strong> esta segunda gran área pública essin embargo radicalmente diferente. Es cierto quela planta final <strong>de</strong> este recinto, con su templete enel eje <strong>de</strong> un amplio porticado, recuerda fácilmentea santuarios egipcios como el Iseo <strong>de</strong> Baelo Claudia,pero necesariamente hemos <strong>de</strong> estudiarlo teniendo encuenta sus fases, y sobre todo reconociendo que nilas esculturas ni el epígrafe al que ahora hacemosreferencia guardan ninguna relación estratigráficacon el mismo.Por el contrario, las primeras estructuras monumentalesdocumentadas en este sector muestransimplemente un porticado, que presenta en uno <strong>de</strong>sus lados menores un doble y profundo pórtico conuna gran aula central. La comparación <strong>de</strong> esta plantacon el gimnasio <strong>de</strong> Priene nos permite enten<strong>de</strong>r queel edificio respon<strong>de</strong> fielmente a las características <strong>de</strong>un gimnasio/palestra helenístico tal como lo <strong>de</strong>scribeVitrubio (V, 11) y así lo intentamos <strong>de</strong>mostrar ensu momento, <strong>de</strong>sechando otras hipótesis, aportandoparalelos y proponiendo una restitución concreta (Ru i zd e Ar b u l o 1995). Este “gimnasio” sería <strong>de</strong>smontadoen parte en un segundo momento para ampliar elporticado y construirse en la plaza un templete sobrepodio (el templo V <strong>de</strong> Pui g i Cad a fa l c h 1912),pero en el que consi<strong>de</strong>ramos más lógico imaginarla presencia <strong>de</strong> un culto imperial al igual comosabemos ocurriera en tantos gimnasios <strong>de</strong>l áreagriega <strong>de</strong>l Imperio en los que el flaminado <strong>de</strong> Romay Augusto sustituyó a la gimnasiarquía como forma<strong>de</strong> promoción y <strong>de</strong>voción <strong>de</strong> las noblezas locales alnuevo or<strong>de</strong>n romano.Gracias a la correcta interpretación <strong>de</strong> su epígrafepor Fabre, Mayer y Rodà, el templo y las estatuas<strong>de</strong>dicadas por Numas en Emporion resultan hoy eldocumento más antiguo conocido para el estudio<strong>de</strong> los cultos alejandrinos en la Península Ibéricaque ha sido ya suficientemente recogido y valorado(Alva r 1998; Alva r y Mu ñ i z 2004; Ur o z 2005; Ru i z d eAr b u l o 2006). Pero hay un aspecto en la restituciónepigráfica sobre el que quizás <strong>de</strong>beríamos todavíareflexionar. Si restituimos en la lápida la presencia<strong>de</strong> Isis <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> Serapis para justificar el vacío enla parte <strong>de</strong>lantera <strong>de</strong> las líneas 1 y 7 y la menciónen plural <strong>de</strong> las “estatuas” ofrendadas (simulacra,xoana) en realidad estamos proponiendo que elsantuario ofrendado por Numas fue en realidad unIseo. En la epigrafía ofrendada a Isis y Serapis elor<strong>de</strong>n estricto <strong>de</strong> los dioses mencionados indicaba supreeminencia respectiva y sabemos que normalmentelos santuarios <strong>de</strong> las divinida<strong>de</strong>s egipcias eran respectivamenteIseos o Serapeos aunque lógicamenteen su interior las estatuas <strong>de</strong> ambos dioses compartieransus templos con los <strong>de</strong>más sunnaoi theoi,los dioses acompañantes citados en la epigrafíaa los que luego nos referiremos. Ahora bien, seríatambién posible que <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> la mención <strong>de</strong> Serapis,la lápida incluyera simplemente alguno <strong>de</strong> losapelativos <strong>de</strong>l dios, <strong>de</strong>l tipo por ejemplo Magnus /Mégas, bien documentado epigráficamente aunque yaen época imperial (cf. p.e. Ma l a i s e 1972, 194: Magnusen Puteoli; Mégas en Portus, Ostia y Roma) sin queello afectara al carácter plural <strong>de</strong>l ciclo estatuario.Esta posibilidad también había sido en su momentovalorada por los epigrafistas que no obstante prefirieroncomo restitución la segunda opción (Fa b r e,May e r y Ro d à 1987, 48).Los brazos <strong>de</strong>l dios. Una esculturacomplejaComo ha señalado acertadamente S. Schroe<strong>de</strong>r(1996, 226-227) un elemento esencial para la datación<strong>de</strong> la gran escultura masculina es su realización endistintas piezas, una técnica siempre utilizada con lasesculturas <strong>de</strong> bronce pero que en el trabajo conmármol no está documentada <strong>de</strong> forma ampliacon anterioridad al siglo ii aC aunque algunos ejemplosmás antiguos, como la Deméter <strong>de</strong> Cnido hoy en elBritish Museum o algunas estatuas arquitectónicas<strong>de</strong>l mausoleo <strong>de</strong> Halicarnaso también compuestasse pue<strong>de</strong>n remontar al siglo iv aC (Jo c k e y 1999). LaAfrodita <strong>de</strong> Melos, hoy en el Louvre, que eleva sucuerpo <strong>de</strong>snudo sobre una cintura y piernas drapeadaslabradas en un bloque distinto, es sin duda uno <strong>de</strong>los ejemplos más famosos <strong>de</strong> esta técnica compuestaa fines <strong>de</strong>l siglo ii aC (Pa s q u i e r 1985), como lo estambién la estatua marmórea <strong>de</strong> la llamada Psiqué <strong>de</strong>Capua (en realidad una Afrodita) <strong>de</strong> la que conservamossu busto cortado en diagonal para ser ajustado aun cuerpo drapeado inferior (Sc h r o e d e r 1996, 227, n.35). I. Rodà (1992, 43-44) propondría para el trabajo<strong>de</strong> los pliegues <strong>de</strong>l himatión <strong>de</strong> la estatua emporitanauna cronología más antigua, <strong>de</strong>l siglo iv aC, pero S.Schroe<strong>de</strong>r ha encontrado criterios estilísticos suficientespara consi<strong>de</strong>rarlos también una obra <strong>de</strong> plenosiglo ii aC. M. J. Pena (2003) ha realizado igualmenteobservaciones sobre el uso <strong>de</strong> la técnica compuestaen la escultura emporitana en un trabajo breve perolleno <strong>de</strong> aportaciones <strong>de</strong> interés y con bibliografíaactualizada. En Delos, esta técnica compuesta era<strong>de</strong>l todo habitual durante el siglo ii aC: “Les statuesen marbre <strong>de</strong> Delos, à l’epoque hellenistique, sontnormalement faites <strong>de</strong> plusieurs morceaux réunispar emboîtement, collage ou scellement, en general<strong>de</strong> <strong>de</strong>ux manieres à la fois, sinon <strong>de</strong>s trois” (Ma r c a d é1969, 109). Ph. Jockey (1999) ha <strong>de</strong>dicado un trabajo85


específico al uso <strong>de</strong> la técnica “compuesta” por lostalleres <strong>de</strong> escultura <strong>de</strong>lios analizando ocho esculturasdiferentes en ambientes domésticos y comparandolas mismas con otros ejemplos atestiguados en laisla <strong>de</strong> Cos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l santuario <strong>de</strong> Demeter enKyparissi y <strong>de</strong>l O<strong>de</strong>ón.La complejidad iconográfica <strong>de</strong> esta gran esculturamasculina surge precisamente <strong>de</strong> este carácter“compuesto”, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> su elaboración por parte<strong>de</strong> un taller especializado en el trabajo <strong>de</strong>l mármola partir <strong>de</strong> dos elementos diferenciados. Sobre uncuerpo drapeado en mármol pentélico cortado longitudinalmenteen su parte superior siguiendo <strong>de</strong>Fig. 12. Torso y cuerpo <strong>de</strong> la estatua durante los trabajos<strong>de</strong> limpieza, documentación y restitución en el Taller <strong>de</strong>conservación/restauración escultórica <strong>de</strong>l Museu d’Art <strong>de</strong>Catalunya.Fig. 11. Imagen virtual tridimensional con las diferentespiezas que componen la escultura obtenida mediante unadigitalización en 3D <strong>de</strong> alta <strong>de</strong>finición (Ma s a l l e s 2007, fig. 9).forma aproximada los pliegues <strong>de</strong>l manto (himatión)se vació un amplio rebaje en el que se insertó unnuevo bloque <strong>de</strong> mármol <strong>de</strong> Paros conteniendo lacabeza, torso <strong>de</strong>snudo y hombro <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> unadivinidad masculina. Se trata con seguridad <strong>de</strong> una<strong>de</strong> las cinco divinida<strong>de</strong>s patriarcales (vätergottheiten)<strong>de</strong>finidas por E. Thiemann (1959) en la iconografíahelenística <strong>de</strong> la que forman parte los dioses Zeus,Ha<strong>de</strong>s, Poseidón, Asklepios y Serapis. La divinidadpresenta una barba con amplios mechones trenzadosy una abundante cabellera con rizos en la frentetirados hacia atrás y los lados (el llamado peinadoen anastolé) y los cabellos recogidos en una cinta almodo helenístico. El brazo <strong>de</strong>recho mantiene la actitudoferente característica <strong>de</strong> muchas imágenes <strong>de</strong> culto,con la mano extendida hacia <strong>de</strong>lante probablementesosteniendo una pequeña phiale / pátera. Al mismotiempo, sobre el codo <strong>de</strong> un brazo izquierdo que elcuerpo <strong>de</strong> la estatua tuvo inicialmente en otra posiciónmás baja, se insertó <strong>de</strong> forma menos cuidadaun antebrazo izquierdo en posición alzada y con los<strong>de</strong>dos doblados, sosteniendo así <strong>de</strong> forma evi<strong>de</strong>nteun elemento circular. Este bloque fue también labradoen mármol <strong>de</strong> Paros y por ello formó parte—juntamente con la unión <strong>de</strong> la cabeza/busto— <strong>de</strong>un mismo proceso <strong>de</strong> elaboración.Al tratarse <strong>de</strong> una escultura <strong>de</strong> tamaño mayor<strong>de</strong>l natural y estar íntegramente realizada en mármolesegeos (Pentélico y Paros) <strong>de</strong>bemos excluirnecesariamente como primera opción que pudieratratarse <strong>de</strong> la restauración <strong>de</strong> una primera imagen<strong>de</strong> culto realizada en Emporion. A partir <strong>de</strong> lo que86


Fig. 13. Imagen virtual <strong>de</strong>l torso <strong>de</strong> la estatua mostrando las marcas <strong>de</strong> trabajo con escarpa, gradina y punzón (Ma s a l l e s2007, fig. 8)hoy sabemos sobre el funcionamiento <strong>de</strong>l trabajo<strong>de</strong>l mármol y sus talleres especializados durante elhelenismo tardío (Gro s 1978; Coa r e l l i 1978; Pen s a b e-n e 1998; Rui z d e Ar b u l o en prensa) resulta <strong>de</strong>l todoinaceptable imaginar que un escultor especializadoen el trabajo con mármol llegara a Emporion, enel extremo Occi<strong>de</strong>nte, para restaurar una esculturaanterior dañada llevando con él gran<strong>de</strong>s trozos<strong>de</strong> mármol <strong>de</strong> Paros para trabajar. Otra cosa biendiferente sería que las piedras utilizadas hubieransido locales. Debemos consi<strong>de</strong>rar por tanto que setrata <strong>de</strong> una estatua compuesta por distintas piezasy que como tal llegó a Emporion proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> untaller que necesariamente hemos <strong>de</strong> buscar en elMediterráneo oriental.El ajuste <strong>de</strong>l torso con el cuerpo drapeado fue <strong>de</strong>licado(los pesos respectivos son <strong>de</strong> 123 y 638 kg). Laparte inferior <strong>de</strong>l torso incluía tallados algunos pliegues<strong>de</strong>l himatión para disimular el encaje <strong>de</strong> ambos y almismo tiempo los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los pliegues <strong>de</strong>l cuerpodrapeado fueron también reelaborados en razón <strong>de</strong>lmismo ajuste según ha podido comprobarse a lo largo<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> restauración (Ma s a l l e s 2007).En nuestra opinión no tan solo resulta importanteremarcar el proceso <strong>de</strong> unión <strong>de</strong> los bloques comouna evi<strong>de</strong>ncia técnica sino que también <strong>de</strong>bemosvalorar el resultado final, el aspecto <strong>de</strong>finitivo que laescultura tomaba con ello. Nuestra interpretación esque se trató <strong>de</strong> un encargo concreto poco usual, es<strong>de</strong>cir que el taller <strong>de</strong> escultura recibió la or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>realizar la estatua <strong>de</strong> un dios que no estaba disponibleen lo que podríamos llamar “el catálogo” <strong>de</strong>ltaller y que por ello la imagen fue realizada readaptandootras imágenes ya conocidas por el maestro<strong>de</strong>l taller. Esta podría ser la razón que explique porqué la iconografía <strong>de</strong> la estatua presenta rasgos queresultan excepcionales.La combinación <strong>de</strong> una divinidad adulta, <strong>de</strong>mirada serena, con peinado y barba <strong>de</strong> ampliosrizos vestida tan solo con el himatión drapeado,junto a la posición flexionada <strong>de</strong> la pierna <strong>de</strong>rechaFig. 14. Detalle <strong>de</strong>l encaje labrado en la parte superior <strong>de</strong>lcuerpo drapeado preparado para recibir el torso.87


88Fig. 15. Imágenes virtuales tridimensionales <strong>de</strong> la estatua (A. Ma s a l l e s y facsímil 3D).


esulta efectivamente característica <strong>de</strong> dos <strong>de</strong> lostipos canónicos <strong>de</strong>l dios Asklepios, los <strong>de</strong>nominadostipos Florencia y Giustini / Eleusis (Ho lt z m a n n 1984,893-897), pero las variantes <strong>de</strong> la estatua emporitanaobligaron a Holtzmann (1984, 879) a consi<strong>de</strong>rarlaun tipo diferenciado, el “Type Ampurias”. El uso <strong>de</strong>mármol pentélico en la estatua emporitana resultaríatambién muy apropiado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta opción, pues eltipo Giustini que fue <strong>de</strong>finido por K. Neugebauer(1921) está profusamente atestiguado en el Áticahasta el punto <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse que la escultura originaria<strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo fue la propia estatua <strong>de</strong> cultovenerada en el Asklepieion ateniense y creada en losaños 400-375 aC (cf. Ho lt z m a n n 1984, 893-897, conbibliografía). Curiosamente, sin embargo, la posición<strong>de</strong> los brazos y las piernas en la estatua emporitanaes la contraria que <strong>de</strong>bería presentar la imagen sihubiera seguido ese mo<strong>de</strong>lo (ver fig. 3 p. 73). Al tenerflexionada la pierna <strong>de</strong>recha el dios <strong>de</strong>bería apoyarseen un bastón cogido con el brazo <strong>de</strong>recho, <strong>de</strong>jandolibre o apoyada en la cintura la mano izquierda.Pero justo lo contrario aparece en nuestra estatuatras el proceso <strong>de</strong> unión <strong>de</strong> los bloques. El brazo<strong>de</strong>recho, extendido, sostiene una patera en lugar <strong>de</strong>apoyarse en el bastón. A<strong>de</strong>más, y <strong>de</strong> forma rotunda,se añadió a la imagen un nuevo brazo izquierdo enposición elevada que es incompatible con las posturasque muestran los diferentes tipos conocidos <strong>de</strong> lasimágenes <strong>de</strong> Asklepios. Con el brazo en esa posición,el dios nunca pudo “apoyarse” en un bastón como lecorrespon<strong>de</strong>ría y esta evi<strong>de</strong>ncia resulta categórica parael análisis iconográfico. El proceso <strong>de</strong> unión <strong>de</strong> losbloques cambió así radicalmente el aspecto <strong>de</strong> unaprimera estatua (el cuerpo drapeado) que en estecaso sí que pudo haber pertenecido a una imagen <strong>de</strong>Asklepios. Pero la unión <strong>de</strong> los bloques transformóesa lógica inicial y convirtió la nueva estatua en unadivinidad diferente.La imagen portaba un cetroSchroe<strong>de</strong>r (1996, 230-231) i<strong>de</strong>ntificó acertadamentecómo el “extremo <strong>de</strong> báculo” imaginado por Kukhany Almagro correspondía en realidad al extremo <strong>de</strong>una pequeña cornucopia <strong>de</strong>l tipo “pastel <strong>de</strong> omphalos”(Bem m a n 1994, 160), y propuso que la estatuala sujetara con la mano izquierda alzada. Schroe<strong>de</strong>r(1996, 229) afirma haber iniciado su análisis con lai<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que se tratara <strong>de</strong> una imagen <strong>de</strong> Serapispero la ausencia <strong>de</strong>l chitón bajo el himatión característica<strong>de</strong> la iconografía <strong>de</strong> la divinidad alejandrinale hizo <strong>de</strong>cantarse por el paralelo con una esculturadoméstica <strong>de</strong> Kallipolis en Etolia (ciudad <strong>de</strong>struidaen el 279 aC) que muestra una divinidad barbada ydrapeada con himatión sosteniendo una cornucopiacon el brazo izquierdo <strong>de</strong> tipo muy similar al em-Fig. 16. Comparación <strong>de</strong> la posición <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> la estatua con imágenes <strong>de</strong> Asklepios tipos “Giustini / Eleusis”. Deizquierda a <strong>de</strong>recha: 1. Cuerpo <strong>de</strong> la escultura emporitana. 2. Asklepios <strong>de</strong>l santuario <strong>de</strong> Demeter en Eleusis, ofrendado porEpikrates c. 320 a.C. (LIMC núm. 234) 3. Asklepios proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la isla Tiberina, Roma, Museo <strong>de</strong> Nápoles (LIMC núm. 155).89


Fig. 17. Comparación <strong>de</strong> la escultura completa con la imagen <strong>de</strong> Asklepios <strong>de</strong>l tipo “Este”. El brazo izquierdo hacia loalto no correspon<strong>de</strong> <strong>de</strong> ninguna forma con la iconografía <strong>de</strong>l dios que <strong>de</strong>be siempre “apoyarse” en un bastón <strong>de</strong> nudos entorno al cual se enrolla la serpiente. A<strong>de</strong>más la posición <strong>de</strong> las piernas está invertida. De izquierda a <strong>de</strong>recha. 1. Esculturaemporitana. 2. Estatua en mármol pentélico encontrada en Epidauro, Atenas, Mus. Nac. 263 (LIMC núm. 321).poritano (v. fig. 18). Esta escultura etolia, datable c.300 aC, hoy en el Museo <strong>de</strong> Delfos, sería incluida porDunand (1981, núm. 5a) entre los ejemplos catalogadospara la voz “Agathodaimon” <strong>de</strong>l LIMC, mientrasque K. Bemman (1994, G 2, 71) la interpreta mejorcomo un Ha<strong>de</strong>s / Plutón benefactor (cf. Sch r o e d e r1996, 230, nota 63). El tipo iconográfico clásico<strong>de</strong>l Agathos Daimon helénico, aunque mal conocidopue<strong>de</strong> reconocerse como una divinidad barbadacon cornucopia a partir <strong>de</strong> una base marmórea <strong>de</strong>la acrópolis ateniense acompañada <strong>de</strong> texto votivoexplícito don<strong>de</strong> aparece como paredro <strong>de</strong> la AgathéTyché (Dun a n d 1991, núm. 4; Sch r o e d e r 1996, 230).Schroe<strong>de</strong>r valoró la posibilidad <strong>de</strong> que la esculturaemporitana sostuviera con el brazo izquierdo unapequeña cornucopia y propuso consi<strong>de</strong>rar la imagenemporitana un Agathos Daimon, i<strong>de</strong>ntificaciónluego matizada como un Agathos Daimon / Serapis(Sch r o e d e r 2000, 122; 2007).Pero la propuesta <strong>de</strong> Schroe<strong>de</strong>r se efectuó enun momento en que la estatua todavía <strong>de</strong>bía sercontemplada sin los brazos unidos a la misma. Encuanto hemos podido contemplar la imagen con losbrazos colocados enten<strong>de</strong>mos que la posibilidad <strong>de</strong>que sostuviera una pequeña cornucopia no resultaapropiada. Una estatua <strong>de</strong> dimensiones mayores alnatural tuvo en todo caso que sostener una grancornucopia como símbolo iconográfico <strong>de</strong> los donesy la abundancia proporcionados por la divinidad yestas cornucopias siempre aparecen cogidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> subase (Ro d à 2004, 310; cf. Be m m a n 1994). La disposición<strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> la mano izquierda así como elrebaje en palma <strong>de</strong> la mano prueban que la esculturaestaba asiendo un elemento circular. Con este elementohemos <strong>de</strong> relacionar también la presencia <strong>de</strong>un pequeño encaje rectangular en el lateral <strong>de</strong>recho<strong>de</strong> la estatua. Necesariamente este encaje tuvo queservir para insertar un tirante marmóreo añadido ala imagen para sujetar el elemento que la estatuasujetaba con el brazo izquierdo. Tras examinar y<strong>de</strong>sechar diferentes posibilida<strong>de</strong>s (un vegetal cogidopor el tallo, quizás un rhyton apoyado en la cintura...)solo vemos posible proponer que la esculturasostuviera un cetro ya que la dirección sólo permiteencajar con un objeto vertical como un cetro. Eneste sentido <strong>de</strong>ben enten<strong>de</strong>rse las modificaciones <strong>de</strong>lbrazo original y su cambio <strong>de</strong> dirección.Es cierto que la posición “canónica” en la estatuariaantigua para sostener un cetro sería la <strong>de</strong> mantenerel brazo <strong>de</strong>l todo extendido hacia lo alto, pero eltrabajo <strong>de</strong>l bloque previo drapeado ya no permitíatal posibilidad. Por ello también, el cetro no pudoapoyarse sobre la propia base <strong>de</strong> la imagen sino quetuvo que hacerlo sobre el plinto rectangular que laro<strong>de</strong>aría. Inicialmente, durante las discusiones complementariasal proceso <strong>de</strong> restauración, esta falta <strong>de</strong>90


fue objeto <strong>de</strong> nuevos adornos votivos. Los dos piesfueron recubiertos por adornos <strong>de</strong> metal y cueroevi<strong>de</strong>nciados por la presencia <strong>de</strong> pequeños agujerospara pernos <strong>de</strong> sujeción en ambos pies a la altura <strong>de</strong>los tobillos. Los pies <strong>de</strong> la estatua <strong>de</strong>bían jugar puesun papel importante en los rituales <strong>de</strong> culto y estotambién <strong>de</strong>be ser valorado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vistaiconográfico. Probablemente y quizás como resultadoFig. 18. Imagen doméstica <strong>de</strong> divinidad barbada concornucopia proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Kallipolis (Etolia), interpretadacomo Agathos Daimon o Ha<strong>de</strong>s (Museo <strong>de</strong> Delfos 11424)c. 300 aC (<strong>de</strong> Du n a n d 1981, LIMC, num. 5 a; cf. Be m m a n n1994, G 2; Sc h r o e d e r 1996).apoyo en la base <strong>de</strong> la estatua sorprendía a algunosespecialistas para imaginar que la imagen sostuvieraun cetro, pero tal cosa no resulta en absoluto concluyente.La famosa estatua <strong>de</strong> Asklepios proce<strong>de</strong>nte<strong>de</strong> Eleusis <strong>de</strong>dicada por Epikrates en el 320 aC (IGii 2, 4414; Ad a m 1966, 102-104; Ho lt z m a n n 1984, n.234) utiliza claramente el mismo sistema <strong>de</strong> apoyo“exterior” sobre el plinto para su bastón y resulta portanto un sistema documentado sin mayores problemasya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo iv aC Situar el brazo izquierdo enposición alzada resultó algo forzado para el escultory la unión <strong>de</strong>l brazo con el cuerpo drapeado resultamucho menos cuidada que la unión entre el cuerpoy el busto. El cetro <strong>de</strong> la imagen emporitana, realizadotambién probablemente en mármol se tuvo quecolocar en último lugar, con la estatua ya montadasobre su plinto, <strong>de</strong>slizándose <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo alto sobre laposición circular <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> la mano izquierday a continuación se sujetó con un tirante <strong>de</strong> mármola la altura <strong>de</strong> la pantorrilla y con un pequeño pernoinsertado en el <strong>de</strong>do pulgar. Esta combinación <strong>de</strong>pernos para su sujeción era <strong>de</strong>l todo imprescindible.La rotura y restauración antiguas <strong>de</strong> varios <strong>de</strong>dos <strong>de</strong>esta mano izquierda muestran que aun así la imagenresultaba inestable.En los años que duró su advocación como imagen<strong>de</strong> culto en el santuario emporitano la estatuaFig. 19. Estatua <strong>de</strong> Asklepios proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Eleusis ofrendadapor Epikrates c. 320 aC Detalle <strong>de</strong>l apoyo para el bastónen el plinto exterior <strong>de</strong> la imagen (<strong>de</strong> Gi b s o n 1966, fig. 51).91


<strong>de</strong>l fervor <strong>de</strong> los <strong>de</strong>votos al acercarse a la imagenpara querer tocarla la escultura sufrió pequeños dañosrepetidos. Los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> ambas manos presentanevi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> roturas y restauraciones realizadas conayuda <strong>de</strong> pequeños pernos.Fig. 20b. Detalle <strong>de</strong> la flor <strong>de</strong> ropaje en la unión entre elbrazo izquierdo y el cuerpo.Fig. 20a. Vista posterior izquierda <strong>de</strong> la escultura mostrandolos <strong>de</strong>talles poco cuidados <strong>de</strong> la unión <strong>de</strong>l brazo izquierdocon el ropaje <strong>de</strong>l cuerpo.Fig. 20c. Detalle <strong>de</strong> los pliegues añadidos en el hombroizquierdo para disimular la unión entre el torso y el cuerpo.El fragmento fue restaurado <strong>de</strong> antiguo y en la actualidadfalta la pieza <strong>de</strong>l extremo.92


Fig. 21a. Vista lateral <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> la escultura mostrandoel encaje para un tirante situado bajo el brazo izquierdo.Fig. 21d. Ensayo <strong>de</strong> reconstrucción con cetro <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>raañadido y tirante <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra insertado en el encaje anterior.La disposición <strong>de</strong> ambos elementos —cetro y tirante—concuerdan con bastante aproximación. La posición lateral<strong>de</strong>l tirante respecto al cetro resulta imprescindible parapo<strong>de</strong>r unir ambos mediante un pequeño perno.Fig. 21b. Vista lateral con el brazo izquierdo colocado ensu lugar, véase también la presencia <strong>de</strong> un agujero para unperno <strong>de</strong> sujección en la yema <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do pulgar.93


Fig. 21c. Detalle <strong>de</strong> la mano izquierda mostrando comosu forma se adapta a la sujección <strong>de</strong> un elementocircular que no pudo ser un bastón <strong>de</strong> nudos sino uncetro.Fig. 22. Vista <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong>recha extendida (probablementesostenía una pátera) mostrando los agujeros <strong>de</strong> restauracionesantiguas que presentan todos los <strong>de</strong>dos.94Fig. 23. Vista <strong>de</strong> <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> los pies <strong>de</strong> la escultura (antes <strong>de</strong> las tareas <strong>de</strong> limpieza y restauración) mostrando los agujerospara pernos a la altura <strong>de</strong> los tobillos. Los dos pies fueron recubiertos <strong>de</strong> adornos <strong>de</strong> cuero y/o metal.


¿Serapis?Desestimada la i<strong>de</strong>ntificación como Asklepios por laimposibilidad <strong>de</strong> que la serpiente estuviera enroscadaen un bastón y porque la imagen no se “apoya” enun bastón sino que “sostiene” lo que consi<strong>de</strong>ramosun cetro, las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interpretar la estatuase limitan a las otras cuatro divinida<strong>de</strong>s patriarcales(Vätergottheiten): Zeus, Ha<strong>de</strong>s, Poseidón y Serapis. Enrealidad, la escultura posee una característica quepermite con cierta seguridad dirigir el estudio en unaúnica dirección. En la parte superior <strong>de</strong> la cabezaaparece un profundo encaje rectangular longitudinal(5,5 x 1,9 cm y 6,9 cm <strong>de</strong> prof.) cuya interpretacióniconográfica resulta <strong>de</strong>terminante. Gracias a losnuevos trabajos <strong>de</strong> restauración hemos podido porprimera vez examinar con <strong>de</strong>talle esta cavidad rectangularque muestra huellas <strong>de</strong> haber contenido unelemento férreo insertado en un extremo y marcas <strong>de</strong>rozamiento en los laterales <strong>de</strong>bidas probablemente alpropio trabajo <strong>de</strong> elaboración. Discutiendo distintasposibilida<strong>de</strong>s, el escultor y restaurador A. Masallesha visto en este encaje la posibilidad <strong>de</strong> relacionarloquizás con una loba <strong>de</strong> dos piezas o unas pinzas <strong>de</strong>sujeción que hubieran permitido hacer ascen<strong>de</strong>r y<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r con facilidad el gran bloque <strong>de</strong> cabeza /torso durante las tareas <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> unión con elcuerpo drapeado. La corrección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>talles quedisimulaban la juntura, evi<strong>de</strong>ntes en los pliegues <strong>de</strong>lhimatión, precisarían <strong>de</strong> un movimiento repetido <strong>de</strong>los bloques para asegurar un encaje correcto y biendisimulado. Es una propuesta ciertamente razonablesobre la que hemos <strong>de</strong>bido reflexionar, pero no conocemosningún otro caso publicado en la estatuariaantigua que documente la utilización <strong>de</strong> un sistema<strong>de</strong> perforación en la cabeza para mover una estatuamediante pinzas o una loba. Las huellas <strong>de</strong> los laterales<strong>de</strong> esta ranura no parecen correspon<strong>de</strong>r porsu posición al rozamiento <strong>de</strong> unas pinzas y la huellaférrea <strong>de</strong> un extremo nos parece propia <strong>de</strong> un pernofinal <strong>de</strong> sujeción para un elemento insertado que noterminaba <strong>de</strong> ajustar bien. En realidad, los recientesFig. 24. a. y b. Vistas superiores <strong>de</strong> la cabeza mostrando la ranura rectangular <strong>de</strong> 5,5 x 1,9 cm y 6,9 cm <strong>de</strong> profundidad.Fig. 24c. Detalle <strong>de</strong> las marcas visibles en el interior <strong>de</strong> laranura tras las tareas <strong>de</strong> limpieza.Fig. 24d. Restitución por scanner digital <strong>de</strong> la sección <strong>de</strong> laranura. (A. Masalles y facsímil 3D).95


traslados <strong>de</strong> la escultura y su restauración han <strong>de</strong>mostradola inutilidad <strong>de</strong> ese instrumento.Aparentemente, esta ranura <strong>de</strong>bió servir mejor parasostener sobre la cabeza un elemento añadido. De serasí, la adscripción iconográfica <strong>de</strong> la escultura sería yaFig. 25. Mecanismos <strong>de</strong> aprehensión para el levantamiento<strong>de</strong> sillares documentados en el mundo griego antiguo. Lobay pinzas <strong>de</strong> sujección. No obstante, estos mecanismos nohan sido documentados hasta el momento en la esculturaantigua.prácticamente segura. Un elemento añadido que resaltesobre la coronilla <strong>de</strong> una divinidad adulta y barbadacorrespon<strong>de</strong> necesariamente al kalathos / modiusque caracterizaba <strong>de</strong> forma precisa a las divinida<strong>de</strong>sctonias <strong>de</strong> la ultratumba y en concreto únicamentea las imágenes <strong>de</strong> culto <strong>de</strong>l dios alejandrino Serapis.Pudo ser también una corona egipcia <strong>de</strong> tipo Atef, elatributo <strong>de</strong> Osiris, igualmente transmitido a Serapisy que la divinidad ostenta en pinturas y terracotastardo-republicanas.En las imágenes que conocemos <strong>de</strong>l Serapis <strong>de</strong> Alejandríaen la época imperial romana, la cabeza <strong>de</strong> diossostiene siempre un kalathos o modius como símbolo<strong>de</strong> la abundancia análogo a la cornucopia. Cabeza ykalathos podían ser tallados en el mismo bloque <strong>de</strong>mármol o bien, como ocurrió frecuentemente en lossiglos ii y iii dC, ser trabajados en piezas distintas loque permitía jugar con el diferente color y textura<strong>de</strong> los mármoles para transmitir mejor la sensación<strong>de</strong> riqueza y po<strong>de</strong>r. Una cabeza <strong>de</strong> Serapis, hoy enla Walters Art Gallery <strong>de</strong> Baltimore, <strong>de</strong> tamaño monumental(52 cm <strong>de</strong> altura) presenta en la coronilla(“on the very top of the head”) un agujero cuadrado<strong>de</strong> 4,3 cm <strong>de</strong> lado por 5 <strong>de</strong> profundidad para permitirel encaje <strong>de</strong>l modius (Ke n t 1946, 63). El tamaño<strong>de</strong> la imagen no influía a la hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir la tallaconjunta o separada <strong>de</strong> cabeza y ornamento, puestoque una pequeña cabecita <strong>de</strong> Serapis encontrada enFig. 26. Imágenes <strong>de</strong> Serapis <strong>de</strong> época imperial romana. Izq. Serapis alzado <strong>de</strong> Gortina. Der. Serapis entronizado <strong>de</strong> Puteoli.(<strong>de</strong> Museum Heraklion y Me r k e l b a c h 1995, fig. 116)96


Fig. 27b. Detalle <strong>de</strong>l agujero superior para permitir el encajeen la cabeza <strong>de</strong> la espiga <strong>de</strong> un kalathos / modius (fotocortesía <strong>de</strong> Sabine Albersmeier, Walters Art Museum).Fig. 27a. Baltimore. Walters Art Museum. Cabeza colosal<strong>de</strong> Serapis (h: 52 cm) proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Egipto, época imperialromana (Ho r n b o s t e l 1973, fig. 164).Corinto (15 cm <strong>de</strong> altura) presenta también un pequeñoagujero superior, en este caso circular (0,8 cmy 2,3 <strong>de</strong> profundidad) como encaje <strong>de</strong>l modius (Mill e k e r 1985, 134, pl. 29, a3) y otro tanto ocurre conotra cabecita en este caso <strong>de</strong> pórfido <strong>de</strong>l AshmoleanMuseum <strong>de</strong> Oxford (Ho r n b o s t e l 1973, fig. 48c). Enel Museo Gregoriano Profano (Vaticano) po<strong>de</strong>mosencontrar dos nuevos ejemplos (fig. 27 c y d). Elprimero es una cabeza <strong>de</strong> Serapis <strong>de</strong> 29 cm <strong>de</strong> alturacon un agujero quadrangular <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rablesdimensiones en su parte superior <strong>de</strong> 6,5 cm por 8cm y <strong>de</strong> 6 cm <strong>de</strong> profundidad, para encajarle unmodius y el otro una cabecita, también <strong>de</strong> Serapis,<strong>de</strong> 11 cm <strong>de</strong> altura con un pequeño agujero <strong>de</strong>2,5 cm <strong>de</strong> diámetro por 1 cm <strong>de</strong> profundidad (Vo nChristiane Vo r s t e r 2004, n. 54 y 75). La utilización<strong>de</strong> estos agujeros <strong>de</strong> encaje en la parte superior <strong>de</strong>la cabeza para sostén y añadido <strong>de</strong> los modii es unelemento señalado <strong>de</strong> forma suficiente y precisa enla iconografía <strong>de</strong> Serapis.Un nuevo paralelo pue<strong>de</strong> resultarnos muy indicativoen esta cuestión iconográfica con una mejoraproximación cronológica a la imagen emporitana.Se trata <strong>de</strong> una escultura marmórea <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong>Siracusa (h. 1,56 m) que representa a una divinidadmasculina ataviada únicamente con un himatión quele envuelve el hombro <strong>de</strong>recho (fig. 28a). El brazo<strong>de</strong>recho <strong>de</strong>scendía junto al cuerpo mientras que elizquierdo, flexionado, sostenía quizás una cornucopia.A sus pies, junto a la pierna izquierda se sitúa uncan Cerbero tricéfalo. Con una cronología <strong>de</strong> iii-iiaC, esta imagen divina en la que inicialmente sehabía reconocido una imagen <strong>de</strong> Ha<strong>de</strong>s ha podidoser i<strong>de</strong>ntificada mejor como una imagen <strong>de</strong> Serapis(Kat t e r-Si b e s 1973, n. 584; Tr a n ta m Ti n h 1983, 153,III.7, fig. 96). La cabeza presenta en lo alto un amplioencaje circular (diám. ca 6,5 cm - prof. ca 4,5 cm)cuya utilidad parece <strong>de</strong> nuevo bien evi<strong>de</strong>nte: “sur lesommet du crâne, une mortaise pour recevoir, semblet-il,le modius” (Tr a n ta m Ti n h 1983, 153). La duda <strong>de</strong>lprofesor Tinh sobre si fue exactamente un modio elelemento encajado en la cabeza <strong>de</strong> esta estatua surge<strong>de</strong> su cronología helenística y <strong>de</strong>l conocimiento queno fue ese el único símbolo iconográfico portado enla cabeza por el dios <strong>de</strong> Alejandría.En realidad el kalathos/modius sobre la cabezacomo símbolo <strong>de</strong> la abundancia tan solo parecegeneralizarse en la iconografía <strong>de</strong> Serapis a partir<strong>de</strong> la época imperial romana. Tal como <strong>de</strong>mostraraun estudio <strong>de</strong> Castiglione (1978) las acuñacionesmonetales <strong>de</strong> los Lagidas muestran a este respectouna evolución significativa con monedas <strong>de</strong> bronceque en época <strong>de</strong>l fundador <strong>de</strong> la dinastía Ptolomeo Imuestran como anverso una solemne cabeza coronada<strong>de</strong> Zeus acompañado en el reverso por el águila, elrayo, la cornucopia y la estrella macedónica. Al final<strong>de</strong> su reinado o inicio <strong>de</strong> su sucesor Ptolomeo II, estacabeza <strong>de</strong> Zeus fue dotada <strong>de</strong> los cuernos <strong>de</strong> carnero<strong>de</strong>l dios oracular Amón <strong>de</strong>l oasis <strong>de</strong> Siwa y <strong>de</strong> unapequeña corona lotiforme <strong>de</strong> tipo Atef, el tocadopropio <strong>de</strong> Osiris en el Egipto clásico. Por último, enlas monedas <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> Ptolomeo IV la cabeza <strong>de</strong>ldios ya sin los cuernos, ostenta únicamente la coronaAtef sobre la frente siendo a<strong>de</strong>más acompañado porla cabeza <strong>de</strong> Isis. La presencia <strong>de</strong> la diosa pruebaque el dios representado era ya claramente el nuevodios Serapis, un dios “inventado” por Ptolomeo ISóter, confirmado y engran<strong>de</strong>cido por sus sucesores.Diversas terracotas alejandrinas <strong>de</strong> los siglos iii-ii aCmuestran al dios entronizado, con el torso <strong>de</strong>scubierto,sosteniendo una cornucopia y con la cabeza adornadapor una alta corona egipcia <strong>de</strong> tipo Atef (Ca s t i g l i o n e1978, núms. 63-74; Cleopatra 2000, 46, núm. I.24).Según la lista <strong>de</strong> monumentos don<strong>de</strong> el dios luce estesímbolo elaborada por Castiglione (1978, 223-232),la corona osiríaca Atef precedió al kalathos/modiuscomo emblema oficial <strong>de</strong> Serapis.97


98Fig. 27c i d. Cabezas <strong>de</strong> Serapis <strong>de</strong>l Museo Gregoriano Profano - Ciudad <strong>de</strong>l Vaticano (<strong>de</strong> Vo n Christiane Vo r s t e r 2004,núms. 54 y 75)


Fig. 28a. Siracusa. Museo Archeologico Paolo Orsi. Estatua marmórea <strong>de</strong> Serapis con can Cerbero proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Siracusa,s. iii-ii a.C. (Tr a n ta m Ti n h 1983, iii.7, fig. 96). b. Detalle <strong>de</strong>l gran agujero superior para encajar el kalathos (foto cortesía <strong>de</strong>Concetta Ciurcina, Museo Archeologico Paolo Orsi).En diversos frescos pompeyanos el dios muestrasimplemente sobre la cabeza la flor <strong>de</strong> loto osiríaca.Así ocurre en la imagen pintada <strong>de</strong> Serapis junto aIsis y Anubis en el peristilo <strong>de</strong> la casa <strong>de</strong>gli amorinidorati y también en la edicula pintada en la pared<strong>de</strong>l viridarium <strong>de</strong> la casa <strong>de</strong> las Amazonas (VI, 2, 14)mostrando a Serapis e Isis con el niño Harpócratesentre ambos (Tr a n ta m Ti n h 1983, 156-157, núms.III.15 y 16). También lucen flores <strong>de</strong> loto los dosbustos idénticos <strong>de</strong> personajes barbados con ampliosrizos (¿Serapis y el Nilo?) que enmarcan a las barcasnilóticas <strong>de</strong> Isis y Horus sobre un altar al que ascien<strong>de</strong>nlas serpientes Agathos Daimon y Agathe Tyché enuna famosa pintura <strong>de</strong> la pared norte <strong>de</strong>l sacrarium<strong>de</strong>l Iseo pompeyano (Alla Ricerca di Isi<strong>de</strong> 1992, 60,I.74; Egittomania 2006, 111, núm. II.51 / 1.74). Enúltimo lugar, una plaquita <strong>de</strong> bronce proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>una villa en el entorno pompeyano muestra a Isis ySerapis, tocados ambos con la flor <strong>de</strong> loto, ro<strong>de</strong>andoun pe<strong>de</strong>stal con Harpócrates, <strong>de</strong> nuevo en una explícitaimagen <strong>de</strong> tríada isíaca (Tr a n ta m Ti n h 1983, 107,n. IB 2, fig. 30; Tr a n ta m Ti n h 1990, n. 167; Tr a n ta mTi n h, Ja e g e r, Po u l i n 1988, n. 379; Me r k e l b a c h 1995,fig. 68). En resumen pues, la ranura que lleva en lacoronilla la imagen emporitana servía para sostenerun emblema añadido y éste pudo ser un kalathos /modius o quizás mejor para una cronología tardorepublicanauna corona egipcia <strong>de</strong> tipo Atef.No obstante, para i<strong>de</strong>ntificar la escultura como unaimagen alzada <strong>de</strong>l dios Serapis existen dos cuestionesiconográficas que hemos <strong>de</strong> tener en cuenta. Comoya observara Schroe<strong>de</strong>r (1996, 229) la iconografíacaracterística <strong>de</strong>l dios alejandrino en época imperialromana lo presenta normalmente vestido con unatúnica (chitón) bajo el manto <strong>de</strong> ropaje (himatión).En segundo lugar, uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>talles fisionómicos <strong>de</strong>Fig. 29. Acuñaciones monetales <strong>de</strong> los Lagidas en Alejandríaa lo largo <strong>de</strong>l siglo iii aC De arriba a abajo: Ptolomeo II;Ptolomeo IV (<strong>de</strong> Ca s t i g l i o n e 1978, fig. 1).99


Fig. 30. Terracotas helenísticas (siglos iii-ii aC) mostrando a Serapis entronizado, con cornucopia, el brazo <strong>de</strong>recho apoyadosobre Harpócrates y portando la corona osiríaca Atef. a. Proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>sconocida, British Museum (<strong>de</strong> Cleopatra 2000, 46,I.24). b. Colección Fouquet (<strong>de</strong> Ho r n b o s t e l 1973, fig. 359).100Fig. 31. Pompeya. Casa <strong>de</strong>gli amorini dorati. Detalle <strong>de</strong>l fresco en el peristilo <strong>de</strong> la casa con las cuatro divinida<strong>de</strong>salejandrinas —Anubis, Harpócrates, Isis y Serapis—. Isis y Serapis portan flores <strong>de</strong> loto sobre las cabezas.


Fig. 32. Placa <strong>de</strong> bronce <strong>de</strong> una villa <strong>de</strong>l entorno pompeyano.Isis con sistro y palma y Serapis con patera y cetro, ambostocados con flores <strong>de</strong> loto, ro<strong>de</strong>an un pe<strong>de</strong>stal que sostieneal niño Harpócrates <strong>de</strong> pie, vestido con nebrida, con el gestocaracterístico <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do índice <strong>de</strong>recho en los labios, portandouna cornucopia y apoyado en un tronco sobre el que seenrolla una serpiente (<strong>de</strong> Me r k e l b a c h 1995, fig. 68).la famosa estatua <strong>de</strong> culto entronizada venerada enel gran Serapeo <strong>de</strong> Alejandría parece ser su peinadocon cinco mechas frontales, rizadas y caídas sobre lafrente. Pero <strong>de</strong> nuevo gracias a una aguda y <strong>de</strong>batidapropuesta <strong>de</strong> L. Castiglione (1958) po<strong>de</strong>mos discutirsi ambos elementos iconográficos correspon<strong>de</strong>n a laimagen <strong>de</strong> culto primigenia o bien surgieron en unaépoca más avanzada, como <strong>de</strong>udores <strong>de</strong>l gran fervorque tuvieron por Serapis diversos emperadores romanos,especialmente Adriano, reconstructor <strong>de</strong> su templo (cf.Ma l a i s e 1972 b, 419-427). Castiglione propuso que laimagen entronizada <strong>de</strong> Serapis acompañado <strong>de</strong>l canCerbero que encontramos repetidamente representadaa lo largo <strong>de</strong> los siglos ii y iii dC correspon<strong>de</strong>ríaen realidad a una nueva imagen creada en épocaadrianea. La tesis fue rápidamente contestada porHornbostel (1973, 204-206, 210-214) mostrando hasta15 ejemplos anteriores a Adriano don<strong>de</strong> la imagen<strong>de</strong> Serapis muestra un peinado con mechas frontalespero tuvo la virtud <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar la falta <strong>de</strong> unaiconografía “rígida” en la transmisión <strong>de</strong> la imagencultual <strong>de</strong> Serapis (discusión en Ma l a i s e 1975; Tr a nta m Ti n h 1984, 1713-1715; cf. Me r k e l b a c h 1995).Veinte años más tar<strong>de</strong>, Castiglione (1978) pudo <strong>de</strong>mostrarque en las ya citadas acuñaciones helenísticas<strong>de</strong> los Lágidas, la imagen iconográfica primigenia <strong>de</strong>ldios mostraba un típico peinado alejandrino en anastolé.El autor húngaro <strong>de</strong>fendió así una concepciónpluralista en la tipología <strong>de</strong> las imágenes <strong>de</strong> culto <strong>de</strong>una divinidad que tan solo en Alejandría ya contabacon varios santuarios diferentes y en cuya expansiónmediterránea las iniciativas particulares (como la queahora examinamos) tuvieron una importancia fundamental:“Tout plai<strong>de</strong> en faveur <strong>de</strong> l’exclusion d’uneiconographie uniformisée <strong>de</strong> Sarapis avant l’époqueimperiale romaine” (Ca s t i g l i o n e 1978, 222).La iconografía <strong>de</strong> Serapis/Sarapis, el nuevo diosalejandrino “inventado” por Ptolomeo I Soter, seríaestudiada <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>tallada por W. Hornbostel (1973)y V. Tran tam Tinh (1983), mostrando efectivamenteuna realidad abierta a diferentes variantes. Hornbostelpropuso la existencia <strong>de</strong> dos imágenes diferentes<strong>de</strong> Serapis: una inicial, <strong>de</strong>sarrollada en el santuarioprimigenio <strong>de</strong> Menfis, cuna <strong>de</strong> la divinidad, don<strong>de</strong>el culto milenario <strong>de</strong> Osiris / Apis adquirió nuevasformas antropomorfas bajo el influjo helénico <strong>de</strong> ladinastía Lágida y una segunda imagen entronizada,que según el relato mítico fundacional habría sidoinicialmente trasladada a Alejandría <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la ciudad<strong>de</strong> Sínope tras un sueño premonitorio <strong>de</strong>l monarca(Pl u ta r c o, De Isi<strong>de</strong> et Osiri<strong>de</strong>, 361-362).Ambas obras se situaron en el nuevo y enormesantuario construido en Alejandría por or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>Ptolomeo I Soter (304-283 aC). El gran Serapieion selevantaba en uno <strong>de</strong> los ángulos <strong>de</strong> la ciudad antigua,en la colina <strong>de</strong> Rakotis, el barrio indígena primigenioanterior a la ciudad <strong>de</strong> Alejandro, vecino al grancanal <strong>de</strong> Alejandría, y situado junto al hipódromo<strong>de</strong> la ciudad (<strong>de</strong>nominado Lageion en recuerdo <strong>de</strong>lpadre <strong>de</strong>l primer Ptolomeo). La importancia <strong>de</strong> laobra justifica que los trabajos continuaran durantelos reinados <strong>de</strong> sus sucesores Ptolomeo II Fila<strong>de</strong>lfoy Ptolomeo III Evergetes, al igual que ocurriera conotras gran<strong>de</strong>s obras <strong>de</strong> la ciudad como la gran torre<strong>de</strong> la isla <strong>de</strong> Faros. Las ruinas <strong>de</strong>l santuario fueronexcavadas a fines <strong>de</strong>l siglo x i x por sucesivas expedicionesy en último lugar durante la Segunda GuerraMundial por A. Rowe, con resultados que han sidorevisados recientemente por McEnzie, Gibson y Reyes(2004). La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l recinto se logró ya en1886 por el hallazgo en una trinchera <strong>de</strong> fundación<strong>de</strong> una placa <strong>de</strong> oro conteniendo una <strong>de</strong>dicatoriaescrita en griego y en la sagrada lengua jeroglífica:“El Rey Ptolomeo, hijo <strong>de</strong> Ptolomeo y Arsinoe, losdioses hermanos, [<strong>de</strong>dica] a Osiris/Apis (el nombre<strong>de</strong> Serapis transcrito en cartela jeroglífica), el templo(naos) y el recinto sacro (témenos)” (Maspero 1886cit. en McKe n z i e, Gi b s o n, Re y e s 2004, 81). Posteriormente,aparecieron en las trincheras <strong>de</strong> fundación <strong>de</strong>las esquinas <strong>de</strong>l recinto otras diez placas <strong>de</strong> oro,plata, bronce, fayenza y barro siempre con idénticotexto probando así que el gran templo y la monumentalización<strong>de</strong>l gigantesco recinto sacro circundantehabrían sido en realidad construidos duranteel reinado <strong>de</strong>l tercer dinasta lágida, Ptolomeo IIIEvergetes (246-221 aC) agrupando en su interior lasconstrucciones prece<strong>de</strong>ntes, mal conocidas.En el recinto han aparecido <strong>de</strong>dicatorias a Isisy Serapis por parte <strong>de</strong> las parejas reales PtolomeoI Soter /Arsinoé y Ptolomeo II Fila<strong>de</strong>lfo/Arsinoé II.Eran estos últimos los padres <strong>de</strong>l tercer Ptolomeo,los “dioses hermanos” citados en las placas <strong>de</strong> fundación;un matrimonio real <strong>de</strong> hermanos <strong>de</strong> sangre(Fila<strong>de</strong>lfo: “el que ama a su hermana”), cuya uniónsolo podía legitimarse por su carácter excepcional ydivino. A la muerte prematura <strong>de</strong> Arsinoé II, PtolomeoII organizó en su honor y en el <strong>de</strong> sus padrestambién divinizados unas famosas y gran<strong>de</strong>s fiestas101


que recogieron todo el fasto y la suntuosidad <strong>de</strong>l másrico <strong>de</strong> los reinos helenísticos (Pf r o m m e r 1999). Lassolemnes Ptolemaia instauradas en los años 279/278dC incluían competiciones gimnásticas, musicales,ecuestres y ante todo espléndidas procesiones enhonor <strong>de</strong> Dionisos / Serapis <strong>de</strong>scritas por Calíxeno<strong>de</strong> Rodas y recogidas <strong>de</strong> éste con todo <strong>de</strong>talle porAteneo (Deip., 197-203; ver traducción castellana <strong>de</strong> L.Ro d r í g u e z-No r i e g a 1998 en ed. Gredos). Estas fiestascrearon realmente un “mo<strong>de</strong>lo” extremado <strong>de</strong> lujo yfasto, siendo el exponente magnífico <strong>de</strong> aquella luxuriaasiatica que décadas más tar<strong>de</strong> aturdiría a losimperatores romanos victoriosos sobre Antíoco y losgálatas <strong>de</strong>l Asia Menor y que sedujo <strong>de</strong>spués, porintermedio <strong>de</strong> Cleopatra, tanto a Julio César comoa Marco Antonio.Según el relato <strong>de</strong>l escritor griego cristiano Clemente<strong>de</strong> Alejandría (Protrepticus, 4, 48, 3) la imagen colosalentronizada venerada en el santuario era en el siglo iid.C. una obra <strong>de</strong>slumbrante, cubierta por limaduras <strong>de</strong>oro, plata, bronce, hierro, plomo y estaño y tambiénzafiros, hematites, esmeraldas y topacios, reducidos apolvo que darían a la imagen un misterioso color azuloscuro. Numerosas copias <strong>de</strong> los siglos ii y iii d.C.acreditan <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>tallada el aspecto e iconografía<strong>de</strong>l dios pero como ya hemos explicado no po<strong>de</strong>mossaber si esta imagen fue realmente la imagen inicialo una nueva creación <strong>de</strong> época antonina. SegúnClemente, la estatua habría sido obra <strong>de</strong> un escultor<strong>de</strong>nominado Bryaxis. Éste ha sido tradicionalmenterelacionado con el famoso escultor cario <strong>de</strong>l siglo iv aCcontemporáneo <strong>de</strong> Scopas, Leochares y Timoteo juntoa los que trabajó en torno a los años 351 y 333 aC<strong>de</strong>corando las fachadas <strong>de</strong>l Mausoleo <strong>de</strong> Halicarnaso(Plinio, Nat. Hist., XXVI, 4). A Bryaxis se le atribuyenla gran estatua <strong>de</strong> Mausolo y también diversas esculturas<strong>de</strong> divinida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gran tamaño, pero resultacasi imposible que se trate <strong>de</strong>l mismo artista ya quela diferencia <strong>de</strong> fechas es <strong>de</strong>masiado gran<strong>de</strong> (Ad r i a n i1948; Ho r n b o s t e l 1973, 3ss). Ptolomeo I Soter iniciósu mandato en el 304 aC y las fechas <strong>de</strong>dicatorias<strong>de</strong>l gran Serapeo se asocian en realidad al tercero<strong>de</strong> sus sucesores en torno al 250 aC.En realidad los relatos fundacionales no son coinci<strong>de</strong>ntes.El culto <strong>de</strong> Serapis fue creado, según Plutarco(De Isi<strong>de</strong> et Osiri<strong>de</strong>, 361-362), por la directa inspiración<strong>de</strong> Ptolomeo I; según Tácito (Hist., 4, 83-84) comoiniciativa <strong>de</strong> su tercer sucesor; y <strong>de</strong> nuevo segúnPlutarco, esta vez en su Vida <strong>de</strong> Alejandro (39,5; 73,9; 76, 9), como una divinidad local ya existente en elnúcleo egipcio prece<strong>de</strong>nte a la fundación <strong>de</strong> Alejandría.Ya fuera el primero o el tercero <strong>de</strong> los Ptolomeos,el rey habría recibido en sueños la or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> hacertrasladar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Sínope, en el Helesponto, una granestatua <strong>de</strong>l dios <strong>de</strong> los infiernos Ha<strong>de</strong>s, que según elrelato <strong>de</strong> Tácito (Hist., 4, 83-84) “daría prosperidadal reino y llenaría <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>za y gloria a la ciudadque la poseyera”. Plutarco afirma que el rey tan solopudo ver la imagen <strong>de</strong> la estatua en su sueño y quesería su amigo Sosibio el que i<strong>de</strong>ntificó la imagensoñada por el rey como una estatua que él había vistoen Sínope. Los enviados <strong>de</strong>l rey, Soteles y Dioniso,conseguirían “tras múltiples penalida<strong>de</strong>s” apo<strong>de</strong>rarse<strong>de</strong> la estatua en una historia que po<strong>de</strong>mos imaginarcomo toda una aventura. Al llegar a Alejandría, segúnel relato <strong>de</strong> Plutarco (De Isi<strong>de</strong> et Osiri<strong>de</strong>): “tan prontocomo fue visible aquella figura transportada, Timoteo(<strong>de</strong> Eleusis) y Manetón el Sebenita conjeturaron pormedio <strong>de</strong> la serpiente y el Can Cerbero que poseíacomo emblemas que se trataba <strong>de</strong> la estatua <strong>de</strong> Ha<strong>de</strong>sy persuadieron a Ptolomeo que no representaba otrodios sino a Serapis…”. El monarca lágida tenía puescomo consejeros espirituales a Timoteo, un eumólpidao gran sacerdote iniciado en los misterios <strong>de</strong> Eleusisque sabemos también interesado por los ritos <strong>de</strong> laMagna Mater, acompañado por Manetón, un sacerdoteegipcio llegado <strong>de</strong>l templo <strong>de</strong> Isis en Sebenitos al queel monarca encargaría escribir una famosa historia<strong>de</strong> Egipto. La colaboración entre ambos sacerdotesen el culto ambiente palacial alejandrino <strong>de</strong>muestraun esfuerzo consciente <strong>de</strong> sincretismo por parte <strong>de</strong>lmonarca: la búsqueda <strong>de</strong> elementos comunes en lastradiciones egipcia y helénica para configurar un diosvenerado por todos.La iconografía <strong>de</strong> la gran estatua entronizada <strong>de</strong>Alejandría con el dios sosteniendo un cetro y acompañadopor el can Cerbero a su lado pudo <strong>de</strong>rivar<strong>de</strong> la imagen trasladada según el mito fundacional<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Sínope, pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego parece mejor<strong>de</strong>udora <strong>de</strong> la famosa estatua crisoelefantina <strong>de</strong>Asklepios que Trasíme<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Paros, hijo <strong>de</strong> Arignoto,creara para el gran santuario <strong>de</strong> Epidauro aprincipios <strong>de</strong>l siglo iv aC (Fow l e r 1887; Thi e m a n n1952, 22 ss., v. ahora Rie t h m ü l l e r 2005, 305-308).Fig. 33. Trihemidracma <strong>de</strong> Epidauro, AR, segunda mitad <strong>de</strong>lsiglo iv aC Anv. Cabeza imberbe laureada (no reproducidaaquí, quizás Apolo maleatas). Rev. Asklepios sentado <strong>de</strong> perfila la izquierda en un escabel con el torso <strong>de</strong>snudo, el brazo<strong>de</strong>recho extendido tocando la cabeza <strong>de</strong> una serpiente yel brazo izquierdo apoyado en una vara <strong>de</strong> nudos vertical;<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l escabel un perro echado. Este reverso sei<strong>de</strong>ntifica con la estatua crisoelefantina <strong>de</strong> Asklepios obra <strong>de</strong>Trasíme<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Paros (<strong>de</strong> Ho lt z m a n n 1984, núm. 84).102


Era ésta una estatua <strong>de</strong> mitad <strong>de</strong> tamaño que elZeus <strong>de</strong> Olimpia, sosteniendo con el brazo izquierdouna vara y con la mano <strong>de</strong>recha apoyada en unaserpiente, mientras que a sus pies figuraba tambiénun perro echado según la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> Pausanias(II, 27, 2) corroborada por la imagen <strong>de</strong> los reversos<strong>de</strong> trihemidracmas <strong>de</strong> plata acuñadas en la segundamitad <strong>de</strong>l siglo iv aC (Holt z m a n n 1984, núm. 84). Lossincretismos <strong>de</strong> la nueva divinidad con las <strong>de</strong>más“divinida<strong>de</strong>s patriarcales” pue<strong>de</strong>n ser explicados porla necesidad <strong>de</strong> crear una figura “familiar”, queinspirara confianza por igual a griegos y egipcios(Hor n b o s t e l 1973, 333-356).Des<strong>de</strong> el siglo iii aC habrían así existido dos imágenesdiferentes <strong>de</strong>l dios Serapis: la nueva estatua entronizada<strong>de</strong> culto venerada en el Serapeo <strong>de</strong> Alejandríay un segundo Serapis <strong>de</strong> pie, con los atributos <strong>de</strong>la abundancia y <strong>de</strong>l más allá (modius o corona atef,cornucopia) creado quizás en el santuario primigenio<strong>de</strong> Menfis. Para ambos tipos resulta evi<strong>de</strong>nte que laimagen Serapis, como nueva divinidad sincrética, nofue divulgada <strong>de</strong> una forma rígida sino a través <strong>de</strong>préstamos iconográficos o incluso “contaminaciones”.En una amplia reflexión <strong>de</strong>dicada a la iconografía <strong>de</strong>Serapis incluida en su erudito manual <strong>de</strong> 1963, Ch.Picard (1963, 879) observaba a este respecto: “Lorsqu’iletait nécessaire <strong>de</strong> representer le dieu (Serapis) autrementqu’assis sur un trône —pour les types <strong>de</strong>boutnotament, qui n’ont apparu qu’ensuite— on faisaitappel à <strong>de</strong>s prototypes grecs: Zeus, le Dionisos dit“Sardanapalos” et Asclepios, notamment”. Los estudiosiconográficos sobre la evolución <strong>de</strong> las imágenes <strong>de</strong>Serapis a lo largo <strong>de</strong> los siglos han podido remarcarque el peinado con el flequillo <strong>de</strong> las cinco mechas(Fransentypus <strong>de</strong> Ho r n b o s t e l 1973, 207-295) coexistiócon un segundo peinado con los mechones <strong>de</strong> la frentetirados hacia atrás (Anastoletypus <strong>de</strong> Ho r n b o s t e l 1973;<strong>de</strong> Anastolé: tirar hacia atrás). Un peinado inspiradopor las imágenes patriarcales <strong>de</strong> Zeus, Poseidón yAsklepios, a su vez <strong>de</strong>udoras <strong>de</strong> la famosa cabelleraleonina creada por Lisipo para sus retratos <strong>de</strong> Alejandro.La cabeza <strong>de</strong> la estatua emporitana presentaeste peinado con gruesos rizos y mechas <strong>de</strong> la frentetiradas hacia atrás. Un peinado que ha sido señaladopor Castiglione (1978) como el característico <strong>de</strong> lasimágenes helenísticas <strong>de</strong> Serapis (cf. Ho r n b o s t e l 1973,133-205; seguido por Cl e r c y Le c l a n t 1994=LIMC VIII,s.v. Sarapis, 690; Tr a n ta m Ti n h 1983; ver en últimolugar Sc h m i d t 2005, 300-302).Para conocer como se divulgó la iconografía <strong>de</strong>Serapis en los siglos iii y ii aC a partir pues <strong>de</strong> esasdos famosas estatuas alejandrina y menfita contamoscon algunas noticias bellamente explícitas. Lallamada “Crónica <strong>de</strong> Maiistas” (IG XI, 1299; Ro u s s e l1916, n. 1) grabada en una columna a la entrada<strong>de</strong>l Serapeo A <strong>de</strong> Delos antes <strong>de</strong>l 166 aC, narra lasaventuras <strong>de</strong>l sacerdote Apollonio, un menfita queacudió a Delos como misionero llevando consigo laimagen <strong>de</strong>l dios (“Nuestro abuelo Apollonios egipcio<strong>de</strong> la clase sacerdotal, llegó <strong>de</strong> Egipto trayendo unaestatua <strong>de</strong>l dios...” ¿Se trataba <strong>de</strong> un toro Osiris-Apiso bien <strong>de</strong> una imagen ya helenizada <strong>de</strong> Serapis?); suhijo Demetrios heredó el cargo paterno y pudo yacontar con una imagen <strong>de</strong> bronce <strong>de</strong>l dios colocada“<strong>de</strong> prestado” como divinidad visitante en uno <strong>de</strong> lostemplos <strong>de</strong>lios; el nieto Apollonios recibió una vezmás <strong>de</strong> su padre los objetos sagrados, pero en sueñosla divinidad le exigió tener un templo propio en unaparcela abandonada y puesta a la venta; en seis mesesel templo estuvo acabado pero entonces los vecinospresentaron una <strong>de</strong>nuncia, iniciándose un procesodurante el cual el dios mostró todo su po<strong>de</strong>r paralizandoa los contrarios y motivando el texto votivo <strong>de</strong>agra<strong>de</strong>cimiento (v. trad. castellana <strong>de</strong> la introducciónen prosa en Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 2000, 312; trad.francesa <strong>de</strong>l texto completo en Ro u s s e l 1916, 76-78y un amplio comentario en 245-249). Las aventuras<strong>de</strong> esta saga <strong>de</strong> sacerdotes no acabaron aquí. Años<strong>de</strong>spués, cuando la nueva autoridad ateniense <strong>de</strong>cidióconvertir el vecino Serapeo C en templo oficial <strong>de</strong>lculto egipcio, el Serapeo A fue conminado a cesarsu actividad y el nuevo sacerdote Demetrios, hijo <strong>de</strong>lApolonios <strong>de</strong> la crónica anterior, no dudó en apelaral propio Senado <strong>de</strong> Roma obteniendo a<strong>de</strong>más unarespuesta favorable. Todo el proceso fue narrado sobreuna nueva estela (Ro u s s e l 1916, 92-94, n. 14; Br u n e a u1970, 461). El santuario pudo continuar funcionandoen manos <strong>de</strong> la misma familia sacerdotal y coexistiendosin problemas junto al Serapeo “oficial”.Esta evi<strong>de</strong>nte autonomía nos acredita una difusiónindividual y permeable <strong>de</strong> los cultos egipcios que seapoyaba <strong>de</strong> forma preferente en las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>egipcios establecidos como comerciantes en puertosimportantes como El Pireo ya en el siglo iv aC (SIRIS1; Du n a n d 1973-2) y en la forma como los navegantesasumieron paulatinamente los cultos <strong>de</strong> Isis y Serapisen su vertiente <strong>de</strong> protectores <strong>de</strong> la navegación (veruna pequeña síntesis en Ru i z d e Ar b u l o 2006). Ahorabien, si la epigrafía nos proporciona un gran cúmulo<strong>de</strong> referencias no ocurre lo mismo con la estatuariaen bulto redondo. Para saber cual era el aspecto ylos atributos <strong>de</strong> estas imágenes conforme el culto <strong>de</strong>Serapis se iba extendiendo por las orillas <strong>de</strong>l Mediterráneooriental conocemos muy pocas esculturas<strong>de</strong> mármol que puedan ser datadas con segurida<strong>de</strong>n los siglos iii a i aCUn primer ejemplo datable a fines <strong>de</strong>l siglo iiaC es una estatuita <strong>de</strong> mármol blanco (h. 0,47 m)encontrada en la isla <strong>de</strong> Amorgos (hoy en el MuseoNacional <strong>de</strong> Atenas). La inscripción grabada en elplinto —Timokles Timokleidou Sarapidi (IG XII, 7,430; SIRIS 149)— permite asegurar claramente lai<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> la imagen superior que en realidadno ostenta ninguno <strong>de</strong> los atributos “tradicionales”<strong>de</strong> la divinidad egipcia; por el contrario la imagenmuestra un evi<strong>de</strong>nte parecido con el Poseidón <strong>de</strong>Melos bien remarcado por los especialistas (cf. Tr a nta m Ti n h 1983; 136-137, II 2). El dios viste un largochitón y se enrolla en torno al hombro un gruesohimatión cogido con la mano izquierda mientrasque la mano <strong>de</strong>recha, cortada, sostendría un cetro.Parece pues que el escultor utilizó simplemente unaimagen “<strong>de</strong> repertorio” para aten<strong>de</strong>r a la petición<strong>de</strong>l <strong>de</strong>dicante.Más significativa es una pequeña imagen entronizada<strong>de</strong>l dios (h. 0,54 m) ofrendada en el Serapeo B <strong>de</strong>Delos por el sacerdote Kineas con anterioridad al 166aC (Ro u s s e l 1916, 45 y fig. 7; 100, n. 24 —epígrafe—;103


Fig. 34. Pequeña imagen entronizada <strong>de</strong>l Serapeo B <strong>de</strong> Delos(h. 0,54 m) ofrendada por el sacerdote Kineas (inic. ii aC)consi<strong>de</strong>rada Serapis por el contexto y las mechas frontales.Museo <strong>de</strong> Delos (<strong>de</strong> Ma r c a d é, He r m a r y , Jo c k e y, Qu e y r e l1996, núm. 73).Fig. 35. Cabeza <strong>de</strong> Serapis <strong>de</strong> la isla <strong>de</strong> Amorgos, antesconsi<strong>de</strong>rada imagen <strong>de</strong> Asklepios, peinado en anastolé.Museo Nacional <strong>de</strong> Atenas (<strong>de</strong> Ho r n b o s t e l 1973, fig. 112).Ma r c a d é 1969, 427-428, n. A 1990 —cuerpo—, A 2003—cabeza—; Sta m b a u g h 1972, n. 24; Kat t e r-Si b e s 1973,n. 349; Sc h i m d t 2005, n. 30). Serapis es representadocon el torso <strong>de</strong>snudo bajo el himatión, sin kalathosen la cabeza aunque ostentando las cinco mechasfrontales, sin Cerbero a los pies, apoyado en uncetro asido con la mano izquierda, con la inscripción<strong>de</strong>dicatoria grabada <strong>de</strong>lante <strong>de</strong>l escabel (Epí ieréosKinéou IG IX, 1261). El sacerdote Kineas mencionadocomo <strong>de</strong>dicante aparece en otras tres listas <strong>de</strong>asociaciones <strong>de</strong>dicantes en este Serapeo B y pue<strong>de</strong>por ello situarse en la época <strong>de</strong> la in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong>lia, en el primer cuarto <strong>de</strong>l siglo ii aC Respecto ala iconografía <strong>de</strong> esta pequeña imagen <strong>de</strong> Serapis,J. Mercadé (1969, 428) remarcaría: “pour distinguerSerapis <strong>de</strong> Zeus et <strong>de</strong>s Baals orientaux conçus a sonimage, le sculpteur <strong>de</strong>lien s’est contenté d’indiquerquelques meches frontales; peut-etre d’autres artisansnégligeaient-ils même ce <strong>de</strong>tail”.Pero en realidad, como ya señalaría Hornbostel, elaspecto <strong>de</strong> la cabeza <strong>de</strong>l dios en las imágenes helenísticasmuestra el peinado en anastolé, con la frente<strong>de</strong>spejada con los cabellos rizados tirados hacia atrásy los lados, en juego con una tupida barba trenzadaen todo semejante a la que presenta nuestra estatuaemporitana. Así lo muestra una cabeza <strong>de</strong> mármol enel Museo Nacional <strong>de</strong> Atenas proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la isla <strong>de</strong>Amorgos i<strong>de</strong>ntificada con Serapis por las evi<strong>de</strong>nciasepigráficas <strong>de</strong> su culto en la isla aunque anteriormentetambién se había relacionado con Asklepios.Esta cabeza <strong>de</strong> Serapis <strong>de</strong> Amorgos (Co l l i g n o n 1889,41-47, Th i e m a n n 1959, 123; Ho r n b o s t e l 1973, 174-176)comparte muchos <strong>de</strong> los mismos elementos semánticoscon nuestra escultura. El trabajo <strong>de</strong>l rostro estan parecido que podrían compartir mo<strong>de</strong>lo e inclusotaller. En nuestro caso, sin embargo, la cabeza estáinacabada. En el rostro se pue<strong>de</strong> apreciar que faltael pulido final que se encuentra en el resto <strong>de</strong>l torso,en realidad se distingue la línea divisoria siguiendola barba, una línea tan <strong>de</strong>limitada que no pue<strong>de</strong>atribuirse a una erosión natural tal como se habíasugerido. Así mismo, tanto barba como cabellera seencuentran apenas esbozados en someros bloques,faltándoles el trabajo <strong>de</strong> acabado que sí pue<strong>de</strong> verseen la cabeza <strong>de</strong> Amorgos. Esta característica <strong>de</strong> esculturascompuestas aún inacabadas se ha documentadoen Delos (Jo c k e y 1998, 179) a la que nos referiremosposteriormente.En segundo lugar, la utilización <strong>de</strong>l chitón <strong>de</strong>bajo<strong>de</strong>l himatión en las representaciones <strong>de</strong>l dios tambiénparece ser una <strong>de</strong> las variantes iconográficas que segeneralizó únicamente en la época imperial romana,mientras que en las imágenes tardohelenísticas eldios aparece con frecuencia con el torso <strong>de</strong>snudo104


Fig. 36. Detalle <strong>de</strong> la cabeza <strong>de</strong> la estatua emporitana antes <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> limpieza y restauración. La comparación con lacabeza <strong>de</strong> Serapis proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Amorgos prueba que la pieza probablemente no llegó a ser acabada.bajo el himatión. W. Hornbostel <strong>de</strong>dicaría a estetema el último <strong>de</strong> los capítulos sobre la iconografía<strong>de</strong>l dios (Ho r n b o s t e l 1973, 333-355: Serapi<strong>de</strong>n ohnechiton). Años más tar<strong>de</strong>, en su estudio monográfico<strong>de</strong>dicado a las imagenes <strong>de</strong> Serapis “<strong>de</strong> pie”, V. Trantam Tinh (1983, 30) concluiría: “Les <strong>de</strong>couvertes etrecherches recentes nous habituent <strong>de</strong>sormais à unautre type <strong>de</strong> Serapis plus «libre» dont quelques creationsremontent au ii siecle av. JC, comme le fameuxrelief <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong>s, celui <strong>de</strong> Tigani, Samos, le relief <strong>de</strong>Dougga, plusieurs terracuites <strong>de</strong> Serapis tronant: lechitón n’est pas un atribut sine qua non du dieu”.Volvería a insistir en la misma i<strong>de</strong>a en otro <strong>de</strong> sustrabajos, la síntesis sobre la iconografía <strong>de</strong> los diosesalejandrinos publicada en los ANRW: “Contrairementà l’image stéréotypée <strong>de</strong> Sérapis trônant les imagesles plus anciennes conservées jusqu’à nous le represententsans chitón, souvent sans modius” (Tr a n ta mTi n h 1984, 1715 y nota 19).En conclusión, la estatua emporitana, por sudatación tardo-republicana y a partir estrictamente<strong>de</strong> su análisis iconográfico parece representar no aAsklepios sino a Serapis. Su encuadramiento tipológicosiguiendo la clasificación propuesta por V. Tran tamTinh (1983) correspon<strong>de</strong>ría a las características <strong>de</strong> sutipo I: Serapis <strong>de</strong> pie, apoyando la mano izquierdasobre un cetro, la mano <strong>de</strong>recha bajada, teniendo ono una pátera, con o sin Cerbero. Si la presencia<strong>de</strong> una serpiente asociada a la estatua había sidosuficiente para consi<strong>de</strong>rar la escultura una imagen<strong>de</strong> Asklepios, ahora comprobamos que tal asociaciónno existe en realidad y que a<strong>de</strong>más tanto el gesto <strong>de</strong>la estatua sosteniendo un cetro como el encaje en loalto <strong>de</strong> su cabeza correspon<strong>de</strong>n en realidad a Serapis.Esta atribución <strong>de</strong>berá tener en cuenta a<strong>de</strong>más lacorrecta i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> esculturas aparecidasen el interior <strong>de</strong>l templo M que estudiaremosacto seguido. Pero antes po<strong>de</strong>mos también reflexionarun momento sobre el taller <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> laescultura emporitana.¿La escultura emporitana se fabricóen Delos?Para intentar i<strong>de</strong>ntificar el taller que elaboró estaestatua, la proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los mármoles empleadosresulta un primer indicio, pero no resulta <strong>de</strong>l todo<strong>de</strong>terminante. La combinación <strong>de</strong>l mármol pentélicopara el cuerpo drapeado junto al mármol <strong>de</strong> Paros,<strong>de</strong> grano más fino y luminoso, para la piel <strong>de</strong> ladivinidad, revela un cuidado característico <strong>de</strong> losbuenos talleres <strong>de</strong> época helenística y la encontramos,por ejemplo, en la estatua <strong>de</strong> una sacerdotisallevando un ban<strong>de</strong>ja con un volumen y los sacra <strong>de</strong>l105


Fig. 37. Restitución <strong>de</strong> la gran estatua emporitanasosteniendo un cetro y una pátera y llevando sobre lacabeza un kalathos o una corona egipcia (dibujo D. Vivó).culto tradicionalmente conocida como la Fanciulladi Anzio (s. iii aC Museo Nazionale Romano. PalazzoMassimo). Sin duda la ciudad <strong>de</strong> Atenas seríaun lugar idóneo para situar un taller especializadoque trabajara habitualmente con estos dos tipos <strong>de</strong>mármol. El paralelo que hemos establecido con lacabeza <strong>de</strong> Serapis proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la isla <strong>de</strong> Amorgosno permite en este sentido nuevas precisiones. Noobstante, contamos con un nuevo paralelo que nospermite proponer un origen concreto para esta esculturaen un contexto religioso, económico y culturalque podría explicarnos a<strong>de</strong>más el largo viaje <strong>de</strong>la misma hasta la lejana Emporion <strong>de</strong> Iberia. Nosreferimos a la isla <strong>de</strong> Delos.A pesar <strong>de</strong> la exhuberante riqueza epigráfica <strong>de</strong>los cuatro santuarios egipcios <strong>de</strong> Delos no ocurre lomismo con sus imágenes escultóricas. La iconografía<strong>de</strong> Serapis atestiguada entre la escultura <strong>de</strong>lia catalogadapor J. Marcadé (1969) se limita a la estatuillase<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Serapeo B que hemos mencionado antesy un pequeño fragmento casi irrelevante <strong>de</strong> cabezamarmórea tocada con kalathos (Ma r c a d é 1969, 427,A 5850: “infime débris”). A estas dos piezas po<strong>de</strong>mostambién añadir dos nuevas imágenes <strong>de</strong>lias noconsi<strong>de</strong>radas por Marcadé pero también atribuidasa Serapis alzado por Tram Tan Tinh (1983, 113-114IB 24 y 25): un fragmento <strong>de</strong> estatua acéfala proce<strong>de</strong>nte<strong>de</strong>l Serapeo C drapeada con chitón e himatióny una estatuilla marmórea <strong>de</strong> hallazgo impreciso <strong>de</strong>una divinidad barbada alzada, vestida con chitón ehimatión, sosteniendo un cetro.Pero entre estos ejemplos <strong>de</strong>lios hemos <strong>de</strong> señalaruna nueva imagen que constituye un excelente paralelopara el tema que nos ocupa. Se trata <strong>de</strong>l torsomarmóreo inacabado <strong>de</strong> un dios barbudo, encontradoen los años treinta por Robert y Coupry (1936, 483)en una <strong>de</strong> las casas al NE <strong>de</strong> la bahía <strong>de</strong> Fourni.Es la imagen nunca acabada <strong>de</strong> una cabeza, torsoy hombro <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>snudos <strong>de</strong> un dios con barbay cabellera <strong>de</strong> amplios rizos tirados hacia atrás, alque falta sin embargo el hombro izquierdo (núm.inv. A 4023; h. máx. 65 cm; Ma r c a d é 1969, 106-107;Jo c k e y 1996). Pero el elemento que más nos interesaahora es su carácter “compuesto”: “on notera qu’ils’agit d’une piece <strong>de</strong>stinée à être raportée: l’artiste,Fig. 38. Placas marmóreas <strong>de</strong> un plinto estatuario aparecidas en la cisterna junto al busto <strong>de</strong>l dios (<strong>de</strong> Pu i g i Ca d a fa l c h 1912,fig. 7).106


en terminant, aurait <strong>de</strong>coupé le marbre en suivantla ligne <strong>de</strong> l’himatión <strong>de</strong> façon à adapter la partienue du tors sur un corps drapé; le haut du brasdroit appelle aussi un complement” (Ma r c a d é 1969,106-107). Se trata <strong>de</strong> un fragmento que guarda puestodas las semejanzas posibles en su forma generalcon el torso marmóreo emporitano: mismo tipo <strong>de</strong>talla, unión <strong>de</strong> dos bloques distintos para un busto<strong>de</strong>snudo y un cuerpo drapeado con himatión, brazo<strong>de</strong>recho y brazo izquierdo tallados aparte... todocoinci<strong>de</strong>. Curiosamente, esta escultura había sidoconsi<strong>de</strong>rada un Asklepios dada la proximidad <strong>de</strong>l Asklepieion<strong>de</strong>lio, pero en su presentación más reciente,Ph. Jockey (1996) la consi<strong>de</strong>ra mejor un Serapis (coninterrogante) ya que la casa <strong>de</strong> Fourni había sidose<strong>de</strong> <strong>de</strong> una asociación <strong>de</strong> orientales. ¡Incluso paranuestra discusión iconográfica el paralelo tambiénresulta oportuno!Recor<strong>de</strong>mos brevemente cual era el contexto histórico<strong>de</strong> Delos durante el helenismo tardío, en lossiglos ii y i aC (Vi a l 1984; Ro u s s e l 1916 —1987—).Sabemos que en el 167 aC Roma <strong>de</strong>claró a la islapuerto franco y <strong>de</strong>volvió su administración a Atenas(que había dominado la isla entre los años 394 a314 aC), siendo la entera población <strong>de</strong>lia sustituidapor nuevos colonos atenienses. A partir <strong>de</strong>l 145 aCy la <strong>de</strong>strucción por Roma <strong>de</strong> Cartago y Corintola isla pasó a ser el gran mercado <strong>de</strong> esclavos <strong>de</strong>lEgeo, eclipsando totalmente a la propia Rodas comogran emporio marítimo tal y como Roma pretendía.Los comerciantes acudieron en tropel instalando<strong>de</strong>legaciones y llevando con ellos a sus dioses nacionaleslo que explica la variedad y extrema riqueza<strong>de</strong> los cultos documentados en la isla especialmenteen la <strong>de</strong>nominada “terraza <strong>de</strong> los dioses orientales”(Br u n e a u 1970). Entre los años 167 y 145 aC Atenasgobernó directamente la cleruquía <strong>de</strong>lia por medio<strong>de</strong> un epimeleta pero más tar<strong>de</strong>, tras la creación <strong>de</strong>la provincia romana <strong>de</strong> Asia a partir <strong>de</strong>l 133 aC, laisla pasó a ser directamente una posesión romanagobernada <strong>de</strong> forma honorífica por una asamblea <strong>de</strong>los resi<strong>de</strong>ntes atenienses, itálicos y extranjeros diversos(Ma l a i s e 1972, 268-281; Delo e l’Italia 1982).Una epigrafía particularmente rica y <strong>de</strong>talladanos proporciona todo tipo <strong>de</strong> informaciones precisaspara el tema que ahora nos ocupa (Du r r b a c h 1924—1976—; Pr e t r e et al. 2002). Po<strong>de</strong>mos saber en Deloslo que contenían los templos <strong>de</strong> Apolo y Artemis enel 250 aC (IG XI, 2, 287 B); los inventarios <strong>de</strong> loque almacenaba la caja sagrada <strong>de</strong> Apolo y la cajapública en los años 192 (ID 399 A) y 179 aC (ID 442A) incluyendo el alquiler <strong>de</strong> los bienes inmobiliariosy las propieda<strong>de</strong>s rurales <strong>de</strong>l santuario y compararambas con la gran estela opistógrafa ID 1417, queproporciona un <strong>de</strong>tallado inventario <strong>de</strong> todo lo quecontenían los templos <strong>de</strong> Delos en los años 156-55aC, incluídos a<strong>de</strong>más los contratos <strong>de</strong> alquiler <strong>de</strong>los bienes inmobiliarios propiedad <strong>de</strong>l gran templo<strong>de</strong> Apolo (cf. Pr ê t r e et al. 2002, 199-238, con trads.francesas <strong>de</strong> los textos y comentarios explícitos). ElFig. 39. Comparación <strong>de</strong> los torsos <strong>de</strong> la divinidad emporitana y <strong>de</strong>l Serapis <strong>de</strong> la casa <strong>de</strong> Fourni en Delos. Se trata <strong>de</strong> untorso marmóreo <strong>de</strong> divinidad inacabado (h. 65 cm) <strong>de</strong>stinado a una estatua compuesta. Esta imagen se había consi<strong>de</strong>rado unAsklepios pero ahora se valora como una representación <strong>de</strong> Serapis (<strong>de</strong> Ma r c a d é, He r m a r y , Jo c k e y, Qu e y r e l 1996, num. 74).107


saqueo <strong>de</strong> la isla provocado por las tropas <strong>de</strong> Mitrídates<strong>de</strong>l Ponto apoyado por los atenienses en elotoño <strong>de</strong>l 88 aC significó el traslado a Atenas <strong>de</strong> todoel tesoro sagrado que más tar<strong>de</strong> caería en manos <strong>de</strong>Sila. La terrible matanza <strong>de</strong> itálicos en Delos y lascostas <strong>de</strong>l Egeo (20.000 según Apiano, Mithrid., 28)provocó sin duda una reorganización <strong>de</strong> las rutascomerciales marítimas y sus enclaves portuarios <strong>de</strong>apoyo. En el 69 aC la ciudad fue nuevamente saqueadapor los piratas y aunque en el 58 aC la ley GabiniaCalpurnia restituyó a la isla sus antiguos privilegiossu <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia fue ya imparable (Ni c o l e t 1980).Atenas, Cos o Rodas fueron gran<strong>de</strong>s talleres yescuelas <strong>de</strong> escultores en la época helenística, perosi tenemos en cuenta tanto el origen <strong>de</strong> los dos tipos<strong>de</strong> mármol <strong>de</strong> la estatua emporitana (Pentélicoy Paros), como las rutas <strong>de</strong> comunicación para suexportación, hemos <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que Delos reúne<strong>de</strong> forma magnífica todos los requisitos necesariospara po<strong>de</strong>r situar en ella el taller original don<strong>de</strong>esta imagen fue realizada. La isla <strong>de</strong> Paros, famosapor la calidad magnífica <strong>de</strong> su mármol, se encuentrasituada inmediatamente al sur <strong>de</strong> Delos y encuanto al mármol pentélico acabamos <strong>de</strong> explicarque eran atenienses tanto los habitantes como laadministración <strong>de</strong> la isla sagrada a partir <strong>de</strong>l 167 aCEl mármol <strong>de</strong>l Ática llegaba pues a la isla <strong>de</strong> formadirecta. Pero aun hay más. Delos, en el siglo ii aCestaba unida directamente por una línea marítimaampliamente utilizada con los puertos campanos <strong>de</strong>Puteoli y Neápolis (Delos minorem la llamaría Lucilio)y sabemos que <strong>de</strong> la Campania surgía en la mismaépoca la ruta marítima que introducía en Emporion yel noreste <strong>de</strong> la Península Ibérica los vinos y aceitesitálicos acompañados <strong>de</strong> la vajilla campaniense y lascerámicas comunes campanienses (cf. Mar y Rui z d eArb u l o 1993). Si un merca<strong>de</strong>r alejandrino <strong>de</strong>cidióprobar fortuna en las lejanas tierras <strong>de</strong>l occi<strong>de</strong>ntemediterráneo sin duda tuvo <strong>de</strong> alguna forma queintegrarse en estas rutas marítimas y fon<strong>de</strong>ar ensus puertos.La técnica <strong>de</strong> las esculturas compuestas apareceya en Cos en el siglo iv aC según la nueva dataciónepigráfica <strong>de</strong> las esculturas <strong>de</strong>l santuario <strong>de</strong> Deméteren Kyparissi (Ka b u s-Pr e i s h o f f e n 1989), aunque quizás<strong>de</strong>ba retrasarse hasta el siglo ii aC (discusión enJo c k e y 1999, 311-314), pero si en un yacimiento <strong>de</strong>lMediterráneo oriental po<strong>de</strong>mos documentar la técnica<strong>de</strong> las esculturas marmóreas compuestas ese es precisamentela propia Delos durante la época helenística.Como hemos citado antes textualmente, esa esprecisamente la principal característica técnica <strong>de</strong> laescultura en la isla durante el siglo ii aC J. Marcadé(1969, 109-112) ha remarcado suficientemente estacuestión y la gran perfección técnica que permitíapor ejemplo ensamblar por partes estatuas ecuestres<strong>de</strong> gran formato y en posiciones difíciles equilibrandolos pesos como las encontradas en el ágora <strong>de</strong> lositálicos y en el entorno <strong>de</strong>l Lago sagrado (Ma r c a d é1993 b, 554-555). Una técnica que se utilizaba porigual en esculturas <strong>de</strong>snudas, drapeadas o con corazamilitar, alzadas o entronizadas, a pie o a caballo. Laconocida estatua <strong>de</strong>l galo herido <strong>de</strong>l ágora <strong>de</strong> lositálicos hoy expuesta en el Museo Nacional <strong>de</strong> Atenas(inv. MNAtenas 247) muestra un amplio cortelongitudinal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el hombro <strong>de</strong>recho a la cinturaizquierda don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bían ajustarse tanto el hombroy el brazo izquierdo extendido hacia lo alto (piezatambién encontrada y restituida) como una cabezatrabajada aparte (que Mercadé propone fuera la llamadacabeza <strong>de</strong> Miconos A 4194; Ma r c a d e 1969, lám.80; 1993, 552-553). La cubeta <strong>de</strong> encaje, la técnicautilizada por la unión <strong>de</strong> las dos partes principales<strong>de</strong> la estatua emporitana está en Delos perfectamentedocumentada incluso para estatuas ecuestres (Ma r c a-d é 1993 b, 555 y nota 49). En Delos, por lo <strong>de</strong>más,funcionaban con toda seguridad distintos talleres <strong>de</strong>escultores en mármol como prueban las esculturasinacabadas aparecidas en distintos puntos <strong>de</strong> la isla,tanto en la realización <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s esculturas <strong>de</strong> cultoy votivas para los distintos santuarios (a su vez repletos<strong>de</strong> imágenes arcaicas y clásicas), como en laFig. 40. Ejemplos <strong>de</strong> estatuas compuestas <strong>de</strong> Delos. Izq.: Torso juvenil consi<strong>de</strong>rado una representación <strong>de</strong>l Inopos con cortelongitudinal para insertarse en un cuerpo drapeado (Museo <strong>de</strong>l Louvre). Centro: escultura ecuestre <strong>de</strong> fabrica compuesta concoraza militar <strong>de</strong>l ágora <strong>de</strong> los itálicos. Der.: Imagen compuesta <strong>de</strong> galo herido <strong>de</strong>l ágora <strong>de</strong> los itálicos con unión en ampliocorte longitudinal. (<strong>de</strong> Ma r c a d é, He r m a r y , Jo c k e y, Qu e y r e l 1996, nums. 33, 90 y 92)108


ealización <strong>de</strong> pequeñas esculturas para la <strong>de</strong>coracióny los cultos domésticos (Ma r c a d é 1969; Jo c k e y 1995;1996, núms. 64, 65, 75; en prensa).Los pies <strong>de</strong> la diosaUna segunda evi<strong>de</strong>ncia a la nueva lectura iconográfica<strong>de</strong> la escultura emporitana viene dada porlos dos pies marmóreos aparecidos a su lado en elinterior <strong>de</strong>l templo M. Estos pies no habían sido valoradossuficientemente hasta que E. Sanmartí (1992)los rescató <strong>de</strong>l olvido proponiendo que pertenecieran,juntamente a la garra también aquí aparecida,a una imagen entronizada <strong>de</strong> Serapis siguiendo elmo<strong>de</strong>lo bien documentado en Puteoli y que imitaríala famosísima imagen emblemática <strong>de</strong>l Serapeo <strong>de</strong>Alejandría. Sin embargo, al volver <strong>de</strong> nuevo nuestraatención sobre estos pies nos hemos dado cuenta quesu interpretación tiene que ser otra bien distinta.Estos pies calzan un tipo <strong>de</strong> sandalia abierta consolo dos tiras <strong>de</strong> sujeción ceñidas por una he<strong>de</strong>ra<strong>de</strong>corativa junto al <strong>de</strong>do gordo y con una terceratira enlazando todos los <strong>de</strong>dos. Un breve repaso alas sandalias <strong>de</strong>l mundo griego antiguo siguiendo porejemplo el estudio <strong>de</strong> K. Dohan (1985) nos muestraque a diferencia <strong>de</strong> las fuertes krépi<strong>de</strong>s masculinascon múltiples correas ro<strong>de</strong>ando todo el pie (comolas que calza la gran escultura emporitana) este tipo<strong>de</strong> sandalias <strong>de</strong> solo dos tiras anudadas en torno al<strong>de</strong>do gordo <strong>de</strong>l pie son propias <strong>de</strong> la época helenísticay eran llevadas casi exclusivamente... por imágenesFig. 41. Pies <strong>de</strong> mármol <strong>de</strong> una segunda estatua aparecidosen el templo M junto a la gran imagen masculina. Calzansandalias abiertas <strong>de</strong> dos tiras con he<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> sujeción.femeninas (Do h a n 1985, 90-97, thonged sandals, App.1, figs. 11-13). Para su datación po<strong>de</strong>mos utilizarcomo primer ejemplo el famoso grupo realizado enmármol blanco (h. 1,29 m) mostrando un symplegmao encuentro mitológico <strong>de</strong> carácter amoroso en elque Afrodita alza una <strong>de</strong> estas sandalias contra Panque la asedia animado por un pequeño Eros (Bi e b e r1961, 147-48, figs. 629-630; De l i v o r r i a s et al. 1984= LIMC II, s.v. Aphrodite, n. 514; Do h a n 1985, 93 y99; Eros Grec 1991, n. 17; Jo c k e y 1996, núm. 61). Elmerca<strong>de</strong>r sirio Dionysios, hijo <strong>de</strong> Zenon, la <strong>de</strong>dicó “asus dioses patrios, para sí y para sus hijos” en tornoFig. 42. Ejemplos <strong>de</strong> sandalias <strong>de</strong> esculturas femeninas griegas (<strong>de</strong> Do h a n 1985).109


Fig. 43. Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya. Empúries.Vista lateral <strong>de</strong> los pies anteriores mostrando su trabajoúnicamente en la parte <strong>de</strong>lantera y diferentes tratamientos<strong>de</strong> los empeines, plano el izquierdo, alzado el <strong>de</strong>recho. Estehecho prueba que la escultura estaba en posición alzada ytenía el pie izquierdo a<strong>de</strong>lantado y el <strong>de</strong>recho en posiciónflexionada.a los años 150-100 aC en la casa <strong>de</strong> contratación quesu ciudad (Berytos, la actual Beirut) poseía en Delos.Por otra parte, la morbi<strong>de</strong>z con que están tratadoslos <strong>de</strong>dos dificilmente casarían con la robustez <strong>de</strong>una estatua patriarcal.Pero el principal argumento iconográfico que nosinteresa ahora remarcar es que ambos pies estántrabajados únicamente por su parte <strong>de</strong>lantera. Elloquiere <strong>de</strong>cir que se insertaban en una figura cuyoropaje caía hasta el suelo lo cual era característicosiempre <strong>de</strong>l manto femenino pero nunca <strong>de</strong>l himatiónmasculino que no llegaba a cubrir totalmente lostobillos. Si volvemos nuestra atención sobre estospies marmóreos aun po<strong>de</strong>mos precisar mucho más.El distinto trabajo <strong>de</strong> ambos pies, plano el izquierdo,con el empeine alzado el <strong>de</strong>recho correspon<strong>de</strong>a una escultura en postura erguida en la que el pieizquierdo está a<strong>de</strong>lantado y el pie <strong>de</strong>recho aparece enposición atrasada con la pierna flexionada, a punto<strong>de</strong> avanzar. Ambos pies se habrían “añadido” a lospaños <strong>de</strong> la imagen tallados en bulto redondo. Estaes una actitud habitual en esculturas femeninas <strong>de</strong>diosas que contemplamos documentada en numerososejemplos que se prolongan hasta la época imperialromana resaltando las diferencias <strong>de</strong> color y calidad<strong>de</strong> las piedras para resaltar la piel divina <strong>de</strong> los vestidosque la envuelven. Aunque se trata simplemente<strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> calzado, lo cierto es que un repaso enbusca <strong>de</strong> paralelos durante la época helenística y ro-Fig. 44a. Delos. Imagen <strong>de</strong> culto <strong>de</strong> la diosa Isis en eltemplo <strong>de</strong> la diosa <strong>de</strong>dicado por los atenienses en el SerapeoC, 128-127 a.C. En la parte inferior rebajes planos parala inserción <strong>de</strong> dos pies marmóreos. b. Delos. Fragmentoinferior <strong>de</strong> una escultura <strong>de</strong> Isis / Némesis ofrendada por elsacerdote Sosión en 110-109 aC con rebajes para insertar laparte <strong>de</strong>lantera <strong>de</strong> los pies. (<strong>de</strong> Me r c a d e, He r m a r y , Jo c k e y,Qu e y r e l 1996 y Du n a n d 1973)110


Fig. 44c. Tesalónica. Cuerpo <strong>de</strong> la estatua <strong>de</strong> Isis en elSerapeo con encajes para insertar pies marmóreos.Fig. 44d. Nápoles, Museo Nazionale. Escultura <strong>de</strong> Isis <strong>de</strong>época antonina. (<strong>de</strong> Tr a n Ta m Ti n h 1990)mana nos conduce una y otra vez <strong>de</strong> forma especiala representaciones <strong>de</strong> la diosa Isis.Así ocurre en Delos con la magnífica imagen <strong>de</strong>culto <strong>de</strong> Isis (h: 2,05 m rota a la altura <strong>de</strong>l pecho,sin cabeza) que todavía hoy pue<strong>de</strong> admirarse en sulugar original, el pequeño templo dórico que los atenienseslevantaron en el año 130 aC en el interior<strong>de</strong>l Serapeo C (Ro u s s e l 1916, 56-61; Du n a n d 1973-2;Jo c k e y 1996). La <strong>de</strong>dicatoria <strong>de</strong> la estatua se data <strong>de</strong>forma precisa en los años 128-127 aC (ID 2044) ysoportaba una imagen drapeada con amplios pliegues<strong>de</strong> estilo puramente helenístico. En la parte inferior,dos rebajes planos permitían la unión a la estatua <strong>de</strong>dos pies marmóreos por medio <strong>de</strong> pequeños encajesrectangulares y circulares. Idéntica solución presentatambién en Delos la estatua ofrendada a Isis / Némesispor el sacerdote Sosión en los años 110-109aC con los pliegues finales <strong>de</strong>l manto rebajados <strong>de</strong>forma plana indicando el encaje <strong>de</strong> la parte <strong>de</strong>lantera<strong>de</strong> ambos pies, prácticamente en la misma posiciónque presentarían en la estatua emporitana <strong>de</strong> acuerdocon el diferente tratamiento <strong>de</strong> los empeines (Ro u s s e l1916, 158, núm. 138; Du n a n d 1973-2, lám. 36-II).Si estos ejemplares <strong>de</strong> Delos nos ofrecen un magníficoparalelo en el mismo marco cronológico <strong>de</strong>lhallazgo emporitano hemos <strong>de</strong> reconocer que el uso<strong>de</strong> esta técnica perduró durante la época alto imperialromana con diversos ejemplos. La magnífica estatua<strong>de</strong> Isis en el Serapeo <strong>de</strong> Tesalónica tenía el ropaje<strong>de</strong>l cuerpo trabajado en mármol gris azulado al quese le <strong>de</strong>bían añadir la cabeza, brazos y dos pies enmármol blanco hoy perdidos (Du n a n d 1973-2, p. XVI).Los pliegues <strong>de</strong>l ropaje se abren en su parte inferioren dos pequeños rebajes con forma <strong>de</strong> nicho parael encaje <strong>de</strong> los pies, en idéntica postura a la queproponemos en Emporion. En época imperial el juego<strong>de</strong> colores y formas que podía lograrse con el encaje<strong>de</strong> estas diferentes piezas corporales —cabeza, brazosy pies— al cuerpo estatuario drapeado trabajado enuna piedra <strong>de</strong> diferente textura lo po<strong>de</strong>mos ver entodo su esplendor en las dos estatuas <strong>de</strong> Isis alzadaencontradas en Nápoles (hoy respectivamente en Vienay en el Museo Archeologico Nazionale di Napoli (cf.Tr a n ta m Ti n h 1972, núms. 16-17; en último lugarLo n g o b a r d o 2007, 148-149, II 106 y 107). Obras <strong>de</strong>copistas diferentes que trabajaban en época antonina,las dos estatuas, muy similares aunque con diferentesacabados, combinan el mármol gris morado para elropaje corporal ataviado con el nudo isíaco bajo lossenos y el mármol blanco para la cabeza velada, lasmanos aguantando el sistro y el jarro lustral y los piessemiocultos por el vestido, con idénticas sandalias. Elcolor oscuro <strong>de</strong>l manto simbolizaba perfectamente elluto <strong>de</strong> la diosa tras la muerte <strong>de</strong> Osiris.111


Una posibilidad diversa para interpretar como era eltipo <strong>de</strong> escultura a la que pertenecían estos pies nosla proporcionan los primeros hallazgos efectuados amediados <strong>de</strong>l siglo x v i i en el famoso Iseo pompeyano(Alla ricerca di Isi<strong>de</strong> 1992; De Ca r o 2006; Egittomania2007). Se trata <strong>de</strong> las partes <strong>de</strong>lanteras <strong>de</strong> dos pies<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> mármol blanco (long. 14,5 y 12 cm),sobre zapatillas helenísticas con he<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l tipo quenos ocupa (Alla ricerca di Isi<strong>de</strong> 1992, 70, núm. 3.10).Aparecieron en el sacrarium <strong>de</strong>l templo junto a doscabezas-retrato femeninas (Alla ricerca di Isi<strong>de</strong> 1992,69, núms. 3.4-5) y una masculina perdida, pero lasproporciones respectivas no son las mismas. Se consi<strong>de</strong>raque formaban parte <strong>de</strong> acrolitos, pilares hermáicosrealizados en ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>corados simplementecon cabezas, brazos y pies salientes que en ocasionespodían ser luego vestidos y <strong>de</strong>corados con joyas. Lapropia estatua <strong>de</strong> culto <strong>de</strong>l Iseo <strong>de</strong>bía tener estemismo aspecto según se ha propuesto a partir <strong>de</strong> lapreciosa cabeza <strong>de</strong> Isis en mármol blanco encontradaa la entrada <strong>de</strong>l ekklesiasterion junto con un brazo<strong>de</strong>recho, la mano izquierda y la parte <strong>de</strong>lantera <strong>de</strong>dos pies semejantes a los ahora <strong>de</strong>scritos. Junto a losfragmentos <strong>de</strong> mármol, aparecidos en buena posiciónrelativa, se pudo individualizar incluso el vacío <strong>de</strong>jadopor la ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l cuerpo (Sa m pa o l o 2007, 114, II.57/núm. 3.3 afirma que no ha sido posible localizarestos dos pies).No creemos necesario insistir con nuevos argumentospara asegurar que junto a la escultura <strong>de</strong> Serapisexistió en Ampurias una segunda escultura <strong>de</strong> unaimagen femenina con un tamaño similar. Tanto losparalelos ahora mencionados como el propio contexto<strong>de</strong>l hallazgo emporitano justifican sobradamente elproponer sin reservas que se trataba <strong>de</strong> una imagenalzada <strong>de</strong> la diosa Isis, ya fuera una escultura enbulto redondo, como creemos, aunque también pudotratarse <strong>de</strong> un simple acrolito y por ello el número<strong>de</strong> fragmentos aparecidos <strong>de</strong> esta estatua ha sidomucho menor.112Fig. 45. Nápoles. Museo Nazionale. Partes <strong>de</strong>lanteras <strong>de</strong> pies <strong>de</strong>rechos marmóreos aparecidos en el sacrarium <strong>de</strong>l Iseumpompeyano relacionados con dos esculturas acrolíticas distintas.


El dios Serapis nunca recibió culto <strong>de</strong> forma aislada.Su propia “invención” como nueva divinidadtutelar <strong>de</strong> la dinastía helénica <strong>de</strong> los Lágidas dominadora<strong>de</strong> Egipto a partir <strong>de</strong>l 323 aC precisaba <strong>de</strong>una asociación simbólica <strong>de</strong> importancia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>la compleja mitología egipcia, ritualizada en extremo.Ese fue el papel otorgado a la diosa Isis cuyo mitomilenario explicaba las andanzas <strong>de</strong> la reina viuda<strong>de</strong>sesperada ayudada por el fiel Anubis, el dios concabeza <strong>de</strong> chacal, por recobrar los pedazos <strong>de</strong> sumarido Osiris asesinado y <strong>de</strong>smembrado por Seth alo largo <strong>de</strong>l río Nilo (la inventio Osiridis), su mágicorenacimiento en forma <strong>de</strong> milano y el engendramiento<strong>de</strong>l hijo Horus que más tar<strong>de</strong> vengaría a su padre elcual regresaría al mundo <strong>de</strong> los muertos para reinarsobre ellos. En el nuevo marco cultural y mitológicoimpulsado por los Lágidas, gracias a los buenos oficios<strong>de</strong>l sacerdote Timoteo hecho venir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Eleusis y elegipcio Manetón <strong>de</strong>l templo <strong>de</strong> Isis en Sebennytos losrituales mistéricos egipcios y helénicos se fusionaríanen una nueva pareja <strong>de</strong> dioses monarcas dotados <strong>de</strong>po<strong>de</strong>res taumatúrgicos. Junto a la reina Isis, Serapissustituiría a Osiris como el monarca benefactor <strong>de</strong>lmás allá mientras que su hijo Horus pasó a convertirseen Harpócrates, transcripción helénica <strong>de</strong>legipcio Har-pe-chrad, el niño Horus (cf. La f ay e 1884;Sta m b a u g h 1973; Du n a n d 1973; Me r c k e l b a c h 1995;breves síntesis en Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 2001 y Ru i zd e Ar b u l o 2006).Sunnaoi Theoi, los diosesacompañantesEl <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los rituales <strong>de</strong> Serapis e Isis contóasí con la presencia <strong>de</strong> nuevos númenes benefactoresque fueron <strong>de</strong>nominados en los epígrafes como losSunnaoi Theoi, los dioses acompañantes (Tr a n ta mTi n h 1984). Éstos fueron en primer lugar Anubis,el acompañante <strong>de</strong> la diosa Isis en la búsqueda<strong>de</strong> los restos <strong>de</strong> Osiris y el niño Horus convertidocomo <strong>de</strong>cimos en el griego Harpócrates. Junto alos ya citados Anubis y Harpócrates encontramostambién a las serpientes sagradas <strong>de</strong> Alejandría, elAgathos Daimon y la Agathé Tyché, genios tutelares<strong>de</strong> las viviendas ciudadanas incorporados a los ritualesmistéricos. Pero a<strong>de</strong>más, las ofrendas votivasconcretas podían incluir también imágenes <strong>de</strong> noimporta qué divinida<strong>de</strong>s éuteménioi “que compartenel mismo témenos”, respecto a la divinidad veneradaen el santuario. Los sincretismos permitían que unainvocación solicitando por ejemplo salud o protecciónfuera lógicamente más eficaz si se dirigía a todaslas divinida<strong>de</strong>s susceptibles <strong>de</strong> otorgarla, ya fueranSerapis e Isis, Herakles, Asklepios e Hygea, Demetery Koré, Zeus con distintos epítetos, Plutón, Hermes,Dionisos, Afrodita, Artemis/Hekate, los Dioscuros, Men,la Magna Mater, Atenea o Pan. Todos ellos aparecenmencionados en altares y bases <strong>de</strong> estatuas en elSerapeo C <strong>de</strong> Delos sin ningún tipo <strong>de</strong> limitación(Ro u s s e l 1916, 279; Br u n e a u 1970, 457-479).Como veremos a continuación, es posible interpretar<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta óptica el resto <strong>de</strong> fragmentos escultóricosaparecidos en el templo M emporitano.Un pequeño Apolo y una cornucopia:Apolloniskos / Harpócrates (?)En las <strong>de</strong>dicatorias <strong>de</strong> los santuarios egipcios <strong>de</strong>Delos fue sobre todo Anubis quien acompañó a Serapise Isis como tercer miembro <strong>de</strong> la trilogía sagrada(Ro u s s e l 1916, 276). Las <strong>de</strong>dicatorias <strong>de</strong>l SerapieionA se refieren a las tres divinida<strong>de</strong>s y los inventarios<strong>de</strong>lios citan que el naos <strong>de</strong>l Serapieion oficial <strong>de</strong> laisla (el Serapieion C) contenía junto a la imagen<strong>de</strong> culto <strong>de</strong>l dios imágenes broncíneas <strong>de</strong> Isis y <strong>de</strong>Anubis. Otros dos Anubis <strong>de</strong> plata constaban allítambién junto a una amplia serie <strong>de</strong> ofrendas votivas(ID 1417, col. II, 1, 141-164, Pr e t r e et al. 2002, 221).Fragmentos <strong>de</strong> una estatuilla hallada en el SerapeoA muestran su cabeza <strong>de</strong> chacal en mármol doradocon pan <strong>de</strong> oro a la egipcia (Ma r c a d é 1969, 433) ysabemos por un dintel epigráfico que Anubis tenía supropio templo en el Serapieion C, que fue renovadoy <strong>de</strong>dicado por los atenienses en el 130/129 aC (ID2043; cf. Br u n e a u 1970).El niño Harpócrates aparece en Delos en unmomento más tardío, ya en el siglo ii aC avanzado,y lo hace con muy escasas <strong>de</strong>dicatorias (solo unaen cada uno <strong>de</strong> los tres Serapeos, cf. Rou s s e l 1916,278, nota 1). Su imagen no acompaña a los gran<strong>de</strong>sdioses en el naos principal <strong>de</strong>l Serapeo C (quizásestuviera en brazos <strong>de</strong> su madre Isis), aunque sí loharía en el templo <strong>de</strong> Isis <strong>de</strong>l mismo santuario. Enlas <strong>de</strong>dicatorias compartidas en Delos, Harpócrateses mencionado como la cuarta divinidad <strong>de</strong>l cortejosacro, pero en Pompeya, dos siglos más tar<strong>de</strong>, habríaya sustituido al servidor Anubis como principaldios acompañante <strong>de</strong> la pareja divina. La plaquita<strong>de</strong> bronce que hemos mencionado anteriormenteproce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una villa en el entorno pompeyano(fig. 32) muestra la imagen <strong>de</strong> Harpócrates sobre unacolumna o altar cilíndrico, entre Isis y Serapis, enuna explícita imagen <strong>de</strong> tríada isíaca, con el <strong>de</strong>doen los labios, llevando la cornucopia y apoyándose enun tronco en torno al cual se enrolla una serpiente(Tra n ta m Ti n h 1983, 107, n. IB 2, fig. 30; Tra nta m Ti n h 1990=LIMC, V, s.v. Isis, n. 167; Tra n ta mTin h et al. 1988=LIMC, IV, s.v. Harpokrates n. 379;Mer k e l b a c h 1995, fig. 68). Otro tanto ocurre en laedícula pintada en la pared <strong>de</strong>l viridarium <strong>de</strong> la casa<strong>de</strong> las Amazonas (VI, 2, 14) mostrando a Serapis eIsis con el niño Harpócrates entre ambos (Tr a n ta mTin h 1983, 157, n. III.16).En los orígenes <strong>de</strong> la expansión <strong>de</strong> los cultos egipcios,los epígrafes <strong>de</strong>lios muestran la búsqueda iconográficaentre diferentes mitos griegos para interpretar la imagen<strong>de</strong>l niño Horus egipcio. En la medida en que Isis fueconsi<strong>de</strong>rada Afrodita, Harpócrates sería un Eros perotambién un Herakliskos, un Hércules niño. Pero sobretodo, la asimilación que parece finalmente fue la másaceptada consistió en consi<strong>de</strong>rarlo un Apolloniskos,un “pequeño Apolo”, cuyas imágenes (junto tambiéna las <strong>de</strong> “niños” in<strong>de</strong>terminados) citan los inventariostanto en el Serapieion C como en el vecino dromos(la avenida con esfinges) <strong>de</strong>l Isieion (ID 1417; Pr e t r eet al. 2002, 221-223; Ro u s s e l 1916, 278; cf. para lasimágenes Ma r c a d é 1993 b). Una <strong>de</strong>dicatoria <strong>de</strong>lia serealizó explícitamente a Serapis, Isis, Anubis y Apolo113


Fig. 46. Nápoles. Santuario alejandrino. Basamento <strong>de</strong> unaimagen <strong>de</strong> Apolo / Horus / Harpócrates <strong>de</strong>dicada a Isis porM. Opsio Navio Fannianus. Siglo i dC (<strong>de</strong> Lo n g o b a r d o 2006,148).Fig. 47. Pintura <strong>de</strong>l pórtico oriental <strong>de</strong>l Iseum pompeyano.Un sacerdote isíaco con dos can<strong>de</strong>labros se aproxima a unaescultura <strong>de</strong> Harpócrates <strong>de</strong> tipo praxitélico (<strong>de</strong> Egittomania2006, 99, II.20 - 1.5).y en ese or<strong>de</strong>n Apolo <strong>de</strong>bía referirse lógicamente aldios niño y no a la divinidad tutelar <strong>de</strong> la isla sagrada(Ro u s s e l 1916, 278). Mucho más tar<strong>de</strong>, ya enel siglo i d.C., una basa marmórea encontrada en elsantuario egipcio <strong>de</strong> Neápolis contenía una <strong>de</strong>dicatoriaredactada en griego a Isis por parte <strong>de</strong> M. OpsioNavio Fannianus indicando que la basa sostenía unaestatua <strong>de</strong> “Apollon-Horos-Harpokrates” (SIRIS 496, v.ahora Lo n g o b a r d o 2006, 146 y 148, II.105); la misma<strong>de</strong>dicatoria que presenta, con distinto or<strong>de</strong>n, unepígrafe <strong>de</strong> Amphipolis: “Horos-Apollon-Harpokrates”(SIRIS 116). El sincretismo entre el niño Horus,Harpócrates y Apolo queda pues perfectamente establecido(cf. Ma l a i s e 1972, 201).La iconografía “apolínea” <strong>de</strong> Harpócrates ha sidohasta ahora poco consi<strong>de</strong>rada. Su imagen <strong>de</strong> cultoen época imperial fue o bien la <strong>de</strong> un neonato lactantesentado en los brazos <strong>de</strong> su madre Isis o bienla imagen exenta <strong>de</strong> un putto, un niño en posiciónalzada <strong>de</strong>snudo, con la nébrida o el himatión, enocasiones alado, llevando consigo la cornucopia <strong>de</strong>la abundancia y con un gesto iconográfico precisoque era el <strong>de</strong>do índice <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong>recha llevadoa los labios, or<strong>de</strong>nando a los <strong>de</strong>votos “guardarsilencio” sobre todo lo observado en los cultos(Tra n ta m Ti n h 1984; Tra n ta m Ti n h et al. 1988=LIMC IV, s.v. Harpokrates). Pero esta imagen <strong>de</strong>putto, <strong>de</strong> niño regor<strong>de</strong>te, fue también en ocasionessustituida por una imagen <strong>de</strong> joven o adolescente,como la que aparecía en una famosa pintura en elcentro <strong>de</strong>l pórtico oriental <strong>de</strong>l Iseo pompeyano, enuna posición central, vecina a la puerta <strong>de</strong> accesoal santuario y enfrentada a la puerta <strong>de</strong>l templo y<strong>de</strong>l podio <strong>de</strong>lantero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que se mostraban alos <strong>de</strong>votos las imágenes <strong>de</strong> los dioses (MAN 8975;Sam pa o l o 2006, 98, II.20; v. planta en Alle ricerca diIsi<strong>de</strong> 1992, 86, tav. I). Un sacerdote isíaco, rapado ycon túnica blanca <strong>de</strong> lino se acerca con dos can<strong>de</strong>labrosa una imagen exenta <strong>de</strong> Harpócrates situadaen el exterior <strong>de</strong> un santuario, sobre un plinto bajosituado junto a un trono <strong>de</strong> mármol, una columnavotiva y un murete <strong>de</strong> cierre que enmarca la figura.Harpócrates aparece <strong>de</strong> pie, <strong>de</strong>snudo, sosteniendouna larga cornucopia con el brazo izquierdo y conel meñique <strong>de</strong>recho junto a los labios. Su imagen,juvenil, con la pierna izquierda flexionada, es sinduda <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo praxitélico.Y ese mo<strong>de</strong>lo praxitélico es el que sigue también<strong>de</strong> forma estricta la imagen <strong>de</strong> Harpócrates proce<strong>de</strong>nte<strong>de</strong>l Iseo <strong>de</strong> Ras-el-Soda, ya <strong>de</strong> época antonina(Mor e n o 1994, 355 y fig. 452; Tra n ta m Ti n h et al.1988= LIMC IV, s.v. Harpokrates, n. 5). Apoyado en unpilar, con la pierna izquierda flexionada, sosteniendocon el brazo izquierdo una pequeña cornucopia yllevándose a la boca el índice <strong>de</strong>recho, el dios muestrasu cabeza característica, <strong>de</strong> carácter oriental,con mejillas carnosas y amplios mechones ro<strong>de</strong>andotoda la cara, pero la postura <strong>de</strong> su cuerpo, sin dudaalguna, es la <strong>de</strong>l Apolo liceo praxitélico reelaboradopor los artistas alejandrinos (Mo r e n o 1994, 355).Volvamos ahora <strong>de</strong> nuevo a la estatuilla <strong>de</strong>l ApoloLiceo i<strong>de</strong>ntificada por S. Schroe<strong>de</strong>r (1993) y encontradaen Ampurias junto a las imágenes <strong>de</strong> Serapisy <strong>de</strong> Isis. ¿Qué hacía allí? Si leemos los inventarios114


Fig. 48. Alejandría. Museo Greco-Romano. Escultura <strong>de</strong> Harpócrates <strong>de</strong>l Iseum <strong>de</strong> Ras-el-Soda (<strong>de</strong> Tr a n ta m Ti n h et al. 1988,n. 5). b.- Roma. Museos Capitolinos. Escultura <strong>de</strong> Harpócrates <strong>de</strong> Villa Adriana (<strong>de</strong> Me r k e l b a c h 1995, fig. 122).Fig. 49. Vistas frontal y lateral <strong>de</strong> la cabeza <strong>de</strong> un pequeño Apolo (Apolloniskos) aparecida en el templo M. La pieza fueconsi<strong>de</strong>rada largo tiempo una imagen <strong>de</strong> Afrodita/Venus o Artemis hasta su reciente i<strong>de</strong>ntificación por S. Schroe<strong>de</strong>r (1993).Mármol <strong>de</strong> Paros.115


Fig. 50. Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya. Empúries. Pies <strong>de</strong>scalzos y soporte lateral pertenecientes a la imagen <strong>de</strong> Apolo enmármol <strong>de</strong> Paros insertados en un plinto <strong>de</strong> caliza gris.Fig. 51. Detalle <strong>de</strong>l plinto con el rebaje superior <strong>de</strong>stinado al soporte <strong>de</strong> la escultura <strong>de</strong>Apolo.Fig. 52. Extremo <strong>de</strong> pequeñacornucopia <strong>de</strong>l tipo “pastel<strong>de</strong> omphalos” aparecida enel templo M.<strong>de</strong>lios vemos que la ofrenda votiva <strong>de</strong> una imagen<strong>de</strong> Apolo podía situarse sin ningún problema en elnaos <strong>de</strong> culto <strong>de</strong> un Serapeo; pero también es ciertoque lo propio podía ocurrir con la ofrenda <strong>de</strong> unaimagen <strong>de</strong> Apolo... a otra divinidad cualquiera. Esteargumento por sí mismo no resulta suficiente. Ahorabien, si consi<strong>de</strong>ramos la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> Harpócratescomo un “pequeño Apolo” que contemplamos documentada<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Delos en el siglo ii aC hasta Neápolisy Amphipolis en el i dC, y si recordamos la imagenpraxitélica <strong>de</strong>l Harpócrates <strong>de</strong> Ras-el-Soda po<strong>de</strong>mospreguntarnos si este pequeño Apolo Liceo emporitano,si esta imagen en la más pura tradición praxitélicano pudo <strong>de</strong> alguna forma representar una imagensincrética <strong>de</strong> Harpócrates.Si fuera así, y somos conscientes que se trata<strong>de</strong> una propuesta arriesgada, podríamos relacionarentonces con esta imagen la “pequeña cornucopia”i<strong>de</strong>ntificada por Schroe<strong>de</strong>r y que ahora sabemos queno pudo pertenecer a la gran escultura masculina.De forma significativa, una <strong>de</strong> estas pequeñas cornucopiases la que lleva la famosa imagen marmórea<strong>de</strong>l Harpócrates <strong>de</strong> Villa Adriana, hoy en los museoscapitolinos <strong>de</strong> Roma (Tr a n ta m Ti n h et al. 1988=LIMC116


IV, s.v. Harpokrates n. 39 a; Me r k e l b a c h 1995, fig.122). El tamaño <strong>de</strong> la cornucopia emporitana, que nopudo pertenecer a ninguna <strong>de</strong> las dos gran<strong>de</strong>s imágenesconvendría perfectamente a las dimensiones y lapostura <strong>de</strong> esta pequeña estatua apolínea, cogiéndolacon la mano izquierda apoyada sobre el pilar. Todaslas piezas irían entonces encajando.Nos preguntamos, pues, con todas las reservasque el caso requiere, si esta escultura emporitana,imagen <strong>de</strong> un Apolloniskos, un pequeño Apolo comolos atestiguados en Delos, pudo representar <strong>de</strong> formamás explícita y concreta, con el añadido <strong>de</strong> estapequeña cornucopia, una imagen <strong>de</strong> un Harpócratestardo-republicano y por ello <strong>de</strong> iconografía todavíano fijada con precisión. La posición <strong>de</strong>l cuerpo coinci<strong>de</strong>plenamente, pero la solución iconográfica nosla <strong>de</strong>bería dar lógicamente el brazo <strong>de</strong>recho, que enlugar <strong>de</strong> subir hasta la cabeza se dirigiría a los labios.Resulta por ello doblemente frustrante el saber queprobablemente algunos fragmentos <strong>de</strong> los brazos <strong>de</strong>esta pequeña estatua fueron encontrados por Gandíapero que más tar<strong>de</strong> se han extraviado. Los croquis <strong>de</strong>Gandía no nos permiten ninguna nueva precisión.Una serpiente enroscada: la serpienteguardiana, el Agathos DaimonLa primera ofrenda que el inventario <strong>de</strong> los templos<strong>de</strong>lios <strong>de</strong>l 156-155 aC señala a la entrada <strong>de</strong>l recinto<strong>de</strong>l Serapieion es la presencia <strong>de</strong> una “serpiente-guardianasobre un omphalos colocado sobre el tronco<strong>de</strong> ofrendas” (ID 1417, col. II, l. 141; Pr ê t r e et al.2002, 221; una segunda serpiente, <strong>de</strong> plata, con tansolo una dracma <strong>de</strong> peso se inventaría más a<strong>de</strong>lante,cara B, col. I, l. 43, como una pequeña ofrenda votivaen el exterior <strong>de</strong>l dromos <strong>de</strong>l Isieion). La serpiente,animal ctónico por excelencia, fue en el mundo griegoun símbolo asociado con la práctica totalidad <strong>de</strong>los cultos relacionables con la salud, la cosecha, el<strong>de</strong>stino, la buena suerte y sobre todo con el mundoctonio, subterráneo, <strong>de</strong> la muerte y la ultratumba,con el más allá; un simbolismo que pudo proce<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l propio Egipto don<strong>de</strong> la serpiente fue un símboloomnipresente, en su doble forma <strong>de</strong> la cobra y <strong>de</strong> lagran culebra (Vá z q u e z Ho y s 1992; 1993).Según el Ps. Kallistenes (vita Alexandri Magni I, 32)la frecuente aparición <strong>de</strong> una serpiente durante lasprimeras obras <strong>de</strong> edificación <strong>de</strong> la nueva Alejandríamotivó que el monarca macedonio or<strong>de</strong>nara su cazay muerte. En el lugar don<strong>de</strong> fue sepultada se erigióun templete <strong>de</strong>l cual surgieron nuevas serpientes quese dispersaron por las casas. A partir <strong>de</strong> entonces,la serpiente fue reconocida como divinidad tutelar<strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> Alejandría, siendo <strong>de</strong>nominadael Agathos Daimon, el Genio Bueno (Vi s s e r 1938;Dunand 1981=LIMC I, s.v. Agathodaimon). El cultose expandió con rapi<strong>de</strong>z y <strong>de</strong> forma generalizada yaque las pinturas <strong>de</strong> los lararios pompeyanos muestranrepetidamente y <strong>de</strong> forma explícita a esta serpienteprotectora como guardiana <strong>de</strong> las casas. Se trataba enrealidad <strong>de</strong> un espíritu andrógino ya que podía estaracompañada <strong>de</strong> una segunda serpiente “femenina”Fig. 53a. Serpiente exenta enroscada sobre sí misma con lacabeza alzada (cabeza perdida) aparecida en el templo M.Vista lateral antes <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> limpieza y restauración.Fig. 53b. Vista posterior <strong>de</strong> la serpiente durante los trabajos<strong>de</strong> restauración.117


epresentando a su paredra Agathe Tyché, la BuenaFortuna. Ambas serpientes, siempre en posición baja,subterránea, acudían en las pinturas pompeyanas<strong>de</strong> los lararios domésticos a <strong>de</strong>vorar las ofrendasque los <strong>de</strong>votos les <strong>de</strong>dicaban en los altares: piñas,huevos y frutos secos, mientras en un nivel superiorel Genio <strong>de</strong>l pater familias ro<strong>de</strong>ado por las imágenesdanzantes <strong>de</strong> los lares presidía el santuario familiar(Bo y c e 1937).El Agathos Daimon fue ante todo una divinidaddoméstica, y como tal fue también invocada <strong>de</strong> formaexplícita (“xaire agathos daimon”) <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mosaico <strong>de</strong>opus signinum que <strong>de</strong>coraba el andrón helenístico<strong>de</strong> una <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s casas <strong>de</strong> la Neápolis emporitana(cf. Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 1993, 374-376; conjunto80-3). Ahora bien, en los cultos a Isis y Serapis, laserpiente sagrada <strong>de</strong> Alejandría fue también rápidamentereconocida como una <strong>de</strong> las divinida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>lciclo. Es la serpiente guardiana que aparece enroscadaen torno a la cista mística <strong>de</strong>corada con el crecientelunar que contenía los sacra <strong>de</strong>l culto. Así apareceen uno <strong>de</strong> los cuadros isíacos <strong>de</strong>l peristilo <strong>de</strong> la casa<strong>de</strong>gli amorini dorati, vecino a las imágenes <strong>de</strong> Serapis,Isis, Harpócrates y Anubis (Me r k e l b a c h 1995, fig. 60)y en forma <strong>de</strong> doble serpiente en torno a la cistaen la pintura <strong>de</strong> la inventio Osiridis <strong>de</strong>l sacrarium<strong>de</strong>l Iseo pompeyano (Alla ricerca di Isi<strong>de</strong> 1992, 60,I.74). Igualmente explícita es la serpiente enroscadasobre la tapa <strong>de</strong> la cista mística bajo el epígrafeIsidi sacr(um) <strong>de</strong> un altar romano con imágenes enrelieve <strong>de</strong> Harpócrates y Anubis <strong>de</strong>corando otras doscaras (Mus. Capit., hoy en la Central Montemartini,inscrip. SIRIS 386; Me r k e l b a c h 1995, fig. 142-144) ycon idéntica imagen <strong>de</strong> serpiente sobre cista en losFig. 54a. Nápoles. Museo Archeologico Nazionale. Pintura <strong>de</strong>la serpiente protectora Wadjet, diosa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lta <strong>de</strong>l Nilo, en elsacrarium <strong>de</strong>l Iseum pompeyano.Fig. 54b. Pompeya. Fresco <strong>de</strong> la casa <strong>de</strong>gli amorini dorati con sacra isíacos (sistro, cista mística con creciente lunar, pátera,sítula, etc., vigilados por la serpiente guardiana).118


dos laterales <strong>de</strong>l altar funerario <strong>de</strong> la isíaca romanaCantina Procla (Cleopatra 2000, 252, num. IV.28). Comoacompañantes, repetidas serpientes agathodaimoni<strong>de</strong>saparecen flanqueando una imagen se<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Osiris,con Isis entronizada a su izquierda, mientras otraserpiente se enrosca a un sicomoro y dos más lohacen en astas bajo una corona, junto a ellas aparecenigualmente el can Cerbero y el escarabeo (AllaRicerca di Isi<strong>de</strong> 1992, 59, 1.71; Me r k e l b a c h 1995, fig.27; Egittomania 2006, 109, 1.71).En algunos relieves, el Agathos Daimon pue<strong>de</strong>adquirir un papel prepon<strong>de</strong>rante. Así ocurre en unconocido relieve <strong>de</strong> Delos con forma <strong>de</strong> naiskos opequeño templete (0,51 x 0,48 m; A 3195), que actuabacomo larario <strong>de</strong> una casa particular vecina ala capilla llamada <strong>de</strong> Dionisos. El relieve muestra enposición central a la gran serpiente enroscada sobresí misma situada sobre un pe<strong>de</strong>stal forrado <strong>de</strong> telasy cojines. A ambos lados <strong>de</strong> la serpiente aparecendos imágenes drapeadas <strong>de</strong> menor tamaño, masculinay femenina, portando modii, cornucopias y útiles<strong>de</strong> libación (respectivamente jarro y patera), quehan sido consi<strong>de</strong>radas representaciones <strong>de</strong>l AgathosAaimon y la Agathé Tyché pero en las que <strong>de</strong>bemosreconocer mejor a Isis y Serapis. Se trata pues <strong>de</strong>una imagen <strong>de</strong> culto doméstico protagonizada por elA.D. (Br u n e a u 1970, 303-304 y 641-642; Du n a n d 1983,núm. 3; Jo c k e y 1993, núm. 84; Me r k e l b a c h 1995, fig.140). De forma inversa, en el relieve <strong>de</strong> un altar <strong>de</strong>mármol, hoy en Liverpool, el A.D. aparece en forma<strong>de</strong> cobra enroscada sobre sí misma y cabeza en alto,situada en posición subordinada a los pies <strong>de</strong> lasimágenes <strong>de</strong> Serapis con cetro e Isis con sistro ycesto. Su carácter <strong>de</strong> “divinidad acompañante” quedapues también perfectamente <strong>de</strong>finido (Tr a n ta m Ti n h1984, n. II.3; Me r k e l b a c h 1995, fig. 141).No obstante, los sincretismos podían adoptar formasen extremo variadas. Ya hemos comentado enla introducción como S. Schroe<strong>de</strong>r propuso inclusoconsi<strong>de</strong>rar a la gran escultura masculina como unaimagen <strong>de</strong>l A.D. que luego matizó en un A.D. / Serapis.El sincretismo entre ambas divinida<strong>de</strong>s estáperfectamente atestiguado aunque nunca con formaantropomorfa sino por el contrario siempre bajo laforma <strong>de</strong> la serpiente o la cobra con cabeza <strong>de</strong> Serapis(Pi e t r z y k o w s k i 1978; Cl e r c y Le c l a n t 1994=LIMCVIII, s.v. Sa r a p i s, 208-210). Los ejemplos son diversossobre distintos soportes. La serpiente enroscada concabeza <strong>de</strong> Serapis aparece por ejemplo como símboloen bitetradracmas alejandrinos <strong>de</strong>l siglo ii d.C.(Du n a n d 1981=LIMC I, s.v. agathodaimon, n. 33); unapreciosa terracota egipcia <strong>de</strong> época romana hoy enel Louvre, muestra a la serpiente enrollada sobre símisma, junto a los símbolos <strong>de</strong> la maza hercúlea yFig. 55. Delos. Larario <strong>de</strong> una casa particular al nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong>l santuario <strong>de</strong> Apolo. Pequeño templo en relieve (naiskos)conteniendo una imagen <strong>de</strong> la gran serpiente Agathos Daimon sobre pe<strong>de</strong>stal cubierto por un cojín y flanqueda por dosdivinida<strong>de</strong>s masculina y femenina con cuernos <strong>de</strong> la abundacia i<strong>de</strong>ntificables con Isis/Tyché y Serapis/Agathodaimon (<strong>de</strong>Ma r c a d é, He r m a r y , Jo c k e y, Qu e y r e l 1996, núm. 84).119


la amapola <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lirio místico, teniendo como cabezala <strong>de</strong> Serapis con modius (Du n a n d 1981=LIMC I, s.v.agathodaimon, n. 40).Como elemento votivo, la serpiente con cabeza <strong>de</strong>Serapis aparece sobre emblemas conocidos como “pies<strong>de</strong> Serapis” que los <strong>de</strong>votos ofrendaban repetidamentecomo muestra <strong>de</strong> piedad (Du n a n d 1981=LIMC I, s.v.agathodaimon, n. 39: laterales <strong>de</strong> pie votivo egipcio <strong>de</strong>mármol, hoy en Turín). Entre los exvotos <strong>de</strong>l Serapeoostiense, ya en el siglo iii dC, aparece la coronaciónen rosso antico <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> estos pies votivos, <strong>de</strong> pequeñotamaño, con busto <strong>de</strong> Serapis ro<strong>de</strong>ado por laserpiente (Ro d à 2000, núm. 20). Los relieves votivosalejandrinos muestran también esta imagen sincréticaampliada a la pareja Agathos Daimon / Serapis juntoa Agathé Tyché / Isis Thermoutis (ver para esta últimaDe s c h ê n e s 1978), ambos bajo la forma <strong>de</strong> una cobray una serpiente o bien dos cobras con las cabezasrespectivas <strong>de</strong> Serapis e Isis tocados con modius ycorona isíaca. Una variante documentada en un relievefunerario egipcio hoy en el British Museum muestrados cobras entrelazadas con las cabezas <strong>de</strong> Isis ySerapis, don<strong>de</strong> el dios presenta el peinado y rasgoscaracterísticos <strong>de</strong> un Dionisos <strong>de</strong>l tipo Sardanápalos(Cleopatra 2000, 61-62, núm. I.49).Volviendo <strong>de</strong> nuevo al ejemplar emporitano hemos<strong>de</strong> señalar en primer lugar su importancia ysingularidad pues no conocemos otros ejemplos <strong>de</strong>época helenística <strong>de</strong> serpientes marmóreas trabajadasen bulto redondo. Pero los ejemplares conservadosen relieve resultan suficientemente explícitos pararestituir su posición: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el centro <strong>de</strong> su cuerpoenroscado surgiría erguida y <strong>de</strong>safiante la cabezabarbada <strong>de</strong> la serpiente. No creemos necesario quela imagen presentara una transformación serapiacaen su cabeza. Reconocemos mejor en esta imagen elcarácter <strong>de</strong>lio <strong>de</strong> la “serpiente guardiana”, a la veznumen benefactor y vigilante.Una placa ¿epigráfica? con esfingesEntre el conjunto <strong>de</strong> esculturas <strong>de</strong>l templo Maparece el fragmento superior izquierdo <strong>de</strong> una placamarmórea <strong>de</strong>corada con la parte trasera <strong>de</strong> un felinoalado andando hacia la <strong>de</strong>recha sobre un rebor<strong>de</strong>rectilíneo. Por sus características y aunque la cabeza<strong>de</strong>l animal mitológico no se haya conservado se tratasin duda <strong>de</strong> la parte trasera <strong>de</strong> una esfinge probablementeen posición simétrica con otra y orientadasambas hacia un elemento central in<strong>de</strong>terminado. Elcarácter <strong>de</strong> placa con coronación <strong>de</strong>corada no parececorrespon<strong>de</strong>r a un cancel sino en todo caso mejor aun epígrafe aunque <strong>de</strong>l texto nada se ha conservado.Pudo tratarse quizás, no lo sabemos con certeza, <strong>de</strong>Fig. 56a. Liverpool. Ince Blun<strong>de</strong>ll Hall. Altar <strong>de</strong> mármol <strong>de</strong> época romana con imágenes <strong>de</strong> Serapis, Isis y serpiente AgathosDaimon (<strong>de</strong> Merkelbach 1995, fig. 141).120


Fig. 56b. Roma. centrale Montemartini. Relieve con la cistamística isíaca vigilada por la serpiente guardiana bajo elepígrafe Isidi sacr(um) en el lateral <strong>de</strong> un altar romano (<strong>de</strong>Me r k e l b a c h 1995, fig. 142).Fig. 56c. París. Louvre. Terracota egipcia con la serpienteAgathos Daimon con cabeza <strong>de</strong> Serapis entre la maza y laamapola (<strong>de</strong> Du n a n d 1981, núm. 40).Fig. 57. Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya. Empúries.Fragmento <strong>de</strong> placa gruesa <strong>de</strong> mármol blanco con la partetrasera <strong>de</strong> una esfinge aparecida en el templo M. Vistafrontal; b. Vista lateral.121


Fig. 58. Pintura <strong>de</strong>l zócalo <strong>de</strong>l ecclesiasterium <strong>de</strong>l Iseum pompeyano con esfinges que custodian la hidria isíaca conteniendoel agua sagrada <strong>de</strong>l Nilo colocada sobre una corona (<strong>de</strong> Egittomania 2006, 107, 1.64).una aretalogía, el texto votivo <strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cimiento auna actuación milagrosa <strong>de</strong> la divinidad como las queconocemos <strong>de</strong>dicadas a Isis en diferentes lugares.De nuevo no pue<strong>de</strong> resultar casual el motivo <strong>de</strong>corativo<strong>de</strong> esta pieza. La esfinge es en el mundoclásico la potencia apotropaica por excelencia, y enla época helenística aparece ligada con preferencia alos cultos alejandrinos <strong>de</strong> tradición egipcia (Ko u r o u1997=LIMC VIII suppl., s.v. sphinx). En los relievescumplía pues una idéntica función al mismo tiempo<strong>de</strong>corativa y protectora. El motivo <strong>de</strong> dos esfingesenfrentadas en torno a una imagen central, ya fuerauna divinidad o un objeto, aparece documentado enpinturas como en el cuadro <strong>de</strong>l Iseo pompeyanoen el que un par <strong>de</strong> esfinges flanquean y protegenla preciosa jarra <strong>de</strong> oro conteniendo el agua sagrada<strong>de</strong>l Nilo que era al mismo tiempo la expresión <strong>de</strong>la diosa Isis (Egittomania 2006, 107, n. II.42 / 1.64);parejas <strong>de</strong> esfinges enfrentadas con cabezas <strong>de</strong> Isisy Serapis/Osiris en torno al enano Bes y al busto <strong>de</strong>Isis aparecen en frisos arquitectónicos en terracotapropios <strong>de</strong> la Roma en época <strong>de</strong> Augusto convertidosya en simples elementos <strong>de</strong>corativos <strong>de</strong> temática sacra(Cleopatra 2000, 245, IV.18).Una garra. ¿Cerbero, esfinge o simplemesa ritual?Los dos fragmentos <strong>de</strong> una garra pertenecientes ala pata izquierda <strong>de</strong> un animal apoyado sobre unaplaca <strong>de</strong> sostén no permiten precisar con <strong>de</strong>talle suatribución. La posibilidad <strong>de</strong> ver en ella la pata <strong>de</strong>un can Cerbero como ya ha sido propuesto (Sa n m a rt í1992) resulta una primera opción, aunque tenemos queseñalar que por tratarse <strong>de</strong> una esquina izquierda <strong>de</strong> lafigura en cuestión, y sobre todo por estar trabajada enun plano in<strong>de</strong>pendiente no podría tratarse <strong>de</strong>l Cerberotradicional <strong>de</strong> época imperial romana que acompañabaa la imagen entronizada <strong>de</strong> Serapis. Si esta fuera laatribución correcta <strong>de</strong>beríamos únicamente consi<strong>de</strong>rarque se trataba <strong>de</strong> una imagen exenta <strong>de</strong>l can y queno iba unida a otra imagen ya que entonces el plano<strong>de</strong> sustentación habría sido mucho más grueso. Unasegunda posibilidad es reconocer en esta garra una<strong>de</strong> las patas <strong>de</strong> la imagen exenta <strong>de</strong> una esfinge. Enel sacrarium <strong>de</strong>l Iseo pompeyano apareció una <strong>de</strong>pequeño tamaño realizada en terracota (Egittomania2006, 116, II.72 / 5.2). Por su carácter apotropaicoque ya hemos señalado al comentar el relieve anterior,la imagen <strong>de</strong> una esfinge podía situarse en diversospuntos <strong>de</strong>l santuario, flanqueando puertas y accesos.En último lugar <strong>de</strong>bemos también recordar que lospies <strong>de</strong> mesas, sitiales o taburetes marmóreos solían<strong>de</strong>corarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la época helenística en a<strong>de</strong>lantecon apoyos <strong>de</strong> diferentes tipos rematados en forma<strong>de</strong> patas <strong>de</strong> felino, una posibilidad que no po<strong>de</strong>mosignorar.Fig. 59. Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya. Empúries.Fragmento <strong>de</strong> garra izquierda en mármol blanco sobreángulo <strong>de</strong> soporte plano.122


Fig. 60. Cirene. Acrópolis. Santuario <strong>de</strong> Isis y Serapis. Esfinge en arenisca (<strong>de</strong> En s o l i 1992, fig. XXIII-1).Entre estas tres posibilida<strong>de</strong>s nos inclinamos sinembargo por la segunda opción. La presencia <strong>de</strong>esfinges en parejas flanqueando entradas o formandoavenidas fue característica <strong>de</strong> los santuarios egipciostradicionales y por ello se trasladó también a loscultos alejandrinos con idéntica función. El Iseo <strong>de</strong>Delos se construyó en los inicios <strong>de</strong>l siglo i aC comoun santuario adjunto al Serapeo C, templo oficial<strong>de</strong> la triada alejandrina durante los años <strong>de</strong> la dominaciónateniense, y adoptó la escenografía <strong>de</strong> unpatio <strong>de</strong> reunión comunicado con un largo pórticoperimetral <strong>de</strong> almacenaje en torno a un jardín encuyo centro se abría un gran dromos, la avenidasagrada flanqueada por las esfinges que conducíahasta el pequeño naos <strong>de</strong> la divinidad (Rou s s e l 1916,Du n a n d 1973-II). Ambos templos, naturalmente, estabansiuados junto a la surgente <strong>de</strong>l Inopos, el pequeñorío <strong>de</strong>lio cuyos orígenes míticos se relacionaban conel propio Nilo.En la avenida sacra <strong>de</strong> un Iseo, las esfinges aparecenjunto a otros animales emblemáticos como eltoro Apis, monos cinocéfalos, cocodrilos, leones y losibis, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> altares, obeliscos y estelas grabadasen jeroglífico y tratadas como elementos sacros <strong>de</strong>anticuariado. Todos estos elementos permitían crearel paisaje “nilótico” tradicional que <strong>de</strong>bía servir <strong>de</strong>marco obligado para la morada <strong>de</strong> la diosa Isis. LosSerapeos, por el contrario, sobre todo cuando setrataba <strong>de</strong> santuarios “particulares” adoptaron porlo general formas más sencillas, con simples patiosporticados en los que se abrían pequeños templetesy una gran sala <strong>de</strong> banquetes para las obligadas recepciones<strong>de</strong> la divinidad (cf. Ma r y Ru i z d e Ar b u l o2001). En cualquiera <strong>de</strong> los dos casos, las esfingeseran siempre elementos habituales <strong>de</strong> la <strong>de</strong>coraciónsacra <strong>de</strong> un santuario egipcio. Roussel (1916, 52-53,nota 1) señala en Delos los hallazgos <strong>de</strong> cuatro esfinges<strong>de</strong> piedra <strong>de</strong> tamaño mediano (c. 70 cm <strong>de</strong>longitud), una en el Serapeo C, otra en una casa vecinay fragmentos <strong>de</strong> otras dos fuera <strong>de</strong> contexto. Unepígrafe marmóreo recuerda <strong>de</strong> cualquier forma quedurante el sacerdocio <strong>de</strong> Artemidoro se <strong>de</strong>dicaron enel santuario <strong>de</strong> Isis “altares, una esfinge, un enlosadoy un reloj <strong>de</strong> sol” (Ro u s s e l 1916, 53 y 177, núm.173). Son reformas datables en los inicios <strong>de</strong>l sigloi aC <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l saqueo <strong>de</strong> las tropas <strong>de</strong> Mitrídatesy que <strong>de</strong>ben correspon<strong>de</strong>r a una nueva a<strong>de</strong>cuación<strong>de</strong>l dromos tras los daños sufridos.123


El perirrhanterion y el agua lustralEl primero <strong>de</strong> los hallazgos en el interior <strong>de</strong>l temploM, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la excavación <strong>de</strong> la gran cisterna<strong>de</strong>lantera don<strong>de</strong> apareció el busto marmóreo <strong>de</strong> lagran estatua masculina, correspondió a una piezalabrada en piedra caliza local, trabajada como unpequeño pe<strong>de</strong>stal estriado coronado por un or<strong>de</strong>njónico, y que apareció aparentemente in situ, todavíaen posición vertical en el ángulo izquierdo <strong>de</strong>l pronaos.Como hemos explicado anteriormente la piezafue publicada por Puig i Cadafalch (1912, 8 y fig.5) como un altar, aportando como ilustración unavista lateral <strong>de</strong> la misma. Pero una vez localizada<strong>de</strong> nuevo la pieza vemos que esta muestra sobresu plataforma plana superior una profunda cavidadcentral <strong>de</strong> perfil cónico y 20 cm <strong>de</strong> profundidad querevela su carácter como un perirrhanterion, una pila<strong>de</strong> abluciones tratada todavía <strong>de</strong> una forma antigua,con la cavidad tallada en la misma pieza. En la partesuperior, la pieza muestra un rebaje en ángulo rectocubierto por una colada <strong>de</strong> plomo lo que prueba elañadido <strong>de</strong> un elemento <strong>de</strong>corativo que no po<strong>de</strong>mos<strong>de</strong>finir con precisión (¿un pequeño baldaquino, unapequeña imagen adosada?).El paralelo con los sagrados perirrhanteria marmóreos<strong>de</strong>l ágora ateniense resulta muy apropiado,tanto en el tratamiento <strong>de</strong> la cavidad cónica superiorcomo en la interpretación funcional <strong>de</strong> la pieza. En elágora ateniense, los perirrantheria aparecen labradosen forma <strong>de</strong> pequeños pilares <strong>de</strong> planta cuadrada conreceptáculos superiores <strong>de</strong> forma cónica análogos alos que presenta la pieza emporitana, estaban <strong>de</strong>stinadosa contener el agua sagrada <strong>de</strong> las lustracionesy para ello se situaban en las entradas <strong>de</strong> la granplaza pública y señalando los límites <strong>de</strong> los recintossagrados (La n g 1968, pl. 45).La lustración, la purificación mediante el lavado<strong>de</strong> manos y pies con el agua sagrada que permite al<strong>de</strong>voto entrar en contacto con el lugar sagrado es unelemento imprescindible en las prácticas cultuales <strong>de</strong>un buen número <strong>de</strong> religiones y prácticas sacras. Enlos ritos curativos <strong>de</strong> raigambre helénica practicadosen todos los Asklepieia el agua adquiría a<strong>de</strong>más unpapel “medicinal” tanto por su consumo como portécnicas que hoy sabemos <strong>de</strong> hidroterapia en bañerasy piscinas. Hasta ahora nosotros habíamos valoradoen este sentido las importantes instalaciones <strong>de</strong>dicadasal agua que el santuario emporitano tiene en suúltima fase. Se trata <strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong>l pozo quequizás estuvo en los origenes mismos <strong>de</strong>l santuarioy que más tar<strong>de</strong>, al construirse sobre el mismo eltemplo P, fue reconvertido en una pequeña cisterna;la cisterna <strong>de</strong> dos <strong>de</strong>partamentos vecina al santuario,la enorme cisterna <strong>de</strong>lantera <strong>de</strong> cuatro <strong>de</strong>partamentossituada ante los templos M y P directamente comunicadamediante un pequeño canal con una fuenteque recibía a los viajeros junto a la puerta <strong>de</strong> laNeápolis y en último lugar con un curioso y rústicoreceptáculo compuesto por ánforas púnicas Mañá Dclavadas juntas verticalmente, que hemos intentadointerpretar como un baño ritual adjunto a la cisterna<strong>de</strong> dos <strong>de</strong>partamentos (Ru i z d e Ar b u l o 1995).Pero también hemos <strong>de</strong> señalar que los ritos <strong>de</strong>ablución eran <strong>de</strong> nuevo característicos <strong>de</strong> los santuariosegipcios y <strong>de</strong> las atribuciones <strong>de</strong> Serapis comodivinidad terapéutica y curativa. En este caso, lapresencia <strong>de</strong>l agua se relacionaba directamente conlos “nilómetros”, pequeñas instalaciones simbólicasque reflejaban los medidores <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong>Nilo que en sus oscilaciones señalaban en Egipto elcomienzo y final <strong>de</strong> las inundaciones que marcabanel año agrario. Inspirados en estos rituales milenarios,los santuarios alejandrinos se dotaban siempre<strong>de</strong> criptas, <strong>de</strong>pósitos subterráneos, fuentes <strong>de</strong>coradascon estatuas fluviales y en la medida <strong>de</strong> lo posibleFig. 61. Perirrantherion labrado en piedra arenisca localcomo un fuste jónico <strong>de</strong> volutas diagonales aparecido in situen el pronaos <strong>de</strong>l templo M.Fig. 62. Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya. Perirrantherion<strong>de</strong>l templo M. Vista superior <strong>de</strong> la cazoleta central para lasabluciones (prof. 20 cm).124


Fig. 63. Perirrantherion griego clásico <strong>de</strong>l ágora ateniense (<strong>de</strong>La n g 1968, fig. 45).con el recurso a recibir el agua sagrada envasada enánforas como ocurría en Pompeya (Wi l d 1981). Perosi esto no era posible, cada santuario <strong>de</strong>sarrollaría supropia fábula local para explicar que el agua contenidaen su cisterna poseía los po<strong>de</strong>res taumatúrgicos queOsiris transmitía al agua <strong>de</strong>l Nilo.La presencia in situ <strong>de</strong> esta pila <strong>de</strong> abluciones nosrecuerda simplemente la importancia <strong>de</strong> la lustraciónen los rituales <strong>de</strong>l santuario, o quizás po<strong>de</strong>mos inclusoir un poco más allá. En el caso <strong>de</strong> los ritosalejandrinos, los ritos incluían el lavado matutino<strong>de</strong> las estatuas con agua sagrada, convertida luegoen milagrosa al transportarse en las sagradas sítulas<strong>de</strong> oro con forma <strong>de</strong> seno isíaco que representabanincluso a la propia divinidad. En los santuariosegipcios eran habituales las <strong>de</strong>nominadas “estelas <strong>de</strong>curación”; el agua se <strong>de</strong>jaba <strong>de</strong>slizar a lo largo <strong>de</strong>la estela y mediante ese contacto el agua adquiríapo<strong>de</strong>res milagrosos que transmitía al <strong>de</strong>voto enfermo.De una u otra formas, ese creemos que sería el papelatribuido a esta pila <strong>de</strong> abluciones en el santuarioemporitano.Interpretación global. El conjuntoescultórico <strong>de</strong> un Serapieion alejandrinoComo hemos intentado <strong>de</strong>mostrar, el conjunto<strong>de</strong> imágenes aparecidas en el interior <strong>de</strong>l templo Mno parecen correspon<strong>de</strong>r al azar <strong>de</strong> las rebuscas <strong>de</strong>fragmentos <strong>de</strong> estatuas con <strong>de</strong>stino a un horno <strong>de</strong> calsino que realmente todas ellas encuentran su lógicaiconográfica en el interior <strong>de</strong> un templo alejandrino.Nuestra interpretación <strong>de</strong> las distintas imágenes aparecidasen el interior <strong>de</strong>l templo M es que todas ellaspue<strong>de</strong>n correspon<strong>de</strong>r a los cultos alejandrinos <strong>de</strong> Isisy Serapis. Según esta hipótesis las imágenes aparecidasestarían probablemente situadas en el interior<strong>de</strong>l templo M o bien compartidas entre los templetesgemelos M y P. Serían pues imágenes <strong>de</strong>:— Serapis, la gran estatua compuesta <strong>de</strong>l dios.— Isis, los dos pies atribuibles con seguridad a unaescultura femenina, alzada, <strong>de</strong> las mismas dimensionesque la estatua masculina.— Apolloniskos / Harpócrates (¿), la cabeza y piernas<strong>de</strong> la estatuilla praxitélica <strong>de</strong> Apolo Liceo a la quese uniría el fragmento <strong>de</strong> cornucopia.— Agathos Daimon, la serpiente.— Pe<strong>de</strong>stal (epigráfico) con esfinge/esfinges, con motivo<strong>de</strong>corativo suficientemente explícito siendo laesfinge protectora <strong>de</strong> presencia siempre habitualen los santuarios <strong>de</strong> Isis y Serapis.— Garra <strong>de</strong> esfinge, can Cerbero o mueble (¿), la garracorrespon<strong>de</strong> a una imagen exenta, <strong>de</strong> lo que pudoser una esfinge, un can Cerbero o quizás simplementeun mueble.— Perirrhanterion / pila <strong>de</strong> abluciones, el agua sagradajugaba un papel esencial en los ritos egipcios.Una lectura atenta <strong>de</strong> los Diarios <strong>de</strong> Gandía muestracomo la gran estatua masculina sencillamentese había volcado hacia <strong>de</strong>lante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su posiciónoriginal, volviendo a separarse las distintas piezasque la componían. No sabemos con precisión en quémomento exacto se produjo esa caída. Ciertamente,cuando el busto superior cayó a la cisterna <strong>de</strong>lanteratuvo que ser en un momento tardío, <strong>de</strong> saqueo generalizadocuando ya habían <strong>de</strong>saparecido todas laslosas <strong>de</strong> cubrición <strong>de</strong> la misma. No obstante tambiénpo<strong>de</strong>mos imaginar una restitución más “ritual” quefue propuesta por R. Olmos durante las discusiones<strong>de</strong> seguimiento <strong>de</strong>l año 2006. La caída al interior<strong>de</strong> la cisterna <strong>de</strong> la parte superior <strong>de</strong> la esculturatambién pudo ser un acto voluntario <strong>de</strong> ocultamientopor parte <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> <strong>de</strong>votos que intentaronproteger la parte más sagrada <strong>de</strong> la imagen en unmomento <strong>de</strong>terminado.Serapis e Isis. Divinida<strong>de</strong>s visitantesen un santuario nacional emporitanoLa i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l pequeño templo M como <strong>de</strong>un Serapeo no implica en absoluto que el epígrafe <strong>de</strong>Numas se refiera a la totalidad <strong>de</strong>l santuario emporitano.Tal cosa sería un error. No se trata simplemente<strong>de</strong> sustituir el llamado Asklepieion por un Serapieion,sino que la situación tuvo que ser necesariamente máscompleja. Recor<strong>de</strong>mos que la investigación arqueológicaha permitido <strong>de</strong>limitar con relativa precisión lasfases <strong>de</strong> este santuario que se inició ya en el siglov aC como un lugar <strong>de</strong> culto periurbano, anexo alrecinto amurallado, probablemente para facilitar lasrelaciones comerciales y sociales entre los emporitanosy sus vecinos iberos. A principios <strong>de</strong>l siglo ii aC, alproducirse la nueva y casi total renovación urbanística<strong>de</strong> la Neápolis, este santuario pasó a ser integradoen el interior <strong>de</strong>l recinto murado. Al mismo tiempoque se construía la nueva muralla <strong>de</strong> la Neápolis losedificios anteriores fueron enterrados ritualmente bajo125


Fig. 64. Planta <strong>de</strong> la Neápolis emporitana (<strong>de</strong> Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 1993, <strong>de</strong>splegable).Fig. 65. Restitución en planta <strong>de</strong> la última fase <strong>de</strong>l santuario oriental <strong>de</strong> la Néapolis emporitana don<strong>de</strong> se instaló el temploM conteniendo los xoana <strong>de</strong> Numas. (Cf. fig. 9).126


un gran manto <strong>de</strong> tierras y se construyeron nuevostemplos, cisternas, altares y pórticos.En nuestra interpretación <strong>de</strong> las estructuras queformaban parte <strong>de</strong>l primer santuario periurbanoantes <strong>de</strong> su reforma en el siglo ii aC reconocíamoscon claridad dos recintos <strong>de</strong> culto in<strong>de</strong>pendientes yun pozo sagrado. Uno <strong>de</strong> los recintos es un espacio<strong>de</strong>scubierto, <strong>de</strong>limitado por un períbolos, presididopor un altar elevado dotado <strong>de</strong> dos aras paralelasen su coronación, culminado al oeste en un gra<strong>de</strong>río.Un altar, sin presencia <strong>de</strong> templo y presidiendoun espacio <strong>de</strong>scubierto con gradas, invita también apensar en los recintos abiertos organizados en tornoa altares característicos <strong>de</strong>l mundo semita. Este recintoacompaña a un segundo altar monumental <strong>de</strong>tipo helenístico y un pozo sacro. A estas evi<strong>de</strong>nciashan <strong>de</strong> sumarse los hallazgos <strong>de</strong> las excavacionesextensivas realizadas entre 1985 y 1991 (Sa n m a rt í,Ca s ta ñ e r, Tr e m o l e d a 1988; 1990; Ma r c e t y Sa n m a rt í1989; Sa n m a rt í 1990; 1992) con nuevos hallazgos <strong>de</strong>gran importancia entre los que han <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacarsefragmentos arquitectónicos en piedra calcárea <strong>de</strong> unacroterio y diversas antefijas <strong>de</strong> piedra datables enel siglo v aC Estos restos evi<strong>de</strong>nciarían la presencia<strong>de</strong> un primer templo en piedra <strong>de</strong> carácter monumental,situado por los excavadores en la proximidad<strong>de</strong>l templo M.Es preciso reconocer la singular importancia <strong>de</strong>este santuario periurbano. En primer lugar por lapresencia en el mismo <strong>de</strong> dos recintos <strong>de</strong> cultoin<strong>de</strong>pendientes en torno al viejo templo <strong>de</strong> piedra<strong>de</strong>l siglo v aC como edificio principal: el gran altarhelenístico y el recinto <strong>de</strong>l altar con dos aras,ambos en relación con un pozo en cuya presencia<strong>de</strong>bemos probablemente reconocer los orígenes<strong>de</strong>l área sagrada como un culto <strong>de</strong> tipo ctónicoo salutífero. En espera <strong>de</strong> nuevas i<strong>de</strong>as sobre susadvocaciones concretas, la situación periurbana yexterna <strong>de</strong> este santuario poliado fuera <strong>de</strong>l recintomurado correspon<strong>de</strong> ante todo a la salvaguarda <strong>de</strong>un punto <strong>de</strong> encuentro, exterior e inmediato, querespon<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> forma magnífica a las necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un área <strong>de</strong> mercado: un área suburbana abiertaal mar, a la ciudad y al territorio, don<strong>de</strong> mantenerlas relaciones comerciales entre los emporitanos, losnavegantes foráneos y las poblaciones ibéricas <strong>de</strong>lentorno (Ru i z d e Ar b u l o 2004).La reforma final <strong>de</strong>l santuario en los inicios <strong>de</strong>lsiglo ii aC obliteró ritualmente ambos conjuntoscon gran<strong>de</strong>s aportaciones <strong>de</strong> tierras. Unas escaleras<strong>de</strong> acceso, un nuevo altar, un pórtico lateral y unagran cisterna <strong>de</strong>lantera conformaron el resto <strong>de</strong>lconjunto, presidido por un gran templo en la partesuperior (<strong>de</strong>sgraciadamente muy arrasado) y losdos pequeños templos P y M situados en paraleloa poca distancia. Hemos por lo tanto <strong>de</strong> concluirque Numas, con el permiso <strong>de</strong> los emporitanos, selimitó a <strong>de</strong>dicar uno o dos templos conteniendo asus divinida<strong>de</strong>s nacionales y un pórtico próximo enel interior <strong>de</strong> un témenos preexistente correspondienteal santuario emporitano. Serapis e Isis se convertíantambién así en divinida<strong>de</strong>s euteménioi “que compartenel mismo témenos” respecto a la divinidad veneradaen el santuario.En Cirene, el gran santuario <strong>de</strong> Apolo en laterraza <strong>de</strong> la Mirtusa conteniendo los cultos nacionalesa Apolo y Artemis contenía igualmente en elsiglo iv aC templos y altares <strong>de</strong>dicados a diversasdivinida<strong>de</strong>s, entre ellas Afrodita, Asklepios y juntoa él otras divinida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la familia apolinea comoIatros o Panakeia e Igea, hijas <strong>de</strong> Asklepios (Par i s i1992). A fines <strong>de</strong>l siglo iv aC, al mismo tiempo queel gran templo <strong>de</strong> Apolo era forrado con nuevosmármoles se construía también en el interior <strong>de</strong>ltémenos e inmediato al gran templo <strong>de</strong> Apolo unpequeño templete <strong>de</strong> Isis próstilo y tetrástilo (En s o l i1992). A diferencia <strong>de</strong> lo que ocurrió en Emporiona fines <strong>de</strong>l siglo ii aC este acto implicó en la griegaCirene un reconocimiento oficial <strong>de</strong>l culto egipciopor parte <strong>de</strong> la ciudad y no tan solo la evi<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong> una iniciativa privada. El culto <strong>de</strong> Isis fue sinduda introducido en Cirene en aplicación <strong>de</strong> unapolítica <strong>de</strong> aproximación <strong>de</strong> la oligarquía local haciala dinastía <strong>de</strong> los Ptolomeos, los nuevos dominadoresy los sacerdotes <strong>de</strong> Apolo se hicieron tambiénresponsables <strong>de</strong>l culto <strong>de</strong> Isis (Ens o l i 1992, 186).Dos siglos más tar<strong>de</strong>, en torno a los años 164-146aC la ciudad tuvo un segundo santuario <strong>de</strong>dicadoconjuntamente a las divinida<strong>de</strong>s egipcias situado enuno <strong>de</strong> los flancos <strong>de</strong> la acrópolis cirenea (En s o l i1992, 195 ss.). Ambos santuarios perduraron hastael Bajo Imperio.El alejandrino Numas hijo <strong>de</strong>Numenio y sus dioses patrios.Razones y cronología para unaofrenda en EmporionEn Alejandría, Isis y Serapis actuaban como losgran<strong>de</strong>s dioses nacionales, la pareja divina rectora <strong>de</strong>la vida humana y <strong>de</strong> su <strong>de</strong>stino. La diosa Isis era unaGran Madre, protectora <strong>de</strong> la familia, los partos y lavida doméstica, sanadora <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s y tambiéndiosa civilizadora y matrona <strong>de</strong>l ciclo agrario <strong>de</strong> lasiembra y la cosecha. Junto a ella, Serapis era undios máximo, a la vez Zeus, Ha<strong>de</strong>s y también Helios,pero entendido sobre todo como un dios oraculary curativo, que se manifestaba siguiendo el ritual<strong>de</strong> la incubatio o sueño profético que el <strong>de</strong>voto /enfermo <strong>de</strong>bía realizar en el santuario. Un sueñoque significaba la respuesta <strong>de</strong>l dios a sus cuitas yque una vez interpretado por los sacerdotes permitíaseguir las pautas <strong>de</strong> actuación o curación. Eranpues ritos mistéricos, <strong>de</strong> plena raigambre helénica,semejantes a los celebrados en los Asklepieia peroque también adoptaron las formas y parafernalia <strong>de</strong>los cultos egipcios tradicionales (Vi d m a n 1969; 1970;To t t i 1985).La importancia excepcional <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> Alejandríacomo principal mercado (emporion) <strong>de</strong>l mundoconocido al unir las rutas marítimas mediterráneascon las <strong>de</strong>l mar Rojo junto a la actividad comercial<strong>de</strong> los alejandrinos por todo el Mediterráneo orientalhicieron <strong>de</strong> sus dioses nacionales los protectoresfavoritos <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> navegantes y porextensión, también <strong>de</strong> los comerciantes marítimosembarcados junto a sus productos. Recor<strong>de</strong>mos queel 5 <strong>de</strong> marzo se celebraba en todos los puertos la127


gran fiesta que conmemoraba la apertura oficial <strong>de</strong>la navegación, <strong>de</strong>nominada en griego Ploiaphesia“fiesta <strong>de</strong> la apertura <strong>de</strong> la navegación” y en latínNavigium Isidis, “fiesta <strong>de</strong>l barco <strong>de</strong> Isis” (Ma l a i s e1972, 217); una fiesta <strong>de</strong>scrita vivamente en el siglo iidC por el romance <strong>de</strong> Apuleyo (Metam., 11,8). Porello, realmente, no hemos <strong>de</strong> ver una intencionalidadpolítica en la expansión <strong>de</strong> los cultos alejandrinossino la lenta consolidación <strong>de</strong> tradiciones náuticasque sin duda acabaron por cristalizar y ser admitidas<strong>de</strong> modo universal.Con seguridad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines <strong>de</strong>l siglo ii aC y hastaépoca tardo-romana, Isis y Serapis fueron los gran<strong>de</strong>sdioses protectores <strong>de</strong> la navegación mediterránea.Para los griegos, Isis era oficialmente Pelagia, “NuestraSeñora <strong>de</strong>l Mar”... y <strong>de</strong> las felices travesías (Du n a n d1973-III: 258), simbolizadas por la vela henchida quela diosa <strong>de</strong>spliega con ambas manos en un famosorelieve <strong>de</strong> Delos <strong>de</strong>l siglo ii aC (Tr a n ta m Ti n h 1990,n. 269; Me r k e l b a c h 1995, fig. 100). En Alejandría,Isis a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> Pelagia era también Pharia, la divinidadprotectora <strong>de</strong> la luz <strong>de</strong>l Faro y <strong>de</strong> la segurallegada al puerto (Tr a m ta n Ti n h 1990; Me r k e l b a c h1995). Listados <strong>de</strong> <strong>de</strong>votos oferentes con el título <strong>de</strong>navarcas aparecen en el santuario <strong>de</strong> Isis en Eretria,a lo largo <strong>de</strong>l siglo i aC, con presencia <strong>de</strong> ofrendasconjuntas a Isis, Serapis, Osiris, Anubis y Harpócrates(Br u n e a u 1975; Du n a n d 1973-II, 223). Y juntoa Isis, <strong>de</strong> nuevo Serapis. En un epígrafe <strong>de</strong> Delos,también <strong>de</strong>l siglo i aC, el dios es reconocido como“el protector <strong>de</strong> todos los navegantes”. Los inventarios<strong>de</strong> los santuarios <strong>de</strong> Delos señalan una y otravez las ofrendas <strong>de</strong>dicadas por los comerciantes apartir <strong>de</strong> sus ganancias en el tráfico marítimo (ID1417, cara A, col. II, Pr e t r e et al. 2002, 219-221).Siglos <strong>de</strong>spués, en época <strong>de</strong> Adriano, el rétor ElioArísti<strong>de</strong>s seguía invocando a Serapis como el dios“que <strong>de</strong>speja las nubes, apacigua los vientos, aclaralos cielos, envía la luz a los marinos sacudidos porlas olas y conduce las naves a puerto” y por ello armadoresy comerciantes <strong>de</strong>bían reservarle el diezmo<strong>de</strong> sus ganancias o incluso reconocerle una parte aunmayor como auténtico socio protector <strong>de</strong> sus empresas(Ael. Arísti<strong>de</strong>s, In Serapi<strong>de</strong>m, 28 y 33). Serapise Isis aparecen conjuntamente representados sobreuna <strong>de</strong> las ofrendas características <strong>de</strong> época romanapara conmemorar una euploia o “feliz travesía”. Sonlámparas <strong>de</strong> aceite con varias mechas, <strong>de</strong>stinadas aser colgadas en los templos, mo<strong>de</strong>ladas en forma <strong>de</strong>nave conteniendo las imágenes <strong>de</strong> ambos dioses, amenudo acompañados por los Dióscuros, cuyas estrellaseran las guías ancestrales <strong>de</strong> los pilotos (Me r k e l b a c h1995, figs. 212-213).Numas, un navegante <strong>de</strong> Alejandría cuyos negociosle condujeron realmente muy lejos <strong>de</strong> su patria natal,pudo sufrir quizás en alta mar el peligro extremo <strong>de</strong>las tempesta<strong>de</strong>s, prometiendo una gran ofrenda votivaen el caso <strong>de</strong> sobrevivir y llegar seguros a puertotanto los marinos como los productos transportados.Pero <strong>de</strong> haber sido así, la ofrenda ciertamente nosresulta <strong>de</strong>l todo excesiva. Una simple maqueta <strong>de</strong>lbarco o una única imagen votiva <strong>de</strong> la divinidadlógicamente acompañadas <strong>de</strong> los sacrificios apropiadoshabrían sido suficientes. Pero es cierto que <strong>de</strong> haberocurrido un suceso difícil en alta mar, Isis y Serapis,junto a los Dióscuros, habrían sido las divinida<strong>de</strong>s alas que con toda seguridad un alejandrino hubierasuplicado ayuda.Pero también resulta probable una segunda posibilidadque hemos propuesto en otro trabajo (Ru i zd e Ar b u l o 1996). Vista la calidad e importancia <strong>de</strong>lmaterial ofrendado creemos que la intención <strong>de</strong>Numas fue fundar en el extremo occi<strong>de</strong>nte un pequeñosantuario que sirviera al mismo tiempo comoreclamo para un emporio comercial. Sabemos queesa fue la técnica utilizada en Delos por los comerciantesmarítimos que se agrupaban en cofradíassacras tomando como elemento rector a sus diosesnacionales (Hat z f e l d 1919; Br u n e a u 1970). La se<strong>de</strong><strong>de</strong> los Poseidoniastas <strong>de</strong> Berytos (Beirut) estudiadapor Bruneau (1978) ha permitido conocer con <strong>de</strong>tallela organización helenística <strong>de</strong> una <strong>de</strong> estas se<strong>de</strong>snacionales. El edificio, construido en torno al 110aC, incluía un patio con peristilo dórico y cisternainferior, salas <strong>de</strong> almacenaje, gran sala <strong>de</strong> reunionesy en un lateral una estructura <strong>de</strong> culto con cuatrocapillas <strong>de</strong>dicadas a Herakles/Melkart, Afrodita/Astarté,Poseidón y la diosa Roma. Las funciones <strong>de</strong>ledificio parecen claras: resi<strong>de</strong>ncia, se<strong>de</strong> colegial, lonja<strong>de</strong> contratación, altares garantes <strong>de</strong> los juramentosy almacenes. Mucho más tar<strong>de</strong>, ya en plena épocaimperial romana, el análisis arquitectónico <strong>de</strong> R. Mar(2001) <strong>de</strong>l santuario <strong>de</strong> Serapis en Ostia ha permitidoprobar que el conjunto <strong>de</strong> edificios que conformanla parcela en cuyo interior se sitúa el santuario <strong>de</strong>Serapis en los siglos ii y iii dC formaban parte, necesariamente,<strong>de</strong> una misma propiedad que incluíapor ello tanto el templo y su área sacra porticada,como salones conviviales <strong>de</strong> gran tamaño, un bloqueentero <strong>de</strong> viviendas, estancias <strong>de</strong> servicio, un edificiotermal e incluso un horreum anexo. El Serapeose había así convertido en un auténtico “centro <strong>de</strong>negocios” <strong>de</strong>stinado a los comerciantes <strong>de</strong> ultramar(cf. Ru i z d e Ar b u l o 2006).La ofrenda <strong>de</strong> Numas en Emporion tuvo un caráctermucho más limitado y se limitó a ofrendar un pequeñotemplo a sus divinida<strong>de</strong>s nacionales, construyendo almismo tiempo un pórtico anexo a modo <strong>de</strong> ábatonpara los ritos curativos. Para <strong>de</strong>dicar en Emporionsu santuario, Numas acudió creemos a un taller <strong>de</strong>lEgeo y encargó un conjunto escultórico marmóreorelacionado con los nuevos cultos alejandrinos. Elmármol no existía en Egipto don<strong>de</strong> se empleabanmejor otro tipo <strong>de</strong> piedras duras. Ya hemos razonadoanteriormente las razones que nos llevan a situarese taller en la propia Delos: tanto la técnica <strong>de</strong>piezas utilizada en la gran estatua, como el tipo<strong>de</strong> mármoles empleados se encuentran preferentementeen la isla sagrada. El taller que recibió el encargoutilizó libremente el cuerpo <strong>de</strong> una imagen anterioracoplando un nuevo busto y dando a la imagen sunueva atribución mediante el añadido <strong>de</strong> un nuevobrazo izquierdo sosteniendo un cetro y ornando conuna corona egipcia o un cálato la cabeza <strong>de</strong> la imagen.En Emporion el dios estuvo acompañado porla diosa Isis pero <strong>de</strong> su imagen, quizás un simpleacrolito (?), solo han quedado los pies.128


El resto <strong>de</strong> imágenes presentes en el templo Mpudieron formar parte <strong>de</strong> la ofrenda votiva <strong>de</strong> Numasya que el carácter plural <strong>de</strong> los xoana / simulacramencionados los pudiera haber englobado <strong>de</strong> formaconjunta. Pero también po<strong>de</strong>mos imaginar que alguna<strong>de</strong> las imágenes fueran evi<strong>de</strong>ncias votivas <strong>de</strong> otros<strong>de</strong>votos que frecuentaron el templo. De nuevo losinventarios <strong>de</strong> los santuarios <strong>de</strong> Delos resultan suficientementeexplícitos a este respecto mostrándonosnaos y pronaos don<strong>de</strong> las estatuas <strong>de</strong> culto compartenespacio con todo tipo <strong>de</strong> imágenes en ma<strong>de</strong>ra policromada,piedra y bronce, junto a todo tipo <strong>de</strong> objetos enbronce, plata y oro (ID 1417). Por supuesto, Numastuvo también que tener presente la necesidad <strong>de</strong> unsacerdocio responsable para estos cultos específicos,ya que el ritual egipcio era sumamente <strong>de</strong>tallado enlas rutinas diarias que implicaban un contacto directocon las imágenes. Como nos recuerda la iniciaciónisíaca <strong>de</strong> Lucio narrada por Apuleyo (Metam.), lasobligaciones en los santuarios egipcios eran muyprecisas y todos los <strong>de</strong>votos tenían un alto sentido <strong>de</strong>formar parte <strong>de</strong> una comunidad <strong>de</strong> iniciados potenciadaen las diversas fiestas anuales (cf. Ru i z d e Ar b u l o1996). Desgraciadamente carecemos en Emporion <strong>de</strong>cualquier información al respecto.Fabre, Mayer y Rodà han datado la lápida <strong>de</strong> Numaspor criterios paleográficos a mediados <strong>de</strong>l sigloi aC; una cronología que Alvar (2004) ha sugeridoremontar algunos años para hacerla coincidir conel apoyo que Sila brindó en Roma a los pastóforosisíacos permitiendo la inauguración <strong>de</strong> su colegio.Pero nosotros consi<strong>de</strong>ramos más lógico pensar enuna cronología “alta” para la inscripción que tengaen cuenta el contexto histórico emporitano. Nos preguntamossi no <strong>de</strong>beríamos remontar esa fecha algomás para hacerla coincidir con los finales <strong>de</strong>l sigloII aC, un momento <strong>de</strong> enorme actividad económicay social en el entorno <strong>de</strong> Emporion con la fundación<strong>de</strong> la nueva ciudad republicana (Ma r y Ru i z d e Ar b u l o1993, 203-266). Los criterios exclusivamente paleográficosno resultan en absoluto concluyentes paraescoger entre una u otra cronologías y sin embargolos argumentos históricos y arqueológicos nos parecen<strong>de</strong> peso. Al fin y al cabo, si la época <strong>de</strong> Sila fue favorablea los isíacos en Roma hemos <strong>de</strong> recordar quemientras tanto en Hispania la guerra civil sertorianallevaba la inseguridad total al valle <strong>de</strong>l Ebro y toda lacosta mediterránea hispana en la década <strong>de</strong> los añossetenta aC con distintos ejércitos vagando en todasdirecciones y ciuda<strong>de</strong>s costeras que una famosa carta<strong>de</strong> Cn. Pompeyo al Senado en el año 75 aC <strong>de</strong>scribe<strong>de</strong>l todo empobrecidas (Salustio, Orat. et Epist., cf.Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 1993, 267-271). Des<strong>de</strong> luego noera ese un buen momento para los gran<strong>de</strong>s negocios.Por otra parte, si situamos el epígrafe greco-latino<strong>de</strong> Numas a mediados <strong>de</strong>l siglo i aC también hemos<strong>de</strong> recordar que entre los años 58 y 48 aC los cultosisíacos fueron repetidamente prohibidos en Romapor el Senado para <strong>de</strong>tener su notable influencia enlos círculos plebeyos más humil<strong>de</strong>s (Ma l a i s e 1972,362-377). En el 50 aC, el propio cónsul L. EmilioPaulo tuvo que romper a hachazos las puertas <strong>de</strong>ltemplo <strong>de</strong> Isis al negarse a hacerlo los obreros paralibrar la colina capitolina <strong>de</strong> los cultos extranjeros.Y recor<strong>de</strong>mos que el texto <strong>de</strong> la lápida <strong>de</strong> Numastambién está escrito en latín.Sin embargo si situamos la ofrenda <strong>de</strong> Numas tansolo unas décadas antes, a fines <strong>de</strong>l siglo ii aC, elpanorama económico y social cambia radicalmente.Los puertos <strong>de</strong> Puteoli y Neápolis estaban comunicadosdirectamente con Delos a través <strong>de</strong> una rutamarítima estable intensamente recorrida en la segundamitad <strong>de</strong>l siglo ii aC A su vez, Delos era en el Egeoel punto <strong>de</strong> unión entre itálicos, sirios y alejandrinospara el tráfico <strong>de</strong> los productos exóticos <strong>de</strong> Arabiay el Oriente llegados a través <strong>de</strong> Siria y el tráficopor el mar Rojo (Ma l a i s e 1972, 268-275). Hasta diezalejandrinos diferentes aparecen como oferentes enel Serapeo C <strong>de</strong> Delos (Ro u s s e l 1916). Anualmente,cientos <strong>de</strong> barcos efectuaban las travesías entre losdiferentes puertos y lógicamente con ellos viajaronlas <strong>de</strong>vociones <strong>de</strong> patronos y marineros. En el año105 aC, Serapis poseía ya un gran templo en Puteolimencionado en un famoso epígrafe latino (CIL I,577) relativo a la construcción <strong>de</strong> una puerta, reparación<strong>de</strong> muros y a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> altares, capillasy estatuas in area quae est ante Ae<strong>de</strong>s Serapi transviam y sabemos que también Pompeya tuvo <strong>de</strong>s<strong>de</strong>finales <strong>de</strong>l siglo ii aC un Iseum ornado con estatuillasimportadas <strong>de</strong> Egipto y monumentos <strong>de</strong> basaltocubiertos <strong>de</strong> jeroglíficos (Tr a n ta m Ti n h 1964; AllaRicerca di Isi<strong>de</strong> 1995).Po<strong>de</strong>mos pues preguntarnos qué razones tuvo elalejandrino Numas para <strong>de</strong>dicar un santuario egipcioen una ciudad <strong>de</strong> tradición cultural griega comoEmporion utilizando una lápida bilingüe greco-latina.En nuestra opinión, la explicación viene dada por lapropia economía <strong>de</strong> la ciudad greco-ibérica <strong>de</strong> Emporiony la nueva ciudad itálica construida junto a lamisma, un puerto comercial que en esos momentos(fines <strong>de</strong>l siglo ii aC) asistía a la llegada masiva <strong>de</strong> losvinos campanos y los aceites <strong>de</strong> la Apulia / Calabriajunto a las vajillas <strong>de</strong> Campaniense A y B, cerámicascomunes campanas, morteros y lucernas. El alejandrinoNumas <strong>de</strong>bió llegar a Emporion proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l golfo<strong>de</strong> Nápoles y sin duda otros comerciantes marítimoscomo él fueron los primeros <strong>de</strong>votos <strong>de</strong>l nuevo santuarioemporitano. Pero no <strong>de</strong>bemos pensar con elloque nuestras esculturas hubieran sido realizadas enla Campania. Tal cosa no resulta posible. Antes <strong>de</strong>Augusto, por lo que sabemos, no existían allí talleres<strong>de</strong> escultores que trabajaran con mármoles griegos.En los siglos ii y i aC las esculturas <strong>de</strong> mármol griegollegaban a Campania proce<strong>de</strong>ntes directamente <strong>de</strong>Grecia y el Egeo.Poco más po<strong>de</strong>mos ya <strong>de</strong>cir. Hemos intentado <strong>de</strong>mostrarque el contexto arqueológico, las evi<strong>de</strong>nciasiconográficas y la epigrafía permiten proponer unaexplicación coherente que tenga en cuenta todos losdatos disponibles para los hallazgos <strong>de</strong>l templo Memporitano. Nuestra propuesta por reconocer a Serapisy no a Asklepios en la gran estatua emporitanarefleja simplemente todavía hoy las dudas popularescon las que Tácito (Hist., IV, 83) <strong>de</strong>scribió el fervorgeneral por el gran dios alejandrino: “En cuanto almismo dios (Serapis), muchos creen que es Esculapioporque sana a los enfermos, otros Osiris, antiquísima<strong>de</strong>idad <strong>de</strong> aquel pueblo; otros preten<strong>de</strong>n que es Jú-129


piter, por su po<strong>de</strong>r omnímodo, pero la mayor partecreen que es Plutón por los diversos atributos porlos que se le reconoce o al precio <strong>de</strong> complicadasconjeturas…”Sí, sinceramente hemos <strong>de</strong> reconocer que todavíaseguimos igual, al precio <strong>de</strong> nuevas conjeturasintentamos compren<strong>de</strong>r mejor una obra <strong>de</strong> arte queforma ya parte <strong>de</strong> la historia contemporánea <strong>de</strong>Catalunya.Joaquín Ruiz <strong>de</strong> ArbuloÀrea d’ArqueologiaUniversitat <strong>de</strong> Lleidajruiz@historia.udl.catDavid VivóInstitut <strong>de</strong> Recerca HistòricaUniversitat <strong>de</strong> Gironadavid.vivo@udg.eduAd<strong>de</strong>ndaUna versión reducida <strong>de</strong> este texto con la presentación<strong>de</strong> nuestra nueva propuesta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación hasido publicada en Ru i z d e Ar b u l o, J. y Vi v ó, D. “Elsbraços <strong>de</strong>l déu. Els peus <strong>de</strong> la <strong>de</strong>essa. Serapis e Isis enEmporion”, L’Esculapi. El retorn <strong>de</strong>l déu, Catálogo <strong>de</strong>la exposición en el Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya,Barcelona, 2007, 45-64, junto a otros trabajos (E. Riu;S. Schroe<strong>de</strong>r; I. Rodà; X. Aquilué / P. Castanyer / M.Santos / J. Tremoleda; E. Masalles) ligados al nuevoproceso <strong>de</strong> limpieza, documentación e integración<strong>de</strong> la escultura <strong>de</strong>l dios, cuyos textos hemos ahoratenido en cuenta al redactar este trabajo.Hemos podido presentar esta propuesta en dosconferencias impartidas en el Archäologisches Institut<strong>de</strong> la Universität Hamburg (J. RdA., Eine statue ausEmporion und das Serapieion in Ostia Antica. Wirtschaftund Gesellschaft in <strong>de</strong>r Heiligtümern von Isis undSerapis, 06/12/2007) y en el Museu d’Arqueologia <strong>de</strong>Catalunya (J. RdA. y D.V., Els braços <strong>de</strong>l déu. Com iquan creiem que una estàtua d’Esculapi va passar aésser <strong>de</strong>l déu Serapis, 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007).Para la historiografía <strong>de</strong> la escultura emporitanael lector consultará ahora también Ra f e l, N. 2007,“Esculapi l’errant. Els béns <strong>de</strong>l Museu d’Arqueologia<strong>de</strong> Catalunya durant la guerra <strong>de</strong> 1936-1939”, <strong>Revista</strong>d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 16-17, 193-202.BibliografíaAd a m 1966Sh. Adam, The technique of Greek Sculpture in theArchaic and Classical Periods, London, 1966.Ad r i a n i 1948A. Adriani, “Alla ricerca di Briassi<strong>de</strong>”, Atti Acc. Naz.Lincei. Memorie. Cl.Sc.mor.st. e filol., Serie VIII, 10,1948, 435-473.Al b e rt i n i 1912E. Albertini, “Sculptures, antiques du conventustarraconensis”, Anuari <strong>de</strong> l’IEC, IV, 1912, 462-465.Alla ricerca di Isi<strong>de</strong> 1992St. <strong>de</strong> Caro, (coord.), Alla Ricerca di Isi<strong>de</strong>. Analisi,studi, restauri <strong>de</strong>ll’Iseo pompeiano nel Museo di Napoli,Roma, 1992.Al m a g r o y Ku k h a n 1958M. Almagro y E. Kukhan, “El Asklepios <strong>de</strong> Ampurias”,Ampurias, 19-20, 1958, 1 y ss.Alva r , J. 1998J. Alvar, “Los santuarios mistéricos en la Hispaniarepublicana”, Ma n g a s, J. (ed.): Italia e Hispania en lacrisis <strong>de</strong> la República romana (Toledo 1993), Madrid,1998, 413-423.Alva r y Mu ñ i z 2004J. Alvar y E. Muñiz, “Les cultes egyptiens dans lesprovinces romaines d’Hispanie”, Br i c a u lt , L. (ed.), Isisen Occi<strong>de</strong>nt (Lyon 2002), Lei<strong>de</strong>n, 2004, 69-94.Be m m a n n 1994K. Bemmann, Füllhörner in klassischer und hellenistischerZeit, Frankfurt, 1994.Bi e b e r 1961M. Bieber, Sculpture of the Hellenistic Age, New York,1961.Bo t e t i Si s o 1911J. Botet i Siso, “Gerona”, Ca r r e r a s Ca n d i, (dir.),Geografia General <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 1911.Bo y c e 1937G. K. Boyce, Corpus of the Lararia of Pompeii, MAAR,14, Roma, 1937.Br u n e a u 1970Ph. Bruneau, Recherches sur les cultes <strong>de</strong> Délos àl’époque hellénistique et à l’époque impériale, Paris, 1970.Ca m p o y Ru i z d e Ar b u l o 1989M. Campo y J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “Conjuntos <strong>de</strong> abandono130


y circulación monetaria en la Neápolis emporitana”,Empuries, 48-50, 152-163.Ca r p e n t e r 1925R. Carpenter, Greeks in Spain, Londres, 1925.Ca s a n o va s 2000A. Casanovas, núm. 71. “Ara”, Els Grecs a Ibèria.Seguint les passes d’Heracles, catál. expos. Atenas /Madrid / Barcelona, 298.Ca s e l l a s 1911R. Casellas, “Les troballes escultòriques a les excavacionsd’Empúries”, Anuari <strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Catalans,3, 1909-1910, 196-230.Ca s ta n y e r 2000P. Castanyer, núm. 67. “Teules planes i caliptera”, ElsGrecs a Ibèria. Seguint les passes d’Heracles, Catál.Expos. Atenas / Madrid / Barcelona, 294.Ca s t i g l i o n e 1958L. Castiglione, “La statue <strong>de</strong> culte hellenistique duSerapieion d’Alexandrie”, Bulletin du Musée NationalHongrois <strong>de</strong>s Beaux-Arts, 12, Budapest, 17-39.Ca s t i g l i o n e 1978L. Castiglione, “Nouvelles données archéologiquesconcernant la genèse du culte <strong>de</strong> Sérapis”, Hommagesà Maarten V. Vermaseren, EPRO, 68, vol. 1, Lei<strong>de</strong>n,208-232.Cleopatra 2000S. Walker y R. Higgs (coords.), Cleopatra regina d’Egitto(catál. expos. Roma 2000-2001), Milano.Cl e r c y Le c l a n t 1994G. Clerc y J. Leclant, “s.v. Sarapis”, LexiconIconographicum Mitologiae Classicae (LIMC), vol. VII,ed. Artemis, Zürich-München, 666-692.Co a r e l l i 1976F. Coarelli, “Architettura e arte figurative in Roma:150-50 a.C.”, Hellenismus in Mittelitalien (Göttingen1974), Göttingen, 21-35.Co l l i g n o n 1889M. Collignon, Têtes en marbre trouvées a Amorgos,Bulletin <strong>de</strong> Correspondance Hellénique, 13, 41-47.d e Ca r o 2006St. <strong>de</strong> Caro, Il santuario di Isi<strong>de</strong> a Pompei e nel MuseoArcheologico Nazionale, Guida rapida, Nápoles, 2006.De l i v o r r i a s, Be r g e r-Do e r y Ko s s at z-De i s s m a n n 1984A. Delivorrias, G. Berger-Doer, A. Kossatz-Deissmann,s.v. Aphrodite, Lexicon Iconographicum MitologiaeClassicae (LIMC), II, ed. Artemis, Zürich-München,1984, 2-151.Delo e l’Italia 1982F. Coarelli, D. Musti y H. Solin, Delo e l’Italia. Raccoltadi studi..., Opuscula Inst. Romanum Finlandiae, 2,Roma-Bari, 1982.De s c h ê n e s 1978G. Deschênes, “Isis Thermoutis: à propos d’unestatuette dans la collection du prof. M. J. Vermaseren”,Hommages à Maarten V. Vermaseren, EPRO, 68, vol.1, Lei<strong>de</strong>n, 1978, 305-315.Do h a n Mo r r o w 1985K. Dohan Morrow, Greek Footwear and the dating ofSculpture, Madison, 1985.Du n a n d 1973F. Dunand, Le culte d’Isis dans le bassin oriental <strong>de</strong> laMéditerranée, vol. I. Le culte d’Isis et les Ptolemees; vol.II. Le culte d’Isis en Grèce; vol. III. Le culte d’Isis enAsie Mineure. Clergé et rituel <strong>de</strong>s sanctuaires isiaques,EPRO, Lei<strong>de</strong>n, 1973.Du n a n d 1981F. Dunand, s.v. “Agathodaimon”, Lexicon IconographicumMitologiae Classicae (LIMC), I, 277-282.Egittomania 2006St. <strong>de</strong> Caro (coord.), Egittomania. Isi<strong>de</strong> e il mistero,catál. expos. Napoli 2006-2007, Milano.En s o l i 1992S. Ensoli, “Indagini sul culto di Isi<strong>de</strong> a Cirene”, AfricaRomana, 9-1 (Nuoro 1991), Sassari, 167-250.Éros Grec 1991Éros Grec, catál. expos. Atenas 1991, Atenas.Fa b r e, May e r y Ro d a 1991G. Fabre, M. Mayer, I Rodà, Inscriptions Romaines<strong>de</strong> Catalogne III. Gerone, París, 1991.Fi ta 1883F. Fita, “El templo <strong>de</strong> Serapis en Ampurias”, Boletín<strong>de</strong> la RAH, 3, 124-129.Fo w l e r 1887H. N. Fowler, “The statue of Asklepios at Epidauros”,The American Journal of Archaeology and of the Historyof the Fine Arts, 3, 1/2, 32-37.Fr a s e r 1972P. M. Fraser, Ptolemaic Alexandria, Oxford, 1972.Ga r c í a y Be l l i d o 1948A. García y Bellido, Hispania Graeca, Madrid, 1948.Ga r c í a y Be l l i d o 1956A. García y Bellido, “El culto a Sarapis en la PenínsulaIbérica”, Boletín <strong>de</strong> la RAH, 139, 293-356.Ga r c í a y Be l l i d o 1967A. García y Bellido, Les religions orientales dansl’Espagne Romaine, EPRO, 5, Lei<strong>de</strong>n, 1967.Gi b s o n, 1966Sh. Gibson, The technique of greek sculpture in thearchaic and classical periods, Londres, 1966.Gr o s 1978P. Gros, “Vie et mort <strong>de</strong> l’art hellenistique selon Vitruveet Pline”, Revue d’Etu<strong>de</strong>s Latines, 56.131


Hat z f e l d 1919J. Hatzfeld, Les trafiquants italiens dans l’Orient hellénique,París, 1919.Ho lt z m a n n 1984B. Holtzmann, s.v. “Asklepios”, Lexicon IconographicumMitologiae Classicae (LIMC), vol. II, ed. Artemis,Zürich-München, 863-897.Ho r n b o s t e l 1973W. Hornbostel, Sarapis. Studien zur Uberlieferungsgeschichte,<strong>de</strong>n Erscheinungsformen undWandlungen <strong>de</strong>r Gestalt eines Gottes, EPRO, 32,Lei<strong>de</strong>n, 1973.Ho r n b o s t e l 1978W. Hornbostel, “Sarapica I”, Hommages Vermaseren,vol. II, Lei<strong>de</strong>n, 501-518.IAGIL: M. Al m a g r o , 1952, Las inscripciones ampuritanasgriegas, ibéricas y latinas, Barcelona.IG: Inscriptiones graecae.ID: Inscriptions <strong>de</strong> Délos.IRC III: Fa b r e, May e r y Ro d a 1991.Jo c k e y 1995Ph. Jockey, “Unfinished Sculpture and its workshopson Delos in the Hellenistic Period”, The study ofmarble and other stones used in antiquity. ColloqueASMOSIA III (Atenas 1993), London, 87-94.Jo c k e y 1996Ph. Jockey, Nº 74: “Delos, Musee, A 4023: Sarapis (¿)”,en Ma r c a d é, J. (dir.), He r m a n y , A., Jo c k e y, Ph., Qu e y r e l,F. Sculptures déliennes, Atenas, 1996.Jo c k e y 1999Ph. Jockey, “La technique composite à Delos à l’époquehellénistique”, Sc h v o e r e r, M. (ed.), Archeomateriaux.marbres et autres roches. Colloque ASMOSIA IV(Bor<strong>de</strong>aux-Talence 1995), Bor<strong>de</strong>aux, 305-316.Jo c k e y en prensaPh. Jockey, Les Sculptures inachevées <strong>de</strong> Délos. Recherchesur les techniques et les ateliers <strong>de</strong> la ron<strong>de</strong> bossehellénistique en marbre exécutée dans l’île, ExplorationArchéologique <strong>de</strong> Délos, Paris, en prensa.Ka b u s-Pr e i s h o f f e n 1989R. Kabus-Preishoffen, Die hellenistiche Plastik <strong>de</strong>r inselKos, Berlín, 1989.Kat e r-Si b b e s 1973G. J. F. Katter-Sibbes, Preliminary Catalogue of SarapisMonuments, EPRO 36, Lei<strong>de</strong>n, 1973.Ke n t Hi l l 1946D. Kent Hill, “Material on the Cult of Sarapis”,Hesperia, 15-1, 60-72.Ko u r o u 1997N. Kourou, s.v. “Sphinx”, Lexicon IconographicumMitologiae Classicae (LIMC), VIII Suppl., ed. Artemis,Zürich-München, 1149-1165.La f ay e 1884G. Lafaye, Histoire du culte <strong>de</strong>s divinités d’Alexandrie,Sérapis, Isis, Haropcrate et Anubis hors <strong>de</strong> l’Égypte<strong>de</strong>puis les origines jusqu’à la naissance <strong>de</strong> l’école néoplatonienne,Paris, 1884.La n g 1968M. Lang, Waterwoks in the Athenian Agora, Excavationsof the Athenian Agora Picture Book, 11, Princeton,1968.L’Esculapi 2007AA. VV., L’Esculapi. El retorn <strong>de</strong>l Déu, catálogo <strong>de</strong> laexpos. Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona,2007.Ll e c h a 1984M. T. Llecha, “Nou plantejament d’una escultura gregaprovinent d’Empúries”, Empúries, 47, 276-281.Lo n g o b a r d o 2007F. Longobardo, “Isi<strong>de</strong> a Napoli”, <strong>de</strong> Caro, S. (coord.),Egittomania. Isi<strong>de</strong> e il mistero, catál. expos. Napoli2006, Milano, 145-149.Ma l a i s e 1972 aM. Malaise, Inventaire preliminaire <strong>de</strong>s documentségiptiens découverts en Italie, EPRO 21, Lei<strong>de</strong>n, 1972.Ma l a i s e 1972 bM. Malaise, Les conditions <strong>de</strong> penétration et <strong>de</strong>diffusion <strong>de</strong>s cultes égyptiens en Italie, EPRO 22,Lei<strong>de</strong>n, 1972.Ma l a i s e 1975M. Malaise, “Problems soulevés par l’Iconographie <strong>de</strong>Sarapis”, Latomus, 34, 383-391.Ma l a i s e 1984M. Malaise, “La diffusion <strong>de</strong>s cultes égyptiens dans lesprovinces européennes <strong>de</strong> l’Empire Romain”, ANRW,II,17.3, 1616 ss.Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 1993R. Mar y J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, Ampurias Romana.Historia, arquitectura y arqueología <strong>de</strong> una ciudadantigua, Saba<strong>de</strong>ll, 1993.Ma r y Ru i z d e Ar b u l o 2001R. Mar y J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “El Serapeo en el contextohistórico <strong>de</strong> Ostia”, Mar, R. (ed.), El santuario <strong>de</strong> Serapisen Ostia, 2 vols., Documents d’Arqueologia Clàssica, 4,URV, Tarragona, 2001, 309-335.Ma r et al. 2001R. Mar (ed.), I. Rodà, J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, F. Zevi, E. Subias,El santuario <strong>de</strong> Serapis en Ostia, 2 vols., Documentsd’Arqueologia Clàssica, 4, URV, Tarragona, 2001.Ma r c a d é 1969J. Marcadé, Au Musee <strong>de</strong> Délos. Etu<strong>de</strong> sur la sclupturehellenistique en ron<strong>de</strong> bosse <strong>de</strong>couverte dans l’ile,Paris, 1969.132


Ma r c a d é 1993 aJ. Marcadé, “L’image sculptée d’Harpocrate à Delos”,Étu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sculpture et d’iconographie antiques. Scriptavaria 1941-1991, Paris, 511-539.Ma r c a d é 1993 bJ. Marcadé, “Sur la sculpture hellenistique <strong>de</strong>lienne”,Étu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sculpture et d’iconographie antiques. Scriptavaria 1941-1991, Paris, 541-556.Ma r c a d é, He r m a ry , Jo c k e y, Qu e y r e l 1996J. Marcadé. A. Hermary, Ph. Jockey, F. J. Queyrel,Sculptures déliennes, Atenas, 1996.Ma s a l l e s 2007A. Masalles, “Retornant l’integritat al déu. El procés<strong>de</strong> conservació-restauració <strong>de</strong> l’Esculapi”, L’Esculapi. Elretorn <strong>de</strong>l Déu, catálogo expos. Museu d’Arqueologia<strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 2007, 79-90.May e r y Álva r e z 1985M. Mayer, A. Álvarez, “Le marbre grec comme indicepour les pieces sculptoriques grecques ou <strong>de</strong> traditiongrecque en Espagne”, Praktika. Actes du XII CIAC(Atenas 1983), Atenas, 262-270.Mc k e n z i e, Gi b s o n, Re y e s 2004J. Mckenzie, Sh. Gibson, A. T. Reyes, “Reconstructingthe Serapeum in Alexandria from the Archaeologicalevi<strong>de</strong>nce”, Journal of Roman Studies, 94, 73-114.Me r k e l b a c h 1995R. Merkelbach, Isis Regina – Zeus Sarapis, Ed. Teubner,Stuttgart / Leipzig, 1995.Mi l l e k e r 1985E. J. Milleker, “Three heads of Serapis from Corinth”,Hesperia, 54-2, 121-135.Mo r e n o 1994P. Moreno, Scultura ellenistica, 2 vols., Roma, 1994.Ni c o l e t 1980Cl. Nicolet (dir.), Insula Sacra. La loi Gabinia Calpurnia<strong>de</strong> Délos (58 aC), 1980.No l l a y Sa g r e r a 1995J. M. Nolla, J. Sagrera, Ciuitatis impuritanae coementeria.Les necropolis tardanes <strong>de</strong> la Neápolis,Girona, 1995.Pa d r o y Sa n m a rt i 1993J. Padró, E. Sanmartí, Serapis i Asclepi al mónhel·lenístic: el cas d’Empúries, Homenatge a M.Tarra<strong>de</strong>ll, ed. Curial, 611-628.Pa r i s i 1992C. Parisi, “Panakeia, Iatros e le altre divinità asclepiadia Cirene”, Africa Romana, 9-1 (Nuoro 1991), Sassari,147-166.Pa s q u i e r 1985A. Pasquier, La Vénus <strong>de</strong> Milo et les Aphrodites duLouvre, Paris, 1985.Pe n a 2003M. J. Pena, “Remarques sur la technique <strong>de</strong> fabrication<strong>de</strong> l’Asclèpios d’Emporion”, Bulletin Archeologique duCTHS: Antiquité, Archeologie classique, 30, París, 33-39.Pe n s a b e n e 1998P. Pensabene, “Il fenomeno <strong>de</strong>l marmo nella Romatardo-republicana e imperiale”, Marmi antichi. II, Cavee tecnica di lavorazione, provenienze e distribuzione,Studi Miscellanei, 31, 333-373.Ph i l a d e l p h u s 1931T. Phila<strong>de</strong>lphus, “Un chef d’oeuvre <strong>de</strong> la sculpturegrecque du v siecle a Catalogne”, Anuari <strong>de</strong> l’IEC,21, 1927-31, 60-68.Pi c a r d 1963Ch. Picard, Manuel d’Archeologie Grecque, vol IV. Lasculpture, Paris, 1963.Pi e t r z y k o w s k i 1978M. Pietrzykowski, “Serapis-Agathos Daimon”,Hommages à M.J. Vermaseren, III, EPRO, 68-III,Lei<strong>de</strong>n, 960-966.Pr ê t r e et al. 2002C. Prêtre et al., Etu<strong>de</strong>s Epigraphiques 4. Nouveau choixd’inscriptions <strong>de</strong> Délos. Lois, comptes et inventaires,Atenas, 2002.Pu i g i Ca d a fa l c h 1908 aJ. Puig i Cadafalch, “Les excavacions d’Empúries. Estudi<strong>de</strong> la topografia”, Anuari <strong>de</strong> l’IEC, 2, 150-194.Pu i g i Ca d a fa l c h 1908 bJ. Puig i Cadafalch, “Crònica <strong>de</strong> les excavacionsd’Empúries”, Anuari <strong>de</strong> l’IEC, 2, 558-560.Pu i g i Ca d a fa l c h 1912J. Puig i Cadafalch, “Els temples d’Empúries”, Anuari<strong>de</strong> l’IEC, 4, 1911, 3-21.Ri e t h m ü l l e r 2005J. W. Riethmüller, Asklepios. Heiligtümer und Kulte,Hei<strong>de</strong>lberg, 2005.Riu-Ba r r e r a 2007E. Riu-Barrera, “Cultura i arqueologia a l’entorn <strong>de</strong>l’inici <strong>de</strong> l’excavació d’Empúries, l’any 1908”, Esculapi.El retorn <strong>de</strong>l Déu, catál. expos. Museu d’Arqueologia<strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 13-28.Ro b e rt, Co u p ry 1936F. Robert, J. Coupry, “Chronique <strong>de</strong>s fouilles”, BCH, 60.Ro d à 1985I. Rodà, “A propos <strong>de</strong> la sculpture grecque d’Emporion”,Praktika. Actes du XII Congres International d’ArcheologieClassique (Atenas 1983), Atenas, 256-261.Ro d à 1990I. Rodà, “La integración <strong>de</strong> una inscripción bilingüeampuritana”, Boletín <strong>de</strong>l Museo Arqueológico Nacional,8, 79-81.133


Ro d à 1992I. Rodà, “L’Asclepi d’Empúries”, May e r , M. (dir.), Romaa Catalunya (catál. expos.), Barcelona, 42-44.Ro d à 2001I. Rodà, “La escultura <strong>de</strong>l Serapeo ostiense”, Ma r,R. (dir.), El santuario <strong>de</strong> Serapis en Ostia Antica,Tarragona, 2001, 225-255.Ro d à 2004I. Rodà, “Datación e iconografía <strong>de</strong>l «Asclepio» <strong>de</strong>Emporiae”, Actas <strong>de</strong> la IV Reunion sobre EsculturaRomana en Hispania (Lisboa 2002), Madrid, 307-320.Ro d à 2007I. Rodà, “Dubtes sobre un déu: Asclepi o Serapis?”AA.VV., L’Esculapi. El retorn <strong>de</strong>l Déu, catálogo <strong>de</strong> laexpos. Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona,65-73.Ro u s s e l 1916 aP. Roussel, Les cultes egyptiens à Delos du iii au isiecle av J.-C., Nancy, 1916.Ro u s s e l 1916 bP. Roussel, Delos colonie athénienne, BEFAR, 111,reed. 1987 con actualización bibliográfica.Ru i z d e Ar b u l o 1986J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, Emporion-Emporiae (218 a.C.-100d.C.), tesis doctoral mecanografiada presentada en laUniversidad <strong>de</strong> Barcelona, 1986.Ru i z d e Ar b u l o 1991J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “Excavaciones en Ampurias1908-1936”, Historiografía <strong>de</strong> la Arqueología y <strong>de</strong> laHistoria Antigua en España (Madrid 1988), Madrid,167-172.Ru i z d e Ar b u l o 1995J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “El santuario <strong>de</strong> Asklepios y lasdivinida<strong>de</strong>s alejandrinas en la Neápolis <strong>de</strong> Ampurias(s. ii-i a.C.). Nuevas hipótesis”, Homenaje a A.M.Muñoz, Verdolay, 7, Murcia, 327-338.Ru i z d e Ar b u l o 1995J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “El gimnasio <strong>de</strong> Emporion”, ButlletíArqueològic, 16, 1994, Tarragona, 11-44.Ru i z d e Ar b u l o 2000J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “El papel <strong>de</strong> los santuarios en lacolonización fenicia y griega <strong>de</strong> la Península Ibérica”,XIV Jornadas <strong>de</strong> Arqueología Fenicio-púnica (Eivissa1999), Eivissa, 9-56.Ru i z d e Ar b u l o 2004J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “Santuarios y fortalezas. Cuestiones<strong>de</strong> indigenismo, helenización y romanización en tornoa Emporion y Rho<strong>de</strong> (s. v i-i a.C.)”, Formas e imágenes<strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r en los siglos iii y ii a.C. Mo<strong>de</strong>los helenísticosy respuestas indígenas (Madrid 2004), CuPAUAM, 28-29,2002-2003, Madrid, 161-202.Ru i z d e Ar b u l o 2006J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “Cuestiones económicas y socialesen torno a los santuarios <strong>de</strong> Isis y Serapis. La ofrenda<strong>de</strong> Numas en Emporion y el Serapeo <strong>de</strong> Ostia”, EntreDios y los hombres. El sacerdocio en la Antigüedad(Sevilla 2004), SPAL Monografías, 7, Sevilla, 2006,197-229.Ru i z d e Ar b u l o en prensaJ. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “Arquitectura sacra y fundacionesurbanas en las Hispanias tardo-republicanas. Corrientesculturales, mo<strong>de</strong>los edilicios y balance <strong>de</strong> noveda<strong>de</strong>sdurante el siglo ii a.C.”, Santuarios, oppida y ciuda<strong>de</strong>s,arquitectura sacra en el origen y <strong>de</strong>sarrollo urbano<strong>de</strong>l Mediterráneo occi<strong>de</strong>ntal. IV Simposio Internac. <strong>de</strong>Arqueología <strong>de</strong> Mérida (Mérida 2005), IAM, Mérida,en prensa.Ru i z d e Ar b u l o y Vi v ó 2007J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo y D. Vivó, “Els braços <strong>de</strong>l déu. Elspeus <strong>de</strong> la <strong>de</strong>essa. Serapis i Isis a Emporion”, AA.VV.,L’Esculapi. El retorn <strong>de</strong>l Déu, catálogo <strong>de</strong> la expos.Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 45-64.Sa m pa o l o 2007V. Sampaolo, “L’Iseo pompeyano”, <strong>de</strong> Caro, S. (coord.),Egittomania. Isi<strong>de</strong> e il mistero, catál. expos. Napoli2006-2007, Milano, 87-117.Sa n m a rt i 1992E. Sanmartí, “I<strong>de</strong>ntificació iconogràfica i possibleatribució d’unes restes escultòriques troba<strong>de</strong>s a laNeàpolis emporitana al simulacrum <strong>de</strong>l Serapisd’Emporion”, Miscel·lània Arqueològica a J. M. Recasens,Tarragona, 145-154.Sa n m a rt í, Ca s ta n y e r, Tr e m o l e d a 1990E. Sanmartí, P. Castanyer, J. Tremoleda, “Emporion, unejemplo <strong>de</strong> monumentalización precoz en la Hispaniarepublicana. Los santuarios helenísticos <strong>de</strong> su sectormeridional”, Stadtbild und I<strong>de</strong>ologie (Madrid 1987),München, 117-143.Sc h m i d t 2005S. Schmidt, “Serapis-ein neuer Gott für die Griechenin Ägypten”, Ägypten Griechenland Rom. Abwehr undBerührung (catál. expos.), Frankfurt, 2005.Sc h r o e d e r 1993S. F. Schroe<strong>de</strong>r, lám. 11, “cabeza <strong>de</strong> estatua <strong>de</strong>Apolo”, Hispania Antiqua. Denkmäler <strong>de</strong>r Römerzeit,Mainz, 253-54.Sc h r o e d e r 1996S. F. Schroe<strong>de</strong>r, “El Asclepio <strong>de</strong> Ampurias: ¿unaestatua <strong>de</strong> Agathodaimon <strong>de</strong>l último cuarto <strong>de</strong>l sigloii aC”, Actes <strong>de</strong> la II Reunión sobre escultura romanaen Hispania (Tarragona 1995), Tarragona, 223-237.Sc h r o e d e r 2000S. F. Schroe<strong>de</strong>r, “Emporion y su conexión con elmundo helenístico oriental. Las esculturas <strong>de</strong> AgathosDaimon-Serapis y Apolo”, Ca b r e r a, P. y Sá n c h e z, C.(eds.), Los griegos en España. Tras las huellas <strong>de</strong>Heracles, catál. expos. Atenas / Madrid / Barcelona,Madrid, 119-129 (también edición catalana, Els Grecsa Ibèria, Girona, 2000).134


Sc h r o e d e r 2007S. F. Schroe<strong>de</strong>r, “Emporion i la seva connexió ambDelos i Alexandria. L’escultura emporitana d’AgathosDaimon / Serapis”, AA.VV., L’Esculapi. El retorn <strong>de</strong>lDéu, catálogo <strong>de</strong> la expos. Museu d’Arqueologia <strong>de</strong>Catalunya, Barcelona, 45-64.SirisL. Vidman, Sylloge Inscriptionum Religionis Isiacae etSerapicae, Berlín, 1969.Sta m b a u g h 1972J. E. Stambaugh, Serapis un<strong>de</strong>r the Ptolemies, EPRO,25, Lei<strong>de</strong>n, 1972.Th i e m a n n 1959E. Thiemann, Hellenistiche Vatergottheiten. Das bildnis<strong>de</strong>s bärtigen Gottes in <strong>de</strong>r nachklassischen Kunst,Münster, 1959.Tr a n ta m Ti n h 1964V. Tran tam Tinh, Essai sur le culte d’Isis a Pompei,Paris, 1964.Tr a n ta m Ti n h 1971V. Tran tam Tinh, Le culte <strong>de</strong>s divinités orientales àHerculanum, EPRO, 17, Lei<strong>de</strong>n, 1971.Tr a n ta m Ti n h 1972V. Tran tam Tinh, Le culte <strong>de</strong>s divinités orientales enCampanie, EPRO, 27, Lei<strong>de</strong>n, 1972.Tr a n ta m Ti n h 1983V. Tran tam Tinh, Sérapis <strong>de</strong>bout: corpus <strong>de</strong>s monuments<strong>de</strong> Sérapis <strong>de</strong>bout et etu<strong>de</strong> iconographique, Lei<strong>de</strong>n,1983.Tr a n ta m Ti n h 1984V. Tran tam Tinh, “Etat <strong>de</strong>s étu<strong>de</strong>s iconographiquesrelatives à Isis, Sérapis et Sunnaoi Theoi”, ANRW,II, 17.3, Berlín, 1710-1737.Tr a n ta m Ti n h 1990V. Tran tam Tinh, s.v. “Isis”, Lexicon IconographicumMitologiae Classicae (LIMC), V, Zürich-Munich,761-796.Tr a n ta m Ti n h, Ja e g e r, Po u l i n 1988V. Tran tam Tinh, B. Jaeger, S. Poulin, s.v. “Harpokrates”,Lexicon Iconographicum Mitologiae Classicae (LIMC),IV, 415-445.Ur o z 2005H. Uroz, “Sobre la temprana aparición <strong>de</strong> los cultos<strong>de</strong> Isis, Serapis y Caelestis en Hispania”, Lucentum,23-24, 165-180.Vá z q u e z Ho y s 1991A. M. Vázquez Hoys, “«Aquella que ama el silencio».Sobre la serpiente en los antiguos cultos egipcios”,Espacio, Tiempo y Forma, II. Historia Antigua, vol. 4,37-72.Vá z q u e z Ho y s 1992A. M. Vázquez Hoys, “La serpiente en Egipto”, AegyptiacaComplutensia, 1, 93-113.Vá z q u e z Ho y s 1993A. M. Vázquez Hoys, “La serpiente en la Antigüedad:¿genio o <strong>de</strong>monio?”, Héroes, semidioses y daimonesPrimer Coloquio ARYS (Jarandilla <strong>de</strong> la Vera, 1989),Madrid, 81-134.Vi a l 1984Cl. Vial, Delos in<strong>de</strong>pendante (314-167 av JC), BCHSuppl., 10, Atenas, 1984.Vi d m a n 1969L. Vidman, Sylloge Inscriptionum Religionis Isiacae etSerapicae (SIRIS), Berlín, 1969.Vi s s e r, 1938C. E. Visser, Götter und Kulte im ptolemäischenAlexandrien, Amsterdam, 1938.Vo n Cristiane Vo r s t e r 2004B. Von Christiane Vorster, Römische Skulpturen <strong>de</strong>sspäten Hellenismus und <strong>de</strong>r Kaiserzeit. 2. Werke nachVorlagen und Bildformeln hellenistiscer Zeit sowie dieSkulpturen in <strong>de</strong>r Magazinen, Wiesba<strong>de</strong>n, 2004.Wi l d 1981R. A. Wild, Water in the cultic worship of Isis andSerapis, EPRO, 87, Lei<strong>de</strong>n, 1981.Wi l d 1984R. A. Wild, “The Known Isis-Sarapis Sanctuaries ofthe Roman Period”, ANRW, 17.4, 1801 ss.Wo o d f o r d, Sp i e r 1992S. Woodford, J. Spier, s.v. “Kerberos”, LexiconIconographicum Mitologiae Classicae (LIMC), VI,24-32.135


Juan Carlos GuixPàgs. 139-145Iron, fire and sheep: their effectson the Holocene expansion of openvegetation in the Iberian PeninsulaLa dispersió <strong>de</strong> llavors per ovelles, cabres i gossos domèstics vaser estudiada en tres ramats en el municipi d’Abrera, situat a laprovíncia <strong>de</strong> Barcelona, al nord-est <strong>de</strong> la península Ibèrica. S’hi vatrobar un total <strong>de</strong> 3.267 llavors i altres estructures reproductorespertanyents a 37 espècies <strong>de</strong> plantes herbàcies i gramínies adheri<strong>de</strong>sal pelatge <strong>de</strong> les ovelles, els gossos i a la roba <strong>de</strong>ls pastors. Diverses<strong>de</strong> les espècies <strong>de</strong> plantes dispersa<strong>de</strong>s pels ramats d’ovelles es trobenàmpliament reparti<strong>de</strong>s en hàbitats <strong>de</strong> tipus obert a Euràsia. Lesda<strong>de</strong>s recolli<strong>de</strong>s suggereixen que la dispersió <strong>de</strong> llavors associada alsramats d’ovelles ha contribuït, <strong>de</strong> forma significativa, a l’expansió <strong>de</strong>les àrees <strong>de</strong> distribució <strong>de</strong> diverses espècies <strong>de</strong> plantes herbàcies igramínies, <strong>de</strong> l’est a l’oest d’Europa i possiblement també entre elnord d’Àfrica i el sud d’Europa. La <strong>de</strong>sforestació, a llarga escala, iels incendis produïts en la península Ibèrica entre 2.400 i 1.500 anysenrere, així com també la dispersió <strong>de</strong> llavors per ramats d’ovelles,van ser tres factors importants <strong>de</strong> transformació primerenca <strong>de</strong>lpaisatge silvícola que va propiciar l’aparició <strong>de</strong> formacions vegetalssimilars a les estepàries. Es planteja la hipòtesi que, durant elperío<strong>de</strong> <strong>de</strong> grans interferències antròpiques a la península Ibèrica(entre 2.500 i 50 anys enrere) les formacions <strong>de</strong> tipus esteparivan incorporar diverses espècies <strong>de</strong> plantes proce<strong>de</strong>nts <strong>de</strong> l’estd’Europa, l’Orient mitjà i d’Àsia. Actualment, els ramats d’ovellesencara juguen un important paper en la dispersió <strong>de</strong> llavors tant<strong>de</strong> les espècies arqueòfites com <strong>de</strong> les neòfites.Paraules clau: arqueòfits, epizoocòria, brostejadors, ecologiahistòrica, Ovis aries, transformació <strong>de</strong>l paisatge, sistemes plantaherbívor,dispersió <strong>de</strong> llavors.Seed dispersal by sheep, goats and domestic dogs was studied inthree herds in the municipality of Abrera, located in the province ofBarcelona, Northeastern Iberian Peninsula. A total of 3,267 seeds andother reproductive structures belonging to 37 epizoochoric speciesof herbaceous and gramineous plants were found attached to thefur of sheep and dogs and on the clothing of herdsmen. Severalof these plant species are wi<strong>de</strong>ly distributed in open habitats inEurasia. Data suggest that seed dispersal associated to sheep herdscontributed significantly to the expansion of the distribution areas ofseveral herbaceous and gramineous plant species, from Eastern toWestern Europe and possibly between Northern Africa and SouthernEurope. Large-scale <strong>de</strong>forestations and repeated burnings promotedin the Iberian Peninsula between 2400 and 1500 B.P. as well asseed dispersal performed by domestic sheep were three importantfactors of early landscape transformation from forests to steppelike formations. It is hypothesised that during the period of majoranthropogenic interferences in the Iberian Peninsula (2500 to 50B.P.), the steppe like formations of this region incorporated severalplant species coming from Eastern Europe, the Middle East andAsia. Nowadays, sheep herds still play an important role on seeddispersal of both archaeophyte and neophyte species.Key words: archaeophytes, epizoochory, grazers, historical ecology,Ovis aries, landscape transformation, plant-herbivore systems,seed dispersal.IntroductionAnalyses of palaeopollen data from the Holoceneindicate that many of the currently existing openplant formations in the Iberian Peninsula, such asgrasslands, steppes, heaths and low shrub lands, havemainly resulted from the <strong>de</strong>gradation of woodlandover the past 4,000 years (Bi r k s 1986, Bu r j a c h s 1994,Bu r j a c h s et al. 1997, Ad a m s & Fa u r e 1998, Yl l et al.,Pàgs. 139-1452003). Here I assess archaeological information usingdata on seed dispersal by herds in or<strong>de</strong>r to investigatethe mechanisms involved in the <strong>de</strong>gradation ofwoodland towards steppe-like stages.A case study in AbreraBetween March 2001 and October 2006, seeddispersal by sheep (Ovis aries), domestic goats (Ca-139


Fig. 1. Map of Catalonia showing the main rivers. The black dot represents the location of the municipality of Abrera, a19.89 km 2 study area in the province of Barcelona, Northeastern Iberian Peninsula.pra hircus) and dogs (Canis lupus familiaris) wasstudied in three herds in the municipality of Abrera(41 º 31’ N, 1 º 55’ E), a 19.89 km 2 area located inthe province of Barcelona, Northeastern IberianPeninsula (fig. 1).Seeds attached to the fur of sheep, goats and dogsand to herdsmen’s clothing were collected, i<strong>de</strong>ntifiedand counted. Moreover, seeds found in faeces of sheepand goats were examined in or<strong>de</strong>r to <strong>de</strong>terminestructural damage on seed coat during mastication.Some seeds found attached to animals and herdsmenwere planted in receptacles containing organic soil(grains < 4 mm) to i<strong>de</strong>ntify plant species.A total of 3,267 seeds and other reproductivestructures belonging to 37 species of herbaceous andgramineous plants were found attached to the furof sheep and dogs and on the clothing of herdsmen(epizoochory). Of these, the most frequent species(found in more than 50% of the sheep examinedduring at least one fruiting period) were: Xanthiumechinatum subsp. italicum, Xanthium spinosum,Crupina vulgaris, Centaurea cf. aspera (Asteraceae),Galium spp. (including G. aparine and G. parisiense,Rubiaceae), Trifolium cf. angustifolium (Fabaceae),Agrimonia eupatoria (Rosaceae), Oenothera biennis(Onagraceae), Cerastium cf. gracile (Caryophyllaceae),Daucus carota (Apiaceae), Hor<strong>de</strong>um murinum, Hyparrheniahirta, Aegilops geniculata, Holcus lanatus,Stipa pennata, Stipa sp. (Poaceae), Erica spp. (E.arborea/multiflora/scoparia, Ericaceae) and Plantagolagopus (Plantaginaceae). Seeds and other reproductivestructures less frequently or occasionally foundattached to the fur of sheep and dogs and on theclothing of herdsmen (less than 50% of the sheepexamined during one or more fruiting periods) were:Pennisetum setaceum, Sorghum halepense, Cynosurusechinatus, Corta<strong>de</strong>ria selloana, Melica ciliata, Polypogonmonspeliensis, Brachypodium spp., Echinochloa spp.,Paspalum spp. (Poaceae), Oxalis pes-caprae (Oxalidaceae),Typha latifolia (Typhaceae), Bi<strong>de</strong>ns cf. pilosa,Amaranthus spp. (Amaranthaceae), Silybum marianum(Asteraceae), Conyza spp. (Asteraceae), Populus sp.(Salicaceae), and Tamarix sp. (Tamaricaceae).Whole seeds of Salvia verbenaca, Lycopus europaeus(Lamiaceae), Urtica dioica (Urticaceae), Ceratonia siliqua(Leguminosae), Abutilon theophrasti (Malvaceae)and Poa spp. (Poaceae) were found in the faeces ofsheep, and whole seeds of Rubus ulmifolius (Rosaceae),and Ficus carica (Moraceae) were found in thefaeces of goats.Recent archaeological findings in the study area(cf. So l e r et al. 2000, Gu i x et al. 2001, Be r m ú d e z-Ló p e z140


Fig. 2. Roman villa of Sant Hilari (Abrera). The geometric figure indicates the area where Roman ceramic fragments werefound.et al. 2003) were associated with large landscapetransformations occurred between 2400 and 1500 B.P.Archaeological sites: (1) Iberian settlement locatedbetween the Torrent Gran d’Abrera and the Hostal<strong>de</strong>l Pi Street (41˚ 30’ 48” N, 1˚ 53’ 58” E; altitu<strong>de</strong>:119 m). New findings inclu<strong>de</strong>d the following items:clumped broken stones that contained mineral iron,remains of iron manufacture (with large amountsof cast iron), and at least 16 un<strong>de</strong>rground silos forgrain storage, which contained ceramic fragmentsattributed to the third and second centuries B.C.;(2) the Roman villa of Sant Hilari (41˚ 31’ 18” N,1˚ 54’ 46” E; altitu<strong>de</strong>: 69 m); (a) large numbers ofRoman ceramic fragments preliminarily attributedto the period between the first century B.C. and thefifth century A.D; (b) the remains of a large oven forceramic production and another one (presumably forlime production); (c) cast iron and slag; (d) ceramicfragments of amphoras found in river margins andislands of the Llobregat river at Abrera (fig. 2). Also,the finding of fragments of Roman “African ceramics”suggests tra<strong>de</strong> of agriculture products betweenthe study area and the Roman possessions of NorthernAfrica across the Mediterranean Sea (see alsoBl á z q u e z-Ma r t í n e z 2002, for other localities in theprovince of Barcelona).Like other human settlements of the 2400-2100B.P. period in the Llobregat river valley, the Iberiansettlement of Abrera (Hostal <strong>de</strong>l Pi Street) is locatedin high lands, far away from the river, while the Romanvilla (Sant Hilari) is placed on the river margin.Nevertheless, both human settlements probably establishedregular interchange and tra<strong>de</strong> of agriculturalproducts and sheep with other regions throughout theLlobregat river and the Mediterranean Sea (Gu i x etal. 2001, Be r m ú d e z-Ló p e z et al. 2003).The Torrent Gran d’Abrera and its tributaries are aMediterranean drainage system that presents severalwater emergences with high concentrations of ironoxi<strong>de</strong> (from 20.7 to 94.3 mg Fe/litre), which indicatesthe existence of large amounts of un<strong>de</strong>rground ironin the zone. This iron availability could have influencedor even conditioned the Iberian occupation andthe existence of the settlement of the Hostal <strong>de</strong>l PiStreet (in fact, nowadays, large amounts of yellowochre clay are still found at the surface soil in thisarchaeological settlement). On the other hand, manyof the Roman settlements of the Comarca <strong>de</strong>l BaixLlobregat, such as the Sant Hilari villa were highlyassociated to the Llobregat river, not only becauseof the floodplain fertility and water irrigation, butalso, and especially due to the tra<strong>de</strong> of agricultural141


products (e.g., olive oil, wine), through this fluvialroute and with the Mediterranean sea.An assessment within the frameworkof the Iberian PeninsulaThe role of sheep as long-distance seed-dispersalvectors of several plant species by means of seedsand propagules transported on the fur and in thegut has been shown in the last few years (Fi s c h e r etal. 1996, Ma n z a n o et al. 2005, Mo u i s s i e et al. 2005,Man z a n o & Ma l o 2006). In fact, seeds attached tothe fur of nowadays traditional nomadic sheep herdsin Spain can be transported over hundreds of kilometresin this way (Ma n z a n o & Ma l o 2006).Seed attachment to sheep fur is often higher thanthat of goats, dogs associated to herds and herdsmen’sclothing. Even seeds and other plant parts withoutapparent structures for attachment can be found onthe fur of these animals, especially when they lieon the ground to rest or to give birth. Nevertheless,goats consume large amounts of seedlings and leavesof juvenile shrubs and trees. Thus, the role of goatsin mixed herds has been crucial to the <strong>de</strong>gradationof Mediterranean woodland.In general, palaeontological data show that domesticsheep breeds during the first millennium B.C. weresmaller and lower than the current sheep varieties(Pe l l ó n 2006). Thus, these ancient breeds browsedcloser to the ground and could collect and transportmore propagules attached to their fur than the currentlarger varieties.Wool was an important product for the inhabitantsof Europe and the Middle East during <strong>de</strong> firstmillennium B.C., and it is probable that both thePhoenicians and the Romans actively transportedsheep herds between Africa and Southern Europe,by ship (Pe l l ó n 2006, Pe r e i r a et al. 2006). In suchcircumstances seed transport across the MediterraneanSea probably promoted the expansion of thedistribution areas of several plant species associatedto sheep herds between both continents.On the other hand, the harvesting of wood tobe used as fuel in iron and ceramic manufacturingplayed an important role in landscape transformationprocesses in European Mediterranean lands. Smeltingiron and lime needs high temperatures and thereforelarge amounts of wood as fuel. Thus, the archaeologicalsites and remains found in Abrera suggest largeanthropogenic impacts in native vegetation during theIron Age and the Roman period (Gu i x et al. 2001).Large anthropogenic landscape changes in theIberian Peninsula were associated to the arrival ofnomadic herdsmen of sheep and goats, during theNeolithic, coming from the Eastern Mediterraneanregion. In fact, several ritual burials containing domesticsheep and goat remains thought to be datedbetween 425 and 300 B.C. were found in the Iberiansettlement of Penya <strong>de</strong>l Moro (Parc <strong>de</strong> Collserola,Sant Just Desvern), 19 km from Abrera (Ba r b e r à &Mo l i s t 2002). The transition from nomadic herding(Bronze Age) to cereal based agriculture and nonnomadicherding (Iberians —Iron Age— and Romantimes) probably increased landscape transformation inseveral Mediterranean areas of the Iberian Peninsula.Nevertheless, transhumant herding systems and se<strong>de</strong>ntaryagro-pastoral systems that inclu<strong>de</strong>d small-scaleseasonal movements of herds probably coexisted inthe Iberian Peninsula during, at least, the last 2,500years (Wainwright & Th o r n e s 2004).Current results suggest that the expansion of steppeand grassland vegetation in the Iberian Peninsuladuring the last 3.000 years were associated with theincrease of three related processes during the IronAge and Roman times: (a) wood-cutting for iron,lime and ceramic manufacturing; (b) anthropogenicfires for pasture creation/renovation and cereal cultivation;and (c) seed dispersal by sheep (includingplants from Eastern Europe, Middle East, Asia andNorthern Africa). The intensification of sheep andgoat grazing favoured those plants that were unpalatable(e.g., Pinus spp.; Pinaceae) or toxic for theseanimals (e.g., Euphorbiaceae) and chamaephytic un<strong>de</strong>rshrubs and pseudo-steppe invasive vegetation. Otherwise,soil <strong>de</strong>gradation by overgrazing, during the lastthree centuries, could have induced new changes onvegetation and plant-herbivore equilibrium, favouringthe colonisation of neophytes (e.g., Xanthiumspinosum, Conyza spp., Asteraceae, from the NewWorld; fig. 3).At the end of the last ice age (18.000 years ago),the Iberian Peninsula was dominated by temperateand montane steppes (mainly short-grass steppe and<strong>de</strong>nse tall-grass steppe; Ad a m s & Fa u r e 1998). Despitethe fact that the last ice age finished 14,000 yearsago, the Iberian Peninsula has been subject to otherminor climatic fluctuations that have influenced plantcommunities and plant distributions during the last10.000 years. During the first half of the Holocene(10.000-6.000 years ago) the Iberian Peninsulaexperienced an expansion of forests (first with theexpansion of Pinus and Betula and then with Quercusrobur and Corylus) (Ad a m s & Fa u r e 1998; Te r r a d a s2001). In the pollen record of the Barcelona regioncoming from soil strata corresponding to the periodcomprised between 6000 and 4000 B.P., there is ahigh representation of <strong>de</strong>ciduous oaks (Quercus spp.),hazels (genus Corylus), holm oak (Quercus ilex) andpines (genus Pinus; most of them were probably Pinushalepensis) (Ri e r a 1994, Te r r a d a s 2001). In thecontext of the Holocene climatic fluctuations, someremnants of the late Pleistocene steppes and steppelike formations experienced local expansions duringdry periods, but several of them were replaced byforest formations during wet periods. Nevertheless,between 2500 and 50 B.P., when the climate wasprobably similar to the one now, steppe like formationsexpan<strong>de</strong>d into woodlands by the effect ofanthropogenic fires. I hypothesise that during thisperiod of major anthropogenic interferences, steppelike formations in the Iberian Peninsula incorporatedseveral taxa elements from Eastern Europe, the MiddleEast and Asia. In fact, many of the steppe speciesfound in the Abrera study area and dispersed bysheep and goat herds, are wi<strong>de</strong>ly distributed acrossEurasia. Wool sheep breeds and goat herds could haveentered the Iberian Peninsula coming from the eastin successive surges during the last 3,000 years, both142


Fig. 3. Adhesive fruiting body of Xanthium spinosum (Asteraceae), a native species from South America, often found attachedto the fur of sheep in the municipality of Abrera, province of Barcelona, Northeastern Iberian Peninsula.by land through some river valleys of Catalonia suchas the Segre, Ter, Llobregat, Car<strong>de</strong>ner or the Muga,and by ship through the Mediterranean Sea (see alsoPe r e i r a et al. 2006). Thus, multiple introductions ofalien plants associated to sheep herds in the IberianPeninsula could have occurred.In fact, it could be possible that Crupina vulgaris(Asteraceae) had been introduced in grasslands andother open habitats of western North America comingfrom the Iberian Peninsula through domestic herds(Ga r n at j e et al. 2002).Traditional sheep and goat herds may be consi<strong>de</strong>redas ecological units in which each species involved inthis mutualistic relationship (man, sheep, goats anddogs) played and still plays an important role in seeddispersal and the landscape transformation of the IberianPeninsula. Thus, new epizoochoric plant speciesintroduced in the Iberian Peninsula could potentiallybe wi<strong>de</strong>ly dispersed by sheep and goat herds.AcknowledgmentsI would like to thank Jordina Sales Carbonell, MariaSoler Sala and Natàlia Salazar for archaeologicalassistance. Isabel Cruz Alves and Sofia Cruz AlvesGuix provi<strong>de</strong>d bibliographic material. The Ajuntamentd’Abrera provi<strong>de</strong>d maps and an aerial photograph.Miguel Angel Carretero reviewed an earlier version ofthe manuscript and Núria López Merca<strong>de</strong>r improvedthe English text.Juan Carlos GuixDepartament <strong>de</strong> Biologia Animal (Vertebrats),Facultat <strong>de</strong> Biologia, Universitat <strong>de</strong> BarcelonaAv. Diagonal 645, E 08028 Barcelonajcguix@pangea.org143


ReferencesAd a m s & Fa u r e 1998J. M. Adams & H. Faure, The Global atlas ofpalaeovegetation. Quaternary Environments Network.Oak Ridge National Laboratory. Oak Ridge, 1998..Ba r b e r à & Mo l i s t 2002J. Barberà & N. Molist, La Penya <strong>de</strong>l Moro; selecció <strong>de</strong>materials <strong>de</strong> 20 anys d’excavacions al poblat iber <strong>de</strong> SantJust Desvern, catàleg <strong>de</strong> l’exposició. Fundació PrivadaCatalana per a l’Arqueologia Ibèrica i Ajuntament <strong>de</strong>Sant Just Desvern, Sant Just Desvern, 2002.Be r m ú d e z-Lo p e z et al. 2003X. Bermú<strong>de</strong>z-López, J. Sales-Carbonell, M. Soler-Sala,S. C. A. Guix & J. C. Guix, “Agricultura i comerç enèpoca ibèrica al curs mig <strong>de</strong>l Llobregat. Estudi <strong>de</strong>lprobable camp <strong>de</strong> sitges <strong>de</strong>l carrer <strong>de</strong> l’Hostal <strong>de</strong>lPi (Abrera, Baix Llobregat)”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong><strong>Ponent</strong> 13: 211-222, Lleida, 2003.Bi r k s 1986J. H. B. Birks, “Late Quaternary biotic changes interrestrial and lacustrine environmets, with particularreference to north-west Europe”, Handbook of Holocenepalaeoecology and palaeohydrology (B. E. Berglund,ed.), 3-65, Chichester, Wiley, 1986Bl á z q u e z-Ma r t í n e z 2002J. M. Blázquez-Martínez, “Relaciones <strong>de</strong> España enla tarda antigüedad con África y el Oriente. Últimasaportaciones <strong>de</strong> la cerámica”, Humana sapit. Étu<strong>de</strong>sd’Antiquité tardive offertes à Lellia Cracco Ruggini(J. M. Carrié & R. Lizzi, eds.), 299-307, Turnhout,2002.Bu r j a c h s 1994F. Burjachs, “Palynology of the upper Pleistocene andHolocene of the north-east Iberian Peninsula: Pla <strong>de</strong>l’Estany (Catalonia)”, Historical Biology 9, 17-33, 1994.Bu r j a c h s et al. 1997F. Burjachs, S. Giralt, J. R. Roca, G. Seret & R.Julià, Palinología holocénica y <strong>de</strong>sertización en elMediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal, El paisaje mediterráneo através <strong>de</strong>l espacio y <strong>de</strong>l tiempo. Implicaciones en la<strong>de</strong>sertificación (J. J. Ibáñez, B. L. Valero & C. Machado,eds.). 379-394, Geoforma, Logroño, 1997.Fi s c h e r et al. 1996S. F. Fischer, P. Poschlod & B. Beinlich, “Experimentalstudies on the dispersal of plants and animals onsheep in calcareous grassland”, J. Appl. Ecol. 33,1206-1222, 1996.Ga r n at j e et al. 2002T. Garnatje, R. Vilatersana, C. T. Roché, N. Garcia-Jacas, A. Susanna & D. C. Thill, “Multiple introductionsfrom the Iberian peninsula are responsible for invasionof Crupina vulgaris in western North America”, NewPhytologist, 154, 419-428, 2002.Gu i x et al. 2001J. C. Guix, M. Soler, M. Martín, M. Fosalba & A. Mauri,“Introducción y colonización <strong>de</strong> plantas alóctonas enun área mediterránea: evi<strong>de</strong>ncias históricas y análisiscuantitativo”, Orsis, 16, 145-185, Bellaterra, 2001.Le Ho u é r o u 1993H. N. Le Houérou, “Grazing lands of the Mediterraneanbasin, Natural grasslands; eastern hemisphere andrésumé (R. T. Coupland, ed.), 171-196, Ecosystems ofthe world 8B, Elsevier, Amsterdam, 1993.144


Ma n z a n o et al. 2005P. Manzano, J. E. Malo & B. Peco, “Sheep gut passageand survival of Mediterranean shrub seeds”, Seed Sci.Res, 15, 21-28, 2005.Ma n z a n o & Ma l o 2006P. Manzano & J. E. Malo, “Extreme long-distanceseed dispersal via sheep”, Front. Ecol. Environ, 4(5),244-248, 2006.Mo u i s s i e et al. 2005A. M. Mouissie, W. Lengkeek & R. Van Diggelen,“Estimating adhesive seed-dispersal distances: fiel<strong>de</strong>xperiments and correlated randon walks”, FunctionalEcology 19(3), 478-486, 2005.Pe l l ó n 2006J. R. Pellón, Íberos <strong>de</strong> la A a la Z; la vida en Iberiadurante el primer milenio antes <strong>de</strong> Cristo, EspasaCalpe, Madrid, 2006.Pe r e i r a et al. 2006F. Pereira, S. J. M. Davis, L. Pereira, B. McEvoy, D.G. Bradley & A. Amorim, “Genetic signatures of aMediterranean influence in Iberian Peninsula sheephusbandry”, Molecular Biology and Evolution 23,1420-1426, 2006.Ri e r a 1994S. Riera, “Estudi <strong>de</strong> les restes botàniques; paleobiogeografia,pertorbacions i acció antròpica durantl’holocè mitjà al <strong>de</strong>lta <strong>de</strong>l riu Llobregat: l’anàlisipol·línica <strong>de</strong>l sondatge Mercabarna (MBA)” (Bosch, J. &Estrada, A., eds.). Rubricatum 0, 195-223, Gavà, 1994.Sa n t o s & Su á r e z 2005T. Santos & F. Suárez, “Biogeography and populationtrends of Iberian steppe birds”, Ecology and conservationof steppe-land birds (G. Bota, M. B. Morales, S. Mañosa& J. Camprodon, eds.), Lynx Edicions & CentreTecnològic Forestal <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 2005.So l e r et al. 2000M. Soler, J. C. Guix & S. C. A. Guix, “Restes arqueològiquesd’època ibèrica al polígon Barcelonès(Abrera)”. Resums <strong>de</strong> la XLIII Assemblea Intercomarcald’Estudiosos, Ajuntament <strong>de</strong> Martorell, Martorell,2000.Te r r a d a s 2001J. Terradas, Ecología <strong>de</strong> la vegetación; <strong>de</strong> la ecofisiología<strong>de</strong> las plantas a la dinámica <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s y paisajes,Ediciones Omega, Barcelona, 2001.Wainwright & Th o r n e s 2004J. Wainwright & J. B. Thornes, Environmental issuesin the Mediterranean; processes and perspectives fromthe past to present, Routledge, London, 2004.Yii et al. 2003R. YII, J. S. Carrión, J. Pantaleón, M. Dupré, N. LaRoca, J. M. Roure, R. Pérez-Obiol, “Palinología <strong>de</strong>lCuaternario reciente en la Laguna <strong>de</strong> Villena (Alicante,España)”, Anales <strong>de</strong> Biología, 25, 65-72, 2003.145


Maria Pilar Vàzquez FalipJosep Medina MoralesJoan-Ramon González PérezPàgs. 147-202Les tapadores <strong>de</strong> guix <strong>de</strong> la necròpolisd’incineració <strong>de</strong> la Pedrera (Vallfogona<strong>de</strong> Balaguer-Térmens)La necrópolis <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> urnas <strong>de</strong> la Pedrera (Broncefinal-primera edad <strong>de</strong>l hierro-ibérico Antiguo) fue localizada conmotivo <strong>de</strong> unas obras <strong>de</strong> terraplenado en el año 1958. Su historiaha sido <strong>de</strong>safortunada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su localización, con una gran pérdida<strong>de</strong> información dadas las condiciones <strong>de</strong> su hallazgo y si bien sehan dado a conocer algunas <strong>de</strong> sus piezas más relevantes, no seha publicado ninguno <strong>de</strong> los estudios íntegros -tesis <strong>de</strong> licenciatura-realizados (el último <strong>de</strong>l año 1986). A pesar <strong>de</strong> ello es unanecrópolis citada frecuentemente, dadas las singularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> algunosajuares, lamentablemente fuera <strong>de</strong> contexto en su mayoría. Eneste artículo presentamos un conjunto <strong>de</strong> materiales, prácticamenteinédito y sin correspon<strong>de</strong>ncia en ninguna otra necrópolis conocida<strong>de</strong> la zona. Se trata <strong>de</strong> un lote <strong>de</strong> tapa<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> yeso, que presentancomo característica relevante, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l material utilizado ensu fabricación, improntas en su cara inferior, correspondientes atelas y a esteras, que nos ofrecen una información adicional sobremateriales perece<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> difícil conservación.Palabras Clave: Valle <strong>de</strong>l Segre, necrópolis incineración, campos<strong>de</strong> urnas, tapa<strong>de</strong>ras, yeso, improntas, tejido, cestería.The urn-field cemetery of La Pedrera (Late Bronze/Early IronAge Iberian) was located during ground-levelling work in 1958.From the very outset, the site’s history has run far from smoothlywith a substantial loss of information due to the conditions inwhich it was discovered, and the fact that, although some of itsmost relevant finds have in<strong>de</strong>ed been reported, none of the integralstudies, <strong>de</strong>gree theses of which the most recent was carriedout in 1986, has been published. The cemetery is however oftencited on the grounds of the peculiarities of some of the discoveredhousehold furnishings, albeit, unfortunately, for the most part, outof context. In the present article, we present a series of hithertounpublished materials that correspond to no other cemetery charteredin the area.The lot consists of plaster lids relevant both for the materialused in their manufacture and the impressions on their lower facecorresponding to cloths and mats, which offers additional informationas to perishable and hard to preserve materials.Key Words: The Segre Valley, cemetery, cremation, urn-fields,lids, plaster, stamps, woven fabric, wickerwork.1. Ubicació i <strong>de</strong>scripcióEl conjunt <strong>de</strong> poblat i necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera(Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer-Térmens) es troba ubicaten el límit <strong>de</strong>ls termes municipals <strong>de</strong> Vallfogona <strong>de</strong>Balaguer i Térmens a la comarca <strong>de</strong> la Noguera ala partida que dóna nom al jaciment. El poblat sesitua gairebé en la seva totalitat en el terme <strong>de</strong> Vallfogona<strong>de</strong> Balaguer, mentre que la necròpolis ho fagairebé en exclusiva en el terme <strong>de</strong> Térmens (fig. 1),tal com ja reivindicà en el seu dia Juan Mas Mogues(Mo g u e s 1958).Les seves coor<strong>de</strong>na<strong>de</strong>s UTM són: pel poblat, x:316712, y: 4624935 i z: 226,7 m s.n.m. i per la necròpolis,x: 316844, y: 4624654 i z: 220m s.n.m. 11. Cartografia digital <strong>de</strong> l’Institut Cartogràfic <strong>de</strong> Catalunya<strong>de</strong> l’any 2002.Pàgs. 147-202El poblat se situa en un esperó <strong>de</strong> la tercera terrassaquaternària (T3) <strong>de</strong>l marge esquerre <strong>de</strong>l riu Segre,és a dir la situada entre els 18-20 m <strong>de</strong> la llera <strong>de</strong>lriu (Pe ñ a 1988, 15). Per l’est i pel sud està vorejatper un petit barranc, aprofitat avui com a <strong>de</strong>sguàs<strong>de</strong> la segona sèquia <strong>de</strong>l canal d’Urgell, i domina laseva <strong>de</strong>sembocadura al riu principal. Correspon pertant a una ubicació típica que es troba a bastamenten el Baix Segre. 2 Morfològicament seria un tossal2. Article en preparació (<strong>RAP</strong> 19) a partir d’un capítol <strong>de</strong>la tesi doctoral —inacabada— d’un <strong>de</strong>ls signants d’aquest treball,M. P. Vàzquez Falip (dirigida pel catedràtic <strong>de</strong> prehistòriaE. Junyent), on s’estudien les ubicacions <strong>de</strong>ls jaciments <strong>de</strong>l bronzefinal, primera edat <strong>de</strong>l ferro i època ibèrica <strong>de</strong>l Baix Segre enrelació amb la xarxa hidrogràfica principal i secundària i on es<strong>de</strong>staca la importància d’aquesta última en l’estructuració <strong>de</strong>lterritori i els controls d’entrada i sortida d’aquestes valletes i laseva evolució al llarg <strong>de</strong>ls perío<strong>de</strong>s cronològics estudiats.147


Fig. 1. Situació <strong>de</strong>l poblat i necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera respecte a d’altres jaciments <strong>de</strong> cronologia semblant que han estat mésestudiats.148


Fig. 2. Restitució aproximada <strong>de</strong>l conjunt que forma el jaciment <strong>de</strong> la Pedrera: 1. poblat. 2. necròpolis (A, B i C) i 3necròpolis (T), segons da<strong>de</strong>s recolli<strong>de</strong>s per Lluís Díez Coronel i parcialment publica<strong>de</strong>s per Joan Maluquer. Dalt: foto aèria <strong>de</strong>1954. Baix: foto aèria actual.149


allargassat i en esperó segons la tipologia proposadaper un <strong>de</strong> nosaltres (Go n z á l e z et al. 1996, 280 i 283).Com a exemple més proper d’aquest tipus d’ubicaciótenim el poblat <strong>de</strong> Sant Joan Vell <strong>de</strong> Térmens(Térmens, la Noguera) (Go n z á l e z 1988; Me d i n a et al.2005, 124), a una distància en línia recta <strong>de</strong> 4,32km. El poblat presenta una altitud relativa respecteel riu Segre d’uns 26 m.L’esperó on s’assenta el poblat i el seu entorn estroba molt modificat per les obres <strong>de</strong> construcció <strong>de</strong>lcanal <strong>de</strong> Balaguer, dificultant enormement, gairebéimpossibilitant la <strong>de</strong>limitació <strong>de</strong>l jaciment, així comel reconeixement d’estructures <strong>de</strong>fensives <strong>de</strong> tipusfossat, que acostumen a acompanyar aquest tipusd’assentaments en esperó (Go n z á l e z, Pe ñ a, 1991; Ru b i oet al. 2006). Les úniques referències sobre les sevesdimensions es donen per una banda els seus primersexcavadors, en base a la dispersió <strong>de</strong> materials i al’existència pels costats nord, est i sud d’una muralla,pràcticament ja <strong>de</strong>struïda quan arribaren al jaciment(Ma l u q u e r et al. 1960, 8; Ma l u q u e r 1982, 260-261).Amb aquests elements, <strong>de</strong>fineixen un assentament<strong>de</strong> contorn el·líptic, amb l’eix major, paral·lel al riuSegre d’uns 140 m i l’eix menor d’uns 70 m tot ique el <strong>de</strong>scriuen com “un poblado pequeño, <strong>de</strong> áreareducida, mucho más pequeño que otros pobladosreconocidos en las orillas <strong>de</strong>l Segre, al sur <strong>de</strong> Lérida”(Ma l u q u e r et al. 1960, 8; Ma l u q u e r 1982, 260-261).Comparant-lo amb jaciments ja coneguts en aquestmoment com Genó (Aitona, Segrià), per al qual elsseus excavadors (Maya et al. 1998, 21) donen unesdimensions <strong>de</strong> 58 m l’eix major per 21 l’eix menor, iamb una superfície aproximada <strong>de</strong> 1.037 m 2 o Gebut(Soses, Segrià), excavat als anys 1941-1942, per alqual la plataforma superior (obviem doncs l’ocupació<strong>de</strong> la vessant) dóna unes dimensions <strong>de</strong> 90 metres<strong>de</strong> llargada per una amplada d’uns cinquanta metresen el costat est i trenta en l’oest (Ju n y e n t 2002, 41),la seva mida no semblava ja llavors tan petita. Peraltra banda, el seu <strong>de</strong>scobridor, Lluís Díez-Coronel,en una entrevista publicada per la revista Acentoli calcula unes dimensions, per a l’eix major d’uns170 m i per a l’eix menor d’uns 75 m, “el mayor<strong>de</strong> los conocidos en todo el bajo Segre” (Ba r a h o n a1958, 10).Pel que fa a la necròpolis, se situa a una distànciaen direcció sud-est respecte al poblat i enlínia recta, <strong>de</strong> 200 m per als enterraments méspropers i uns 320 m per als més allunyats i a unadiferència <strong>de</strong> cota respecte el poblat d’uns 6 m (fig.2) (per veure aspectes més concrets sobre la relaciógeogràfica entre poblat i necròpolis, vegeu Mat e o1993, 353 i ss.).Malgrat les condicions <strong>de</strong> la troballa i els minsosrecursos <strong>de</strong> què disposaren per excavar tant el poblatcom la necròpolis, fou la primera vegada quees pogué documentar l’associació d’un hàbitat ambel seu espai funerari, coincidència aquesta que s’hadonat en molt poques ocasions i que encara actualmentaporta un valor afegit a l’estudi <strong>de</strong>l conjunt <strong>de</strong>jaciments <strong>de</strong> la Pedrera.2. Historiografia i treballs realitzats2.1. El poblatEl poblat fou <strong>de</strong>scobert per Ll. Díez-Coronel, advocat<strong>de</strong> FECSA i membre <strong>de</strong> l’IEI en qualitat <strong>de</strong> “Delegadolocal <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Excavaciones Arqueológicas<strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Balaguer”, el dia 16 d’agost <strong>de</strong> 1956,mentre realitzava un recorregut sobre el traçat <strong>de</strong>lfutur canal <strong>de</strong>l salt <strong>de</strong> Balaguer (Ba r a h o n a 1958, 10).Si bé <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> setembre d’aquest any es posàen coneixement <strong>de</strong>l <strong>de</strong>legat <strong>de</strong> zona <strong>de</strong> Catalunya-Balears <strong>de</strong>l Servei d’Excavacions Arqueològiques 3 latroballa, no fou fins a mitjan abril <strong>de</strong> 1958, el dia18, amb motiu <strong>de</strong> la finalització <strong>de</strong> la intervenció ala necròpolis (Ma r t í n 1958b), quan visità la Pedrerael doctor Lluís Pericot, catedràtic <strong>de</strong> la Universitat<strong>de</strong> Barcelona i <strong>de</strong>legat <strong>de</strong> zona <strong>de</strong>l Servicio Nacional<strong>de</strong> Excavaciones (An ò n i m 1958) juntament ambd’altres autoritats <strong>de</strong>l món arqueològic <strong>de</strong>l moment(Go n z á l e z 1987, 229; 2003, 201). Davant l’evidència<strong>de</strong>ls més <strong>de</strong> quatre metres <strong>de</strong> potència estratigràfica<strong>de</strong>l poblat, les obres ja havien començat malgrat elsavisos <strong>de</strong>ls <strong>de</strong>legats <strong>de</strong> zona locals, es <strong>de</strong>cidiren ainiciar una intervenció, que fou encarregada al doctorJoan Maluquer. L’excavació es realitzà entre elsdies 24 d’abril i 12 <strong>de</strong> maig <strong>de</strong> 1958, sota la direcció<strong>de</strong> les arqueòlogues Francesca Blasco i Ana MariaMuñoz <strong>de</strong>l Seminari <strong>de</strong> Prehistòria <strong>de</strong> la Universitat<strong>de</strong> Barcelona.La intervenció es dugué a terme en un <strong>de</strong>ls punts<strong>de</strong>l poblat que encara no havia estat <strong>de</strong>struït, assenyalantuna superfície d’11,50 metres per 9 metres(Ma l u q u e r et al. 1960, 6), que tal i com avançavenels treballs d’excavació <strong>de</strong>l canal hagué <strong>de</strong> ser dràsticamentreduïda. Per altra banda, es procedí també adibuixar l’estratigrafia que l’excavació <strong>de</strong>l llit <strong>de</strong>l canalpermetia observar (Ma l u q u e r et al. 1960, 6-7).Posteriorment, l’any 1979 es va plantejar per part<strong>de</strong> l’Estudi General <strong>de</strong> Lleida la intervenció en unapart <strong>de</strong>l poblat que semblava no estar <strong>de</strong>struïda.Aquesta intervenció fou duta a terme per JosepGallart i Emili Junyent i es va concretar en la realitzaciód’una rasa <strong>de</strong> metre i mig d’ample per vuit<strong>de</strong> llarg (Ju n y e n t 1982, 262; Ga l l a rt, Ju n y e n t 1989,3), perpendicular al canal.Segons els autors d’aquest nou tall, la zona conservada<strong>de</strong>l poblat discorre entre el riu Segre i el canal ipresenta una potència estratigràfica que oscil·la entreels dos i els quatre metres, malgrat les remocionsefectua<strong>de</strong>s per la construcció <strong>de</strong>l canal i l’existènciad’una trinxera d’un metre <strong>de</strong> fons per un d’ample <strong>de</strong>la passada Guerra Civil (Ju n y e n t 1982, 262; Ga l l a rt,Ju n y e n t 1989, 3-5) que corre paral·lela al riu.3. En correspondència adreçada al <strong>de</strong>legat <strong>de</strong> la zonaCatalunya-Balears <strong>de</strong>l Servei d’Excavacions arqueològiques perpart <strong>de</strong>l <strong>de</strong>legat local <strong>de</strong>l Servei, amb data 25 <strong>de</strong> setembre <strong>de</strong>1956, se li comunica la troballa d’un interessant poblat, afectatper la futura construcció <strong>de</strong>l canal <strong>de</strong> Balaguer i se sol·licitala seva excavació urgent. La consulta <strong>de</strong>ls expedients sobre latroballa i excavació <strong>de</strong>l poblat i necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera, ensha donat una nova visió sobre el <strong>de</strong>senvolupament <strong>de</strong>ls fets,que creiem val la pena plasmar en un proper article.150


2.1.1. Cronologia2.1.1.1. La intervenció <strong>de</strong> 1958: “La CalaMaluquer”En l’excavació es documentaren un total <strong>de</strong> nouestrats, numerats <strong>de</strong> l’I al IX, <strong>de</strong> més mo<strong>de</strong>rn a mésantic.L’estudi <strong>de</strong>ls materials obtinguts (Ma l u q u e r et al.1960, 37-72) permet als autors <strong>de</strong>l treball establirun perío<strong>de</strong> d’ocupació que s’iniciaria a principis <strong>de</strong>lsegle viii aC i finalitzaria a finals <strong>de</strong>l segle iii aC oprincipis <strong>de</strong>l segle ii aC (Ma l u q u e r et al. 1960, 73-74).És a dir amb un inici a les acaballes <strong>de</strong>l bronzefinal, seguint en la primera edat <strong>de</strong>l ferro, l’ibèricantic i l’ibèric ple.En general el poblat, a part <strong>de</strong> la intervenciópuntual que <strong>de</strong>sprés comentarem, no va ser objecte<strong>de</strong> l’atenció <strong>de</strong>ls investigadors, principalment eclipsatpels atractius materials <strong>de</strong> la necròpolis. En l’exposiciósobre l’estat <strong>de</strong> l’arqueologia catalana <strong>de</strong> principis <strong>de</strong>lsanys vuitanta, consta com a pertanyent a l’edat <strong>de</strong>lferro, però sense cap necròpolis d’aquesta cronologiaassociada (DD. AA. 1982, 86).2.1.1.2. La intervenció <strong>de</strong> 1979: “El tallGallart-Junyent”L’excavació efectuada per J. Gallart i E. Junyentpermeté documentar un total <strong>de</strong> dotze estrats, numerats<strong>de</strong> l’I al XII (l’XI i el XII, arqueològicamentestèrils) (Ga l l a rt, Ju n y e n t 1989, 5-7).A diferència <strong>de</strong> la cala efectuada per Maluquer,Muñoz i Blasco, en aquesta ocasió no es documentarennivells corresponents a l’ibèric ple i per altra bandaels estrats més antics (VIII, IX i X) presentaven unsmaterials que permetien avançar la primera ocupació<strong>de</strong>l poblat al Bronze Recent o Bronze Final I, en unmoment precamps d’urnes (Ga l l a rt, Ju n y e n t 1989, 72).Tanmateix, cal <strong>de</strong>stacar que en l’estratigrafia obtinguda,no es documenten (com tampoc es documentarenen la intervenció <strong>de</strong> 1958) materials atribuïbles alperío<strong>de</strong> <strong>de</strong>ls Camps d’urnes Antics o Bronze FinalII (Ga l l a rt, Ju n y e n t 1989, 52) paral·lelitzables als<strong>de</strong>ls jaciments d’aquesta cronologia <strong>de</strong>l Baix Segrecom Carretelà (Aitona, el Segrià) o Genó (Aitona, elSegrià); tenint present que els materials <strong>de</strong> l’estratVII ofereixen una cronologia <strong>de</strong> finals <strong>de</strong>l segle viiiaC (Ga l l a rt, Ju n y e n t 1989, 51), pot semblar que enstrobem davant d’un hiatus en l’ocupació <strong>de</strong>l poblat.Tanmateix, com assenyala Joan López “Un hiatus noreflectit en el procés <strong>de</strong> sedimentació” (Ló p e z 2001,78-79). Aquest tema ha estat tractat àmpliament perPilar Mateo en la seva tesi <strong>de</strong> llicenciatura (Mat e o1993, 181-191, 227-233), amb una proposta alternativaen la mateixa línia d’Ignasi Garcés, Lluís Marí, JordiPérez i Josep Mª Puche (Ga r c é s et al. 1993, 256)arran <strong>de</strong> les excavacions al Tossal <strong>de</strong> les Tenalles(Sidamon, el Pla d’Urgell), on la primera ocupaciócorrespondria a materials <strong>de</strong> clara filiació <strong>de</strong>l bronzerecent, amb paral·lels en els estrats VIII, IX i X <strong>de</strong> laPedrera <strong>de</strong>l tall <strong>de</strong> Gallart i Junyent, però que aquestequip rebaixa als moments immediatament anteriorsa la primera edat <strong>de</strong>l ferro. Aquesta ara per ara ésuna qüestió difícil <strong>de</strong> respondre i sobre la qual calesperar que futures intervencions en jaciments <strong>de</strong> lazona puguin aclarir-ne algun aspecte.2.2. La necròpolisParal·lelament a la troballa <strong>de</strong> les restes <strong>de</strong>l poblat,a inicis <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> març <strong>de</strong> 1958, els treballsd’anivellament d’uns terrenys situats a poca distància,propietat <strong>de</strong>l veí <strong>de</strong> Vallfogona <strong>de</strong> BalaguerPlácido Flauria Costafreda, posaren al <strong>de</strong>scobert lesrestes d’una necròpolis d’incineració. Les notíciesd’aquesta troballa arribaren a coneixement <strong>de</strong> LluísDíez-Coronel i Rodrigo Pita Mercè (el dia 8 <strong>de</strong>març ja quedaren dipositats alguns <strong>de</strong>ls materialscom la falcata a l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs), elsquals acordaren amb el propietari <strong>de</strong> la finca, tot ique s’hi continuaven fent els treballs d’explanació ianivellament, el seguiment <strong>de</strong>ls treballs per tal d’intentarsalvar el major nombre d’urnes i troballes; lapremsa local féu un <strong>de</strong>tallat seguiment <strong>de</strong>ls treballs<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l dia 12 <strong>de</strong> març en què es publicà la primeranotícia <strong>de</strong> la troballa fins al 12 <strong>de</strong> juny en quèes publicà la darrera. L’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncsposà en coneixement <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Barcelonala notícia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scobriment i per tal <strong>de</strong> col·laboraren la documentació <strong>de</strong> les restes enviaren RicardoMartín Tobías (Ri p o l l 2003, 963-964; Maya 2003,978). El seguiment d’aquesta intervenció es realitzàentre els dies 20 <strong>de</strong> març (Ma r t í n 1958b) i mitjanabril <strong>de</strong> 1958, 4 sota el patrocini <strong>de</strong> la Diputació <strong>de</strong>Lleida i <strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs.Posteriorment, l’any 1968, Lluís Díez-Coronel, ambmotiu <strong>de</strong> la construcció d’un magatzem en la zona <strong>de</strong>necròpolis, féu una petita excavació <strong>de</strong> la zona afectadadins <strong>de</strong>l terme municipal <strong>de</strong> Vallfogona <strong>de</strong>Balaguer (Maya 1976-1978, 460). Aquests materialsi treballs romanen inèdits, tot que finalment forenestudiats conjuntament amb el doctor Maya.La necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera va ser la segona quees va trobar en les terres planes <strong>de</strong> Lleida, <strong>de</strong>ixant<strong>de</strong> banda les gairebé mítiques <strong>de</strong>l Pla <strong>de</strong> Beret iMontgarri (Go u r d o n 1879; Go u r d o n 1921-1924), aracomplementa<strong>de</strong>s, entre d’altres, amb la parcialmentestudiada <strong>de</strong>l Turó <strong>de</strong> la Capsera (Go n z á l e z et al.1995). La primera documentada a la plana <strong>de</strong> Lleidaés la gairebé <strong>de</strong>sconeguda <strong>de</strong> Llar<strong>de</strong>cans, <strong>de</strong> la qualMaluquer en la primera síntesi sobre la prehistòria<strong>de</strong> Lleida diu, juntament amb el poblat <strong>de</strong> Guissona,“Más al sur <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong>l Segre, aparecen dos importantesestaciones <strong>de</strong> la primera Edad <strong>de</strong>l Hierro,<strong>de</strong> extraordinario interés” (Ma l u q u e r 1945, 242).No s’ha fet, però, al llarg <strong>de</strong>ls successius anys quehan passat <strong>de</strong>s <strong>de</strong> la troballa <strong>de</strong> la necròpolis (cinquantaja) cap prospecció intensiva <strong>de</strong>ls camps adjacentsper comprovar si la <strong>de</strong>strucció <strong>de</strong>l jaciment fou total.Les notícies aparegu<strong>de</strong>s a la premsa al llarg <strong>de</strong> l’any1958, fan pensar per una banda (Ma r t í n 1958b) quela <strong>de</strong>strucció <strong>de</strong> la necròpolis ja s’havia iniciat ambla construcció <strong>de</strong> la segona sèquia <strong>de</strong>l canal d’Urgell iposteriorment durant la Guerra Civil, amb la construcció<strong>de</strong> nius <strong>de</strong> metralladores. Per altra banda, però,4. Segons una notícia <strong>de</strong> La Mañana <strong>de</strong> 19 d’abril referenta la visita el dia anterior a les excavacions per part <strong>de</strong>l doctorL. Pericot i on es diu que s’acaba <strong>de</strong> finalitzar la campanya(An ò n i m 1958).151


Fig. 3. Situació <strong>de</strong> la distribució <strong>de</strong>ls enterraments, segons una planimetria realitzada l’any 1958, sobre l’estat actual <strong>de</strong>l jaciment.152


en la notícia apareguda al diari La Mañana amb data19 d’abril, en què es fa referència a la visita el diaanterior <strong>de</strong>l catedràtic Lluís Pericot, el cronista diutextualment: “En la visita realizada en los terrenos <strong>de</strong>la necrópolis, tuvo ocasión <strong>de</strong> comprovar el hallazgo<strong>de</strong> otras urnas en zona que se habían <strong>de</strong>jado paraulterior estudio, luego <strong>de</strong> la campaña recién terminadapor los Servicios <strong>de</strong> Arqueología <strong>de</strong>l Instituto”(An ò n i m 1958). Aquest paràgraf ens fa pensar en lapossibilitat que quedés alguna part <strong>de</strong>l jaciment sense<strong>de</strong>struir, possibilitat que es veuria corroborada tambéamb la intervenció <strong>de</strong> 1968. Ens queda el dubte,doncs, <strong>de</strong> saber fins a quin punt la <strong>de</strong>strucció <strong>de</strong> lanecròpolis fou total. Creiem que valdria la pena dura terme una tasca <strong>de</strong> prospecció intensiva <strong>de</strong>l lloc,per comprovar l’estat real <strong>de</strong> la necròpolis i projectar,si escau, alguna intervenció.La intervenció a la necròpolis <strong>de</strong> 1958 es limitàa la recuperació <strong>de</strong> les restes que el tractor anava<strong>de</strong>scobrint en el seu procés d’anivellament <strong>de</strong> terres(fig. 3). Els materials doncs, apareixen en la majoria<strong>de</strong>ls casos <strong>de</strong>scontextualitzats i per <strong>de</strong>scomptat nohi ha documentació precisa sobre la tipologia <strong>de</strong>lsenterraments. Malgrat tot Mercè Plens (Pl e n s 1986,53-54), a partir <strong>de</strong> les anotacions <strong>de</strong> Ricardo Martín(Ma r t í n 1958a), diferencia dos tipus d’enterraments:— Tipus AFossa: format per una fossa practicada en elterreny natural, a l’interior <strong>de</strong> la qual i en posicióvertical o lleugerament inclinada s’ubica l’urna. Enla major part <strong>de</strong>ls casos, l’urna es trobava falcadaper petits còdols.— Tipus BCista: format per una fossa amb cista <strong>de</strong> llosescalcàries.2.2.1. CronologiaCom ja és ben conegut, els resultats <strong>de</strong> les intervencionsa la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera no foren maipublicats, tot i que ha estat el tema central <strong>de</strong> duestesis <strong>de</strong> llicenciatura per part <strong>de</strong> Mercè Cierco, presentadal’any 1975 (Ci e r c o 1975), i <strong>de</strong> Mercè Plens,presentada el 1986 (Pl e n s 1986).El primer professor <strong>de</strong> prehistòria <strong>de</strong> l’Estudi General<strong>de</strong> Lleida, José Luis Maya González, entén <strong>de</strong>seguida l’interès <strong>de</strong> la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera i enun <strong>de</strong>ls seus primers articles, com a conseller adjunt<strong>de</strong> l’IEI, comenta que “las inéditas necrópolis <strong>de</strong> LaPedrera correspon<strong>de</strong>n a los clásicos campos <strong>de</strong> urnas,sin que se aprecien bloques, que <strong>de</strong>limitasen ningúntipo <strong>de</strong> túmulos” (Maya 1981, 375).En el catàleg <strong>de</strong> l’exposició realitzada a les quatrecapitals catalanes per donar a conèixer l’estat <strong>de</strong>l’arqueologia al país al principi <strong>de</strong>ls anys vuitanta,figura la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera en la relació <strong>de</strong> lestrenta-una necròpolis d’incineració <strong>de</strong>l bronze final,amb l’adscripció en la seva totalitat al municipi <strong>de</strong>Térmens (DD. AA. 1982, 76-77), mentre que en lad’època ibèrica consta com a pertanyent a Vallfogona<strong>de</strong> Balaguer (DD. AA. 1982, 98-99), quan la realitatés que tot el jaciment funerari està bàsicament aTérmens i solament una part pertany a Vallfogona,on sí que cal situar plenament tot el poblat.El 1993, en el marc <strong>de</strong> la tesi <strong>de</strong> llicenciatura <strong>de</strong>Pilar Mateo (Mat e o 1993), se centra l’atenció com acas especial d’estudi en la necròpoli <strong>de</strong> la Pedrera.Les referències publica<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la necròpoli se cenyeixenals dibuixos <strong>de</strong> Schüle (Sc h ü l e 1969, vol. 2, 179-182),bàsicament al treball <strong>de</strong> G. Ruiz Zapatero (Ru i z Zapate r o 1985, 302-311), alguna menció en treballs <strong>de</strong>síntesi (Ju n y e n t 1977, 179, 183); (Maya 1977, 453,461); (Sa n m a rt í 1992, 77-108); (Ló p e z 2001, 79-80) oen el catàleg <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sapareguda Sala d’Arqueologia<strong>de</strong> l’IEI (Ga r c é s 2002, 198-199, 200-201, 208-209;Pl e n s, Ra f e l 2002, 255-256; Pl e n s 2002 162-176;178-180; 193-195; 281-290; 296-297; 299-307; Qu e s a-d a 2002 196-197; 203-204; 205-206) un article sobrela i<strong>de</strong>ntificació d’un tipus arcaic d’urna d’orelletesa Catalunya (Sa r d à, Gr a e l l s 2004-2005, 178-180) idarrerament un estudi d’Ignasi Garcés sobre la utilització<strong>de</strong>l ronsal cavallar (Ga r c é s 2007, 119-147), ons’interpreta un braçalet <strong>de</strong> bronze <strong>de</strong> la Pedrera coma anella <strong>de</strong> ronsal. Per altra banda un <strong>de</strong> nosaltres(Mª Pilar Vàzquez) en el marc <strong>de</strong> la realització <strong>de</strong>la tesi doctoral sobre l’evolució <strong>de</strong>l poblament <strong>de</strong>lbronze final, primera edat <strong>de</strong>l ferro i època ibèrica<strong>de</strong>l Baix Segre, i dins el capítol corresponent a lesnecròpolis, publicà l’any 2001 un estat <strong>de</strong> la qüestiósobre les necròpolis d’aquesta zona i zones veïnesi on es posa especial èmfasi en la necròpolis <strong>de</strong> laPedrera, tot recollint els diferents estudis que se n’handut a terme i ressaltant els materials corresponents al’època ibèrica com a exemple <strong>de</strong> la problemàtica alvoltant <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sconeixença <strong>de</strong> les necròpolis d’aquestacronologia en les nostres terres i en general a tot elterritori català (Và z q u e z Fa l i p 2001, 65-101).D’acord amb la investigació <strong>de</strong> Mercè Plens, queconsi<strong>de</strong>rem la més exhaustiva i l’única que ha treballatamb la totalitat <strong>de</strong>ls materials <strong>de</strong> la intervenció<strong>de</strong> 1958 a la mà, a la necròpoli <strong>de</strong> la Pedrera s’handocumentat quatre fases d’utilització (Pl e n s 1986, 229):1a Bronze final II o CUA: segles x i-ix aC.2a Primera edat <strong>de</strong>l ferro: finals <strong>de</strong>l segle v i i aC, finsa mitjan segle v i aC, i que representa el moment<strong>de</strong>l qual es conserva més informació.3a Ibèric Antic: representat per la introducció <strong>de</strong>la ceràmica tornejada, vers el 525 aC, però ambescassíssima documentació <strong>de</strong>l segle v aC.4a Ibèric Ple: corresponent a materials <strong>de</strong>l segle iv aC,molt mal conegut, però amb elements atribuïblesa aquest moment.3. Les tapadores <strong>de</strong> guixEls qui coneixem una mica els materials <strong>de</strong> lanecròpolis <strong>de</strong> la Pedrera havíem mostrat sempre curiositatper un conjunt <strong>de</strong> peces estranyes però queformaven part <strong>de</strong>l ric patrimoni d’objectes d’aquelljaciment singular. La majoria havien estat exposa<strong>de</strong>sen el Museu Arqueològic <strong>de</strong> l’IEI (La r a 1974; Go n z á l e z1986) <strong>de</strong>s <strong>de</strong> poc temps <strong>de</strong>sprés a la seva <strong>de</strong>scobertai, posteriorment, dues d’elles a la Sala d’Arqueologia<strong>de</strong> l’IEI, la qual comptava amb una important selecció<strong>de</strong> materials <strong>de</strong> la coneguda necròpolis (Go n z á l e z1995, 90-91). D’aquells gairebé <strong>de</strong>sconeguts objectesens cridava l’atenció el material a partir <strong>de</strong>l qualsemblava que estaven fets: el guix. Aquesta curiositata més a més venia augmentada pel fet que si153


é el guix és un material més emprat <strong>de</strong>l que enspensem <strong>de</strong>s d’època protohistòrica —i així ho hempogut constatar al llarg d’aquest estudi— l’ús que seli donà a la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera, ara per arano té paral·lels coneguts en cap altra necròpolis <strong>de</strong>lterrori. El conjunt a què ens referim es correspon aun lot <strong>de</strong> seixanta-tres tapadores troba<strong>de</strong>s l’any 1958en els treballs <strong>de</strong> salvament <strong>de</strong> la necròpolis.Les tapadores <strong>de</strong> la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera po<strong>de</strong>mclassificar-les segons la matèria <strong>de</strong> la qual estanfetes en tres grups: opercles, tapadores <strong>de</strong> ceràmica itapadores <strong>de</strong> guix. En els diversos estudis realitzatsi que hem esmentat, les referències a aquest darrergrup han estat molt breus o inexistents. En les fitxesd’excavació realitza<strong>de</strong>s per R. Martín 5 (Ma r t í n 1958a),únicament en un cas <strong>de</strong>scriu l’existència d’una tapadora<strong>de</strong> guix que concretament correspon a l’enterramentA40. En el darrer i més complert estudi realitzat finsa la data (Pl e n s 1986, 110-111, 138, làm. XXV i làm.XXVI) s’assenyala l’existència d’aquests materials,se’n fa una brevíssima <strong>de</strong>scripció i es <strong>de</strong>staca lapresència <strong>de</strong> marques d’estores en les seves caresposteriors. Darrerament, i atès que dues d’elles formavenpart <strong>de</strong> l’extinta Sala d’Arqueologia <strong>de</strong> l’IEI, lesseves fitxes foren publica<strong>de</strong>s al catàleg <strong>de</strong> l’exposiciópermanent corresponent (Pl e n s 2002, 288 i 300).El <strong>de</strong>senvolupament <strong>de</strong>ls treballs d’anivellament<strong>de</strong> terres que <strong>de</strong>struïren la necròpolis <strong>de</strong> la Pedreraferen que els sistemes <strong>de</strong> cobriment <strong>de</strong> les urnes aixícom les seves vores i els possibles cobriments <strong>de</strong>lsenterraments, fossin els elements més afectats pelprocés <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucció <strong>de</strong>l jaciment.A partir <strong>de</strong> l’inventari <strong>de</strong>l fons antic <strong>de</strong> l’IEI(Me d i n a et al. 2005) hem comptabilitzat el nombred’individus mínims <strong>de</strong>ls diferents tipus <strong>de</strong> tapadoresque es conserven <strong>de</strong> la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera, ambel següent resultat:Opercles: tres individus mínims. Correspondria aun 2,27% <strong>de</strong>l total.Tapadores <strong>de</strong> ceràmica: seixanta-sis individus mínims.Correspondria a un 50% <strong>de</strong>l total.Tapadores <strong>de</strong> guix: seixanta-tres individus mínims.Correspondria a un 47,73% <strong>de</strong>l total.El lot <strong>de</strong> tapadores <strong>de</strong> guix que es conserva en elFons Arqueològic <strong>de</strong> l’IEI (Me d i n a et al. 2005) quepertanyen a la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera es compond’un conjunt format per vint peces senceres restituï<strong>de</strong>so perfils sencers i per setanta fragments corresponentsa quaranta-tres individus mínims. Per tant en total elnombre d’individus mínims s’eleva a seixanta-tres, lamajoria conservats en el Fons Arqueològic <strong>de</strong> l’IEI ino exposats al públic.Com ja hem esmentat, aquestes peces no han estatfins ara objecte <strong>de</strong> cap estudi monogràfic, tret <strong>de</strong> lesexcepcions que hem citat.Es tracta <strong>de</strong> peces mo<strong>de</strong>la<strong>de</strong>s a mà a partir <strong>de</strong>guix, la majoria <strong>de</strong> les quals presenten en el seurevers empremtes <strong>de</strong> tela o <strong>de</strong> cistelleria.L’interès per aquestes peces ens ha vingut donatfonamentalment pel tipus <strong>de</strong> material emprat, i per lesempremtes visibles en la cara inferior <strong>de</strong> les tapadores.Si bé sempre s’ha suposat que el material a partir5. Fitxes inèdites. Fotocòpies cedi<strong>de</strong>s el març <strong>de</strong> 1980 perM. Plens.<strong>de</strong>l qual estaven realitza<strong>de</strong>s era el guix, hem volgutcontrastar aquesta apreciació i és per aquest motiuque s’ha encarregat la caracterització <strong>de</strong>l materiali l’estudi <strong>de</strong> les empremtes d’una selecció <strong>de</strong> pecesals investigadors Pilar Girál<strong>de</strong>z i Màrius Vendrell <strong>de</strong>lgrup <strong>de</strong> recerca Patrimoni-UB Estudis <strong>de</strong>l patrimonihistòric <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Barcelona. Les peces quehan estat analitza<strong>de</strong>s són setze fragments <strong>de</strong> les tapadores<strong>de</strong> la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera (L-777, L-778,L-779, L-780, L-782, L-783, L-784, L-785, L-786, L-787,L-788, L-789, L-10177, L-10181, L-10182 i L-10201) iun fragment <strong>de</strong>l poblat <strong>de</strong> Carretelà (L-10176).3.1. Resultats <strong>de</strong> les anàlisisEls materials <strong>de</strong> formació <strong>de</strong> les peces s’han estudiatsistemàticament per difracció <strong>de</strong> raigs X <strong>de</strong> polsextreta <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> les tapadores selecciona<strong>de</strong>s.En tots els casos s’ha <strong>de</strong>tectat guix com a compostíntegrament formador <strong>de</strong> les tapes. A més, totes lespeces selecciona<strong>de</strong>s s’han estudiat per microscòpiaòptica, especialment amb un estereomicroscopi, pertal d’obtenir un bon <strong>de</strong>tall <strong>de</strong> les empremtes, i <strong>de</strong>duiruna sèrie d’aspectes relatius al teixit que en elmoment <strong>de</strong> fabricació <strong>de</strong> les tapes va donar lloc ales empremtes (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).El guix s’obté per calcinació <strong>de</strong> guix natural (CaSO 4·2H 2O), que es transforma en pols durant la fasehemihidratada, bassanita (CaSO 4·1/2H 2O). Aquesta esbarreja posteriorment amb aigua per a rehidratar-sei formar <strong>de</strong> nou guix en la reacció d’enduriment,però ara amb la forma <strong>de</strong>sitjada per l’artesà. S’hi vaafegir també una petita proporció <strong>de</strong> grans <strong>de</strong> sorrai <strong>de</strong> quars, que faciliten la formació <strong>de</strong> la massa enreduir-ne la plasticitat.Un cop preparada la massa <strong>de</strong> guix es col·locavaimmediatament sobre un suport i abans que s’iniciésel secat se li donava la forma <strong>de</strong>sitjada.L’ús <strong>de</strong>ls teixits com a suport en la base sobre laqual es conformaven les peces tenia com a funcióactuar <strong>de</strong> separador entre el guix i la base, per tald’impedir que en la reacció que<strong>de</strong>ssin units i facilitarel <strong>de</strong>spreniment <strong>de</strong> la base un cop acabada l’elaboració<strong>de</strong> la peça. Es <strong>de</strong>scarta la possibilitat que el teixitfos un motlle <strong>de</strong> la tapa, atès que cap <strong>de</strong> les mostrespresenta marques <strong>de</strong> tela en les vores.En alguns casos pot observar-se cert allisat <strong>de</strong> lasuperfície i una orientació <strong>de</strong> les bombolles d’aireatrapa<strong>de</strong>s en la massa.Quasi al mateix temps, si el disseny ho requeria,es mo<strong>de</strong>lava i aplicava una petita massa <strong>de</strong> guix amanera <strong>de</strong> nansa a la cara superior <strong>de</strong> la peça. Nocalia cap altra operació per a adherir l’agafador,sempre que el guix estigués encara humit i per tantsense haver finalitzat el procés d’enduriment (Gi r á l d e z,Ve n d r e l l 2008b).3.2. Descripció <strong>de</strong>ls materialsL-394Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular, fragmentada entres bocins (fig. 4). La vora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong>sigual,en unes tres quartes parts bisellada cap a la partinferior, mentre que la quarta part restant és angular.El seu diàmetre màxim és <strong>de</strong> 24,8 cm i el seu154


Fig. 4. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.gruix màxim és <strong>de</strong> 2,1 cm. Té un agafador centralmassís <strong>de</strong> forma cilíndrica, irregular, amb la massaclivellada, <strong>de</strong> 3,9 cm <strong>de</strong> diàmetre màxim i 1,55 cmd’alçada màxima.La seva cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> telacorresponents probablement a un teixit senzill o tafetàen aproximadament la meitat <strong>de</strong> la peça, mentre queen la resta, una part es troba oculta pel guix <strong>de</strong> larestauració efectuada i l’altra presenta empremtes<strong>de</strong> la superfície <strong>de</strong> treball, però sense que es veginempremtes <strong>de</strong> tela.La cara superior està lleugerament allisada.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta.L-396Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular, fragmentada encinc bocins (fig. 5). La vora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicerclei en algun punt angular, poc acurada. El seu155


Fig. 5. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.diàmetre màxim és <strong>de</strong> 26,9 cm i el seu gruix màximés <strong>de</strong> 2,3 cm. Té un forat central circular <strong>de</strong> 2,5 cm<strong>de</strong> diàmetre màxim i 2,3 cm <strong>de</strong> gruix. Probablementl’existència d’aquest seria <strong>de</strong> tipus pràctic, per po<strong>de</strong>rfacilitar el posar o treure la tapadora, si bé per altrabanda permet qüestionar també el tema <strong>de</strong>ls “forats<strong>de</strong> l’ànima”, tot i que ni per les mi<strong>de</strong>s ni per lasituació dins la peça s’ajusta al que coneixem sobreaquest tipus d’elements.La seva cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela,corresponents probablement a un teixit pla o senzill,en gairebé la totalitat <strong>de</strong> la superfície, només emmascaradapel guix <strong>de</strong> la restauració. Observem un canvid’orientació <strong>de</strong> les empremtes <strong>de</strong> la tela en una part<strong>de</strong> la superfície, tot i que a causa <strong>de</strong> la presència<strong>de</strong> guix <strong>de</strong> la restauració no po<strong>de</strong>m veure el puntexacte on canvia. Pensem que pot ser <strong>de</strong>gut o bé aun canvi <strong>de</strong> tela o a un doblec.156


Fig. 6. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.La cara superior està molt modificada per la restauració,que hi ha afegit una fina capa d’escaiola,tanmateix allí on es pot observar la superfície originalveiem que es troba allisada.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta.L-399Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 6). La voraés la part <strong>de</strong> la peça que està més refeta i per tantés difícil saber quina és la seva secció, si bé allí onno presenta restes <strong>de</strong> guix <strong>de</strong> la restauració (en unaquarta part) veiem que és <strong>de</strong>sigual, molt poc acurada,entre <strong>de</strong> semicercle, bisellada cap a la part inferior,i fins i tot angular. El seu diàmetre màxim és <strong>de</strong> 21cm i el seu gruix màxim és <strong>de</strong> 2,9 cm.Presenta empremtes <strong>de</strong> tela a la cara inferior entota la seva superfície, corresponent probablementtambé a un teixit senzill, si bé es troben més <strong>de</strong>sgasta<strong>de</strong>s,a més s’observa en la composició <strong>de</strong> la massa157


Fig. 7. Tapadora <strong>de</strong> guix sense empremtes. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.<strong>de</strong> guix els grans <strong>de</strong> sorra i quars que actuen coma <strong>de</strong>sgreixant.Com a element més peculiar presenta en la sevacara superior la impressió d’un triangle en la sevazona central, amb unes mi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 10,5 cm pels doscostats més llargs i 9,5 cm el més curt. En aquestcas la funció d’aquest element ens sembla <strong>de</strong>corativa,ja que no po<strong>de</strong>m trobar-li cap utilitat pràctica. Lasuperfície <strong>de</strong> la cara superior és rugosa.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta.L-402Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 7). La secció<strong>de</strong> la vora és <strong>de</strong>sigual, molt poc acurada, tant pel quefa al gruix com a la forma, en alguns punts és <strong>de</strong>semicercle, mentre que en altres vol ser recta, però158


Fig. 8. Tapadora <strong>de</strong> guix sense empremtes. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.sense acabar-ho <strong>de</strong> ser. El seu diàmetre màxim és<strong>de</strong> 29,6 cm i el seu gruix màxim és <strong>de</strong> 2,7 cm. Téun agafador central cilíndric <strong>de</strong> 5,8 cm <strong>de</strong> diàmetremàxim i <strong>de</strong> 3,3 cm d’alçada.En la seva cara inferior s’intueixen amb dificultatempremtes <strong>de</strong> tela en algun punt i s’observen en lacomposició <strong>de</strong> la massa <strong>de</strong> guix grans <strong>de</strong> sorra i <strong>de</strong>quars. Tant la superfície inferior com la superiortenen escaiola <strong>de</strong> la restauració.De la cara superior no po<strong>de</strong>m dir gran cosa sobreel seu acabat, si bé allí on po<strong>de</strong>m observar-lo no ésgaire acurat.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta.L-403Tapadora plana <strong>de</strong> forma oval (fig. 8). La voraés <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle, però molt poc acurada,amb gruixos molt variables. El seu diàmetre màximés <strong>de</strong> 17,5 cm i el seu diàmetre mínim és <strong>de</strong> 15 cm;el seu gruix màxim és <strong>de</strong> 2,3 cm. Té un agafadorcilíndric, massís i irregular, lleugerament <strong>de</strong>sviat <strong>de</strong>lcentre <strong>de</strong> la peça, <strong>de</strong> 3,2 cm <strong>de</strong> diàmetre màxim i2,2 cm d’alçada.159


Fig. 9. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.Presenta empremtes <strong>de</strong> tela en la seva cara inferior,si bé en aquest cas no prou marca<strong>de</strong>s com per<strong>de</strong>scriure el tipus <strong>de</strong> trama i ordit.La seva cara superior està <strong>de</strong>sfigurada per l’escaiola<strong>de</strong> la restauració, si bé po<strong>de</strong>m dir que semblaallisada.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta.L-405Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 9). La voraés <strong>de</strong> secció <strong>de</strong>sigual, en alguns punts <strong>de</strong> semicercle,en altres recta, fins i tot el seu gruix és variable. Elseu diàmetre màxim és <strong>de</strong> 36,5 cm i el seu gruixmàxim és d’1,9 cm. Té un agafador central cilíndrici massís <strong>de</strong> 5 cm <strong>de</strong> diàmetre màxim i 1,4 cm d’alçada.Aquest agafador, tant per les seves mi<strong>de</strong>s comper les mesures <strong>de</strong> la tapadora, no permet aixecarla tapa amb seguretat ni comoditat.Presenta empremtes <strong>de</strong> tela en la seva cara inferior,si bé no es troben marca<strong>de</strong>s amb la mateixaintensitat en tota la seva superfície, i correspondrienprobablement a un teixit senzill. La part central es160


Fig. 10. Tapadora <strong>de</strong> guix sense empremtes. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.troba oculta pel guix <strong>de</strong> la restauració. En algun puntsembla fins i tot que no hi hagi empremtes <strong>de</strong> tela,és més rugós i podria correspondre a l’empremta <strong>de</strong>la superfície <strong>de</strong> treball. S’observen en la composició<strong>de</strong> la massa <strong>de</strong> guix grans <strong>de</strong> sorra i <strong>de</strong> quars.La superfície superior està lleugerament allisada.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta.L-406Tapadora plana <strong>de</strong> forma oval (fig. 10). La voraés <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle, molt poc acurada, ambgruixos diferents, tosca. El seu diàmetre màxim és <strong>de</strong>31,8 cm, mentre que el seu diàmetre mínim és <strong>de</strong> 25,8cm. El seu gruix màxim és <strong>de</strong> 2,9 cm. No té agafador.Tant la superfície superior com la inferior presentenun acabat molt tosc, i no observem empremtes <strong>de</strong>tela en la seva cara inferior.En la seva cara superior observem una petita impressió<strong>de</strong> forma triangular d’1,5 cm <strong>de</strong> llargada per0,5 cm d’amplada màxima que podria correspondrea l’empremta d’un instrument utilitzat en el procés<strong>de</strong> fabricació <strong>de</strong> la peça. També resulten visibles els161


Fig. 11. Tapadora <strong>de</strong> guix restaurada amb empremtes d’estora d’espart <strong>de</strong> 120º. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Serveid’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.grànuls <strong>de</strong> quars i <strong>de</strong> sorra barrejats amb el guix coma <strong>de</strong>sgreixant.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta.L-407Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 11). Esconserva una quarta part <strong>de</strong> la vora, <strong>de</strong>sigual, entresemicercle i recta lleugerament inclinada cap a l’interioren la seva part inferior. El seu diàmetre màximés <strong>de</strong> 25,2 cm i el seu gruix màxim és d’1,9 cm. Téun agafador central <strong>de</strong> forma allargassada, massís,<strong>de</strong> 8,1 cm <strong>de</strong> llargada màxima per 3,9 cm d’ampladai 4 cm d’alçada.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> cistelleriacorresponents probablement a tires d’espart trenat(llata). Presenta dos solcs paral·lels, separats entreells per uns 4,5 cm.La cara superior està allisada.Es trobava restaurada d’antic, si bé aquesta intervenciófou eliminada i tornada a restaurar per Gaml’any 1992, per ser exposada a la Sala d’Arqueologia<strong>de</strong> l’IEI. Hi manca gairebé un 45% <strong>de</strong> la peça, i fou162


Fig. 12. Tapadora <strong>de</strong> guix sense empremtes. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.refeta a partir <strong>de</strong> cinc fragments. Actualment es trobaexposada al Museu <strong>de</strong> Lleida. Diocesà i Comarcal.L-408Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 12). Lavora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong>sigual, entre semicercle i rectalleugerament inclinada cap a l’interior en la seva partinferior, tot i que fa <strong>de</strong> mal dir car la restauració larecobreix en la seva totalitat. El seu diàmetre màximés <strong>de</strong> 34,5 cm i el seu gruix màxim és <strong>de</strong> 2,2 cm. Téun agafador central <strong>de</strong> forma allargassada, restituïta partir <strong>de</strong>l seu arrencament, amb una llargada màxima<strong>de</strong> 6,7 cm i una amplada màxima <strong>de</strong> 4,1 cm.L’alçada <strong>de</strong> l’agafador és inventada.No observem empremtes <strong>de</strong> tela en la seva caraposterior, si bé s’intueixen marques que podriencorrespondre a la superfície sobre la qual es va realitzarla tapadora. Sí que s’observa en la seva caraposterior en la composició <strong>de</strong> la massa <strong>de</strong> guix grans<strong>de</strong> sorra i <strong>de</strong> quars.La cara superior està allisada.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta.163


Fig. 13. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.L-409Tapadora plana <strong>de</strong> forma oval (fig. 13). La voraés <strong>de</strong> secció <strong>de</strong>sigual, en alguns punts <strong>de</strong> semicercle,en altres angular i fins i tot bisellada cap a la sevapart inferior. El seu diàmetre màxim és <strong>de</strong> 30,3 cmi el mínim és <strong>de</strong> 25 cm; el seu gruix màxim és <strong>de</strong>2,4 cm. Té un agafador central cilíndric, irregulari massís, <strong>de</strong> 2,5 cm <strong>de</strong> diàmetre màxim i 1,8 cmd’alçada màxima. Tot i que és <strong>de</strong> petites dimensionspermet agafar la tapadora.Malgrat el guix <strong>de</strong> la restauració antiga, observemempremtes <strong>de</strong> tela en la seva cara inferior, probablementcorresponents a un teixit senzill. Hi ha tambéuna petita zona on no observem empremtes <strong>de</strong> telai el que s’observa podria correspondre a la impressióque <strong>de</strong>ixà la superfície <strong>de</strong> suport nua.La cara superior està molt <strong>de</strong>sfigurada per unacapeta d’escaiola <strong>de</strong> la restauració, tot i que allíon po<strong>de</strong>m veure l’original té un acabat poc acurat,lleugerament allisat.Es va restaurar d’antic.L-410Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 14). Lavora és <strong>de</strong> secció bisellada cap a la seva part infe-164


Fig. 14. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.rior. El seu diàmetre màxim és <strong>de</strong> 26,5 cm i el seugruix màxim és <strong>de</strong> 2 cm. Presenta un curiós motiucentral, <strong>de</strong> funcionalitat <strong>de</strong>corativa, format per unacircumferència impresa <strong>de</strong> 4,5 cm <strong>de</strong> diàmetre màxim,en el centre <strong>de</strong> la qual <strong>de</strong>staca una mena <strong>de</strong> mugród’1,6 cm <strong>de</strong> diàmetre màxim, que no sobresurt <strong>de</strong>lplànol <strong>de</strong> la tapadora.Presenta empremtes <strong>de</strong> tela en la seva cara inferior,corresponents probablement a un teixit senzill. Cal<strong>de</strong>stacar també l’existència d’una marca en relleu, <strong>de</strong>forma quadrada inscrita en una marca arrodonida,engruixida i amb marques d’incisions, també ambempremtes <strong>de</strong> teixit, que hem interpretat com unareparació, <strong>de</strong> la qual les incisions que veiem al voltantserien les punta<strong>de</strong>s. No es tracta per tant d’una marcafeta sobre la tapadora amb cap significació especial,sinó que es correspondria a l’empremta d’un <strong>de</strong>tall<strong>de</strong>l teixit, en concret d’un sargit. El pedaç s’hauriacol·locat per la cara <strong>de</strong> sota <strong>de</strong> la tela sobre la ques’hauria impressionat el guix.La cara superior està lleugerament allisada.Presenta un parell <strong>de</strong> cops a la vora, diametralmentoposats. Donada la reparació efectuada per la restauracióantiga, resulta difícil esbrinar-ne les mesures.El primer té una llargada <strong>de</strong> 3,7 cm per la seva carasuperior i 5,1 cm per la seva cara inferior, mentreque l’entrada <strong>de</strong>l cop és <strong>de</strong> 0,8 cm. En el segon cop,la presència <strong>de</strong> guix <strong>de</strong> la restauració antiga ensimpe<strong>de</strong>ix donar-ne les mesures exactes.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entrefinals <strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta,si bé en aquest cas l’estat <strong>de</strong> conservació era força165


Fig. 15. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.bo i la intervenció no fou tan important com enaltres peces.L-411Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 15). Laseva vora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong>sigual, en alguns punts <strong>de</strong>semicercle, en altres en forma <strong>de</strong> quart <strong>de</strong> cerclei fins i tot en algun bisellada cap a la seva partinferior. El seu diàmetre màxim és <strong>de</strong> 32,5 cm i elseu gruix màxim és <strong>de</strong> 2 cm. No té cap element<strong>de</strong> prensió.La seva cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> telamolt marca<strong>de</strong>s en gairebé tota la seva superfície,corresponents probablement a un teixit senzill. A mésa més observem l’existència d’unes línies impreses al’interior <strong>de</strong> les quals no es veuen marques <strong>de</strong> la tela,i que per tant s’haurien fet amb la impressió d’algunobjecte que hauria estat per sobre <strong>de</strong> la tela, entreaquesta i la pasta <strong>de</strong> guix.La seva cara superior presenta també alguna marcaimpresa, producte <strong>de</strong> les eines empra<strong>de</strong>s per allisarla superfície.Està restaurada d’antic, si bé el seu estat <strong>de</strong> conservacióen el moment <strong>de</strong> la intervenció <strong>de</strong>via serbastant bo, ja que hi ha poques parts restituï<strong>de</strong>s.166


Fig. 16. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.L-421Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 16). La voraté la secció <strong>de</strong>sigual, en gairebé una meitat és enforma <strong>de</strong> quart <strong>de</strong> cercle, mentre que la resta ésbisellada cap a la seva part inferior. El seu diàmetremàxim és <strong>de</strong> 34,4 cm i el seu gruix màxim és d’1,8cm. Té agafador central massís, pseudocilíndric <strong>de</strong> 3,7cm <strong>de</strong> diàmetre màxim i 3,2 cm <strong>de</strong> diàmetre mínimi una alçada <strong>de</strong> 2 cm.Presenta empremtes <strong>de</strong> tela en la seva cara inferior,corresponents probablement a un teixit senzill, tot ique no en tota la seva superfície. En aproximadamentun terç <strong>de</strong> la peça aquestes marques no sónvisibles, i a més s’observen en la pasta una mena <strong>de</strong>vacuoles, que no apareixen en la part <strong>de</strong> la peça onsí que hi ha les empremtes, que podrien reflectir lasuperfície nua sobre la qual es va treballar la pasta<strong>de</strong> guix, no coberta per la tela. Veiem també unalínia longitudinal secant en el sector <strong>de</strong> la peça onhi ha marques <strong>de</strong> tela, d’uns 0,5 cm d’amplada i unallargada conservada <strong>de</strong> 9,8 cm, i que presenta tambémarques <strong>de</strong> tela en el seu interior. Podria correspondrea una irregularitat <strong>de</strong> la superfície <strong>de</strong> treball, cobertaen aquest cas, però, per la tela.La cara superior està lleugerament allisada.Presenta un cop en la vora, amb una llargada<strong>de</strong> 4,4 cm i una amplada d’uns 0,9 cm, que semblaacci<strong>de</strong>ntal, probablement producte <strong>de</strong> les condicions<strong>de</strong> la troballa.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta, amb labase <strong>de</strong> l’agafador envoltada d’escaiola, que eleva enaquest punt el gruix real <strong>de</strong> la peça. De totes maneresl’estat <strong>de</strong> conservació <strong>de</strong> la peça és força bo.167


Fig. 17. A dalt, tapadora cònica. A baix, tapadora en forma <strong>de</strong> bol; a sobre, la primera reconstrucció i a sota, l’actualproposta. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.L-426Tapadora cònica <strong>de</strong> forma circular (fig. 17). Elseu diàmetre màxim és <strong>de</strong> 19,4 cm i la seva alçadamàxima és <strong>de</strong> 5 cm. Presenta una vora biselladacap a la part superior amb marcada revora <strong>de</strong> 2,1cm que sobresurt 0,3 cm per sobre la superfícieexterior. Té agafador central, massís i cilíndric ambun diàmetre màxim <strong>de</strong> 3,3 cm. Aquest element,d’aproximadament 1 cm d’alçada, no permet sustentarla peça i per tant la seva funció seria merament<strong>de</strong>corativa.No presenta marques <strong>de</strong> tela en la seva cara inferior,si bé es troba molt <strong>de</strong>teriorada i per tant ono en tenia o s’han pogut perdre.La seva cara superior presenta un acabat groller,rugós.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta i estàrestituïda en més d’un 50%.168


Fig. 18. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.L-427Tapadora plana <strong>de</strong> forma a mig camí entre elcercle i l’oval, amb un diàmetre màxim <strong>de</strong> 27,9cm i un diàmetre mínim <strong>de</strong> 25 cm (fig. 18). Lavora és <strong>de</strong>sigual tant pel que fa al gruix com a laforma, la secció és en alguns punts recta, en altres<strong>de</strong> semicercle, en altres <strong>de</strong> quart <strong>de</strong> cercle. El seugruix màxim és <strong>de</strong> 2,2 cm. Té un agafador centralmassís <strong>de</strong> forma cilíndrica, lleugerament irregular,amb el diàmetre <strong>de</strong> la part superior <strong>de</strong> 4,9 cm i eldiàmetre <strong>de</strong> la base <strong>de</strong> 4,3 cm, d’aquesta manerase’n facilita l’ús com a element <strong>de</strong> prensió. La sevaalçada és <strong>de</strong> 2,3 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela nogaire marca<strong>de</strong>s que podrien correspondre probablementa un teixit pla <strong>de</strong>sigual o tafetó.La cara superior presenta restes <strong>de</strong>l guix <strong>de</strong> larestauració, però allí on po<strong>de</strong>m observar l’originalpresenta un acabat allisat.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entre finals<strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixanta.169


Fig. 19. Tapadora <strong>de</strong> guix sense empremtes. La peça L-10165 encara conserva les etiquetes adhesives <strong>de</strong>l temps <strong>de</strong> la troballaamb referència a l’enterrament. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.L-428Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 19). La voraés <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle. El seu diàmetre màximés <strong>de</strong> 13,7 cm i el seu gruix màxim és d’1,3 cm. Noté agafador.Presenta empremtes <strong>de</strong> tela en la seva cara posterior,corresponents probablement a un teixit senzill.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entrefinals <strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixantai està restituïda en gairebé un 50%.L-429 (A55)Tapadora plana <strong>de</strong> forma circular (fig. 20). La voraté la secció <strong>de</strong>sigual, tant pel que fa al gruix com a170


Fig. 20. Tapadores <strong>de</strong> guix sense empremtes. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.la forma, però hi predomina la secció <strong>de</strong> semicercle.El seu diàmetre màxim és <strong>de</strong> 14,2 cm i el seu gruixmàxim és d’1,4 cm. No té agafador.La seva cara inferior no presenta empremtes.Es conserva bona part <strong>de</strong> la peça, únicament lifalta una part <strong>de</strong> la vora corresponent aproximadamenta 1/5 part <strong>de</strong>l total.Si bé estava restaurada d’antic, es procedí a unasegona intervenció amb motiu <strong>de</strong> la seva exposició ala Sala d’Arqueologia <strong>de</strong> l’IEI l’any 1992 per part <strong>de</strong>Núria Gilart. Actualment es troba exposada al Museu<strong>de</strong> Lleida: Diocesà i Comarcal.La referència A55 és la donada durant la intervenció<strong>de</strong> 1958 i es correspon amb l’enterrament enel qual es localitzà.171


L-10165 (A40)Tapadora <strong>de</strong> forma circular i <strong>de</strong>sigual pel que fa ala secció (fig. 19). Per un costat <strong>de</strong> la nansa és mésaviat plana, però a mesura que s’apropa a la vora,que és molt prima, s’afina. Per l’altra banda <strong>de</strong> lanansa la secció seria més <strong>de</strong> tipus cònic i s’aprimaprogressivament cap a la vora, molt prima. La voraté una secció <strong>de</strong> quart <strong>de</strong> cercle. El seu diàmetremàxim és <strong>de</strong> 17,7 cm i el seu gruix màxim és d’1,6cm. Té un agafador central massís allargassat ambles quatre cares molt marca<strong>de</strong>s. Les seves mi<strong>de</strong>s ala base són 4,9 cm <strong>de</strong> llargada màxima per 3,2 cmd’amplada màxima i una alçada màxima <strong>de</strong> 2,4 cm.No permet sustentar la peça i per tant pensem quela seva funció seria <strong>de</strong>corativa.No sembla que presenti empremtes <strong>de</strong> tela en laseva cara inferior, si bé es troba molt <strong>de</strong>sgastada.La cara superior està allisada.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entrefinals <strong>de</strong>ls anys cinquanta i inicis <strong>de</strong>ls anys seixantai està restituïda en gairebé una tercera part.La referència A40 és la donada durant la intervenció<strong>de</strong> 1958 i es correspon amb l’enterrament enel qual es localitzà.L-777Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 21). Lavora té secció bisellada cap a la seva part inferior.Té un gruix màxim conservat d’1,4 cm.Presenta en la seva cara inferior empremtes <strong>de</strong>tela.Segons l’anàlisi realitzada per Pilar Girá<strong>de</strong>z s’observales empremtes d’un teixit amb lligament <strong>de</strong> tafetà,amb una <strong>de</strong>nsitat <strong>de</strong> 10x10, continu sobre tota lasuperfície. En la part inferior <strong>de</strong> la peça es <strong>de</strong>tectala marca d’un altre fragment en diagonal. La torsió<strong>de</strong>l fil és en Z (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).La superfície superior es troba allisada.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant unaneteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada ambalcohol.Actualment està exposada al Museu <strong>de</strong> LleidaDiocesà i Comarcal.L-778Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 22). Lavora té la secció <strong>de</strong> semicercle. Té un gruix màximconservat d’1,8 cm.Presenta en la cara inferior empremtes <strong>de</strong> cistelleriacorresponents probablement a tires d’espart trenat.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, el teixit és escacat,amb un angle <strong>de</strong> 90º (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).La seva cara superior està allisada i presenta unaempremta corresponent a l’estri utilitzat per allisarla superfície.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançantuna neteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·ladaamb alcohol.Actualment està exposada al Museu <strong>de</strong> LleidaDiocesà i Comarcal.L-779Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 21). Lavora té la secció recta. Té un gruix màxim conservatd’1,3 cm.Presenta en la seva cara inferior empremtes <strong>de</strong> tela.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, es tracta d’un teixitamb lligament <strong>de</strong> tafetà, amb una <strong>de</strong>nsitat <strong>de</strong> 10x10 iuna torsió <strong>de</strong>l fil en Z (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).La cara superior està allisada i presenta unamarca longitudinal <strong>de</strong>s <strong>de</strong> la vora cap a l’interior<strong>de</strong>l fragment probablement realitzada amb l’estri ques’utilitzà per allisar la peça.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant unaneteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada ambalcohol.Actualment està exposada al Museu <strong>de</strong> LleidaDiocesà i Comarcal.L-780Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 21). Lasecció <strong>de</strong> la vora és <strong>de</strong> semicercle. Té un gruix màximconservat d’1,5 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, tot i que l’empremta<strong>de</strong>l teixit és molt parcial en alguns punts, potobservar-se que es tracta d’un teixit amb lligament<strong>de</strong> tafetà, amb una <strong>de</strong>nsitat aproximada <strong>de</strong> 10x10.La torsió <strong>de</strong>l fil sembla en S. Presenta símptomesd’una lleugera dissolució <strong>de</strong> la superfície, on que<strong>de</strong>nexposats els grans d’àrid <strong>de</strong> la massa (Gi r á l d e z,Ve n d r e l l 2008b).Observem també una marca corresponent probablementa una branqueta que es trobaria per sota<strong>de</strong> la tela, que hauria <strong>de</strong>ixat la seva empremta ennegatiu en el guix, amb les marques <strong>de</strong> tela al seuinterior.La cara superior està allisada.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant unaneteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada ambalcohol.Actualment està exposada al Museu <strong>de</strong> LleidaDiocesà i Comarcal.L-782Dos fragments informes <strong>de</strong> tapadora plana (fig.22). Té un gruix màxim conservat d’1,3 cm.Presenta en la cara inferior empremtes <strong>de</strong> cistelleriacorresponents probablement a tires d’espart trenat.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, el teixit estariaelaborat en diagonal amb un angle <strong>de</strong> 120º (Gi r á l d e z,Ve n d r e l l 2008b).La superfície superior és rugosa.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant unaneteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada ambalcohol.Actualment estan exposats al Museu <strong>de</strong> LleidaDiocesà i Comarcal.L-781 i L-785Tres fragments <strong>de</strong> tapadora plana sense forma precisa(fig. 21). Té un gruix màxim conservat d’1,8 cm.172


Fig. 21. Fragments <strong>de</strong> tapadores <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.173


174Fig. 22. Fragments <strong>de</strong> tapadores <strong>de</strong> guix amb empremtes d’estores d’espart. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Serveid’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.


Presenta en la cara inferior empremtes <strong>de</strong> tela.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, l’empremta ésd’un teixit homogeni i continu en tota la superfície.Sembla tractar-se d’un lligament <strong>de</strong> tafetó, amb una<strong>de</strong>nsitat <strong>de</strong> 10x10 aproximadament. Les fibres presentenpoca torsió, que seria aparentment en S. (Gi r á l d e z,Ve n d r e l l 2008b).La seva cara superior té la superfície allisada.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es van restaurar mitjançantuna neteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·ladaamb alcohol.Actualment estan exposats al Museu <strong>de</strong> LleidaDiocesà i Comarcal.L-783Fragment informe, <strong>de</strong> tapadora plana. Té un gruixmàxim conservat d’1,4 cm.Presenta en la cara inferior empremtes <strong>de</strong> tela.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, es tracta d’unteixit amb lligament <strong>de</strong> tafetà. Aparentment els fils<strong>de</strong> la trama són <strong>de</strong> major diàmetre i presenten unatensió menor que els fils <strong>de</strong> l’ordit. La torsió <strong>de</strong>ls filsés en S. S’observa també una superposició <strong>de</strong> teles(Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008a).La cara superior està allisada i presenta algunesmarques fetes per l’estri emprat per allisar-ne lasuperfície.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant unaneteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada ambalcohol.L-784Fragment informe, <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 21). Téun gruix màxim conservat d’1,6 cm. Presenta en lacara inferior empremtes <strong>de</strong> tela.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, encara que lasuperfície està lleugerament <strong>de</strong>gradada, po<strong>de</strong>n distingir-semarques <strong>de</strong> com a mínim dos fragments <strong>de</strong>tela amb lligament <strong>de</strong> tafetà, una <strong>de</strong>nsitat aproximada<strong>de</strong> 8x8 i una torsió <strong>de</strong>l fil en Z (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l2008b).La cara superior és rugosa i presenta dues marquessemiesfèriques, talment com si s’hagués volgutfer-hi dos forats.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant unaneteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada ambalcohol.Actualment està exposat al Museu <strong>de</strong> Lleida Diocesài Comarcal.L-786Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 22). Lavora té la secció irregular, una mica angular. Té ungruix màxim conservat d’1,4 cm.Presenta en la cara inferior empremtes <strong>de</strong> cistelleriacorresponents probablement a tires d’espart trenat.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, el teixit seria endiagonal amb un angle <strong>de</strong> 120º. En alguns punts, la<strong>de</strong>gradació <strong>de</strong> la superfície permet veure els gransd’àrids afegits a la massa <strong>de</strong> guix (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l2008b).La cara superior és rugosa.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant unaneteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada ambalcohol.Actualment està exposat en el Museu <strong>de</strong> LleidaDiocesà i Comarcal.L-787Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 22). Lavora té la secció angular i presenta una marca incisaprobablement realitzada amb l’estri que s’utilitzà perallisar la superfície. Té un gruix màxim conservat<strong>de</strong> 2,2 cm.Presenta en la seva cara inferior empremtes <strong>de</strong>cistelleria corresponents probablement a tires d’esparttrenat.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, es tracta d’unteixit en escacat en angle <strong>de</strong> 90º (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l2008b).La superfície superior està allisada.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant unaneteja mecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada ambalcohol.Actualment està exposat al Museu <strong>de</strong> Lleida Diocesài Comarcal.L-788Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 21). Laseva secció és entre semicercle i <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> quart<strong>de</strong> cercle. Té un gruix màxim conservat d’1,4 cm.La seva cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, l’empremta és d’unteixit continu. Sembla tractar-se d’un lligament <strong>de</strong>tafetó, amb una <strong>de</strong>nsitat <strong>de</strong> 10x8 o 10x10. Les fibrespresenten poca torsió, que seria possiblement en S(Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).La cara superior està allisada.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant netejamecànica amb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada ambalcohol.Actualment està exposat al Museu <strong>de</strong> Lleida Diocesài Comarcal.L-789Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 23). Lasecció <strong>de</strong> la vora és angular. Té un gruix màximconservat d’1,4 cm.Presenta en la cara inferior empremtes <strong>de</strong> tela.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, la superfície estroba lleugerament <strong>de</strong>gradada i les empremtes <strong>de</strong>lteixit no són <strong>de</strong>l tot clares. Sembla tractar-se d’unlligament en tafetó, amb una <strong>de</strong>nsitat <strong>de</strong> 10x10 i unamolt lleu torsió <strong>de</strong>l fil, possiblement en Z (Gi r á l d e z,Ve n d r e l l 2008b).Observem, a més a més, tot i que amb molta dificultat,en la part central <strong>de</strong> la peça, una marca <strong>de</strong>forma trapezoïdal, que interpretem com a possiblereparació <strong>de</strong> la tela, un sargit, com el <strong>de</strong> la tapadoraL-410, tot i que en aquell cas es veu amb molta mésclaredat. En una <strong>de</strong> les cantona<strong>de</strong>s s’observen unesmarques que podrien correspondre a les punta<strong>de</strong>s<strong>de</strong>l cosit.175


Fig. 23. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.La cara superior està allisada.L’any 2006, al Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> la Universitat<strong>de</strong> Lleida es va restaurar mitjançant neteja mecànicaamb pinzell i aigua <strong>de</strong>stil·lada amb alcohol.Actualment està exposat al Museu <strong>de</strong> Lleida Diocesài Comarcal.L-10177Fragment <strong>de</strong> tapadora plana amb nansa allargassada,amb la part superior bisellada (fig. 23). Téuna llargada <strong>de</strong> 3,5 cm, una amplada <strong>de</strong> 2,9 cm iuna alçada màxima <strong>de</strong> 2,2 cm. Té un gruix màximconservat <strong>de</strong> 2,1 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, l’empremta ésd’un teixit continu, amb una <strong>de</strong>nsitat aproximada<strong>de</strong> 7x7 possiblement amb un lligament <strong>de</strong> tafetó. Enaquest cas, sembla que la superfície sobre la que escol·locà la tela era més rígida que en les altres pecesestudia<strong>de</strong>s, la qual cosa originà que les empremtes<strong>de</strong>l guix siguin més planes (menys arrodoni<strong>de</strong>s) iimpe<strong>de</strong>ix <strong>de</strong>terminar els sentit <strong>de</strong> la torsió <strong>de</strong>l fil(Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).La cara superior és rugosa.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.176


Fig. 24. Esquerra: fibra <strong>de</strong> teixit fotografiada a 30 micres. Dreta: fibra fotografiada a 300 micres. Foto: Pilar Girál<strong>de</strong>z.Patrimoni U. B. Estudis <strong>de</strong> Patrimoni.L-10179Dos fragments <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig.23). La vora té la secció <strong>de</strong>sigual, en alguns punts<strong>de</strong> semicercle i en altres recta però amb els anglesarrodonits. Té un gruix màxim conservat <strong>de</strong> 2 cm.La cara inferior té empremtes <strong>de</strong> tela corresponentsprobablement a un teixit senzill. La carasuperior està allisada i presenta algunes marquesincises probablement fetes amb l’estri utilitzat perallisar la superfície.No han estat restaurats, únicament han estat enganxatsamb pega.L-10180Fragment sense forma, <strong>de</strong> tapadora plana (fig.20). Té un gruix màxim conservat d’1,8 cm. Conservala meitat d’un forat circular, amb un diàmetreaproximat <strong>de</strong> 3,2 cm i 1,5 cm <strong>de</strong> profunditat. Perparal·lels amb la tapadora L-396, que presenta unforat circular al centre com a element que permetla prensió <strong>de</strong> la peça, creiem que es tractaria d’unfragment <strong>de</strong> la zona central <strong>de</strong> la tapadora.En la cara inferior no presenta empremtes <strong>de</strong> telani <strong>de</strong> cistelleria. La superfície és irregular.La cara superior està allisada i té algunes incisionsque semblen fetes probablement amb el mateix estri queutilitzaven per aplanar la superfície. No semblenintenciona<strong>de</strong>s, sinó que sembla com si se’ls haguésescapat i no haguessin patit a tornar-ho a allisar.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10181Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 22). Lavora té la secció recta. Té un gruix màxim conservat<strong>de</strong> 2,7 cm.La cara inferior, segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z,presenta empremtes <strong>de</strong> cistelleria i <strong>de</strong> tela a la vegada.Per la profunditat <strong>de</strong> les empremtes, primer es col·locàl’estora i a sobre la tela. En el cas <strong>de</strong> les empremtes<strong>de</strong> cistelleria, el teixit és en diagonal amb un angle <strong>de</strong>120º. El teixit <strong>de</strong> tela té un lligament <strong>de</strong> tafetà ambuna <strong>de</strong>nsitat <strong>de</strong> 10x10 aproximadament. La superposiciód’empremtes no permet <strong>de</strong>terminar el sentit <strong>de</strong>la torsió <strong>de</strong>l fil (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).Per altra banda, la gran sorpresa ha estat la troballad’una fibra conservada <strong>de</strong> teixit, que ha estatestudiada per P. Girál<strong>de</strong>z a través <strong>de</strong>l microscopi electrònic.La fibra es troba molt <strong>de</strong>gradada i únicamentse’n pot observar un petit fragment. Pel que fa a lai<strong>de</strong>ntificació <strong>de</strong> la fibra, mirada amb el microscopielectrònic a 30 micres s’observa un eixamplament<strong>de</strong> la fibra característic <strong>de</strong>l lli, però vista amb 300micres sembla que es tracta d’un fragment <strong>de</strong> fibraamb circumvolució, que és característic <strong>de</strong>l cotó(Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b) (fig. 24). En l’estat actual<strong>de</strong> la recerca no es pot afirmar amb seguretat si estracta d’una fibra <strong>de</strong> lli o <strong>de</strong> cotó, tot i que Girál<strong>de</strong>z,amb tota la prudència i mantenint els interrogants,es <strong>de</strong>canta pel cotó.En el jaciment <strong>de</strong> Can Roqueta, a l’interior <strong>de</strong> cincurnes cineràries i amb una cronologia <strong>de</strong>l segle v i iaC, es van localitzar alguns fragments <strong>de</strong> teixit, <strong>de</strong>lsquals no s’ha pogut <strong>de</strong>terminar la natura <strong>de</strong> la fibraemprada, si bé la presència en les anàlisis pol·líniques<strong>de</strong> l’entorn <strong>de</strong> tàxons <strong>de</strong> lli, permet plantejar-se l’úspotencial d’aquesta fibra (Ca r l ú s et al. 2007, 128).Altres restes <strong>de</strong> teixit s’han trobat a la Cova <strong>de</strong>Vall<strong>de</strong>cerbes (la Llacuna, l’Anoia), l’any 1945, i<strong>de</strong>ntificadapel doctor Daniel Blanxart <strong>de</strong> l’entitat AcondicionamientoTarrasense, com a cotó i datada en l’edat<strong>de</strong>l bronze (Gi r ó 1962, 170-178). S’ha qüestionat ladatació d’aquest fragment <strong>de</strong> tela perquè proce<strong>de</strong>ixd’una excavació antiga (An ò n i m 2002, 4) i pel fetque no es coneix cotó en dates tan primerenques ala Península. 6Per altra banda, es coneix també un fragment<strong>de</strong> teixit trobat a la cova <strong>de</strong>l Moro (Olvena, Osca),6. Agraïm a Javier López Cachero els comentaris sobreaquesta troballa, <strong>de</strong> la qual ens comunica que juntament ambArtur Cebrià han en<strong>de</strong>gat noves analítiques.177


178Fig. 25. Fragments <strong>de</strong> tapadores <strong>de</strong> guix amb empremtes d’estores d’espart. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Serveid’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.


Fig. 26. Fragments <strong>de</strong> tapadores <strong>de</strong> guix amb empremtes vegetals. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.179


localitzat a 47 cm <strong>de</strong> profunditat a la rampa <strong>de</strong> lagaleria principal (d e l a Ve g a 1981, 81-82), <strong>de</strong>l qual esdóna com a paral·lel l’anteriorment citat <strong>de</strong> la cova<strong>de</strong> Vall<strong>de</strong>cerbes.La cara superior està allisada i po<strong>de</strong>m observarmarques fetes amb l’estri que s’utilitzà per aplanarla superfície.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10182Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 25). Lavora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle. Té un gruix màximconservat d’1,9 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> cistelleriacorresponents probablement a tires d’espart trenat(llata). Presenta també un solc longitudinal, d’uns 2cm d’amplada, amb empremtes <strong>de</strong> cistelleria, que <strong>de</strong>user producte <strong>de</strong>l procés <strong>de</strong> teixit <strong>de</strong> l’estora.La cara superior està allisada.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, l’empremta, conservadaparcialment, correspon a un teixit <strong>de</strong> tipusdiagonal amb un angle <strong>de</strong> 120º (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l2008b).No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10183Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 25). Lavora està molt <strong>de</strong>sgastada i en el fragment conservatés molt irregular, tant pel que fa a la forma com a lagruixària. Té un gruix màxim conservat d’1,7 cm.La cara inferior té empremtes <strong>de</strong> cistelleria corresponentsprobablement a tires d’espart trenat (llata),molt <strong>de</strong>sgata<strong>de</strong>s. Entre aquestes empremtes i la vora<strong>de</strong>staca un solc marcat <strong>de</strong> secció en “U” d’uns 2,5 cmd’amplada màxima, que podria correspondre al vorell<strong>de</strong> l’estora.La cara superior està allisada, i po<strong>de</strong>m observaralguna marca incisa feta probablement amb l’estriutilitzat per allisar-ne la superfície.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10184Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 25). Lavora és irregular tot i que podríem dir que presentauna secció angular. Té un gruix màxim conservatd’1,9 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> cistelleriacorresponents probablement a tires d’espart trenat.La cara superior està lleugerament allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10185Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 26). Lavora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle. Té un gruix màximconservat d’1,3 cm.La cara inferior presenta empremtes diferents atotes les que hem <strong>de</strong>scrit fins ara, irregulars, tot i quemolt marca<strong>de</strong>s i que creiem que po<strong>de</strong>n correspondrea elements vegetals, tal vegada fulles.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10186Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 26). Lavora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle. Té un gruix màximconservat d’1,6 cm.La cara inferior presenta empremtes irregulars, quepodrien correspondre a una superfície recoberta d’elementsvegetals, s’observa el que podria ser el negatiud’una tija i altres elements que no i<strong>de</strong>ntifiquem.La cara superior està allisada, fins i tot en algunpunt on l’allisat és més marcat es veuen marquesparal·leles, que correspondrien a algun tipus d’estri,espàtula o similar utilitzat per allisar la superfície.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10187Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 20). Lavora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> quart <strong>de</strong> cercle. El seu gruixmàxim conservat és d’1,7 cm.La cara inferior té una superfície irregular, ambalguna empremta que podria correspondre a algunapedreta.La cara superior està lleugerament allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10188Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 20). Lavora és <strong>de</strong> secció angular, tot i que en representariauna variant, ja que la vora està formada gairebéper la totalitat <strong>de</strong> la part inferior <strong>de</strong> l’angle, mentreque la part superior s’endinsa cap a l’interior <strong>de</strong> lacara superior <strong>de</strong> la tapadora. El seu gruix màximconservat és <strong>de</strong> 2,1 cm.La cara inferior <strong>de</strong> la tapadora no presenta empremtes.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10189Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 27). Lavora és <strong>de</strong> secció angular. El seu gruix màxim conservatés d’1,4 cm.La seva cara inferior té empremtes <strong>de</strong> tela corresponentsprobablement a un teixit senzill.La superfície superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10190Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 27). Lavora és <strong>de</strong> secció recta. El seu gruix màxim conservatés d’1,4 cm.La seva cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> telacorresponents probablement a un teixit senzill i dueslínies impreses marca<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>uen correspondre auna irregularitat <strong>de</strong> la superfície sobre la qual es vaposar la tela o a una branqueta que s’hauria quedatper sobre la superfície <strong>de</strong> suport i per sota <strong>de</strong> latela, ja que a l’interior <strong>de</strong>l solc que ha <strong>de</strong>ixat imprès180


Fig. 27. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.181


s’observen les marques <strong>de</strong>l teixit. Hi ha també unaaltra petita marca <strong>de</strong> forma trapezoïdal però que enaquest cas no presenta a l’interior marques <strong>de</strong> telai que per tant hauria estat feta per algun elementsituat entre la tela i el guix.La superfície superior <strong>de</strong> la tapadora és bastantrugosa.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10191Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 27). Lavora és <strong>de</strong> secció recta. El gruix màxim conservatés d’1,5 cm.La cara inferior presenta empremtes no gaire marca<strong>de</strong>s<strong>de</strong> tela corresponents probablement a un teixitsenzill. Observem a més a més que en alguns puntsel teixit <strong>de</strong>via estar estireganyat, car les empremtes<strong>de</strong> la trama i l’ordit no són perpendiculars entre si,sinó lleugerament obliqües.La cara superior està allisada, tot i que no <strong>de</strong>manera uniforme.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10192Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 28). Lavora és <strong>de</strong> secció recta. El seu gruix màxim conservatés d’1,6 cm.La seva cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> telacorresponents probablement a un teixit senzill, queno semblen ocupar tota la superfície <strong>de</strong> la peça. Ésmés rugosa allí on no s’observa l’empremta <strong>de</strong> latela i correspon en aquest cas potser a l’empremta<strong>de</strong> la superfície <strong>de</strong> suport nua. La cara superior ésrugosa.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10193Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 27). Lavora és <strong>de</strong> secció recta. El gruix màxim conservatés d’1,3 cm.La cara inferior presenta empremtes molt marca<strong>de</strong>s<strong>de</strong> tela corresponents probablement a un teixitsenzill. La cara superior està allisada i po<strong>de</strong>m observaralguna marca corresponent a l’estri utilitzaten aquest procés.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10194Tres fragments <strong>de</strong> tapadora plana, una vora i dosinformes (fig. 26). La vora és bisellada cap a la partinferior. El gruix màxim conservat és d’1,3 cm.La cara inferior presenta empremtes molt marca<strong>de</strong>sdiferents a totes les que hem vist fins al moment iens suggereixen algun tipus <strong>de</strong> superfície vegetal.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10195Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 20).La vora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle. El gruix màximconservat és d’1,6 cm.No observem empremtes en la cara inferior.La cara superior és rugosa.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10196Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 20). Lavora és <strong>de</strong> secció angular poc marcada. El gruixmàxim conservat és d’1,7 cm.No observem empremtes en la cara inferior.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10197Dos fragments <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig.27). La vora té la secció irregular, mentre que en un<strong>de</strong>ls fragments és <strong>de</strong> semicercle, en l’altre és angular.El gruix màxim conservat és d’1,3 cm. El diàmetre<strong>de</strong> la tapadora calculat a partir <strong>de</strong>ls dos fragmentsconservats és <strong>de</strong> 28,6 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela moltmarca<strong>de</strong>s corresponents probablement a un teixitsenzill.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10198Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 27). Lavora és <strong>de</strong> secció bisellada cap a la part inferior. Elgruix màxim conservat és d’1,1 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela corresponentsprobablement a un teixit senzill, que es<strong>de</strong>sdibuixen a mesura que s’apropen a la vora.La superfície superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10199Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 28). Lavora és <strong>de</strong> secció bisellada cap a la part inferior. Elgruix màxim conservat és d’1,1 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela corresponentsprobablement a un teixit senzill.La superfície superior està allisada, i s’hi observenles marques <strong>de</strong> l’estri emprat per allisar-la.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10200Quatre fragments <strong>de</strong> tapadora plana <strong>de</strong> formacircular, que donen el perfil sencer <strong>de</strong> la peça (fig.28). La vora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong>sigual, entre semicercle,angular (molt mal feta) i quart <strong>de</strong> cercle i presentaa més a més una incisió. El diàmetre màxim és <strong>de</strong>24,9 cm i el gruix màxim és d’1,9 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela,corresponents probablement a un teixit senzill. Laimpressió <strong>de</strong>l teixit ens revela també que la superfíciesobre la qual es va mo<strong>de</strong>lar la tapadora <strong>de</strong>viaser força irregular. A més hi observem algunes mar-182


Fig. 28. Tapadora <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong> tela. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.183


ques incises que no presenten empremtes <strong>de</strong> teixita l’interior.La cara superior està allisada amb algunes incisionsfetes possiblement amb l’eina que s’utilitzà per allisarla superfície, i que són com les que hem assenyalatper a la cara inferior.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10201Fragment sense forma, <strong>de</strong> tapadora plana. El gruixmàxim conservat és <strong>de</strong> 3 cm.La cara inferior no presenta empremtes.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, és un fragmentamb marques <strong>de</strong>l que sembla un escalfament superficial,a més d’una certa dissolució i recristal·lització<strong>de</strong>l guix que ha donat origen a curioses formes i auna alteració cromàtica important (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l2008b).No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10202Fragment sense forma, <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 26).El gruix màxim conservat és d’1,8 cm.La cara inferior presenta empremtes molt marca<strong>de</strong>sque semblen correspondre a elements vegetals,branques o canyes.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10203Fragment <strong>de</strong> tapadora plana amb arrencamentd’agafador (fig. 28). El gruix màxim conservat ésd’1,2 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela corresponentsprobablement a un teixit senzill.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10204Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 25). Lavora és <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle. El gruix màxim ésd’1,2 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> cistelleriacorresponents probablement a tires d’espart trenat.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10205Fragment informe, <strong>de</strong> tapadora plana (fig. 25). Elgruix màxim conservat és d’1,8 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> cistelleriacorresponents probablement a tires d’espart trenat.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10206 i L-10207Dos fragments informes, <strong>de</strong> tapadora plana, quepodrien correspondre a la mateixa peça. El gruix màximconservat és d’1,8 cm i <strong>de</strong> 2 cm respectivament.La cara inferior presenta empremtes irregularsque podrien correspondre a la superfície <strong>de</strong> treball, queno hem pogut i<strong>de</strong>ntificar.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10208, L-10209, L-10211, L-10210, L-10212,L-10213 i L-10214Sis fragments informes, <strong>de</strong> tapadora plana, quesemblen ser <strong>de</strong> la mateixa peça. El gruix màxim conservatés respectivament <strong>de</strong>: 1,8 cm, 1,4 cm, 1,6 cm,1,6 cm, 1,7 cm, 1,7 cm i 1,9 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela corresponentsprobablement a un teixit senzill.La cara superior està allisada.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10215Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana. La vora és <strong>de</strong>secció recta. El gruix màxim conservat és d’1,7 cm.La cara inferior és rugosa i sense empremtesi<strong>de</strong>ntificables.La superfície superior també és rugosa.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10216Quinze fragments informes <strong>de</strong> tapadora plana,que amb tota probabilitat són <strong>de</strong> la mateixa peça iper això tenen un únic número d’inventari. Semblencorrespondre tots a la mateixa peça tot i que no encaixen.El gruix màxim conservat és <strong>de</strong> 0,9 cm.La cara inferior presenta empremtes <strong>de</strong> tela probablementcorresponents a un teixit senzill.La cara superior és rugosa.No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10175 i L-412Aquesta és una peça peculiar. Es tracta <strong>de</strong> quatrefragments, però consi<strong>de</strong>rats peces diferents, doscorresponents a L-10175 i els altres dos a L-412.Els dos fragments <strong>de</strong> L-10175 encaixen i els dos <strong>de</strong>L-412 també i en un principi havien estat estudiatsseparadament, la qual cosa dificultà enormement lacomprensió <strong>de</strong> la forma <strong>de</strong> la peça i a la vegada laseva funcionalitat i es consi<strong>de</strong>raven in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nts o<strong>de</strong> peces diferents (fig. 17).L-10157 són dos fragments que encaixen, en un esconserva la vora i l’arrencament <strong>de</strong>l fons <strong>de</strong>l recipient,mentre que l’altre conserva una alçada similar, ambl’arrencament <strong>de</strong>l fons, però sense la vora.El perfil que dóna es correspondria a un bol-tapadoratroncocònic <strong>de</strong>ls que trobem sovint en les necròpolis<strong>de</strong> la costa. Si bé cal comentar dues peculiaritats: peruna banda, en el gruix <strong>de</strong> la pasta presenta l’empremtaen negatiu probablement d’una corda o d’algun elementperible que creiem que fou utilitzat per donarconsistència o com a element <strong>de</strong> suport en el procésd’elaboració <strong>de</strong> la peça, que s’ha perdut i <strong>de</strong>l qualnomés en resta el negatiu. Per altra banda, la vorapresenta un cop en forma <strong>de</strong> “V” molt marcat, que184


no es conserva sencer, però <strong>de</strong> com a mínim 6,7 cm<strong>de</strong> llargada per aproximadament 1,1 cm d’ampladamàxima, que sembla però, acci<strong>de</strong>ntal.Tant la superfície exterior com la interior sónrugoses, si bé la superfície exterior presenta a mésmarques <strong>de</strong> manera semblant a la ceràmica a mà,fabricada a base <strong>de</strong> tires que donen el característicperfil sinuós, típiques també <strong>de</strong>ls bols-tapadora <strong>de</strong>les necròpolis <strong>de</strong> la costa.L-412 són <strong>de</strong> dos fragments d’una peça que ensresultava molt difícil <strong>de</strong> comprendre. Per la part queestà trencada presenta una empremta en negatiu moltsimilar a la <strong>de</strong>scrita en L-10157, per altra banda en laseva part central presenta un forat conservat enuna mica més <strong>de</strong>l 50%, amb un diàmetre <strong>de</strong> 5 cm.L’existència d’aquesta empremta en negatiu en ambduespeces, així com la similitud <strong>de</strong> la seva facturai acabats, ens féu plantejar-nos la possibilitat quepertanyessin en realitat a una mateixa peça. Vist <strong>de</strong>sd’aquesta perspectiva, el forat central <strong>de</strong> L-412 ensremetia a les tapadores planes <strong>de</strong> la necròpolis quepresenten aquest element, i per tant ens plantejàremla possibilitat que es correspongués amb el fons <strong>de</strong>lbol o altrament, la cara superior <strong>de</strong> la tapadora.Si bé L-412 i L-10175 no arriben a ajustar, launió teòrica <strong>de</strong> les dues peces ens dóna un perfilcorresponent a un bol-tapadora troncocònic d’uns30 cm <strong>de</strong> diàmetre màxim, amb similituds alsque trobem a les necròpolis <strong>de</strong> la costa, realitzat,però, amb guix i, a més a més, com a elementdiferencial amb un forat central com els que hem<strong>de</strong>scrit en altres tapadores planes <strong>de</strong> la necròpolis(L-396 i L-10180). L’existència d’aquest forat tambéfa que pensem que en aquest cas, hem <strong>de</strong> parlar<strong>de</strong> tapadora troncocònica i no <strong>de</strong> bol, car és evi<strong>de</strong>ntque aquest no hauria pogut tenir en cap casaquesta funció.És a dir que amb les evidències <strong>de</strong> què disposemcreiem que la interpretació més factible d’aquesta peçaseria la d’una tapadora, a l’estil <strong>de</strong>ls bols-tapadora<strong>de</strong> les necròpolis <strong>de</strong> la costa, però que hauria estatconcebuda, atesa l’existència <strong>de</strong>l forat central, coma tapadora <strong>de</strong>s d’un inici. El forat, doncs, com enels altres casos seria probablement un element perfacilitar-ne la prensió.La va restaurar Ramon Borràs Vilaplana entrefinals <strong>de</strong> la dècada <strong>de</strong>ls cinquanta i principis <strong>de</strong>lsseixanta. Aquesta intervenció, a partir únicament <strong>de</strong>la peça L-412, s’interpretà en aquell moment com unsuport <strong>de</strong> vas (fig. 17).3.3. Assaig <strong>de</strong> tipologia3.3.1. Segons la forma bàsicaI. Tapadora circularDe les vint peces senceres o que donen el perfilsencer, disset són circulars. 7 És a dir un 85% <strong>de</strong>ltotal.7. L-394; L-396; L-399; L-402; L-405; L-407; L-408; L-410;L-411; L-421; L-426; L-427; L-428; L-429; L-10165; L-10175 iL-412; L-10200.II. Tapadora ovalPel que fa a les tapadores <strong>de</strong> forma oval, únicamentn’hem documentat tres. 8 És a dir un 15% <strong>de</strong>l total.3.3.2. Segons la forma <strong>de</strong> la seccióI. Tapadora planaDisset tapadores planes senceres o amb el perfilsencer 9 i quaranta-tres individus mínims comptabilitzatsa partir <strong>de</strong> fragments. 10 En total seixantaindividus mínims.II. Tapadora cònicaDues tapadores. 11III. Tapadora amb forma <strong>de</strong> bolUna tapadora. 12Com veiem, doncs, predomina <strong>de</strong> manera absolutala tapadora <strong>de</strong> secció plana, amb un 95,24%sobre el total, mentre que les tapadores còniquesrepresenten el 3,17% i la tapadora amb forma <strong>de</strong>bol l’1,59%.3.3.3. Segons les empremtes <strong>de</strong> la carainferiorI. Empremtes <strong>de</strong> telaIa. Tafetà: teixit pla o teixit senzill: un únic fil<strong>de</strong> trama creua un fil d’ordit (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l2008a).Ib. Tafetó: teixit pla <strong>de</strong>sigual, variant <strong>de</strong>l tafetà,on un <strong>de</strong>ls elements és major que l’altre, és a dir,un fil d’ordit creua dos fils <strong>de</strong> trama (Gi r á l d e z, Ve n-d r e l l 2008a).Dels seixanta-tres individus mínims comptabilitzats,trenta-quatre, presenten empremtes <strong>de</strong> tela en la sevacara inferior. 13 Això representa un 53,97% <strong>de</strong>l total.Entre les empremtes analitza<strong>de</strong>s per Girál<strong>de</strong>z iVendrell, que corresponen a nou individus mínims,cinc són <strong>de</strong> tafetà 14 i quatre són probablement <strong>de</strong>8. L-403; L-406; L-409.9. L-394; L-396; L-399; L-402; L-403; L-405; L-406; L-407;L-408; L-409; L-410; L-411; L-421; L-427; L-428; L-429;L-10200.10. L-777; L-778; L-779; L-780; L-782; L-783; L-784; L-781 iL-785; L-786; L-787; L-788; L-789; L-10177; L-10179; L-10180;L-10181; L-10182; L-10183; L-10184; L-10185; L-10186; L-10187;L-10188; L-10189; L-10190; L-10191; L-10192; L-10193; L-10194;L-10195; L-10196; L-10197; L-10197; L-10198; L-10199; L-10201;L-10202; L-10203; L-10204; L-10205; L-10206 i L-10207; L-10208,L-10109, L-10210, L-10211, L-10212, L-10213, L-10214; L-10215;L-10216.11. L-426 i L-10165.12. L-10175 i L-412.13. L-394; L-396; L-399; L-402; L-403; L-405; L-409; L-410;L-411; L-421; L-427; L-428; L-777; L-779; L-780; L-783; L-784;L-781 i L-785; L-788; L-789; L-10177; L-10179; L-10189; L-10190;L-10191; L-10192; L-10193; L-10197; L-10198; L-10199, L-10200,L-10203.14. L-777; L-779; L-780; L-783; L-784.185


Fig. 29. Tipologia <strong>de</strong> les vores <strong>de</strong> les tapadores <strong>de</strong> guix.tafetó. 15 Mentre que la torsió <strong>de</strong>l fil és tant a la dreta(en S) 16 com a l’esquerra (en Z) 17 i en un cas no s’hapogut i<strong>de</strong>ntificar. 18 La <strong>de</strong>nsitat <strong>de</strong>l teixit ronda els10x10, és a dir, <strong>de</strong>u fils <strong>de</strong> trama i <strong>de</strong>u fils d’orditper cm (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).II. Empremtes <strong>de</strong> cistelleriaIIa. Teixit en escacat: trama i ordit <strong>de</strong> la mateixaamplada i formen un angle <strong>de</strong> 90º (Gi r á l d e z, Ve n-d r e l l 2008b, 7).IIb- Teixit en diagonal: similar a l’anterior però ambl’angle obtús <strong>de</strong> 120º (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b, 7).Dels seixanta-tres individus mínims comptabilitzats,<strong>de</strong>u presenten empremtes <strong>de</strong> cistelleria, 19 probablementcorresponents a estores d’espart o planta similar <strong>de</strong> fibrasemirígida. Això representa un 15,87% <strong>de</strong>l total.Entre les empremtes analitza<strong>de</strong>s per P. Girál<strong>de</strong>zi Màrius Vendrell, que corresponen a cinc individusmínims, tres són en diagonal 20 i dues són en escacat.21III. Empremtes <strong>de</strong> tela i <strong>de</strong> cistelleriaEn un <strong>de</strong>ls fragments analitzats 22 per Girá<strong>de</strong>z iVendrell, es dóna la circumstància que hi ha tantmarques <strong>de</strong> cistelleria com <strong>de</strong> tela. La cistelleria ésen diagonal i el teixit el tafetà (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l2008b, 8). Això representa un 1,59% <strong>de</strong>l total.IV. Empremtes vegetalsEn quatre <strong>de</strong> les peces estudia<strong>de</strong>s 23 observem untipus d’empremta diferent a totes les anteriors i queens suggereix la utilització <strong>de</strong> fulles, que no ha estatpossible i<strong>de</strong>ntificar a quina planta pertanyen, com acobriment <strong>de</strong> la superfície <strong>de</strong> treball. Això representaun 6,35% <strong>de</strong>l total.15. L-781 i L-785; L-788, L-789; L-10177.16. L-780; L-783; L-781 i L-785; L-788.17. L-777; L-779; L-784; L-789.18. L-10177.19. L-407; L-778; L-782; L-786; L-787; L-10182; L-10183;L-10184: L-10204; L-10205.20. L-782; L-786; L-10182.21. L-778; L-787.22. L-10181.23. L-10185; L-10186, L-10194; L-10202.V. Amb empremtes <strong>de</strong> la superfície <strong>de</strong> treballnuaCom ja hem esmentat, el guix es treballaria sobreuna superfície rígida <strong>de</strong> suport, que podria ser fusta,terra compactada o fins i tot, pedra (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l2008b). Aquesta superfície podria ser recoberta perteles, estores o elements vegetals amb l’única funciód’actuar <strong>de</strong> separador entre el guix i la base.Tanmateix, hem <strong>de</strong>scrit fins a tretze individus 24 enels quals no hem observat empremtes <strong>de</strong> tela ni <strong>de</strong>cistelleria ni d’elements vegetals, i sí en canvi empremtesque podrien correspondre a una superfície<strong>de</strong> fusta o al paviment <strong>de</strong>ls mateixos habitatges (<strong>de</strong>terra compactada) o, en qualsevol cas, a la superfície<strong>de</strong> suport, fos quina fos, sense cobrir. Això representaun 20,63% <strong>de</strong>l total.VI. Amb empremtes al gruix <strong>de</strong> la pasta permo<strong>de</strong>lar-laPosem en aquest apartat la tapadora amb forma<strong>de</strong> bol. Això representa un 1,59% <strong>de</strong>l total.3.3.4. Segons la secció <strong>de</strong> la voraL’estudi <strong>de</strong> les seccions <strong>de</strong> les vores <strong>de</strong> les tapadoresens ha permès observar l’existència <strong>de</strong> cinc tipusdiferenciats (fig. 29):I. SemicercleSecció <strong>de</strong> perfil arrodonit, formant un semicercle.II. BiselladaSecció <strong>de</strong> perfil recte, amb un <strong>de</strong>ls extrems inclinatcap a l’interior. Presenta dues variants, segonsla inclinació sigui cap a la cara inferior o cap a lacara superior <strong>de</strong> la peça.IIa. Bisellada cara inferiorIIb. Bisellada cara superiorIII. AngularSecció que forma un angle.24. L-406; L-408; L-426; L-429; L-10165; L-10180, L-10187;L-10188; L-10195; L-10196; L-10201; L-10206 i L-10207;L-10215.186


IV. RectaSecció en línia recta.V- Quart <strong>de</strong> cercleSecció en forma <strong>de</strong> quart <strong>de</strong> cercle.Diferenciem l’estudi <strong>de</strong> les peces senceres o <strong>de</strong>perfil sencer <strong>de</strong> l’estudi <strong>de</strong>ls fragments.Peces senceresLa primera observació que po<strong>de</strong>m fer <strong>de</strong> l’estudi<strong>de</strong> les tapadores senceres és que en nou exemplarsno és dóna un únic tipus <strong>de</strong> vora, sinó que trobemen una mateixa peça la combinació <strong>de</strong> dos o fins atres tipus <strong>de</strong> seccions. D’aquestes peces en diem <strong>de</strong>secció mixta. Amb dos tipus <strong>de</strong> secció hem comptabilitzatcinc individus, amb les següents variants: <strong>de</strong>semicercle i recta (dos individus); 25 <strong>de</strong> semicercle ibisellada cara inferior (un individu); 26 quart <strong>de</strong> cerclei bisellada cara inferior (un individu) 27 i finalmentbisellada i angular (un individu). 28 Amb tres tipus <strong>de</strong>secció hem comptabilitzat quatre individus, amb lessegüents variants: <strong>de</strong> semicercle, bisellada cara inferiori angular (dos individus); 29 <strong>de</strong> semicercle, quart <strong>de</strong>cercle i bisellada cara inferior (un individu); 30 recta,<strong>de</strong> semicercle i quart <strong>de</strong> cercle (un individu). 31A més a més <strong>de</strong> les tapadores <strong>de</strong> secció mixta, quesón les més abundants, també tenim cinc tapadores<strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle 32 i una tapadora <strong>de</strong> seccióbisellada cara inferior. 33Dels quinze individus que hem comptabilitzat coma peces senceres (la diferència amb els altres apartatson en comptabilitzem vint, és que aquí no tenim encompte els perfils sencers i els comptabilitzem enl’apartat <strong>de</strong> fragments, atesa la variabilitat <strong>de</strong> les voresen una mateixa peça), <strong>de</strong>duïm que el percentatgemés elevat correspon amb un 60% a les tapadores <strong>de</strong>secció mixta. És a dir que en una mateixa peça, hipot haver dos tipus <strong>de</strong> vores, el 55,56%, o fins i tottres tipus <strong>de</strong> vores, el 44,44%, i a més amb diferentscombinacions. En qualsevol cas, <strong>de</strong>ls nou individusque presenten vora mixta, sis, és a dir un 40% respecteel total <strong>de</strong> peces, presenten en una part <strong>de</strong> laseva vora la secció en semicercle. En segon lloc, lavora <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle representa un 33,33%<strong>de</strong>l total, i finalment i en tercer lloc, la vora bisellada,representa respecte el total un 6,67%.Com a conclusions, po<strong>de</strong>m extreure’n, per unabanda, l’elevat percentatge <strong>de</strong> peces que combinendiversos tipus <strong>de</strong> seccions. La presència <strong>de</strong> diferentstipus <strong>de</strong> secció en una mateixa peça ens resulta curiosa.Podríem pensar que és casual, producte d’unamanera <strong>de</strong> fer barroera i poc acurada, i certamentla factura <strong>de</strong> la major part <strong>de</strong> les peces així ens ho25. L-402; L-405.26. L-408.27. L-421.28. L-394.29. L-399; L-409.30. L-411.31. L-427.32. L-393; L-403; L-406; L-428; L-429.33. L-410.indica. Tanmateix, la combinació <strong>de</strong> seccions, algunes<strong>de</strong> les quals (recta, bisellada, quart <strong>de</strong> cercle)impliquen un major grau <strong>de</strong> dificultat, ens fa plantejar-nosla possibilitat que no sigui un fet casual ique aquesta variabilitat sigui premeditada. El motiu,però, se’ns escapa.Per altra banda, si sumem el percentatge <strong>de</strong> peces<strong>de</strong> vora mixta que presenten entre les seves seccionsla vora <strong>de</strong> semicercle (40%) amb les peces que tenenla totalitat <strong>de</strong> la vora <strong>de</strong> semicercle (33,33%), resultaque el 73,33% <strong>de</strong> les peces tenen parcialment o en laseva totalitat la vora d’aquest tipus. Per tant po<strong>de</strong>mconcloure que la secció <strong>de</strong> la vora <strong>de</strong> semicercle ésla més freqüent. La lògica <strong>de</strong>l procés <strong>de</strong> fabricaciótambé ens referma en aquesta apreciació, car la vora<strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle és la més senzilla i ràpida<strong>de</strong> fer, ja que gairebé no cal fer res d’especial pertal que la vora surti <strong>de</strong> semicercle.Fragments <strong>de</strong> voraPel que fa als fragments <strong>de</strong> vora, l’anàlisi no potser tan fiable com en l’apartat anterior, donada precisamentla variabilitat <strong>de</strong> les vores i la presència <strong>de</strong>diverses seccions en una mateixa vora. Tanmateix síque po<strong>de</strong>m fer una sèrie <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>racions.En primer lloc, el percentatge més elevat correspona les vores <strong>de</strong> secció angular, amb vuit exemplars, 34que representen un 23,53%. Entre les peces senceresno n’hi ha cap que tingui tota la vora angular,únicament tres individus amb vora mixta presentenentre les seves seccions la vora angular.En segon lloc, el percentatge més elevat correspona les <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> semicercle 35 i a les rectes, 36 ambset exemplars cadascuna, amb un 20,59%. Cal feresment que entre les peces senceres no n’hi ha capque tingui tota la vora recta i que tres individus ambla vora mixta presenten entre una <strong>de</strong> les seccions lavora recta.En tercer lloc, tenim cinc fragments amb voramixta, que representen el 14,70%. Amb dos tipus <strong>de</strong>secció tenim quatre individus repartits en les següentsvariants: un <strong>de</strong> semicercle i quart <strong>de</strong> cercle; 37 un <strong>de</strong>semicercle i angular; 38 un <strong>de</strong> semicercle i recta peròamb els angles arrodonits 39 i també un <strong>de</strong> semicerclei bisellada cap a la cara inferior, 40 i amb tres tipus<strong>de</strong> secció tenim un únic individu, amb la següentvariant: <strong>de</strong> semicercle, angular i quart <strong>de</strong> cercle. 41 Enles peces senceres els fragments amb vora variablerepresentaven el 60%. Aquest important <strong>de</strong>scens éslògic, consi<strong>de</strong>rant que és molt més difícil que en serfragments, s’hagi conservat més d’un tipus <strong>de</strong> seccióper fragment.Els fragments amb vora bisellada, cinc, en lesseves dues variants representen també el 14,70%:34. L-412 i L-10175; L-786; L-787; L-789; L-10184; L-10188;L-10189; L-10196.35. L-778; L-780; L-10182; L-10185; L-10186; L-10195;L-10173.36. L-779; L-10181; L-10190; L-10191; L-10192; L-10193;L-10215.37. L-788.38. L-10197.39. L-10179.40. L-407.41. L-10200.187


quatre fragments amb vora bisellada cap a la carainferior 42 i un fragment amb la vora bisellada cap ala cara superior. 43Finalment, el grup menys representat és la secció<strong>de</strong> quart <strong>de</strong> cercle, amb dos individus, 44 amb un5,89%. Entre les peces senceres no n’hi havia capamb la vora totalment <strong>de</strong> secció <strong>de</strong> quart <strong>de</strong> cercle,únicament tres peces <strong>de</strong> vora variable presentavenaquesta vora.3.3.5. Segons l’agafadorConsi<strong>de</strong>rem el conjunt <strong>de</strong> vint peces senceres oque donen el perfil sencer i tres fragments, un ambagafador, un amb arrencament d’agafador i l’altreamb part d’un forat. Per tant, la mostra sobre la quequantifiquem és <strong>de</strong> vint-i-tres individus. No consi<strong>de</strong>remla resta <strong>de</strong> fragments perquè és impossible saber sicorresponen a una peça amb agafador o sense.I. Amb agafador. N’hi ha setze.Ia. Segons la forma <strong>de</strong> l’agafadorIa1. Agafador cilíndric. Un total <strong>de</strong> vuit. 45Ia2. Agafador allargassat. Quatre en total. 46Ia3. Sense forma coneguda (fragment d’arrencamentd’agafador). Solament un. 47Ia4. Forat. En tenim tres. 48Ib. Segons la funcióIb1. Funcional. N’hi hauria nou. 49Ib2. Decoratiu. En trobem cinc. 50Ib3. Desconeguda, ja que solament es conserval’arrencament d’agafador <strong>de</strong> dues peces. 51II. Sense agafador. N’hi ha set.IIa. Llises. En tenim cinc. 52IIb. Decora<strong>de</strong>s. Solament n’hi ha dues. 53De les vint-i-tres peces estudia<strong>de</strong>s, setze, el 69,57%,presenten agafador. Dins aquest grup, aquestes setzepeces es distribueixen en les següents variants: cilíndric(50%); allargassat (25%); <strong>de</strong>sconegut (6,25%)i forat (18,75%).No presenten agafador set peces, el 30,43%.Segons la seva funció, el 56,25% permeten agafarla peça, el 31,25% no ho permeten i en el 12,50% <strong>de</strong>lscasos no po<strong>de</strong>m pronunciar-nos, ja que es corresponena arrencaments d’agafadors. Com veiem, en més<strong>de</strong> la meitat <strong>de</strong>ls casos, l’agafador és un element <strong>de</strong>prensió, tanmateix, crida l’atenció l’elevat percentatge<strong>de</strong> peces en què l’agafador no resulta funcional, queno permet sustentar la peça. En aquest cas, creiemque això no és <strong>de</strong>gut a un error <strong>de</strong> fabricació, sinó aun fet voluntari. L’agafador potser tindria una funció<strong>de</strong>corativa o simplement seria producte d’una rutina42. L-777; L-10194; L-10198; L-10199.43. L-426.44. L-10165; L-10187.45. L-394; L-402; L-403; L-405; L-409; L-421; L-426; L-427.46. L-407; L-408; L-10165; L-10177.47. L-10203.48. L-396; L-10180; L-10157 i L-412.49. L-396; L-402; L-403; L-409; L-421; L-427; L-10180; L-10157i L-412; L-407.50. L-394; L-405; L-426, L-10165; L-10177.51. L-408; L-10203.52. L-406; L-411; L-428; L-429; L-10200.53. L-399; L-410.<strong>de</strong> fabricació, tot i que sense la voluntat que acomplíscap funció <strong>de</strong> prensió.Pel que fa a les peces que no tenen agafador, hemdiferenciat entre aquelles que la seva superfície superiorés llisa, que són majoria, un 71,43% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong>les peces sense agafador, <strong>de</strong> les que presenten algunmotiu <strong>de</strong>coratiu, el 28,57%.Tanmateix, pel que fa a la <strong>de</strong>coració, cal fer unaaltra observació respecte el total <strong>de</strong> peces (vint-i-una<strong>de</strong>scomptant les que tenen arrencament d’agafador).Si consi<strong>de</strong>rem dins el grup <strong>de</strong> les que no presenten<strong>de</strong>coració les llises i les que presenten agafador funcional,aquestes sumen catorze, un 66,67%. Mentreque si entre les que presenten <strong>de</strong>coració sumemles que presenten agafador no funcional i les quepresenten altres elements <strong>de</strong>coratius aquestes sumenset, un 33,33%. El percentatge <strong>de</strong> peces senseelement <strong>de</strong>coratiu dobla, doncs, les que presenten element<strong>de</strong>coratiu. Potser caldria plantejar-se tambési els agafadors funcionals tenien a més a més uncomponent <strong>de</strong>coratiu (tot i que la majoria tenenuna factura molt poc acurada). Tanmateix totesles consi<strong>de</strong>racions que es puguin fer sobre aquestaqüestió serien ja totalment especulatives.3.3.6. Segons el diàmetre màximI. Tapadores petitesDues peces 54 fins a 15 cm.II. Tapadores mitjanesCatorze peces 55 a partir <strong>de</strong> 15 cm i fins a 30 cm.Consi<strong>de</strong>rem dues excepcions, L-409 i L-406, atès quetot i que el seu diàmetre màxim és 30,3 i 31,8 cmrespectivament, en ser la seva forma ovalada i l’altrediàmetre <strong>de</strong> 25 cm i 25,8 cm respectivament, creiemmés oportú incloure-les en aquest grup.III. Tapadores gransQuatre peces 56 a partir <strong>de</strong> 30 cm.El grup majoritari, amb catorze peces i el 70% <strong>de</strong>representativitat, és el <strong>de</strong> les peces mitjanes.A partir <strong>de</strong> l’inventari <strong>de</strong>l fons arqueològic <strong>de</strong> l’IEI(Me d i n a et al. 2005) i <strong>de</strong> la tesi <strong>de</strong> llicenciatura <strong>de</strong>Mercè Plens (Pl e n s 1986), hem recollit els diàmetres <strong>de</strong>les vores <strong>de</strong>ls vasets d’ofrena i <strong>de</strong> les urnes que s’hanconservat senceres. Els diàmetres <strong>de</strong> les vores <strong>de</strong>lsvasets d’ofrena oscil·len entre els 6,8 cm i els 9,5 cm.Els diàmetres <strong>de</strong> les vores <strong>de</strong> les urnes varien entre lamés petita que fa 11,8 cm i els 29 cm <strong>de</strong> la més gran.Tanmateix la majoria <strong>de</strong> les peces es troben entre els14 i els 22 cm <strong>de</strong> diàmetre <strong>de</strong> vora. Per tant, i malgratque no disposem <strong>de</strong> la correspondència en la major54. L-428 (13,7 cm); L-429 (14,2 cm).55. L-403 (17,5 cm); L-10165 (17,7 cm); L-426 (19,4 cm);L-399 (21 cm); L-10175 i L-412 (al voltant <strong>de</strong>ls 30 cm); L-394(24,8 cm); L-10200 (24,9 cm); L-407 (25,2 cm); L-410 (26,5cm); L-396 (26,9 cm); L-427 (27,9 cm); L-402 (29,6 cm); L-409(30,3cm); L-406 (31,8 cm).56. L-411 (32,5 cm); L-421 (34,4 cm); L-408 (34,5 cm); L-405(36,5 cm).188


part <strong>de</strong>ls casos <strong>de</strong>ls conjunts urna-tapadora, aquestsdiàmetres s’adiuen amb el <strong>de</strong>l grup <strong>de</strong> les tapadoresmitjanes. Pel que fa al grup <strong>de</strong> les tapadores petites,creiem que es podrien correspondre amb els vasetsd’ofrena o a les urnes més petites (11,8 cm, 13 i 14cm). Les tapadores grans podrien relacionar-se ambles urnes d’uns 25 cm <strong>de</strong> diàmetre <strong>de</strong> vora (recor<strong>de</strong>mque són dues) o amb la <strong>de</strong> 29 cm.Lamentablement, la majoria <strong>de</strong> les tapadoresestudia<strong>de</strong>s estan <strong>de</strong>scontextualitza<strong>de</strong>s i no sabem aquin enterrament pertanyien i per tant a quina urnaacompanyaven, ni amb quin aixovar. Únicament endos casos s’ha conservat la referència <strong>de</strong> l’enterrament,tal i com ara veurem.3.4. ContextualitzacióMalgrat la important presència <strong>de</strong> tapadores <strong>de</strong>guix, en la documentació <strong>de</strong> l’excavació, aquestespassaren pràcticament <strong>de</strong>sapercebu<strong>de</strong>s. En les fitxesd’excavació realitza<strong>de</strong>s per Ricardo Martín, esmenciona únicament en un cas la presència en unenterrament (A-40) d’una tapadora feta a mà a base<strong>de</strong> guix (Ma r t í n 1958a). Una altra referència que ensha arribat ens ve donada per E. Ripoll (Ri p o l l 1959,279), que menciona una tapadora d’urna fabricadaamb “cal” (donen per fet que s’està referint a unatapadora <strong>de</strong> guix). Finalment en un esborrany <strong>de</strong> diarid’excavació, que creiem atribuïble a L. Díez-Coronelo a J. A. Tarragó, (ens <strong>de</strong>cantem més pel primer quepel segon) s’esmenta la presència d’una tapadora <strong>de</strong>guix: “En terrenos inmediatos a la A-58, tapa<strong>de</strong>ra<strong>de</strong> yeso fragmentada...” (Dí e z-Co r o n e l o Ta r r a g ó1958).Únicament hi ha dues tapadores <strong>de</strong> les que ensha arribat la referència <strong>de</strong> l’enterrament on es localitzaren.Aquestes són les que duen el númerod’excavació A-40 i A-55. La primera està i<strong>de</strong>ntificadaamb el número d’inventari <strong>de</strong>l fons arqueològic <strong>de</strong>l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs L-10165. La segona, ambel número L-429.Enterrament A40Segons les fitxes d’excavació <strong>de</strong> Ricardo Martín,l’urna, <strong>de</strong> grans dimensions, tenia protecció superioramb una gran “codina” i tapadora feta a mà <strong>de</strong> guix.El seu aixovar estava format per un vaset d’ofrenes,localitzat al seu interior, dos petits ganivets, una peçafemella <strong>de</strong> tanca <strong>de</strong> cinturó i una fíbula. Assenyalaque la tapadora anava a l’interior <strong>de</strong> l’urna (Ma r t í n1958a).Lamentablement, l’aixovar metàl·lic actualment estàperdut i únicament hi ha els dibuixos publicats perW. Schüle (Sc h ü l e 1969, làm. 179 i 5-12).Actualment es conserva l’urna, amb el númerod’inventari L-5019 57 (Pl e n s 2002, 288), el vaset d’ofrenesL-448 i la tapadora <strong>de</strong> guix L-10165. 58 El còdol57. L’urna, el vaset d’ofrenes i el còdol es troben exposatsactualment al Museu <strong>de</strong> Lleida: Diocesà i Comarcal.58. Al catàleg <strong>de</strong> la Sala d’Arqueologia <strong>de</strong> l’IEI, se cita coma tapadora <strong>de</strong> l’urna L-5019, L-407 (Pl e n s 2002, 288). Si béaquesta tapadora s’exposà juntament amb L-5019, en realitatno formava part <strong>de</strong> l’enterrament A-40.L-1219 (Pl e n s 2002, 289) probablement es corresponamb la “codina” que <strong>de</strong>scriu R. Martín Tobías.La datació <strong>de</strong>l conjunt segons M. Plens caldriasituar-la en el segle v i aC per la presència <strong>de</strong> lafíbula <strong>de</strong> peu acabat en disc dibuixada per Schüle(Sc h ü l e 1969, làm. 179, 9) i actualment perduda(Pl e n s 2002, 286).Enterrament A52-57Amb el número d’excavació A55 tenim i<strong>de</strong>ntificatsen l’inventari <strong>de</strong>l Fons Arqueològic <strong>de</strong> l’Institut d’EstudisIler<strong>de</strong>ncs un vaset d’ofrenes, amb número L-443i una tapadora <strong>de</strong> guix, amb el número L-429. 59Les referències espacials que dóna Ricardo Martínsobre la situació d’A55 són les mateixes que dóna pera A52, A53, A54, A55, A56 i A57 i a més a més la<strong>de</strong>scripció que fa <strong>de</strong> la seva situació, les relaciona coma pertanyents a un mateix enterrament, tot i que noacabi <strong>de</strong> fer aquesta reflexió. Així per exemple d’A52diu: “Pertenece al grupo numeroso, quizá es la másrota por el hecho <strong>de</strong> estar más superficialmente”;d’A53: “Del grupo numeroso. Situada encima <strong>de</strong> latapa <strong>de</strong> A54”; d’A54: “Del grupo numeroso y <strong>de</strong>bajo<strong>de</strong> A53”; d’A55: “Urna muy pequeña <strong>de</strong>l grupo numeroso.Colocada inclinada encima <strong>de</strong> A56”; d’A56:“Del grupo más importante. Debajo mismo <strong>de</strong> A55.Con tapa entera pero muy tosca” i finalment d’A57:“Pertenece al grupo numeroso”.Per altra banda, l’article publicat per E. Ripoll(Ri p o l l 1959, 279 i làm. I fig. 2) fa referència a ungrup <strong>de</strong> quatre urnes grans i dues <strong>de</strong> petites. La fotografiaque acompanya el text (Ri p o l l 1959, làm. Ifig. 2), així com el peu ens indiquen que es tractad’un únic enterrament. Creiem que aquest enterrament<strong>de</strong>scrit per Ripoll es correspon amb A52-53-54-55-56i 57, <strong>de</strong>scrits per R. Martín (Ma r t í n 1958a).Per tant la lectura que fem a partir d’ambduesreferències és la següent:1. El conjunt A52-53-54-55-56 i 57 és un únic enterrament,tal com passa també amb l’urna d’orelletesque pertany a una altra tomba complexa recentmentpublicada (Sa r d à, Gr a e l l s 2004-2005, 178-180).2. L’enterrament està format per quatre vasos (A52,A54, A56 i A57) i per dos vasets d’ofrenes (A55,amb número d’inventari L-443 i A53, amb númerod’inventari L-838).3. No tenim da<strong>de</strong>s sobre el nombre <strong>de</strong> vasos quecontenien restes humanes.L’enterrament està format per les següents peces:A52:Es conserven al Fons Arqueològic <strong>de</strong> l’IEI elsfragments <strong>de</strong> l’urna A52.Segons, M. Plens, en formaria part també unasivella <strong>de</strong> cinturó d’un garfi (L-1268) (Pl e n s 1986,83), actualment <strong>de</strong>sapareguda.A54:En el Fons Arqueològic <strong>de</strong> l’IEI es conserva l’urnaL-387, 60 datada per M. Plens a mitjan segle v i aC59. Actualment exposats al Museu <strong>de</strong> Lleida: Diocesà i Comarcal.60. Actualment exposada al Museu <strong>de</strong> Lleida: Diocesà iComarcal.189


(Pl e n s 1986, 84-85, fig. 48; Pl e n s 2002, 301), amb latapadora L-453, 61 datada per M. Plens amb la mateixacronologia que l’urna a la que acompanya (Pl e n s1986, 85; Pl e n s 2002, 302).Pel que fa a l’aixovar, a les fitxes <strong>de</strong> Ricardo Martín(Ma r t í n 1958a) es <strong>de</strong>staca: “magnífica fíbula ensu interior, también puñal o cuchillo.”En el Fons Arqueològic <strong>de</strong> l’IEI es conserva elvaset d’ofrenes L-838 (A53), 62 datat per M. Plens enel segle v i aC, en relació al conjunt (Pl e n s 2002,303), una fíbula <strong>de</strong> doble ressort (L-1234) amb unadatació segons M. Plens <strong>de</strong> finals <strong>de</strong>l segle v i i i sobretotprimera meitat <strong>de</strong>l segle v i (Pl e n s 2002, 178).El ganivet ha <strong>de</strong>saparegut.A56:Les fitxes d’excavació <strong>de</strong> Ricardo Martín pel que faa l’aixovar d’aquest enterrament diuen: “Pulsera completay colgantes en el interior” (Ma r t í n 1958a).Al Fons Arqueològic <strong>de</strong> l’IEI es conserva l’urnaA56, amb el número d’inventari L-441. 63 Aquestaurna està datada per M. Plens en l’horitzó immediatamentpretorn, a mitjan segle v i aC (Pl e n s 1986,86; Pl e n s 2002, 299). Acompanyava l’urna un vasetd’ofrenes, A55 (L-443), com ja hem dit ubicat inclinatal damunt <strong>de</strong> la tapadora (L-861) <strong>de</strong> l’urna L-441. 64Amb el número d’excavació A55, hi ha inventariadatambé una tapadora <strong>de</strong> guix (L-429) 65 (Pl e n s 2002,300), tot i que no s’esmenta en les fitxes d’excavació<strong>de</strong> Martín.Pel que fa a la resta <strong>de</strong> l’aixovar conservat ambel número A56, tot i que en la tesi <strong>de</strong> llicenciatura<strong>de</strong> M. Plens aquest es dóna per <strong>de</strong>saparegut (Pl e n s1986, 86), les tasques d’inventari dutes a terme enel Fons Arqueològic <strong>de</strong> l’IEI han permès documentaruna fíbula <strong>de</strong> doble ressort (L-1230), si bé en la tesi<strong>de</strong> llicenciatura <strong>de</strong> Plens, aquesta fíbula s’associa al’enterrament A30 (Pl e n s 1986, 67-68, fig. 42; Pl e n s2002, 162). La datació que dóna Plens per a aquestafíbula és dins el segle v i aC. A més a més d’aquestafíbula, sobre la qual hi ha doncs dubtes sobre l’enterramental qual pertanyia, hi ha fragments <strong>de</strong> braçalets<strong>de</strong> bronze, fragments d’anelles <strong>de</strong> ferro, entre altrematerial metàl·lic molt fragmentat i que no permetuna datació més acurada.A57:Les fitxes <strong>de</strong> Ricardo Martín diuen: “Primitivamentetenía tapa. Fragmentos <strong>de</strong> cobre, ¿brazaletes? En elinterior” (Ma r t í n 1958).Actualment, es conserva com a pertanyent a aquestenterrament únicament una urna, L-390, datada perM. Plens entre finals <strong>de</strong>l segle v i i i inicis <strong>de</strong>l seglev i aC (Pl e n s 1986, 87 i 128).Pel material que s’ha conservat i que ha pogut61. Actualment exposada al Museu <strong>de</strong> Lleida: Diocesà iComarcal.62. Actualment exposada al Museu <strong>de</strong> Lleida: Diocesà iComarcal.63. Actualment exposada al Museu <strong>de</strong> Lleida: Diocesà iComarcal.64. Actualment exposada al Museu <strong>de</strong> Lleida: Diocesà iComarcal.65. Actualment exposada al Museu <strong>de</strong> Lleida: Diocesà iComarcal.ser datat, aquest enterrament el po<strong>de</strong>m situar en laprimera meitat <strong>de</strong>l segle v i aC.Finalment, la referència <strong>de</strong>l diari d’excavació <strong>de</strong>Díez-Coronel o Tarragó, sobre la tapadora <strong>de</strong> guix,al costat d’A58 (Dí e z-Co r o n e l o Ta r r a g ó 1958), noestà recollida en la fitxa d’excavació <strong>de</strong> Martín <strong>de</strong>l’A58. Textualment diu: “Mucha protección, tapa <strong>de</strong>laja y canto rodado; cuello muy interesante. Brochemagnífico en el interior. Una vasija en el interior yfíbula algo rota. Huesos <strong>de</strong> adulto. Dos tapas (fragmentos)”(Ma r t í n 1958a). Aquest conjunt està datatper Plens en la primera meitat <strong>de</strong>l segle v i aC (Pl e n s1986, 88 i 129).Així doncs, per les dues tapadores <strong>de</strong> les qualstenim referència <strong>de</strong> l’enterrament al qual pertanyien,cronològicament ens situem en un horitzó <strong>de</strong> primerameitat <strong>de</strong>l segle v i aC. Per la tercera tapadora,citada per Díez-Coronel o Tarragó, si admetéssim laseva pertinença a l’enterrament A58, fet aquest queno és <strong>de</strong>l tot segur, també ens situaríem en aquestinterval cronològic.3.5. Paral·lelsEn l’estat actual <strong>de</strong> la investigació, <strong>de</strong>sconeixemcap altra necròpolis en la qual s’hagin documentattapadores <strong>de</strong> guix. Els únics paral·lels que hem trobathan estat en poblats. Curiosament també, els paral·lels els hem localitzat en bona mesura en el FonsArqueològic <strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs, en elpoblat <strong>de</strong> la Pedrera i en el poblat <strong>de</strong> Carretelà. Enel cas <strong>de</strong> la Pedrera, es tracta <strong>de</strong> dos fragments <strong>de</strong>vora <strong>de</strong> tapadora plana i pel que fa a Carretelà, tresfragments, un <strong>de</strong> vora, un agafador i un informe.També hem localitzat una tapadora en el poblat <strong>de</strong>lTossal <strong>de</strong> les Tenalles. Finalment també hem trobaten un ràpid repàs a la bibliografia d’altres jaciments<strong>de</strong> la mateixa època quatre tapadores més al Cabezod’Alcalá.3.5.1. Poblat <strong>de</strong> la Pedrera (Vallfogona<strong>de</strong> Balaguer-Térmens, la Noguera)L-10173Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana. El gruixmàxim conservat és d’1,8 cm. La vora és <strong>de</strong>sigual,hi predomina la secció <strong>de</strong> semicercle.La cara inferior presenta tant empremtes <strong>de</strong> telacorresponents probablement a un teixit senzill, comempremtes <strong>de</strong> cistelleria corresponents probablementa tires d’espart trenat. Com en el fragmentL-10181, sobre l’estora d’espart s’hauria col·locat latela sobre la qual s’hauria treballat el guix per ferla tapadora.La seva cara superior està allisada i presenta duesmarques corresponents probablement a l’estri empratper allisar-la (fig. 30).No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10174Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana. El seu gruixmàxim conservat és d’1 cm. La vora és bisellada capa la seva cara inferior.190


Fig. 30. Tapadores <strong>de</strong> guix amb empremtes <strong>de</strong>l poblat <strong>de</strong> la Pedrera. L-10173 amb empremtes <strong>de</strong> tela i L-10174 ambempremtes vegetals. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.La seva cara inferior presenta empremtes quepodrien correspondre a algun tipus <strong>de</strong> superfícierecoberta per elements vegetals.La seva cara superior es troba allisada (fig. 30).No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.Lamentablement no tenim cap referència estratigràficad’aquests dos fragments i per tant no po<strong>de</strong>moferir una aproximació cronològica.3.5.2. Poblat <strong>de</strong> Carretelà (Aitona, elSegrià)L-10172Fragment <strong>de</strong> vora <strong>de</strong> tapadora plana. La vora és <strong>de</strong>secció recta, inclinada cap a l’interior en la seva partsuperior. Té un gruix màxim conservat d’1,6 cm.La cara inferior és rugosa i presenta empremtespròpies <strong>de</strong> la superfície nua sobre la qual es vatreballar.La superfície superior es troba lleugerament allisada,amb la presència <strong>de</strong> fines marques longitudinalsparal·leles, que recor<strong>de</strong>n els acabats “pentinats” <strong>de</strong>les ceràmiques i que podrien estar fetes amb un estrisimilar (fig. 31).No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10176Fragment <strong>de</strong> tapadora plana amb agafador cilíndric,<strong>de</strong> forma molt poc acurada, barroer, amb lapart superior més gran que el <strong>de</strong> la resta <strong>de</strong> la peça.El diàmetre màxim <strong>de</strong> la base és <strong>de</strong> 2,8 cm, mentreque el <strong>de</strong> la part superior és <strong>de</strong> 3,5 cm, tot i quecom hem dit la part superior està molt <strong>de</strong>formada ino és ni circular. L’alçada és <strong>de</strong> 3,4 cm.El gruix màxim conservat és d’1,5 cm.Segons l’anàlisi <strong>de</strong> Pilar Girál<strong>de</strong>z, la cara inferiorpresenta empremtes <strong>de</strong>l que podria ser un mo<strong>de</strong>latamb els dits (profun<strong>de</strong>s marques <strong>de</strong> dits?) (Gi r á l d e z,Ve n d r e l l 2008b). En aquest cas, creiem que aixòimplicaria que un cop feta la tapadora i mentreencara estigués humit el guix, se li donés la voltai es marquessin les empremtes amb els dits.Pel que fa a la cara superior, ha patit una certa<strong>de</strong>gradació per dissolució <strong>de</strong>l material més superficial,<strong>de</strong> tal manera que és difícil <strong>de</strong>tectar restes <strong>de</strong> l’acabatque <strong>de</strong>via tenir originalment (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).Tanmateix observem incisions fetes probablement ambl’estri que s’utilitzà per allisar la superfície, tot i queel seu aspecte actual és rugós (fig. 31).No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.L-10178Fragment sense forma, <strong>de</strong> tapadora plana. Té ungruix màxim conservat d’1,8 cm.La cara inferior és rugosa, amb les empremtes <strong>de</strong>la superfície <strong>de</strong> suport sense cobrir.La cara superior està lleugerament allisada, “pentinada”,ja que com L-10172, presenta fines marqueslongitudinals, agrupa<strong>de</strong>s i paral·leles entre si, amb diferentsorientacions, que semblen realitza<strong>de</strong>s amb algunestri amb pues com una mena <strong>de</strong> pinta (fig. 31).191


192Fig. 31. Fragments <strong>de</strong> tapadores <strong>de</strong> guix <strong>de</strong> Carretelà. Foto: Josep Ignasi Rodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.


No s’hi ha fet cap tractament <strong>de</strong> restauració ni<strong>de</strong> neteja.Mentre que el primer i el tercer fragment corresponena material d’excavació (Maya et al. 2003),i per tant sense entrar en més consi<strong>de</strong>racions, lacronologia seria, doncs, <strong>de</strong> bronze final anterior alsmaterials que tenim <strong>de</strong> la Pedrera, el segon fragmentés una troballa superficial, realitzada en les prospeccionsdutes a terme per R. Pita. Entre els materialslocalitzats per Pita en prospecció <strong>de</strong>staca la presènciad’uns quants ganivets <strong>de</strong> ferro amb reblons típics <strong>de</strong>la primera edat <strong>de</strong>l ferro <strong>de</strong> Catalunya i que s’adiuenamb la darrera fase molt mal coneguda <strong>de</strong>l jaciment,Carretelà 4 (Maya et al. 2003, 230).3.5.3. Poblat <strong>de</strong>l Tossal <strong>de</strong> les Tenalles(Sidamon, el Pla d’Urgell)Amb converses mantingu<strong>de</strong>s amb Ignasi Garcés,ens ha donat a conèixer una tapadora <strong>de</strong> guix <strong>de</strong>lTossal <strong>de</strong> les Tenalles. Es troba publicada en el Corpusvasorum antiquorum, si bé en la <strong>de</strong>scripció quese’n fa se la presenta com d’argila (Bo s c h Gi m p e r aet al. 1951-1965, 16 i pl. 4 núm. 9). Se la <strong>de</strong>scriucom una peça aplanada, <strong>de</strong> 7 cm d’alçada i 30 cm<strong>de</strong> diàmetre, amb un agafador d’argila, aprofitatd’una altra peça. Ignasi Garcés ens ha confirmat quel’agafador correspon a una peça a torn i que hauriaestat reutilitzat. Tot i que no tenim cap elementper datar-la, la peculiaritat <strong>de</strong> l’agafador ens situala tapadora <strong>de</strong> guix en un moment en què l’ús <strong>de</strong>ltorn ja està ben establert i per tant posterior a lestapadores <strong>de</strong> la Pedrera.3.5.4. Cabezo <strong>de</strong> Alcalá (Azaila, Terol)Per altra banda, hem localitzat un altre grup <strong>de</strong>paral·lels, <strong>de</strong>ls quals únicament en tenim la <strong>de</strong>scripció,<strong>de</strong> tapadores proce<strong>de</strong>nts <strong>de</strong>l Cabezo <strong>de</strong> Alcalá<strong>de</strong> Azaila (Terol), on es <strong>de</strong>scriuen quatre tapadores,confecciona<strong>de</strong>s en guix, <strong>de</strong> forma plana, amb agafadorprismàtic o <strong>de</strong> con truncat. Les quatre pecespresenten a la part inferior empremtes <strong>de</strong> teixits<strong>de</strong> trama senzilla. Proce<strong>de</strong>ixen <strong>de</strong>l nivell superior <strong>de</strong>l’acròpolis (Be lt r a n 1976, 252).3.5.5. VàriaTot i que no són pròpiament paral·lels, volíem <strong>de</strong>stacaruna tapadora d’argila proce<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> Can Roqueta/Torre Romeu (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal) <strong>de</strong> 35 cm<strong>de</strong> diàmetre, amb apèndix arrodonit incomplert, <strong>de</strong>2 cm d’alçada i insuficient per aixecar-la, que s’associaa contenidors fixes al terra <strong>de</strong> l’hàbitat i al cobriment<strong>de</strong> forns. Ha estat datada en el Bronze final-primeraedat <strong>de</strong>l ferro (Ca r l ú s et al. 2007, 103, 215-9). L’interèsper aquesta tapadora rau en el fet que tot i que estàfeta amb argila en lloc <strong>de</strong> guix, s’assembla moltíssima algunes <strong>de</strong> les tapadores <strong>de</strong> la Pedrera, tant per laseva forma com pel seu acabat poc acurat, pel tipusd’agafador i pel fet que aquest agafador no siguifuncional. També ens ha semblat molt interessant elseu diàmetre, que podríem situar en el grup <strong>de</strong> lestapadores grans <strong>de</strong> la Pedrera. En la mateixa líniatrobem paral·leles a la zona <strong>de</strong>l Midi francès datatsa la primera Edat <strong>de</strong>l ferro (NIN 2003, 127-129).Ens hem qüestionat la funció inicial d’aquest grup<strong>de</strong> tapadores, ja que tot i que hi ha una urna <strong>de</strong> 29cm <strong>de</strong> diàmetre <strong>de</strong> vora, que podria tenir per tant unatapadora <strong>de</strong> més <strong>de</strong> 30 cm <strong>de</strong> diàmetre, no po<strong>de</strong>m<strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> plantejar-nos si aquestes tapadores estavenfetes expressament per a les urnes més grans, o erenpeces reutilitza<strong>de</strong>s. La tapadora <strong>de</strong> Can Roqueta/TorreRomeu ens obre la possibilitat que pel que fa a lestapadores grans, aquestes haguessin estat elementsaprofitats, concebuts inicialment com a tapadores <strong>de</strong>contenidors fixes al terra <strong>de</strong> l’hàbitat. Descartem enel nostre cas el cobriment <strong>de</strong> forn, perquè l’escalforhauria <strong>de</strong>struït les tapadores <strong>de</strong> guix.Cal fer esment <strong>de</strong> les ceràmiques que presentenempremtes <strong>de</strong> cistelleria, ja que si bé no és tampocun paral·lel <strong>de</strong>l material que hem estudiat, pensemque pel que fa a la qüestió <strong>de</strong> les empremtes caliamencionar-ho. Així per exemple po<strong>de</strong>m citar un fons<strong>de</strong> vas fet a mà <strong>de</strong>l poblat ibèric <strong>de</strong> la Penya <strong>de</strong>lMoro (Sant Just Desvern, Baix Llobregat), on es po<strong>de</strong>nobservar les marques que <strong>de</strong>mostren que l’olla es vamo<strong>de</strong>lar sobre una plataforma <strong>de</strong> cistelleria, trenadaamb una fibra vegetal (Ba r b e r à 2000, 84, fig. 28).De la mateixa manera po<strong>de</strong>m citar d’altres fragments<strong>de</strong> fons ceràmics trobats a les coves <strong>de</strong>l Prepirineu—cova <strong>de</strong>l Foric (Os <strong>de</strong> Balaguer, la Noguera), cova<strong>de</strong> Picalts (Lluçars, Vilanova <strong>de</strong> Meià, la Noguera),(d e l a Ve g a 1981, 94-95, 180)—, alguns amb unacronologia més antiga —cova Negra (Corçà, Àger, laNoguera) (d e l a Ve g a 1981, 145)—, però que mostrenuna coincidència, si més no en una forma <strong>de</strong>fabricar a mà tant algunes peces ceràmiques comles tapadores <strong>de</strong> guix. També el treball publicat perJ. Rovira sobre les ceràmiques amb emprentes a labase d’estera vegetal <strong>de</strong>l caleolític final-bronze antic/mitjà (Ro v i r a 2006, 109-137).Finalment tenim el cas, que també val la penacomentar, encara que no és extrictament un paral·lel, i que forma part <strong>de</strong>ls materials trobats a la Cova<strong>de</strong> Geguins (les Avellanes-Santa Linya, la Noguera),concretament és el fragment <strong>de</strong> vora d’una tapadorafeta d’argila (Ga r c é s et al. 2006, 220).4. ConclusionsLa necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera —<strong>de</strong> la qual en elmoment en què estem finalitzant la redacció d’aquestarticle es compleixen cinquanta anys <strong>de</strong> la sevatroballa— ha estat un jaciment poc afortunat. Lescircumstàncies <strong>de</strong>l seu <strong>de</strong>scobriment, les presses perfinalitzar els treballs <strong>de</strong> recuperació, els problemes<strong>de</strong> diversa índole per dur a terme la publicació <strong>de</strong>lsresultats en els anys següents (tot i que ens constal’interès per part <strong>de</strong>ls implicats) marcaren <strong>de</strong>s d’unprincipi el coneixement d’aquesta necròpolis. Ni larealització <strong>de</strong> dues tesis <strong>de</strong> llicenciatura (Ci e r c o 1975i Pl e n s 1986), inèdites ambdues, ha pogut trencaraquest cercle. No obstant això, cal indicar que laseva <strong>de</strong>scoberta va marcar l’inici <strong>de</strong> la intensa tascad’excavació que durants els anys seixanta portà aterme la Secció d’Arqueologia <strong>de</strong> l’IEI (Go n z á l e z 1985,105; Go n z á l e z 1987, 223), i especialment Díez-Coronel193


i Pita Mercé (Go n z á l e z 2003, 184-187, 201), els qualstingueren en aquest jaciment el seu primer contacteamb una intervenció arqueològica, la qual d’algunamanera marca el colofó a la intensa i exclusiva tascaprospectiva realitzada per la zona <strong>de</strong>l curs inferior<strong>de</strong>l Segre, que precisament va portar a <strong>de</strong>scobrir,juntament amb molts d’altres jaciments, el mateixpoblat <strong>de</strong> la Pedrera.La Pedrera és un jaciment força singular. Enprimer lloc el jaciment està format per dos espais<strong>de</strong> funcions clarament diferencia<strong>de</strong>s però plenamentvinculats entre si, la qual cosa no és un fenomen gairehabitual en el panorama <strong>de</strong> la prehistòria recent <strong>de</strong>les terres <strong>de</strong> Lleida; la Pedrera està formada per unlloc d’hàbitat, amb una seqüència llarga d’ocupació, iun indret funerari amb una àmplia cronologia també,si bé no coinci<strong>de</strong>ix plenament amb la <strong>de</strong>l poblat. Ensegon lloc la singularitat <strong>de</strong>l jaciment rau sobretoten les característiques peculiars <strong>de</strong> la necròpolis, elfet <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>l tipus <strong>de</strong>ls camps d’urnes en contra <strong>de</strong>la pràctica més habitual a la vall inferior <strong>de</strong>l Segred’encerclar amb petits túmuls els enterraments, noés precisament l’únic aspecte atípic. Resulta evi<strong>de</strong>nt,en tercer lloc, que la categoria d’alguns <strong>de</strong>ls materialslocalitzats en els treballs <strong>de</strong> 1958 impliquen unsrituals funeraris <strong>de</strong>ls quals <strong>de</strong>sconeixem paral·lels pelterritori; com és el cas d’acompanyar les restes <strong>de</strong>ldifunt amb un aixovar tan especial com la “famosa”falcata o l’emblemàtic casc, sense oblidar els caps <strong>de</strong>cavall provistos <strong>de</strong> fre i morrió entre d’altres objectesque si més no mostren una riquesa notable d’alguns<strong>de</strong>ls habitants <strong>de</strong>l poblat. Finalment el conjunt <strong>de</strong>tapadores <strong>de</strong> guix que hem estudiat aquí <strong>de</strong> maneraexhaustiva per primera vegada són una mostra més<strong>de</strong> la “raresa” d’un extraordinari jaciment malaguanyatper les circumstàncies <strong>de</strong> la seva documentaciói estudi.Per als investigadors que hem estudiat els materialsi l’escadussera documentació sobre la intervenció <strong>de</strong>salvament que s’efectuà al seu dia, la Pedrera representaun fabulós trencaclosques ple d’interrogants queens esperona a cercar respostes, però que alhora ensrecorda insistentment que bona part <strong>de</strong> les da<strong>de</strong>s esper<strong>de</strong>ren sobre el terreny i que són irrecuperables.Tanmateix, això no ens impe<strong>de</strong>ix intentar avançaren el coneixement d’aquest jaciment, conscients quefalten moltes peces <strong>de</strong>l trencaclosques, però amb lavoluntat <strong>de</strong> dur la investigació fins on sigui tècnicamentpossible.És en aquest context que ens plantejàrem l’estudi<strong>de</strong> les tapadores <strong>de</strong> guix <strong>de</strong> la Pedrera. Aquestsmaterials havien passat pràcticament <strong>de</strong>sapercebutsen els estudis realitzats fins al moment, i tret <strong>de</strong>les dues peces que havien estat exposa<strong>de</strong>s a la Salad’Arqueologia <strong>de</strong> l’IEI, <strong>de</strong> les quals se’n publicà unabreu fitxa en el catàleg <strong>de</strong> l’exposició, res més se’nconeixia (Pl e n s 2002, 288 i 300).Tanmateix, el conjunt <strong>de</strong> tapadores era prou significatiuper merèixer un estudi individualitzat, i tot i ambles limitacions que comporta qualsevol treball sobrela Pedrera, els resultats han estat prou satisfactorisi fins i tot la troballa <strong>de</strong> documentació inèdita ensha fet plantejar seguir amb la recerca sobre aquestemblemàtic i <strong>de</strong>sconegut jaciment.Com a novetat important, a més a més <strong>de</strong> lesconclusions finals sobre les tapadores, hem presentatla localització <strong>de</strong>l poblat i la necròpolis sobrefotografia aèria d’un vol encarregat l’any 1954 per laDiputació <strong>de</strong> Lleida i més encara, la troballa d’unaplanimetria inèdita amb la situació <strong>de</strong> part <strong>de</strong> lestombes realitzada per un tècnic <strong>de</strong> la Diputació quehem ubicat sobre cartografia actual. Aquesta informació,afegida a les fitxes <strong>de</strong> Martín, ens obre unavia d’investigació interessantíssima, sobre la que jahem començat a treballar, pel que fa a la distribucióespacial <strong>de</strong>ls enterraments i <strong>de</strong>ls aixovars <strong>de</strong>ls qualstenim referències, i esperem, tot i les moltes mancancesaixí com buits d’informació impossibles <strong>de</strong>salvar, que ens permeti fer un <strong>de</strong>cisiu pas endavanten el coneixement <strong>de</strong> la necròpolis.Pel que fa a les tapadores, el conjunt estudiates compon <strong>de</strong> vint peces senceres restituï<strong>de</strong>s o perfilssencers i <strong>de</strong> setanta fragments corresponents aquaranta-tres individus mínims; per tant el nombretotal d’individus mínims és <strong>de</strong> seixanta-tres tapadores<strong>de</strong> guix, que representen el 47,73% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong>les tapadores <strong>de</strong> la necròpolis, mentre que la restacorresponen en un 50% a tapadores <strong>de</strong> ceràmica ien un 2,27% a opercles.El primer que <strong>de</strong>staca d’aquestes da<strong>de</strong>s és l’elevatpercentatge <strong>de</strong> tapadores ceràmiques i <strong>de</strong> guix,respecte als opercles. Els opercles o tapadores <strong>de</strong>pedra són molt representatius <strong>de</strong> les necròpolis <strong>de</strong>la vall <strong>de</strong>l Segre i en gairebé totes elles po<strong>de</strong>m dirque són el sistema <strong>de</strong> tapadora majoritari. Així perexemple en el Fons Arqueològic <strong>de</strong> l’IEI (Me d i n aet al. 2002), veiem que en el cas <strong>de</strong> la necròpolis<strong>de</strong> Pedrós, tret d’algun fragment ceràmic, es documentenvint-i-un opercles; pel que fa a Roques <strong>de</strong>Sant Formatge, es conserven exclusivament tambévint-i-un opercles; a la Colomina s’ha conservatúnicament un opercle i un fragment <strong>de</strong> tapadoraceràmica. Pel que fa a altres intervencions, veiemque a l’excavació efectuada l’any 1987 a la Colomina(Fe r r á n d e z et al. 1991, 123-124) la totalitat <strong>de</strong> lesurnes aparegueren amb coberta <strong>de</strong> pedra; igualmenta la intervenció efectuada a Roques <strong>de</strong> Sant Formatgel’any 2001, totes les tapadores recupera<strong>de</strong>s són<strong>de</strong> pedra (Co l e t et al. 2006a, 159) i a la necròpolis<strong>de</strong> la Vall <strong>de</strong> la Clamor, <strong>de</strong>ls tres túmuls excavats,l’únic que no havia estat saquejat presentava l’urnaprotegida per un opercle (Co l e t et al. 2006b, 169).A la necròpolis <strong>de</strong>struïda <strong>de</strong>l Colomer <strong>de</strong> Pallerols,l’únic enterrament <strong>de</strong>l qual ha quedat constànciapresentava també un opercle (Ga l l a rt, Lóp e z 1991,191). A la necròpolis d’Almenara, en el túmul 2 esdocumentà també un opercle (Ma l u q u e r 1973, 189).També es documentaren a la necròpolis <strong>de</strong> TorreFilella (Pi ta , Dí e z-Co r o n e l 1965, 254).El cas <strong>de</strong> la Pedrera és, doncs, dins el panoramaconegut, i pel que fa a aquest aspecte, peculiar, jaque el percentatge d’opercles és testimonial. Peraltra banda, és l’única necròpolis <strong>de</strong> la qual tenimconstància que s’hi han documentat tapadores <strong>de</strong>guix. Ens plantegem si aquesta presència testimoniald’opercles podria tenir alguna connotació cronològicai que fos tal vegada un signe <strong>de</strong> “mo<strong>de</strong>rnitat” <strong>de</strong> lanecròpolis la utilització preferent <strong>de</strong> tapadores <strong>de</strong>ceràmica i guix.194


Fig. 32. Proba experimental amb plastilina sobre roba <strong>de</strong> sac <strong>de</strong> com es podrien haver fet les tapadores. Foto: Josep IgnasiRodríguez. Servei d’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI.Com hem vist en l’apartat <strong>de</strong>ls paral·lels, els pocsque hem pogut localitzar s’han trobat en els poblats<strong>de</strong> la Pedrera, Carretelà i el Tossal <strong>de</strong> les Tenalles.Pel que fa a aquest aspecte, el primer que sobta ésaquest, per ara unicum, que representen les tapadores<strong>de</strong> guix <strong>de</strong> la Pedrera en el context <strong>de</strong> les necròpolisque a més a més és gairebé extensible als hàbitats.Per altra banda, crida també molt l’atenció el fetque en el poblat <strong>de</strong> la Pedrera s’hagin localitzat únicamentdos fragments <strong>de</strong> tapadora <strong>de</strong> guix, quan encanvi aquest tipus està tan a bastament documentaten la necròpolis.Si bé és cert que les dues intervencions al poblat<strong>de</strong> la Pedrera foren puntuals, ens costa pensar queaquesta sigui l’única explicació a aquesta diferència<strong>de</strong> proporció entre hàbitat i necròpolis. Hem pensattambé en la possibilitat que la baixa presència <strong>de</strong>tapadores <strong>de</strong> guix en el poblat pogués estar relacionadaamb les diferents condicions <strong>de</strong> conservació, ifins i tot en la incidència <strong>de</strong>ls nivells <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucció<strong>de</strong>l poblat, ja que els incendis corresponents haurienpogut <strong>de</strong>struir les tapadores. Recor<strong>de</strong>m que l’escalforafecta el guix provocant la calcinació i per tant laconversió d’aquest en pols. Tanmateix, havent consultatamb Màrius Vendrell i Pilar Girál<strong>de</strong>z sobre aquestapossibilitat, la <strong>de</strong>scarten, i tot i que hauria pogutpassar en algun supòsit, si més no s’haurien trobatles masses <strong>de</strong> guix, no creuen que sigui explicativad’aquesta diferència.Així doncs, ens trobem que l’única necròpolisconeguda fins al moment que presenta tapadores <strong>de</strong>guix, i a més a més en un percentatge important, téuna presència testimonial d’aquest tipus <strong>de</strong> materialen el seu hàbitat associat. Què ens pot estar indicantaquest fet? És possible que ens trobem al davant d’unaproducció <strong>de</strong>stinada en bona mesura a usos funeraris?No seria <strong>de</strong>sgavellat pensar això si, <strong>de</strong> fet, un altretipus <strong>de</strong> tapadora, els opercles, els trobem exclusivamenten necròpolis. Per altra banda Mateo, <strong>de</strong>sprésd’haver realitzat l’estudi comparatiu <strong>de</strong>ls materials<strong>de</strong>l poblat i <strong>de</strong> la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera, conclouque si bé s’aprofiten peces <strong>de</strong> caràcter quotidià comles tapadores <strong>de</strong> ceràmica o les olles globulars amb<strong>de</strong>coració <strong>de</strong> cordons, pot admetre’s l’existència <strong>de</strong>dues produccions ceràmiques diferencia<strong>de</strong>s al poblati la necròpolis (Mat e o 1993, 251-252).Des <strong>de</strong>l nostre punt <strong>de</strong> vista, hi ha més argumentsa favor <strong>de</strong> pensar que es tracta d’una producció, sibé no exclusiva <strong>de</strong> la necròpolis, sí <strong>de</strong>stinada més ausos funeraris que domèstics, donada la diferència <strong>de</strong>proporció en què apareixen al poblat (dos individusmínims) i a la necròpolis (seixanta-tres individusmínims), i a la mateixa naturalesa <strong>de</strong>l guix, que enlimitaria l’ús, com a molt, a tapadores <strong>de</strong> recipientsd’emmagatzematge, però no d’ús culinari.Per altra banda, aquestes peces serien realitza<strong>de</strong>sen l’àmbit familiar, segons les necessitats, o bé hihauria un artesà encarregat <strong>de</strong> fabricar-les? Si bé nopo<strong>de</strong>m dir que les tapadores tinguin una factura gaireacurada, ans al contrari, ens <strong>de</strong>cantem per aquestadarrera possibilitat, donada la uniformitat <strong>de</strong>l conjunt,tot i les variacions que s’observen, i perquè tenimindicis per pensar que es realitzaven diverses peces ala vegada, com ara el fet que algunes peces presentinempremtes <strong>de</strong> tela solament en una part <strong>de</strong> la carainferior, com si aquesta peça hagués estat la darrerad’una sèrie i la superfície <strong>de</strong> treball no hagués estatcoberta <strong>de</strong>l tot, cosa que es reflecteix en la presència/absència d’empremtes al límit <strong>de</strong> la tela.Fetes aquestes consi<strong>de</strong>racions inicials sobre lestapadores <strong>de</strong> guix, centrem-nos ara en les característiquesd’aquests materials.Pel que fa a la seva composició, es tracta <strong>de</strong> pecesrealitza<strong>de</strong>s a partir <strong>de</strong> guix. Si bé sempre s’havia donatper fet que aquest era el seu component, ara haquedat <strong>de</strong>mostrat per l’anàlisi realitzada per Vendrelli Girál<strong>de</strong>z (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008a i b).Les tapadores es realitzaven amb el mo<strong>de</strong>lat manuald’aquesta massa <strong>de</strong> guix sobre un suport. Per tal queen la reacció d’enduriment no s’adherís el guix a lasuperfície <strong>de</strong> treball i la peça es <strong>de</strong>sprengués ambfacilitat, la massa <strong>de</strong> guix es treballava col·locant unseparador entre ambdós (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).En la majoria <strong>de</strong>ls casos estudiats aquests elements195


eren teles i/o estores (71,43%), que <strong>de</strong>ixaren la sevaempremta en la cara inferior <strong>de</strong> les tapadores.S’havia afirmat que les empremtes eren producte<strong>de</strong> la <strong>de</strong>posició <strong>de</strong> les tapadores sobre les teles i lesestores per tal que s’assequesin (Pl e n s 1986, 138; 2002,288). Tanmateix, nosaltres consi<strong>de</strong>rem que la simpleubicació <strong>de</strong> les peces ja acaba<strong>de</strong>s sobre aquests materialsno hauria estat suficient perquè es produïssinles empremtes, sinó que hauria estat necessària unapressió sobre la massa <strong>de</strong> guix per tal que que<strong>de</strong>ssinles marques. Aquesta pressió només hauria pogutrealitzar-se durant el procés <strong>de</strong> fabricació <strong>de</strong> la peça(fig. 32). A la mateixa conclusió han arribat Girál<strong>de</strong>zi Vendrell (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b), que a més amés, com ja hem dit, justifiquen l’ús <strong>de</strong> teles i estoresper facilitar la separació entre la tapadora i la superfíciesobre la qual s’ha realitzat un cop finalitzada lapeça. Aquesta observació queda també justificada enel percentatge <strong>de</strong> tapadores que presenten empremtescorresponents als elements emprats per separar guixi base <strong>de</strong> treball (tela, estores, elements vegetals),que s’eleva a un 77,78% <strong>de</strong>l total. Per altra banda,hem <strong>de</strong>scrit fins a tretze individus en els quals nohem observat empremtes <strong>de</strong> tela ni <strong>de</strong> cistelleria nid’elements vegetals, i sí en canvi empremtes quepodrien correspondre a una superfície <strong>de</strong> fusta, alpaviment <strong>de</strong>ls mateixos habitatges o a la superfície<strong>de</strong> suport sense cobrir, també la tapadora en forma <strong>de</strong>bol, que tot i presentar empremtes en el gruix <strong>de</strong> lapasta per mo<strong>de</strong>lar-la, no presenta empremtes enla part <strong>de</strong> la peça que tocaria amb la superfície <strong>de</strong>treball. És a dir que en un 22,22% <strong>de</strong> les peces elmo<strong>de</strong>lat es realitzà directament sobre la superfície<strong>de</strong> treball nua. Per tant, tot i que preferentment lestapadores es realitzaven cobrint la superfície <strong>de</strong> treballper tal d’evitar adherències, també tècnicamentes podia realitzar la mateixa operació sense cobrirla superfície <strong>de</strong> suport.Pel que fa al tipus <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> la superfície<strong>de</strong> treball i per tant a l’empremta que ha <strong>de</strong>ixat,predominen amb un 69,39% les teles, segui<strong>de</strong>s ambun 20,41% per les estores, un 8,16% per les fulles,i un 1,59% les corresponents a tela i estora. Veiemdoncs un ús predominant <strong>de</strong> les teles com a elementseparador.Cal pensar que les teles que es <strong>de</strong>vien utilitzareren robes velles, utilitza<strong>de</strong>s únicament amb la finalitat<strong>de</strong> cobrir la superfície <strong>de</strong> treball. Ens ratifica enaquesta observació la documentació <strong>de</strong> dues pecesamb empremtes <strong>de</strong> tela amb un sargit. Pensem, però,que el sargit estaria fet en el primer ús <strong>de</strong> la tela,ja que no creiem que per<strong>de</strong>ssin el temps a fer unpedaç d’aquestes característiques en un tros <strong>de</strong> robaemprada per a un treball artesanal. Tampoc creiemque fos qualsevol tipus <strong>de</strong> tela vella, sinó que probablementes correspondria al que ara <strong>de</strong>nominem“roba blanca” pel tipus <strong>de</strong> sargit documentat, moltdiferent <strong>de</strong>l que podríem trobar en roba <strong>de</strong>stinadaa vestimenta.La superfície <strong>de</strong> treball es <strong>de</strong>via cobrir amb diversosbocins <strong>de</strong> tela, que en algunes ocasions <strong>de</strong>viensobreposar-se, tal i com s’ha pogut constatar en algunsfragments analitzats, mentre que en altres, <strong>de</strong>ixarienpart <strong>de</strong> la superfície <strong>de</strong> treball sense cobrir i així enstrobem peces amb empremtes <strong>de</strong> tela només en unapart <strong>de</strong> la tapadora. Aquest aspecte ens fa pensartambé que es <strong>de</strong>vien realitzar diverses tapadores ala vegada i sense tenir una cura excessiva.Per altra banda, les empremtes <strong>de</strong> tela que hanestat analitza<strong>de</strong>s per Girál<strong>de</strong>z i Vendrell, en sis casospresenten lligament <strong>de</strong> tafetà, el més senzill <strong>de</strong> tots,mentre que en els tres casos on se sospita un possibletafetó, les marques són menys clares o el fil tépoca torsió (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b). La <strong>de</strong>nsitat<strong>de</strong>l teixit ronda els 10 x 10, és a dir, <strong>de</strong>u fils <strong>de</strong> tramai <strong>de</strong>u d’ordit per centímetre. Tot i que la torsióés difícil <strong>de</strong> veure en la majoria <strong>de</strong> casos, semblaobservar-se indistintament tant la torsió en S (a ladreta) com la torsió en Z (a l’esquerra) (Gi r á l d e z,Ve n d r e l l 2008b).El fet <strong>de</strong> trobar-se, amb aparent seguretat, fibra<strong>de</strong> cotó a la tapadora L-10181, planteja la possibilitatque el cotó fos una fibra utilitzada a la prehistòria.Cas <strong>de</strong> confirmar-se aquesta opció en les analítiquesque resten pen<strong>de</strong>nts, això ens obriria una nova líniad’investigació sobre la procedència d’aquesta primeramatèria o <strong>de</strong> les mateixes teles.Pel que fa a les empremtes <strong>de</strong> cistelleria, pensemque el material emprat per a teixir les estores ésl’espart o algun tipus <strong>de</strong> planta similar, tal com espot observar encara en les diverses mostres existentsd’aquest tipus <strong>de</strong> productes artesanals (fig. 33).Els fragments analitzats per Girál<strong>de</strong>z i Vendrellhan estat elaborats amb la tècnica <strong>de</strong> l’escacat, on latrama i l’ordit són <strong>de</strong> la mateixa amplada i formenun angle <strong>de</strong> 90º; i en diagonal, que és similar peròamb un angle <strong>de</strong> 120º. La tècnica <strong>de</strong>l teixit és lamés senzilla i per tant la més utilitzada per elaborarestores (Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008b).Respecte a la superfície <strong>de</strong> treball, a partir <strong>de</strong>les empremtes, tant si la superfície <strong>de</strong> treball estrobava recoberta com si no ho estava, hem arribata la conclusió que el mo<strong>de</strong>latge <strong>de</strong> les tapadores esrealitzada sobre diversos tipus <strong>de</strong> superfície: fusta,terra (paviments <strong>de</strong> les cases) i fins i tot en un casanalitzat per Girál<strong>de</strong>z i Vendrell, pedra llisa (Gi r á l d e z,Ve n d r e l l 2008b), que podria haver estat tal vegadaun molí barquiforme.De la morfologia <strong>de</strong> les tapadores, po<strong>de</strong>m dir quela majoria són circulars, <strong>de</strong> secció plana, <strong>de</strong> vora <strong>de</strong>secció mixta, predominant la <strong>de</strong> semicercle. Més d’unatercera part presenten agafador, el qual en una micamés <strong>de</strong> la meitat <strong>de</strong>ls casos és funcional. La majoria<strong>de</strong> les peces no presenten cap element <strong>de</strong>coratiu.Pel que fa a la cronologia, únicament disposem<strong>de</strong> dues tapadores <strong>de</strong> les quals ens ha arribat lareferència <strong>de</strong> l’enterrament a què anaven associa<strong>de</strong>s,que en ambdós casos ens situen en un horitzó <strong>de</strong> laprimera meitat <strong>de</strong>l segle v i aC. Atesa la uniformitattipològica <strong>de</strong> les tapadores i el fet que la major part<strong>de</strong>ls materials provinents <strong>de</strong>ls camps A i ABC, queés d’on suposem que són la majoria <strong>de</strong> les peces estudia<strong>de</strong>s,es daten entre finals <strong>de</strong>l segle v i i i el seglev i aC (Pl e n s 1986, 229-230) creiem que la datacióproposada per a les dues tapadores <strong>de</strong> les quals coneixeml’enterrament a què anaven associa<strong>de</strong>s es potfer extensible a la resta <strong>de</strong>l conjunt estudiat, sense<strong>de</strong>scartar però la possibilitat d’un inici a finals <strong>de</strong>l196


Fig. 33. Llata d’espart a dalt. A baix, objectes diversos on s’aprecia l’encreuament <strong>de</strong> 90º <strong>de</strong> les tiges. Foto <strong>de</strong> dalt: . Foto <strong>de</strong> baix: .197


segle v i i i una perdurabilitat al llarg <strong>de</strong> tot el seglev i arribant fins i tot al segle v aC, tal i com testimoniarial’exemplar <strong>de</strong>l Tossal <strong>de</strong> les Tenalles.Quan ens endinsàrem en l’estudi d’uns materialstan <strong>de</strong>sconeguts com poc atractius com eren les tapadores<strong>de</strong> guix <strong>de</strong> la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera, noens imaginàvem la quantitat <strong>de</strong> noves da<strong>de</strong>s que ensaportaria el treball <strong>de</strong> recerca i que ens ha atansatun xic més a la gent que va viure al jaciment fa uns2.600 anys. Sense cap dubte a part d’experimentaramb plastilina com podrien fer-se aquelles peces“lletjotes” i entendre com l’artesà o artesana podiafer aquell objecte, allò que més ens ha agradat és elconeixement d’un material no conservat com era elteixit o la cistelleria; l’eficaç participació <strong>de</strong> l’equipGirál<strong>de</strong>z-Vendrell ha estat clau per al <strong>de</strong>senvolupamentd’aquest aspecte suggestiu. No ens po<strong>de</strong>m estar<strong>de</strong> comentar l’emoció experimentada en <strong>de</strong>scobrir elprimer sargit documentat indirectament en l’empremtad’una tapadora; el fet <strong>de</strong> pensar en les mans que favint-i-sis segles tingueren cura <strong>de</strong> reparar un foratque produeix l’ús quotidià <strong>de</strong> la roba, seguint unatècnica que és idèntica a la que encara han practicati practiquen les nostres mares i àvies, la qual creiemperò que ja està tristament en vies d’extinció davantla voràgine consumista <strong>de</strong> la nostra societat actual.Aquesta emotiva i interessant reflexió ens atansa unamica a la societat <strong>de</strong> l’època; resulta evi<strong>de</strong>nt que nopo<strong>de</strong>m concloure a quin gènere pertanyia l’ésser humàque va fer les tapadores, tant podia ser d’un sexecom d’un altre. Probablement estaria en el mateix casd’ambigüitat la cistelleria, ja que els artesans actualssón d’ambdós sexes. Però el teixit <strong>de</strong> les teles semblaque ja ha <strong>de</strong> correspondre més a l’univers femení, simés no la cura en sargir els forats <strong>de</strong> les robes ensfa pensar més en una mà femenina, això ho creiemsense por a equivocar-nos o... potser sí?No po<strong>de</strong>m cloure aquest estudi sense insistir altravegada en la singularitat <strong>de</strong> la necròpolis <strong>de</strong> la Pedrera,i en la necessitat d’intentar arribar fins on siguitècnicament possible en la investigació. Són moltesles qüestions que resten obertes. Com ja hem dit, les<strong>de</strong>sgracia<strong>de</strong>s circumstàncies que acompanyaren lalocalització <strong>de</strong> la necròpolis fan que moltes <strong>de</strong> lesda<strong>de</strong>s es per<strong>de</strong>ssin <strong>de</strong> manera irreversible. Tanmateix,la troballa <strong>de</strong> nova documentació ens esperona percontinuar treballant en aquesta recerca, sabedorsperò que algunes <strong>de</strong> les vies que hem iniciat finalitzaranen un atzucac. Creiem, malgrat tot, que pagala pena i que més enllà <strong>de</strong> la investigació, serà unpetit i merescut reconeixement a tots aquells que facinquanta anys, en un context cultural molt diferent idifícil, feren tot el que estigué en les seves mans pertal que la pèrdua <strong>de</strong> la informació no fos total.Maria Pilar Vàzquez FalipArqueòloga <strong>de</strong>l Servei d’Arqueologia<strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs.mpvazquez@diputaciolleida.catJosep Medina MoralesArqueòleg <strong>de</strong>l Servei d’Arqueologia<strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs.jmedina@diputaciolleida.catJoan-Ramon González PérezCap <strong>de</strong>l Servei d’Arqueologia<strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs.jrgonzalez@diputaciolleida.cat198


BibliografiaAn ò n i m 1958Anònim, “D. Luis Pericot, <strong>de</strong>legado regional <strong>de</strong>excavaciones, en Lérida”, La Mañana, 19 d’abril<strong>de</strong> 1958, 2.An ò n i m 2002Anònim, “Les restes <strong>de</strong> teixits més antigues <strong>de</strong>Catalunya”, Descobreix una joia <strong>de</strong>l Museu, 18<strong>de</strong> maig <strong>de</strong> 2002, Dia Internacional <strong>de</strong>ls Museus,Museu d’Història <strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll, 2002.Ba r a h o n a 1958J. Barahona, “Declaraciones <strong>de</strong> D. Luis Díez-CoronelMontull, <strong>de</strong>scubridor <strong>de</strong>l poblado <strong>de</strong> Pedrera”, Acento,27-28, Lleida, 31 <strong>de</strong> març <strong>de</strong> 1958, 10.Ba r b e r à 2000J. Barberà, El poblat ibèric <strong>de</strong> la Penya <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong>Sant Just Desvern (Baix Llobregat). Les excavacionsrealitza<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l 12 d’abril <strong>de</strong> 1972 fins al 31 <strong>de</strong><strong>de</strong>sembre <strong>de</strong> 1990, Centro Universitario E.A.E. –Winterthur, 2000.Be lt r á n 1976M. Beltrán, Arqueología e historia <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s antiguas<strong>de</strong>l cabezo <strong>de</strong> Azaila (Teruel), Saragossa, 1976.Bo s c h Gi m p e r a et al. 1951-1965P. Bosch Gimpera, J. <strong>de</strong> C. Serra i Ràfols i J. Colominasi Roca, Corpus vasorum antiquorum. Espagne. MuséeArchéologique <strong>de</strong> Barcelone, Institut d’Estudis Catalans,Barcelona, 1951-1965.Ca r l ú s et al. 2007X. Carlus, F. J. López, M. Oliva, A. Palomo, A. Rodríguez,N. Terrats, C. Lara i N. Villena (coord.),Cabanes, sitges i tombes. El paratge <strong>de</strong> Can Roqueta(Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal) <strong>de</strong>l 1300 al 500 aC, Qua<strong>de</strong>rnsd’Arqueologia <strong>de</strong> Saba<strong>de</strong>ll 4, Museu d’Història <strong>de</strong>Saba<strong>de</strong>ll, Saba<strong>de</strong>ll, 2007.Ci e r c o 1975M. Cierco, Inventario <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> la necrópolis<strong>de</strong> La Pedrera (Térmens), tesi <strong>de</strong> llicenciatura, UAB1975, inèdita.Co l e t et al. 2006aA. Colet, M. Gené i GIP, “El món funerari durantel Grup <strong>de</strong>l Segre-Cinca III (975-750 cal a.n.e.). Lanecròpolis <strong>de</strong> Roques <strong>de</strong> Sant Formatge (Seròs, elSegrià)”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 15, 2006,151-165.Co l e t et al. 2006bA. Colet, A. Lafuente i GIP, “Avenç sobre una novanecròpolis tumular d’incineració <strong>de</strong>l Grup <strong>de</strong>l Segre-Cinca: la Vall <strong>de</strong> la Clamor (Soses, el Segrià)”, <strong>Revista</strong>d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 15, 2006, 167-177.DD. AA. 1982DD. AA., L’Arqueologia a Catalunya, avui. Barcelona,1982.d e l a Ve g a 1981J. <strong>de</strong> la Vega, Aplec <strong>de</strong> documents arqueològics <strong>de</strong> lescoves <strong>de</strong>l Montsec i llur projecció a les comarques iserres properes, Mediterrània 12, Barcelona, 1981.Fe r r á n d e z et al. 1991M. Ferrán<strong>de</strong>z, A. Lafuente, J. B. López i M. Plens,“La necròpoli d’incineració <strong>de</strong> la Colomina 1 (Gerb,la Noguera). Campanya d’excavacions 1987-1988”,<strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 1, 1991, 83-150.199


Ga l l a rt, Ju n y e n t 1989J. Gallart i E. Junyent, “Un nou tall estratigràfic a LaPedrera, Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer-Térmens, La Noguera,Lleida”, Espai / Temps, 3, Lleida, 1989.Ga l l a rt, Ló p e z 1991J. Gallart, J. B. López, “El Colomer <strong>de</strong> Pallerols: unanecròpolis d’incineració, tipus camps d’urnes, a laconca <strong>de</strong> l’Ondara”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>,1, 1991, 189-2007.Ga r c é s et al. 1993I. Garcés, L. Marí, J. Pérez i J. M. Puche, “Ocupacions<strong>de</strong> tradició <strong>de</strong>l bronze recent i <strong>de</strong>ls camps d’urnestardans al Tossal <strong>de</strong> les Tenalles <strong>de</strong> Sidamon”, <strong>Revista</strong>d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 3, 1993, 249-285.Ga r c é s 2002I. Garcés, Catàleg <strong>de</strong> la Sala d’Arqueologia, Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong>la Sala d’Arqueologia, 2, fitxes 93, 94 i 98, Saragossa,2002.Ga r c é s 2007I. Garcés, “El empleo <strong>de</strong>l ronzal caballar en el norte<strong>de</strong>l Ebro durante la edad <strong>de</strong>l hierro y la época ibérica”,Gladius, XXVII, 2007, 67-84.Ga r c é s et al. 2006I. Garcés, J. R. González, J. I. Rodríguez, “El jaciment<strong>de</strong> l’edat <strong>de</strong>l ferro <strong>de</strong> la cova <strong>de</strong> Geguins (les Avellanesi Santa Linya, la Noguera)”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong><strong>Ponent</strong>, 15, 2006, 201-233.Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008aP. Girál<strong>de</strong>z, M. Vendrell, Caracterització i anàlisi <strong>de</strong>les marques <strong>de</strong> teixit <strong>de</strong> la tapadora funerària L-783,Patrimoni-UB Estudis <strong>de</strong> Patrimoni, 2008, inèdit.Gi r á l d e z, Ve n d r e l l 2008bP. Girál<strong>de</strong>z, M. Vendrell, Estudi <strong>de</strong> les empremtes<strong>de</strong> teixits i cistelleria en tapes <strong>de</strong> guix, Patrimoni-UBEstudis <strong>de</strong> Patrimoni, 2008, inèdit.Gi r ó 1962P. Giró, “La cueva <strong>de</strong> la vall <strong>de</strong> Cerves (Miralles,provincia <strong>de</strong> Tarragona)”, Ampurias, XXIV, 1962,170-178.Go n z á l e z 1985J.-R. González, “Lérida. Instituto <strong>de</strong> Estudios Iler<strong>de</strong>nses”,Prehistoria y Arqueología en los estudios locales,d’A. Beltrán, Saragossa, 1985, 103-126.Go n z á l e z 1986J.-R. González, “Exordi o el perquè d’aquesta publicació”,Setmana d’Arqueologia Medieval (Resums <strong>de</strong> lesconferències). XXX Aniversari <strong>de</strong>l Museu Arqueològic,IEI, Lleida, 1986, 9-20.Go n z á l e z 1987J.-R. González, “La sección <strong>de</strong> arqueología <strong>de</strong>lI.E.I.: cuarenta y dos años <strong>de</strong> arqueología leridana”,Caesaraugusta, 64, Saragossa, 1987, 221-232.Go n z á l e z 1988J.-R. González, “Avanç <strong>de</strong> l’excavació realitzada al’interior <strong>de</strong> l’església <strong>de</strong> Sant Joan”, apèndix adicionala J. Lladonosa i F. Tamarit, Recull d’Història <strong>de</strong>Térmens, Lleida, 1988, 237-242.Go n z á l e z 1995J.-R. González, “El projecte museístic <strong>de</strong> la nova Salad’Arqueologia <strong>de</strong> la Fundació Pública Institut d’EstudisIler<strong>de</strong>ncs <strong>de</strong> la Diputació <strong>de</strong> Lleida”, Puig Castellar,6, Santa Coloma <strong>de</strong> Gramanet, 1995, 74-99.Go n z á l e z 2003J.-R. González, “L’arqueologia lleidatana no professionalentre 1931 i 1975”, L’arqueologia a Catalunya durantla República i el Franquisme (1931-1975). Actes <strong>de</strong> lesJorna<strong>de</strong>s d’Historiografia celebra<strong>de</strong>s a Mataró els dies24 i 25 d’octubre <strong>de</strong> 2002. Homenatge a Marià Ribes iBertran (1902-1996) en el centenari <strong>de</strong>l seu naixement,Mataró, 2003, 175-204.Go n z á l e z, Pe ñ a, 1991J. L. Peña i J.-R. González, “El fossat: un nou element<strong>de</strong> la poliorcètica ilergeta”, Simposi Internacionald’Arqueologia Ibèrica, Manresa, 6-9 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre <strong>de</strong>1990, Manresa, 1991, 219-225.Go n z á l e z et al. 1995J.-R. González, J. Medina, J. I. Rodríguez, J. Markalaini R. Larrégula, “Les necròpolis tumulars al Pirineuocci<strong>de</strong>ntal català. Estat <strong>de</strong> la qüestió”, X Col·loquiInternacional d’Arqueologia <strong>de</strong> Puigcerdà —Cultures iMedi. De la Prehistòria a l’Edat Mitjana. Puigcerdà iOsseja 1994, Puigcerdà, 1995, 385-394.Go n z á l e z et al. 1994-1996J.-R. González, J. I. Rodríguez, J. L. Peña, “Aportació<strong>de</strong> la geoarqueologia al coneixement <strong>de</strong>l poblamentdurant els camps d’urnes i l’edat <strong>de</strong>l ferro a lesvalls inferiors <strong>de</strong>ls rius Segre i Cinca”, Actes <strong>de</strong> laPrimera Taula Rodona d’Arqueologia. Mo<strong>de</strong>ls d’ocupació,transformació i explotació <strong>de</strong>l territori entre el 1600 i el500 a.n.e. a la Catalunya meridional i zones limítrofes<strong>de</strong> la <strong>de</strong>pressió <strong>de</strong> l’Ebre (Sant Feliu <strong>de</strong> Codines, 18 i 19<strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 1994), Gala, 3-5, 1994-1996, 277-291.Go u r d o n 1879M. Gourdon, “Les sépultures du Val d’Aran”, Bulletin<strong>de</strong> la Societé Ramond, 1879, 79-83.Go u r d o n 1921-1924M. Gourdon, “Les Cromlecks <strong>de</strong> Béret”, Revue <strong>de</strong>Comminges, XXXV, 1921-1924, 153-154 (reedició <strong>de</strong>la publicació <strong>de</strong> 1884).Ju n y e n t 1978E. Junyent, “Problemática general <strong>de</strong> la iberizaciónen la Catalunya interior”, Simposi Internacional ElsOrígens <strong>de</strong>l món Ibèric (Barcelona-Empúries, 1977),Ampurias, 38-40, 1976-1978, 177-185.Ju n y e n t 1982E. Junyent, “La Pedrera, Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer.Térmens”, Les excavacions arqueològiques a Catalunyaen els darrers anys, Barcelona, 1982, 262.200


Ju n y e n t 2002E. Junyent, “El jaciment ibèric <strong>de</strong> Gebut (Soses)”,Catàleg <strong>de</strong> la Sala d’Arqueologia, Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong> la Salad’Arqueologia, 2, 2002, 39-42.La r a 1974F. Lara Peinado, Lérida. Museo Arqueológico. IEI,Lleida, 1974.Ló p e z 2001J. B. López, “L’edat <strong>de</strong>l Bronze”, La Noguera Antiga.Des <strong>de</strong>ls primers pobladors fins als visigots, Museud’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya, Museu <strong>de</strong> la Noguera iAjuntament <strong>de</strong> Balaguer, Girona, 2001, 62-95.Ma l u q u e r 1945J. Maluquer <strong>de</strong> Motes, “La Provincia <strong>de</strong> Lérida duranteel eneolítico, bronce y primera edad <strong>de</strong>l hierro”, Ilerda,V, Lleida 1945, 173-245.Ma l u q u e r 1973J. Maluquer, “La necrópolis <strong>de</strong> Almenara en Agramunt”,Pyrenae, 9, 1973, 185-193.Ma l u q u e r 1982J. Maluquer, “La Pedrera, Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer.Térmens”, Les excavacions arqueològiques a Catalunyaen els darrers anys, Barcelona, 1982, 260-261.Ma l u q u e r et al. 1960J. Maluquer, A. Muñoz i F. Blasco, “Cata estratigráficaen el poblado <strong>de</strong> «La Pedrera», en Vallfogona <strong>de</strong>Balaguer”, Zephyrus, 10, Salamanca, 1960.Ma r t í n 1958aR. Martín, Fitxes <strong>de</strong> l’excavació <strong>de</strong> la necròpolis <strong>de</strong> laPedrera, 1958, inèdit.Ma r t í n 1958bR. Martín, “La necrópolis <strong>de</strong> la Pedrera”, La Mañana,16 d’abril <strong>de</strong> 1958, 4.Ma s 1958J. Mas, “La Pedrera es <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Térmens y no<strong>de</strong> Vallfogona”, La Mañana, 28 <strong>de</strong> maig <strong>de</strong> 1958, 8.Mat e o 1993P. Mateo, Interrelación poblado-necrópolis. Propuestas <strong>de</strong>análisis en las comarcas meridionales <strong>de</strong> Lleida duranteel Bronce Final, tesi <strong>de</strong> llicenciatura, Universitat <strong>de</strong>Barcelona, 1993, inèdita.Maya 1977J. L. Maya, Lérida prehistórica, Lleida, 1977.Maya 1978J. L. Maya, “Análisis <strong>de</strong> la situación anterior alestablecimiento <strong>de</strong> la cultura ilergeta”, Simposi InternacionalEls Orígens <strong>de</strong>l món Ibèric (Barcelona-Empúries, 1977), Ampurias, 38-40, 1976-1978, 449-462.Maya 1981J. L. Maya González, “Yacimientos <strong>de</strong> las eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>lbronce y hierro en la provincia <strong>de</strong> Lérida y zonaslimítrofes”, Miscel·lània Homenatge al Professor SalvadorRoca i Lletjós, IEI, Lleida, 1981, 321-376.Maya 2003J. L. Maya, “En la encrucijada <strong>de</strong> la arqueologíailer<strong>de</strong>nse: Díez-Coronel y la década <strong>de</strong> los setenta”, J.-R. González (coord.), Actes <strong>de</strong>l I Congrés Internacional<strong>de</strong> Gravats Rupestres i Murals. Homenatge a LluísDíez-Coronel (Lleida, 23-27 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 1992),Lleida, 2003, 973-979.Maya et al. 1998J. L. Maya, F. Cuesta i F. J. López, Genó: un poblado<strong>de</strong>l Bronze Final en el Bajo Segre (Lleida), Universitat<strong>de</strong> Barcelona, Barcelona, 1998.Maya et al. 2003J. L. Maya, F. J. López, J.-R. González, E. Junyenti J. I. Rodríguez, “Excavaciones (1981-1983) en elpoblado <strong>de</strong> Carretelà (Aitona, Segrià, Lleida)”, <strong>Revista</strong>d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 11-12, 2003, 151-233.Me d i n a et al. 2005J. Medina, M. P. Vàzquez, J. R. González, “El fonsarqueològic <strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs. Històriad’un llarg procés <strong>de</strong> catalogació i estudi d’una selecció<strong>de</strong> materials”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 14,2005, 85-146.Nin 2003N. Nin, “Vases et objets en terre crue dans le Mididurant l’Âge du fer”, Échanges transdiciplinaries surles construccions en terre crue, Actes <strong>de</strong> la table-ron<strong>de</strong><strong>de</strong> Montpellier, 17-18 novembre 2001, França 2003,95-146.Pe ñ a 1988J. L. Peña, Las acumulaciones cuaternarias <strong>de</strong> losllanos leridanos. Aspectos generales e itinerarios <strong>de</strong>campo, Lleida, 1988.Pi ta, Dí e z-Co r o n e l 1965R. Pita y L. Díez Coronel, “La necrópolis <strong>de</strong> incineración<strong>de</strong> Torre Filella en Lérida”, Ampurias, XXVi-XXVii,1964-1965, 251-257.Pl e n s 1986M. Plens, La necròpolis <strong>de</strong> La Pedrera, tesi <strong>de</strong>llicenciatura, Estudi General <strong>de</strong> Lleida, 1986, inèdita.Pl e n s 2002M. Plens, Catàleg <strong>de</strong> la Sala d’Arqueologia, Qua<strong>de</strong>rns<strong>de</strong> la Sala d’Arqueologia, 2, fitxes 67, 68, 69, 70, 71,72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 85, 86,87, 89, 90, 91, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150,151, 152, 154, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163,164, Saragossa, 2002.Pl e n s, Ra f e l 2002M. Plens, N. Rafel, “La necròpoli <strong>de</strong> la Pedrera”,Catàleg <strong>de</strong> la Sala d’Arqueologia, Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong> la Salad’Arqueologia, 2, Saragossa, 2002, 255-256.Qu e s a d a 2002F. Quesada, Catàleg <strong>de</strong> la Sala d’Arqueologia, Qua<strong>de</strong>rns<strong>de</strong> la Sala d’Arqueologia, 2, fitxes, 92, 93, 95 i 96,Saragossa, 2002.201


Ri p o l l 1959E. Ripoll, “El poblado y la necrópolis <strong>de</strong> la Pedrera(Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer, Lérida)”, Ampurias, XXI,Barcelona, 1959, 275-279.Ri p o l l 2003E. Ripoll, “Lluís Díez-Coronel i Montull i el coneixement<strong>de</strong> la prehistòria i l’arqueologia <strong>de</strong> les Terres <strong>de</strong>Lleida”, J. R. González (coord.), Actes <strong>de</strong>l I CongrésInternacional <strong>de</strong> Gravats Rupestres i Murals. Homenatgea Lluís Díez-Coronel (Lleida, 23-27 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong>1992), Lleida, 2003, 957-971.Ro v i r a 2006J. Rovira, “Las producciones cerámicas con improntabasal <strong>de</strong> estera vegetal <strong>de</strong>l calcolítico final-bronceantiguo/medio <strong>de</strong> la península Ibérica. Acerca <strong>de</strong> laalternancia <strong>de</strong> influjos y el origen <strong>de</strong>l protourbanismoen la <strong>de</strong>presión central catalana como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>territorio basculante”, Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong> Prehistòria iArqueologia <strong>de</strong> Castelló, 25, 2006, 109-137.Ru b i o et al. 2006V. Rubio, J. L. Peña i J. R. González, “El impactoen el paisaje <strong>de</strong> los fosos <strong>de</strong> época prehistórica en elnoroeste <strong>de</strong> España y su reconocimiento con criteriosgeomorfológicos”, Actas. III Congreso Internacionalsobre fortificaciones, “Paisaje y fortificación”, Alcalá <strong>de</strong>Guadaíra (Sevilla), marzo <strong>de</strong> 2005, Alcalá <strong>de</strong> Guadaíra,2006, 55-68.Ru i z Za pat e r o 1985G. Ruiz Zapatero, Los campos <strong>de</strong> urnas <strong>de</strong>l N.E.<strong>de</strong> la Península Ibérica, tesi doctoral UniversidadComplutense, Madrid, 1985.Sa n m a rt í 1992J. Sanmartí, “Las necrópolis ibéricas en el áreacatalana”, Congreso <strong>de</strong> Arqueología Ibérica. LasNecrópolis (Madrid, Noviembre 1991), Serie Varia 1,coord. J. Blázquez Pérez y Víctor Antona <strong>de</strong>l Val,Madrid, 1992, 77-108.Sa r d à, Gr a e l l s 2004-2005S. Sardà Seuma, R. Graells i Fabregat, “Sobre lai<strong>de</strong>ntificació d’un tipus arcaic d’urna d’orelletes aCatalunya”, Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong> Prehistòria i Arqueologia <strong>de</strong>Castelló, 24, 2004-2005, 173-187.Sc h ü l e 1969W. Schüle, Die Meseta-Kulturen in <strong>de</strong>r IberischenHalbinsel, Madri<strong>de</strong>r Forschungen, Madrid-Berlín,1969.Ta r r a g ó 1958J. Tarragó, Borrador diario excavaciones, inèdit,1958.Và z q u e z Fa l i p 2001M. P. Vàzquez Falip, “Les necròpolis <strong>de</strong>ls campsd’urnes <strong>de</strong>l bronze, ferro i època ibèrica <strong>de</strong>l Baix Segre.Aspectes cronològics i rituals”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia<strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 10, 2001, 65-101.202


Ignacio Fiz Fernán<strong>de</strong>zPàgs. 203-216Simulando una vía <strong>de</strong> comunicación: eltramo <strong>de</strong> la vía romana entre el Coll<strong>de</strong> Panissars y GironaMediante programa informático es posible simular las vías <strong>de</strong>comunicación existentes entre asentamientos humanos, siendo muchoslos trabajos publicados y varias las formas <strong>de</strong> aproximación alproblema. El objetivo <strong>de</strong>l trabajo que nos ocupa ha consistido enla generación <strong>de</strong> un nuevo mo<strong>de</strong>lo a partir <strong>de</strong>l cual fuera posiblesimular una vía <strong>de</strong> comunicación, con la salvedad <strong>de</strong> que en estecaso ya existía una i<strong>de</strong>a aproximada <strong>de</strong> cual sería su trayectoriaa partir <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> otros autores. Esta vía <strong>de</strong> comunicaciónes la vía Augusta, en el tramo que une el Coll <strong>de</strong> Panissars y laciudad <strong>de</strong> Girona.Palabras clave: GIS, DEM, vía Augusta, Gerunda.It’s possible to simulate the ways of communication existingbetween human settlements using a computer program, being alot of works published and diverse ways of approximation to theproblem. The objective of this work is the production of a newmo<strong>de</strong>l from which it would be possible to simulate a way of communication,with the exception that in this case an approximatedi<strong>de</strong>a of which would be the trajectory already existed from worksof other authors. This way of communication is the way Augusta,at the stretch which links the Coll of Panissars and the town ofGirona.Key words: GIS, DEM, way Augusta, Gerunda.1. Introducción: la función <strong>de</strong> cálculo<strong>de</strong>l coste <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazamiento (CostSurface) y la superficie <strong>de</strong> fricciónLas socieda<strong>de</strong>s intercambian conocimientos, i<strong>de</strong>asy mercancías a través <strong>de</strong>l movimiento por el territorio.La topografía juega un papel primordial enla trayectoria <strong>de</strong> tal movimiento y es un elementoque nos explica la disposición a lo largo <strong>de</strong>l paisajetanto <strong>de</strong> los asentamientos, como <strong>de</strong> otros elementosque <strong>de</strong> su acción sobre el territorio se <strong>de</strong>rivan. Loselementos topográficos <strong>de</strong>l territorio condicionan eimpactan en tal movimiento, ya sea la pendiente,los ríos o las zonas que sufren los efectos <strong>de</strong> laacumulación y escasez <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong>bidas a una climatologíacomo la mediterránea. La aparición <strong>de</strong> losSistemas <strong>de</strong> Información Geográfica y su aplicaciónen la arqueología, en especial en la disciplina que sePàgs. 203-216ocupa <strong>de</strong>l territorio, han facilitado la construcción<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los que simulan las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> intercambioentre socieda<strong>de</strong>s.En estos casos, una función como es el cálculo<strong>de</strong>l Coste en el Desplazamiento, aportada comoprimitiva en los SIG, permite la recreación sobreplano <strong>de</strong> las rutas óptimas <strong>de</strong> comunicación entrelos asentamientos humanos. Este coste se traduceen la cantidad <strong>de</strong> energía necesaria para acce<strong>de</strong>r oatravesar un <strong>de</strong>terminado punto <strong>de</strong>l territorio, en elcamino que une dos asentamientos.1.1. Aproximaciones al movimiento:isotropía y anisotropíaDos son las formas en que la investigación se haaproximado al problema, por un lado los llamadosalgoritmos isotrópicos (Wh e at l e y, Gi l l i n g s 2002, 151)203


fundamentados en que todo movimiento implica uncoste sin que la dirección sea significativa; por otrolado, los anisotrópicos, construidos teniendo en cuentaque la dirección es esencial para complicar ooptimizar el acceso al elemento más próximo en elmovimiento. Para el primero son variables comunesla frondosidad <strong>de</strong> la vegetación o el tipo <strong>de</strong> suelo,asignándose un coste cuantitativo al tránsito por talesunida<strong>de</strong>s topográficas. En el segundo son factorescomo la pendiente o los flujos hidrográficos (d e Si lva,Pi z z i o l o 2001, 279) los que <strong>de</strong>terminan, facilitan ydificultan tal movimiento.Tradicionalmente geología y topografía son lasvariables mas utilizadas en el cálculo <strong>de</strong> los costes.La razón estriba en que el resto <strong>de</strong> factores estánmucho más influenciados por el <strong>de</strong>venir <strong>de</strong>l tiempo(Be l l et al. 2002, 174-175): un bosque, un tipo <strong>de</strong>cultivo, un tipo <strong>de</strong> suelo, el curso <strong>de</strong> un río están mássujetos al cambio temporal. Y sin embargo tampocola topografía se libra <strong>de</strong>l tiempo, ya que factorescomo la erosión, las líneas <strong>de</strong> costa, la transformación<strong>de</strong>ltaica o lo entornos aeolianos hacen que cualquierestudio <strong>de</strong> estas características esté sujeto a análisisprevios que calibren, en lo posible, la transformaciónproducida.En los algoritmos anisotrópicos, el estudio <strong>de</strong>la pendiente ha generado interesantes mo<strong>de</strong>los queexplican y calculan la llamada fricción efectiva. Entendiendocomo fricción <strong>de</strong> un elemento topográficoaquel <strong>de</strong>sgaste que este ejerce sobre el objeto enmovimiento (d e Si lva, Pi z z i o l o 2001, 279). Por estarazón la pendiente es uno <strong>de</strong> los factores principalesen el cálculo <strong>de</strong> la fricción efectiva, y por tanto lavariable utilizada en diversos mo<strong>de</strong>los que representanel movimiento. Así, una pendiente <strong>de</strong>l 60% sufre uncoste 100 veces mayor que si no hay pendiente, y600 veces mayor si la pendiente alcanza el 80%, <strong>de</strong>lo que se entien<strong>de</strong> que el coste sufre un incrementono lineal con el aumento <strong>de</strong> la pendiente (Be l l etal. 2002, 175).Ericson y Goldstein (Er i c s o n, Go l d s t e i n 1980)estimaban el esfuerzo teniendo en cuenta que la comunicaciónentre dos comunida<strong>de</strong>s es bidireccionaly por tanto el recorrido es la suma <strong>de</strong> la distanciarecorrida, y <strong>de</strong>l diferencial entre la altura alcanzadaen el ascenso y <strong>de</strong> la producida en el <strong>de</strong>scenso,ambas pon<strong>de</strong>radas. Así la fórmula era (Wh e at l e y,Gi l l i n g s 2002, 151):ESFUERZO = DISTANCIA + 3.168* D arriba + 1.2*D abajoDe esta fórmula De Silva y Pizziolo (d e Si lva,Pi z z i o l o 2001, 281-282) realizaron una adaptacióncon la intención <strong>de</strong> crear un mo<strong>de</strong>lo que tambiénexplicara el movimiento humano. Asumiendo el píxelcomo unidad <strong>de</strong> medida, <strong>de</strong>terminaban que lafricción efectiva en un recorrido <strong>de</strong> ida y vuelta sepodía estimar como:FACTOR DEFRICCIÓN= 1 +Fricción + Fricciónascenso <strong>de</strong>scenso2Siendo:Fricción ascenso = 3.168* pendiente expresada enporcentajeFricción <strong>de</strong>scenso = 1.2* pendiente expresada enporcentajeOtra forma <strong>de</strong> representar el <strong>de</strong>sgaste fisiológicoproducido en el movimiento la expresó Pandolf (Pa n-d o l f et al. 1977) mediante una fórmula en la queintervenían variables como eran el peso <strong>de</strong>l vehículotractor, el peso a transportar (W y L), la velocidad<strong>de</strong>l movimiento (V), la pendiente (G) y un factor<strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong>l terreno (N):M= 1.5W + 2.0 (W+L) (L/W)2 + N (W+L) (1.5V2+ 0.35V* abs (G+6))El factor N sería el coste <strong>de</strong> atravesar una unidad<strong>de</strong> terreno teniendo en cuenta elementos topográficoscomo marismas, carreteras, ríos con diferentes aporteshídricos. Cada uno <strong>de</strong> ellos recibiría un valor querepresentaría una penalización al movimiento.Van Leusen realizó un estudio <strong>de</strong> gran interés conel propósito <strong>de</strong> simular cual era la red <strong>de</strong> comunicacionesen el territorio <strong>de</strong> Wroxeter, durante la edad<strong>de</strong> Hierro y el periodo Romano (Va n Le u s e n 2000).Partió <strong>de</strong> la fórmula <strong>de</strong> Pandolf, utilizando mo<strong>de</strong>losdigitales <strong>de</strong> elevación con una resolución <strong>de</strong> 50 m/píxel, sobre una serie <strong>de</strong> supuestos:• La dirección <strong>de</strong>l movimiento, fuera en ascenso o<strong>de</strong>scenso, no requería un tratamiento especial.• El factor N se calculaba en función, por ejemplo,<strong>de</strong>l caudal <strong>de</strong> los ríos.• Determinó que el medio <strong>de</strong> transporte tenía unpeso <strong>de</strong> 70 kg (W), soportaba una carga máxima<strong>de</strong> 4 kg (L) y transitaba a una velocidad <strong>de</strong> 4,8km/h.De esta manera, la fórmula <strong>de</strong> Pandolf pasaba aconvertirse en otra únicamente <strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong> N yla pendiente (G):M= 105.483 + 2557.44N + 124.32NGA partir <strong>de</strong> aquí y tomando los diversos asentamientoscomo puntos <strong>de</strong> origen y <strong>de</strong>stino se construía,con el uso <strong>de</strong>l algoritmo <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong>l camino <strong>de</strong>coste óptimo, que veremos a continuación, una red<strong>de</strong> comunicaciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Wroxeter.El cálculo <strong>de</strong>l Camino <strong>de</strong> CosteÓptimo (least cost route)El cálculo <strong>de</strong>l Coste <strong>de</strong> Desplazamiento es un pasointermedio necesario para generar los caminos óptimosentre una serie <strong>de</strong> asentamientos. El algoritmo consisteen <strong>de</strong>terminar cual es la ruta que implicará un menorcoste. A partir <strong>de</strong> aquí pue<strong>de</strong> construirse la red <strong>de</strong>comunicaciones <strong>de</strong> un territorio generando un Coste<strong>de</strong> Desplazamiento por cada uno <strong>de</strong> los asentamientossujetos a estudio, calculando a continuación cualesson los caminos <strong>de</strong> coste óptimo <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos204


con respecto al resto. Una aplicación <strong>de</strong>l sistema,que a<strong>de</strong>más estudia diacrónicamente las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>comunicación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Edad <strong>de</strong> Bronce hasta la EdadMedia, se hizo en el valle <strong>de</strong>l río Sangro en Italia(Be l l et al. 2002, 177-186). Otro caso, el ya citado<strong>de</strong> De Silva y Pizziolo, se usó en la reconstrucción<strong>de</strong> la red <strong>de</strong> comunicaciones entre los asentamientosNeolíticos <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong> Biferno, también en Italia (d eSi lva, Pi z z i o l o 2001, 282-285).2. Una calibración <strong>de</strong>l Coste <strong>de</strong>Desplazamiento: el Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>Oposición al Movimiento2.1. JustificaciónAl revisar todos los estudios vistos hasta ahora, lapregunta que quedaba en el aire era si ciertamentela utilización <strong>de</strong> estas funciones explicaba la realidad.Es <strong>de</strong>cir, si tomamos una vía <strong>de</strong> comunicación ya estudiada,para la cual ya se había <strong>de</strong>finido su trayectoria apartir <strong>de</strong> las fuentes históricas y arqueológicas, ¿existíaun mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fricción en el paisaje que permitierala simulación <strong>de</strong> un recorrido aproximativo al real?Tal mo<strong>de</strong>lo solo podría justificarse si sus variablesse fundamentaban en los condicionantes implicadosen la construcción <strong>de</strong> una gran infraestructura <strong>de</strong>comunicación.Por esta razón buscaríamos primero el elementoarqueológico, en nuestro caso la vía romana comoelemento catalizador, distribuidor y organizador <strong>de</strong>lmovimiento a través <strong>de</strong>l territorio; luego estudiaríamoscuales serían los condicionantes que explican oalteran su recorrido, y finalmente, construiríamos elmo<strong>de</strong>lo que asumiera tales variables y nos permitierasu aplicación a un caso concreto en el que se dierandiversas circunstancias, por ejemplo varios ramales.2.2. ¿Qué condiciona la construcción<strong>de</strong> una vía romana?Son factores topográficos los que generalmentecondicionan el trayecto <strong>de</strong> una vía que comunicados centros, sin <strong>de</strong>scartar aspectos <strong>de</strong> tipo políticoo social, factores estos últimos que en principio sealejarían <strong>de</strong> nuestros propósitos.Chevalier (Ch e va l i e r 1997, 98-99) ya indicaba que<strong>de</strong> todos los factores condicionantes en la construcción<strong>de</strong> una vía eran los geográficos, naturales, climatológicosy humanos los que se tenían que consi<strong>de</strong>rarprioritariamente. Entre los factores naturales enumeradoscabría <strong>de</strong>stacar:• La permeabilidad <strong>de</strong> un relieve.• La disimetría <strong>de</strong> las vertientes.• Los pasos anexos a las gran<strong>de</strong>s gargantas practicadosya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la antigüedad y que favorecían elfactor sorpresa <strong>de</strong> un invasor.Todos ellos justifican la necesidad <strong>de</strong> una vía <strong>de</strong>comunicación, pero si buscamos imperativos constructivoso <strong>de</strong>lineadores <strong>de</strong> la trayectoria, encontramosque la adaptación a la topografía <strong>de</strong> un territoriopasaría por:• Una repulsión a las zonas húmedas o inundables(Ch e va l i e r 1997, 107) que provocan, por ejemplo,el embarrado <strong>de</strong> la carretera, consecuentementeuna mayor fricción y por tanto, retrasos en lamarcha. En las zonas más meridionales esto setraduce en un efecto agresivo sobre la infraestructura,producido por avenidas y riadas que nosolo dificultan el paso, sino que lo interrumpenbruscamente, siendo necesario el <strong>de</strong>svío por víasalternativas, si estas existen.• Se buscaba la superación <strong>de</strong> montañas y serraníaspor los collados más bajos, siguiendo las la<strong>de</strong>rascon mejor acceso y más soleadas posible. Así seevitaban problemas <strong>de</strong> humedad, hielos y temperaturasbajas. La comparación con infraestructurasactuales evi<strong>de</strong>ncia esta característica ya que ladiferencia alcanza los 100 metros, por ejemplo,en el tramo Asturica Augusta (Astorga) y Bergido(Cacabelos) (Mo r e n o 2004, 64).• Desgaste y fricción se aminoraban siguiendo laspendientes naturales más suaves, alcanzando comomáximo un 8%, bajo situaciones excepcionales,limitadas a tramos lo más cortos posibles, queevitaran el agotamiento <strong>de</strong> las bestias <strong>de</strong> carga,y por tanto dificultaran o impidieran el tránsito(Mo r e n o 2004, 65).• La línea recta, evi<strong>de</strong>nte en el caso <strong>de</strong> llano, seabandonaba en beneficio <strong>de</strong> su acomodo al perfil<strong>de</strong> la la<strong>de</strong>ra.Sin embargo, cuando las circunstancias así lorequerían, se utilizaban los recursos técnicos disponiblesya fuera excavando en roca, terraplenandozonas mal drenadas o elevando puentes que salvaranlas dificulta<strong>de</strong>s. Y si no se daba ninguna <strong>de</strong> estascircunstancias, es <strong>de</strong>cir el tránsito era en llano, eltrazado seguía larguísimas alineaciones, utilizandopara ello el terraplenado.2.3. Condicionantes adoptadosEn principio se tomó como punto <strong>de</strong> arranque lafunción <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> la fricción efectiva <strong>de</strong>sarrolladapor De Silva y Pizziolo.Un segundo elemento que tuvimos en cuenta fuela repulsión a aquellas zonas que estuvieran sujetas aposibles inundaciones y por tanto propensas a sufriruna mayor acumulación <strong>de</strong> aportes hídricos. Un patróna tener muy en cuenta ya que estas situacionespenalizaban el tránsito, <strong>de</strong>gradaban la infraestructuracon la pérdida <strong>de</strong> firme y era complicado el drenaje<strong>de</strong> las aguas acumuladas.Por esta razón se busco en el SIG alguna funciónque permitiera representar un mo<strong>de</strong>lo semejante. ElSIG utilizado fue ArcView, en su versión 3.1, con laextensión Spatial Análisis y el cual nos aportaba lasfunciones necesarias. Pero para que estos cálculos sepudieran realizar es necesaria la utilización <strong>de</strong> unDEM, un mo<strong>de</strong>lo digital <strong>de</strong> elevaciones, a partir <strong>de</strong>lcual se calculara el Sentido <strong>de</strong> Circulación <strong>de</strong>l Agua(Flow Direction) y <strong>de</strong>spués la Respuesta Hidrológica(Flow Accumulation). Como términos que necesitanuna aclaración diríamos que un DEM es la digitalizacióntopográfica <strong>de</strong> un territorio, construida comouna matriz don<strong>de</strong> cada casilla contiene una altura;y que la resolución <strong>de</strong> un DEM equivaldría a losmetros <strong>de</strong> topografía real representados por cadauna <strong>de</strong> sus casillas.205


El Sentido <strong>de</strong> Circulación <strong>de</strong>l Agua se <strong>de</strong>fine comola dirección <strong>de</strong> salida <strong>de</strong>l agua, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una celda hacialas celdas vecinas más cercanas, cuando se produceuna acumulación hídrica. De este cálculo se <strong>de</strong>rivael segundo, Respuesta Hidrológica, basado en <strong>de</strong>terminarcual es la acumulación hídrica, producidapor una tormenta o un <strong>de</strong>shielo, ejercida por lasceldas vecinas sobre la sometida a cálculo. Ambosalgoritmos fueron <strong>de</strong>finidos por Jenson y Domingueen 1988 (Je n s o n, Do m i n g u e 1988).Sin embargo se vio que aún faltaba un tercer elemento<strong>de</strong> pon<strong>de</strong>ración, como pue<strong>de</strong> ser la presencia<strong>de</strong> un río que interrumpe y dificulta el movimiento. Elmo<strong>de</strong>lo contemplaría la situación en la que un mismorío sería difícilmente salvable en las proximida<strong>de</strong>s ala <strong>de</strong>sembocadura, y sin embargo podría cruzarse másfácilmente, a través <strong>de</strong> vados, corriente arriba. Estacircunstancia se simplifico y simuló estableciendo paraun mismo río diferentes tipos <strong>de</strong> tramo con valoresclasificados <strong>de</strong> mayor a menor caudal.Con estos tres elementos se construyó el siguientemo<strong>de</strong>lo al que llamaremos Mapa <strong>de</strong> Oposición alMovimiento:MOM = FRICCIÓN EFECTIVA +K*(INUNDACIÓN +RÍOS)Don<strong>de</strong> INUNDACIÓN representa aquellas zonas conriesgos <strong>de</strong> ser incapaces <strong>de</strong> drenar los aportes hídricos<strong>de</strong> celdas adyacentes, y K sería una constante sujetaa la climatología <strong>de</strong>l área estudiada. Inundación seríaun mapa raster obtenido a partir <strong>de</strong> la utilización <strong>de</strong>las funciones <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong>l Sentido <strong>de</strong> Circulación<strong>de</strong>l agua (Flow Direction) y <strong>de</strong> Respuesta Hidrológica(Flow Accumulation).A partir <strong>de</strong> este Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Oposición al Movimientose calcularían los Costes <strong>de</strong> Desplazamiento,mediante la función a<strong>de</strong>cuada suministrada porArcView, para luego obtener el camino óptimo entredos comunida<strong>de</strong>s.Se probaron diferentes valores para la constanteK, encontrándose finalmente uno que aproximaba elmo<strong>de</strong>lo a la realidad. Pero la dificultad en encontrarla constante a<strong>de</strong>cuada evi<strong>de</strong>nció que era necesarionormalizar todas las componentes <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, <strong>de</strong> talmanera que manejáramos magnitu<strong>de</strong>s semejantes.Esta normalización se expresó en la siguienteforma:(INUNDACIÓN+RÍO)* MAX (Da Silva, Pizziolo)HIDROFOBIA=MAX (INUNDACIÓN + RÍO)Es <strong>de</strong>cir, la repulsión al agua, llamada hidrofobia,se expresaría como una magnitud pon<strong>de</strong>rada por losmáximos valores obtenidos en el cálculo <strong>de</strong> fricciónestablecido por De Silva y Pizziolo, y entre los máximosvalores establecidos en la suma <strong>de</strong> los factoresinundación y río. La función final sería:MOM = FRICCIÓN EFECTIVA + HIDROFOBIA3. Experimentando el mo<strong>de</strong>lo3.1. La zona <strong>de</strong> estudio: el tramo <strong>de</strong>la vía Augusta entre Coll <strong>de</strong> Panissarsy GironaSe conoce como vía Augusta al trazado hispánico<strong>de</strong> comunicación entre Roma y Ga<strong>de</strong>s, teniendo ramificacionese itinerarios alternativos y siendo organizadoen época <strong>de</strong> Augusto sobre la llamada vía Heraclea.Este era un camino o pista prehistórica que fueraacondicionada, al menos en lo que al sector nor<strong>de</strong>ste<strong>de</strong> Catalunya se refiere, tras las fundaciones griegas<strong>de</strong> Emporion y Rho<strong>de</strong>. Sobre ella y en los primeroscincuenta años <strong>de</strong> ocupación, se construyó la primeravía romana (No l l a, Ca s a s 1997, 142), sobre la quecircularían las tropas, impedimenta y suministros quefacilitarían la expansión romana por la península.El recorrido <strong>de</strong> la vía Augusta ha sido objeto <strong>de</strong>largas controversias en lo que se refiere al tramoque estamos estudiando, siendo dos los itinerariospropuestos para la vía Augusta (fig. 1). Así el tramomás oriental, cercano a la costa (Ma l l e r et al. 1997,118) se iniciaría en el paso <strong>de</strong> Panissars dirigiéndosehacia Sant Martí <strong>de</strong>l Forn <strong>de</strong>l Vidre y la Jonquera,don<strong>de</strong> las fuentes i<strong>de</strong>ntifican la mansio <strong>de</strong> Deciana.Luego seguiría hasta Pont <strong>de</strong> Molins, continuaría porels Hostalets llegando a la mansio <strong>de</strong> Iuncaria queestaría situada en el barrio <strong>de</strong> la Aigüeta al noroeste<strong>de</strong> Figueres. A partir <strong>de</strong> aquí la vía <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ría porSant Pau <strong>de</strong> la Calçada, y cruzaría el río Fluviàpor Sant Miquel <strong>de</strong> Fluvià aproximándose a SantMori. Des<strong>de</strong> Sant Mori la vía giraría hacia el sudoeste,en dirección a Saus y Caballera, cruzando elrío Cinyana a poco <strong>de</strong> su confluencia con el Ter. Allíencontraríamos la mansio <strong>de</strong> Cinniana, situada en lalocalidad <strong>de</strong> Raset. Finalmente la llegada a Gerundala haría por Medinyà y Sarriá <strong>de</strong> Ter.Gerunda sería una fundación ex-novo, 80/70 aC(Bu r c h et al. 2000, 11-12), como consecuencia colateral<strong>de</strong> las guerras sertorianas, y posteriormente elevadaal rango <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho latino por Augusto entre el 15y el 14 aC (Bu r c h et al. 2000, 19). A poca distancia,hacia el nor<strong>de</strong>ste, y dominando el Congost sobre elrío Ter, se situaría el oppidum <strong>de</strong> Sant Julià <strong>de</strong> Ramis,punto <strong>de</strong> control <strong>de</strong>l tránsito norte-sur. Des<strong>de</strong>sus alturas se controlaba el paso <strong>de</strong> la vía Heraclea,primero, y <strong>de</strong> la vía Augusta, <strong>de</strong>spués. Este asentamientosobrevive a la represión Catoniana <strong>de</strong> inicios<strong>de</strong>l siglo ii aC, y se convierte, con el soporte <strong>de</strong> lapropia Roma, en el centro sobre el que se estructurael territorio indígena en el proceso <strong>de</strong> romanización,no produciéndose su abandono hasta el siglo i aC(Bu r c h et al. 2000, 20-22).El <strong>de</strong>scubrimiento <strong>de</strong>l pilar <strong>de</strong> un puente a pocadistancia <strong>de</strong> Bàscara, tras las riadas <strong>de</strong> 1987 (No l l a,Ca s a s 1997, 144-145) y <strong>de</strong>l que no existía constanciaen época mo<strong>de</strong>rna, fue un elemento que confirmabauna segunda hipótesis. Esta consistía en que la víaAugusta habría tenido en esta región un segundoramal más interior, y que seguiría, aproximadamente,el trayecto recorrido por la actual carretera N-II,más interior. Así <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Medinyà, y atravesando elpuente sobre el Fluvià por la localidad <strong>de</strong> Bàscara,206


Fig. 1. Hipótesis <strong>de</strong> recorrido <strong>de</strong> la vía Augusta (a partir <strong>de</strong> No l l a y Ca s a s 1997, 143, fig. 80).este tramo se uniría al más oriental a la altura <strong>de</strong>la mansio <strong>de</strong> Iuncaria, en Figueres.3.2. Fuentes documentalesUn segundo trabajo, absolutamente necesario, fuela recopilación <strong>de</strong> las diversas fuentes documentalesque nos hablarían <strong>de</strong> este trayecto y a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong> teneruna “guía <strong>de</strong> carreteras” <strong>de</strong>l momento estudiado y<strong>de</strong>l territorio que nos ocupa.Así, un documento <strong>de</strong> excepción consultado fueronlos llamados Vasos Apollinares, que representan,para algunos autores, una situación vial en losprimeros tiempos <strong>de</strong> Augusto (Ma l l e r et al. 1997,149). Son cuatro cubiletes, con forma <strong>de</strong> miliario,en los que se inscriben las principales mansionesentre Roma y Ga<strong>de</strong>s con las distancias entre unosy otros en MP.Se consultaron los Itinerarium Antonini Augusti(Ch e va l i e r 1997, 57-59), que enumeran las rutas <strong>de</strong>todo el imperio, don<strong>de</strong> el título Antonino haría referenciaa Caracalla, pero cuya compilación quizás sehabría realizado en época <strong>de</strong> Diocleciano.La tercera fuente sería la Tabla <strong>de</strong> Peutinger (Ch e-va l i e r 1997, 53-56; Am i c h, Ca s a s 1998, 175-177) copiamedieval <strong>de</strong> una compilación tardía datada entre losinicios <strong>de</strong>l siglo iii para Occi<strong>de</strong>nte y en el final <strong>de</strong>liv e inicios <strong>de</strong>l v para Oriente.De esta información construimos un cuadro (fig. 2)don<strong>de</strong> se presentan las mansiones citadas en el texto,junto con las distancias en MP y kilómetros.3.3. ResultadosUtilizamos como recurso indispensable <strong>de</strong> apoyoun DEM, suministrado por el Institut Cartogràfic207


Vasos <strong>de</strong> VicarelloVaso 1 Vaso 2 Vaso 3 Vaso 4It. Antonino.Arles/CastuloIt. Antonino<strong>de</strong> Gap enGaliceT. <strong>de</strong>PeutigerAquisVoconis XIIAquisVoconis XIIAquisVoconis XIIAquisVoconis XIIAquis VoconisXXIIIAquis VoconisXIIGerundamXIIGerundamXIGerundamXIIGerundam XGerundamXXVIIGerundamXIICilnianamXVIuncariamXVICilniana XV Cinniana XV Cinniana XII Cinniana XV Cemuana XVIuncaria XVI Iuncaria XVI Iuncaria XVI Iuncaria XVI Iuncaria XVI Iuncaria XVIDeciana IIIInPyraeneumIn PyreneoIn PyrenaeoSummoPyrenaeSummoPyreneoAd PireneumIn SummoPyreneo43 MP63640 m42 MP62160 m43 MP63640 m38 MP56240 m42 MP62160 m43 MP63640 m43 MP63640 mFig. 2. Cuadro comparativo <strong>de</strong> distancias entre mansiones en los diferentes itinerarios a partir <strong>de</strong> Ca s t e l lv í et al. 1997, 18-19.En este caso el itinerario no menciona la mansio <strong>de</strong> Gerunda. Sin embargo las fuentes indican unánimemente que entre AquisVoconis y Gerunda hay 12 MP, así que entre Gerunda y Cinniana habría 11 MP, y <strong>de</strong> ahí se <strong>de</strong>ducirían los 42 MP totales.Fig. 3. Resultados <strong>de</strong>l cálculo <strong>de</strong>l camino más óptimoutilizando únicamente la pendiente y la corrección <strong>de</strong> DeSilva y Pizziolo.<strong>de</strong> Catalunya, con una resolución <strong>de</strong> 100 m/píxel, ymapas topográficos digitalizados <strong>de</strong>l ICC a escalas1:10.000 y 1:25.000.En un primer momento se hicieron las pruebasutilizando únicamente como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> coste la fricciónobtenida a partir <strong>de</strong> la pendiente <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong>estudio, y aplicando <strong>de</strong>spués la fricción efectiva <strong>de</strong>lmo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> De Silva y Pizziolo (fig. 3). Los resultadosno explicaban suficientemente el trazado <strong>de</strong> la víaromana, ya que son solo producto <strong>de</strong> la pendiente ypor tanto su ten<strong>de</strong>ncia es buscar la mínima variación,sin importar la elongación <strong>de</strong>l trayecto. El algoritmo<strong>de</strong> coste óptimo provocaba un <strong>de</strong>svío excesivo haciael Golfo <strong>de</strong> Rosas.En esta situación se aplicó en primera instancia elfactor <strong>de</strong> repulsión al agua, pero solo el ocasionadopor las acumulaciones <strong>de</strong> agua, no por los ríos. Sinembargo los itinerarios propuestos tampoco eransatisfactorios, no tanto por la aproximación que sehacía a la vía teórica, sino por una sistemática falta<strong>de</strong> criterio al atravesar las dificulta<strong>de</strong>s hidrográficasdibujadas, dado que un mismo río era cruzado envarias ocasiones por diferentes accesos. Todo elloera <strong>de</strong>bido a que la fricción efectiva <strong>de</strong> la pendienteera inferior a la que pudieran tener otros puntos <strong>de</strong>tránsito. No se hicieron más intentos <strong>de</strong> aproximaciónal itinerario teórico dada la falta <strong>de</strong> exactitud<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo propuesto hasta ese momento.La tercera aproximación consistió en añadir los ríosprincipales <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> estudio, cuantificando paraellos un valor diferente en función <strong>de</strong> su capacidadhídrica, y aplicando para esto la fórmula <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<strong>de</strong> oposición al movimiento (MOM).El resultado (fig. 4) no podía ser más esperanzador,dada la a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo al trazado teórico<strong>de</strong> la vía. La <strong>de</strong>scripción que se ha hecho en líneas208


anteriores <strong>de</strong>l recorrido <strong>de</strong> la vía Augusta a su pasopor diferentes puntos <strong>de</strong>l área estudiada se ajustabamuy aproximadamente al trazado conocido <strong>de</strong> la vía.Así <strong>de</strong>stacaríamos:• Des<strong>de</strong> el Coll <strong>de</strong> Panissars el mo<strong>de</strong>lo propondríaun <strong>de</strong>scenso que pasaría por el Veïnat <strong>de</strong> SantJulià, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> seguiría hasta la Jonquera.• Continuaría el recorrido pasando a un kilómetroaproximadamente <strong>de</strong>l término <strong>de</strong> la Estrada, siguiendolos topónimos <strong>de</strong> l’Hostal nou y Camps <strong>de</strong>l’Hostal, próximos a la N-II entrando en Figuerespor el barrio <strong>de</strong> l’Aigüeta.• Des<strong>de</strong> Figueres la vía pasaría a poca distancia <strong>de</strong>Villamalla, Tonya, y el topónimo <strong>de</strong> les Closes,llegando hasta Sant Miquel <strong>de</strong> Fluvià.• Cruzaría el río Fluvià, a la altura <strong>de</strong> Sant Miquely continuaría por Sant Mori, Saus y Caballera,hasta aquí como en el trazado teórico. A partir<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong>scien<strong>de</strong> hacia el sur, en vez <strong>de</strong>lsud-oeste, hacia Gauses y llegando hasta Sant JordiDesvalls, atravesando topónimos como les Closesy Mas Masó y cruzando el río Cinyanal.• Des<strong>de</strong> aquí, y más o menos siguiendo el trazado<strong>de</strong> la carretera GI-633, llegaría hasta Cervià <strong>de</strong> Ter,seguría por Medinyà, pasaría el Turó <strong>de</strong> Maobert,atravesando Sant Julià <strong>de</strong> Ramis y entrando finalmenteen Girona por Sarrià <strong>de</strong> Ter.Posteriormente se quiso comprobar como podía verseafectado el mo<strong>de</strong>lo si se cambiaba la resolución <strong>de</strong>lDEM utilizando en este caso una <strong>de</strong> 30 m/píxel. Enun principio la respuesta no fue la esperada ya quela repulsión al agua parecía atenuada por el cambio.El problema consistía en que anteriormente un píxel<strong>de</strong> río equivalía a 100 metros, ahora este representaba30 metros y por tanto era más fácil atravesarlo queantes, dado que era menor la distancia a recorrer. Sehicieron los reajustes necesarios y el nuevo trazadopropuesto (fig. 5) seguía las mismas pautas que elFig. 4. Visualización <strong>de</strong>l camino más óptimo a partir <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> oposición al movimiento.209


Fig. 5. Comparación entre el camino óptimo obtenido <strong>de</strong> un DEM a 100 m/pixel y el <strong>de</strong> un DEM a 30 m/píxel en la zona<strong>de</strong> la costa roja, se pue<strong>de</strong> apreciar como el segundo se ajusta más al trazado real.calculado para una resolución <strong>de</strong> 100 m/píxel, perocon algunas variaciones muy interesantes. La másimportante surgía precisamente en el tramo entreMedinyà y Girona, a su paso por la localidad <strong>de</strong> SantJulià <strong>de</strong> Ramis. En el primer intento, con un DEM <strong>de</strong>100 m/píxel, el programa había propuesto atravesar elturó <strong>de</strong> Maobert, <strong>de</strong>masiado alejado <strong>de</strong> Sant Julià ypor tanto no ajustándose correctamente al itinerarioteórico. En cambio, la mejora en la resolución <strong>de</strong>lDEM implicaba que el programa prefiera otro paso,un poco más al sur, por la Costa Roja (fig. 6), puntomejor controlado por el oppidum ibérico.En los ensayos nos encontramos con otro problema,que surgió <strong>de</strong> las revisiones <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo DEMutilizado. Se usaron dos, la primera construida apartir <strong>de</strong> vuelos comprendidos entre 1983 y 1995,recogiendo la segunda vuelos realizados ente 1995 yla actualidad. Esta última no cubría completamenteel área estudiada, ya que la revisión estaba aún enproceso <strong>de</strong> elaboración, por lo que el tramo inicialentre el Coll <strong>de</strong> Panissars y la Jonquera no pudoser calculado con esta segunda versión. Sí se pudocomprobar que entre ambas versiones existía unadiscordancia importante al elegir el punto <strong>de</strong> cruce<strong>de</strong>l río Fluvià, teniendo que <strong>de</strong>sestimar el DEM proce<strong>de</strong>nte<strong>de</strong> la primera versión por estar quizás mássujeto a errores.3.4. Simulando el ramal <strong>de</strong> BàscaraSe quiso materializar <strong>de</strong> alguna manera, si estoera posible, el ramal occi<strong>de</strong>ntal teórico expresadopara la vía Augusta. La hipótesis <strong>de</strong> partida era queel tránsito por el ramal oriental estaría sujeto a las210


Fig. 6. Detalle <strong>de</strong> los caminos óptimos calculados para el ramal oriental y el ramal occi<strong>de</strong>ntal.crecidas <strong>de</strong>l Fluvià, y a las diversas rieras <strong>de</strong> lazona, que harían los vados infranqueables y la víaintransitable, motivando por ello la construcción <strong>de</strong>un ramal occi<strong>de</strong>ntal.Una primera simulación (S1, fig. 7) se buscó enreajustar el mapa <strong>de</strong> ríos utilizado, <strong>de</strong> tal maneraque la zona en torno a Bàscara dispusiera <strong>de</strong> unpunto franqueable, manteniendo el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> oposiciónal movimiento. El camino óptimo resultanteseguía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el coll <strong>de</strong> Panissars la ruta calculadaanteriormente, pero ya en el barrio <strong>de</strong> la Aigüeta, enFigueres, cerca <strong>de</strong> la mansio <strong>de</strong> Iuncaria, iniciaba el<strong>de</strong>svío hacia el puente <strong>de</strong> Bàscara, pasando por LaBòbila, y siguiendo el trazado <strong>de</strong> la NII. Una vezcruzado el Fluvià, se <strong>de</strong>sviaba en dirección su<strong>de</strong>ste,siguiendo el trazado <strong>de</strong> menor pendiente hastaLa Mora, don<strong>de</strong> se sitúa el topónimo Quintanes.Des<strong>de</strong> allí cruzaría a poca distancia <strong>de</strong> Viladasens,cambiando el sentido hacía el sudoeste, cruzaríala riera <strong>de</strong> Cinyana y llegaría a Cervià <strong>de</strong> Ter, endon<strong>de</strong> se uniría al ramal oriental, para seguir hastaGerunda. La mansio Cinniana estaría quizás ubicadaentre Viladasens y Cervià <strong>de</strong> Ter, con dos posibleslocalizaciones arqueológicas: una en La Plana y otraen Raset (May e r et al. 1997, 129).Como segunda simulación <strong>de</strong>l ramal (S2, fig. 7),se modificó el Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Oposición al Movimiento,estableciendo una constante C <strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong> lacapacidad <strong>de</strong> drenaje y <strong>de</strong> la climatología:(C*INUNDACIÓN+RÍO)* MAX (Da Silva, Pizziolo)HIDROFOBIA=MAX(C*INUNDACIÓN + RÍO)Después <strong>de</strong> varios ensayos y dando a C un valor<strong>de</strong> 10, se consiguió un camino óptimo que se a<strong>de</strong>cuabamejor al ramal occi<strong>de</strong>ntal tradicionalmentepropuesto. El incremento <strong>de</strong> la constante C provoca211


Fig. 7. Simulaciones aplicando el factor hidrofóbico.que el factor hídrico sea mucho más importante conrespecto al factor topográfico.De esta manera se confirmaba, en este caso, lahipótesis <strong>de</strong> que el patrón hídrico condicionabala construcción <strong>de</strong> un ramal más occi<strong>de</strong>ntal, paraevitar quizás las zonas difícilmente drenables aúnal coste <strong>de</strong> seguir un trayecto <strong>de</strong> pendientes muchomás complejas.Este ramal presentaría el siguiente recorrido:Saldría <strong>de</strong> Iuncaria atravesando el río Manol porSanta Llogaia d’Àlguema, y pasaría, siguiendo elsentido sudoeste, la localidad <strong>de</strong> Vilamorell, próximasiempre a la NII.Seguiría hasta llegar al Fluvià, cruzando el río porun paso situado a 1,5 km al nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> Bàscara(recor<strong>de</strong>mos el pilar <strong>de</strong>l puente citado anteriormente),pasando antes el topónimo <strong>de</strong> l’Hostal <strong>de</strong> la Barca.Des<strong>de</strong> allí, en dirección sur y entre la carretera NIIy la autopista AP7 continuaría hasta llegar a Medinyà,punto en el que se uniría nuevamente con el ramaloriental, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> seguiría hasta Gerunda.Finalmente y ya que existía documentación <strong>de</strong> lasdistancias entre los puntos <strong>de</strong> parada, fuera en losVasos Apollinares, el itinerario Antonino o la tabla<strong>de</strong> Peutinger, se procedió a proponer una ubicaciónpara cada uno <strong>de</strong> las mansiones implicadas en la rutaestudiada (fig. 8), tanto para la vía exterior comopara la interior. Para ello simplemente se tomaronlas distancias propuestas por las fuentes y siguiendomediante algoritmo ambos recorridos se calcularonlos lugares en los que estas se ubicarían.Un aspecto a tener en cuenta era que según lasfuentes las distancias a recorrer en este tramo medirían63.640, 62.160 y 56.240 metros respectivamente,212


Fig. 8. Propuesta <strong>de</strong> la vía Augusta, a partir <strong>de</strong>l camino más óptimo. Se indican el ramal occi<strong>de</strong>ntal y el ramal oriental, asícomo la ubicación <strong>de</strong> las mansiones mencionadas en los vasos <strong>de</strong> Vicarello, el Itinerario Antonino y la Tabla <strong>de</strong> Peutinger.y que la longitud <strong>de</strong> la vía más oriental calculadapor el mo<strong>de</strong>lo estaría en torno a 68.559 metros, mientraspara los dos ramales calculados tendríamosque S1 mediría 66.369 y S2 62.060 metros. Esteúltimo resultado estaría mucho más ajustado a lasfuentes, con un error <strong>de</strong> 100 metros en el caso <strong>de</strong>compararlo con el segundo vaso <strong>de</strong> Vicarello y uno<strong>de</strong> los itinerarios <strong>de</strong> Antonino, <strong>de</strong>duciendo que estascitarían siempre <strong>de</strong>l trazado occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> la vía, frenteal otro ramal, el oriental, que aunque implicara unrecorrido <strong>de</strong> pendiente mucho más suave, seguramentese encontraría más afectado por las crecidas <strong>de</strong>l ríoFluvià, la formación lacunar y pantanosa <strong>de</strong> la zonay las avenidas <strong>de</strong> las rieras próximas.La propuesta que el programa nos hace <strong>de</strong> ubicación<strong>de</strong> las mansiones mencionadas en las fuentessería la siguiente: la primera, Deciana, citada soloen la tabla <strong>de</strong> Peutinger, se encontraría a poca distancia<strong>de</strong> la Jonquera; la segunda, Iuncaria, estaríaen el barrio <strong>de</strong> la Aigüeta, a la entrada <strong>de</strong> Figueres.Sin embargo es la tercera mansio, Cinniana, la quepresenta más dificulta<strong>de</strong>s, dado que su situación nose ajusta a la propuesta por otros autores. Según elmo<strong>de</strong>lo tendría que estar situada cerca <strong>de</strong>l término<strong>de</strong> Fellines, entre los kilómetros 44 y 45 <strong>de</strong> la AP7.Próxima y paralela a esta propuesta, discurriría unariera llamada, según los planos topográficos consultados,con los topónimos <strong>de</strong> Cinyanella y Cinyana y estandosu nacimiento a unos 300 metros <strong>de</strong> la localizacióncalculada <strong>de</strong> la mansio. A casi dos kilómetros hacia elnor<strong>de</strong>ste, siempre siguiendo el trazado propuesto parala vía interior, esta atravesaría los llamados Camps<strong>de</strong> Cinyana. Des<strong>de</strong> aquí y a un kilómetro siempreen la misma dirección se encontraría el topónimo213


<strong>de</strong> la Quintana, a unos 20 kilómetros <strong>de</strong> Girona, locual equivale aproximadamente a 13 o 14 MP, indicándonosla proximidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>cimoquinto miliario(Ad Quintanas), tomando su inicio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un centrourbano como Gerunda.Otros autores, sin embargo, situarían Cinnianaen Cervià <strong>de</strong> Ter (importantes restos arqueológicosasí lo afirmarían), en Viladasens (No l l a, Ca s a s 1997,142) y en la Plana, a tres kilómetros al nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong>lprimero, en el término <strong>de</strong> Vila<strong>de</strong>muls (Am i c h, Ca s a s1998, 178).4. ConclusionesHemos visto como resulta ina<strong>de</strong>cuada la utilización<strong>de</strong> la pendiente <strong>de</strong>l terreno como único factor en elcálculo <strong>de</strong>l Coste <strong>de</strong> Desplazamiento. Inevitablementese produce un efecto no <strong>de</strong>seado como es el ro<strong>de</strong>oen búsqueda <strong>de</strong> las pendientes más suaves. Es absolutamentenecesario completarlo con otros factorescorrectores como los que se han visto a lo largo <strong>de</strong>lpresente artículo. Otro factor a tener en cuenta esla precisión <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo digital <strong>de</strong> elevación escogido,cuanta mayor resolución apliquemos al mo<strong>de</strong>lo máscorrecto será el resultado. La resolución <strong>de</strong>biera sercoherente con las dimensiones <strong>de</strong> los elementos topográficostratados como por ejemplo cauces <strong>de</strong> ríos opasos <strong>de</strong> montaña. En nuestro caso nos encontramoscon que no resulta suficiente la resolución aplicada,aunque sea <strong>de</strong> 30 m/píxel.El mo<strong>de</strong>lo no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser una primera aproximación,afortunada quizás, a lo que <strong>de</strong>biera habersido la vía Augusta en sus dos ramales. No obstanteson varios los condicionantes que aún no han sidotratados. Así el efecto <strong>de</strong> atracción que ejercen sobrela construcción <strong>de</strong> la vía <strong>de</strong>terminados núcleosurbanos, por ejemplo en el caso <strong>de</strong> Emporion, o lapropia Gerunda no se ha tenido en cuenta. Tampocose han consi<strong>de</strong>rado elementos tan importantes comola antigua línea <strong>de</strong> costa, los antiguos cursos <strong>de</strong> ríoscomo el Ter o el Fluvià, o el efecto distorsionadorque puedan ejercer sobre el DEM infraestructurasmo<strong>de</strong>rnas, como son los <strong>de</strong>smontes, rebajos o laconstrucción <strong>de</strong> terraplenes, todas ellas <strong>de</strong>stinadas aaminorar la pendiente. A<strong>de</strong>más, la clasificación quese ha hecho <strong>de</strong> los ríos para añadirlo al mo<strong>de</strong>lo hasido <strong>de</strong>masiado simplista y por tanto sujeta a correccionesque la aproximen más a la realidad, comoes el caso <strong>de</strong> la entrada en Girona.Falta un elemento primordial como son los tramos<strong>de</strong> vía constatados arqueológicamente y que<strong>de</strong> alguna manera habrán <strong>de</strong> ser incluidos comoimportantísimos calibradores <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo. Por estarazón este no será correcto hasta que no sean corregidaslas restricciones mencionadas, ni aplicadasa otros tramos <strong>de</strong> la vía, conocidos y confirmadosarqueológicamente. Por último añadir que faltaría lavali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo contrastando y contextualizándolocon los yacimientos arqueológicos <strong>de</strong>l área estudiada.A<strong>de</strong>más cabría aplicar el mo<strong>de</strong>lo a otros trazados<strong>de</strong> la vía Augusta en Catalunya, para comprobar subondad en otro entorno.Se nos plantean, a<strong>de</strong>más, algunas preguntas importantes,como por ejemplo, si existe una relaciónentre estos ramales y las centuriaciones propuestaspara este territorio o <strong>de</strong>terminar informáticamente siexiste un componente visual en la elección <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadospasos (por ejemplo el <strong>de</strong> Sant Julià <strong>de</strong> Ramisy la Costa Roja). Por último, y dados los centrosneurálgicos <strong>de</strong>l territorio, el estudio se completaríacon la propuesta <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación.Para terminar cabe <strong>de</strong>stacar que el aspecto máspositivo <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo propuesto, cuando todos los condicionantesantes mencionados se hayan corregido, esque nos proporcionará dos predicciones interesantescomo son: el propio trazado <strong>de</strong> la vía, que pue<strong>de</strong>permitir el elaborar planes <strong>de</strong> contingencia para laconstrucción <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s infraestructuras; y la propuesta<strong>de</strong> lugares <strong>de</strong> localización para las paradasdocumentadas en los Vasos Apollinares, la Tabla <strong>de</strong>Peutinger y en el Itinerario <strong>de</strong> Antonino.Nota <strong>de</strong>l autorIgnacio Fiz Fernán<strong>de</strong>zProfesor LectorSeminari <strong>de</strong> Topografia AntigaUniversitat Rovira i Virgili (URV)Plaça Imperial Tarraco 143005 Tarragonajoseignacio.fiz@urv.netEl artículo que el lector tiene ahora entre susmanos acabó <strong>de</strong> redactarse en setiembre <strong>de</strong> 2005. Alo largo <strong>de</strong>l año 2008 o <strong>de</strong>l 2009 será también publicadaen las actas <strong>de</strong>l 35 Annual meeting <strong>de</strong>l ComputerApplications and Quantitative Methods in Archaeology(celebrado en Berlín en abril <strong>de</strong>l 2007) la comunicacióntitulada “Simulating Communication routesin Mediterranean alluvial plains” que representa lacontinuación <strong>de</strong> este trabajo <strong>de</strong> investigación, estandoaún en proceso <strong>de</strong> redacción un tercer artículo en elcual se presentarán los resultados <strong>de</strong> estos últimoscuatro años <strong>de</strong> investigación.214


BibliografíaAm i c h y Ca s a s 1998N. Amich, J. Casas, “La Tabula Peutengeriana i laXarxa viària al nord-est <strong>de</strong> Catalunya. Una novalectura”, Comerç i vies <strong>de</strong> comunicació (1000 aC-700dC), XI Col·loqui Internacional d’arqueologia <strong>de</strong>Puigcerdà (31 d’octubre i 1 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 1997),Puigcerda, 1998, 175-181.Be l l et al. 2002T. Bell, A. Wilson, A. Wickham, “Tracking the Samnites:Landscape and communications routes in the SangroValley (Italy)”, American Journal of Archaeology, 106,2002, 170-186.Br i a n 2005R. Brian, “Praise the sea, on shore remain?. GIS analysisof travel routes in an Iron Age island environment”,The world in your eyes. Book of abstracts, CAA 2005(Tomar 21-24 march 2005), Tomar, 48-49.Bu r c h et al. 2000J. Burch, J. M. Nolla, L. Palahí, J. Sagrera, M. Sureda,D. Vivó, “La fundació <strong>de</strong> Gerunda. Da<strong>de</strong>s noves sobreun procés <strong>de</strong> reorganització d’un territori”, Empúries,52, 2000, 11-28.Ca s t e l lv í 1997Castellví et al. (dir.), Voies romaines du Rhône à l’Ebre:via Domitia et via Augusta, DAF 61, Paris, 1997.Ch e va l i e r 1997Chevalier, R., Les voies romaines, Paris, 1997.d e Si lva y Pi z z i o l o 2001M. De Silva y G. Pizziolo, “Setting up a «HumanCalibrated» anisotropic cost surface for archaeologicallandscape investigation”, Computing archaeologyfor un<strong>de</strong>rstanding the past. Proceedings of the 28 thconference (Ljubljana, april 2000), BAR, 931, Oxford,2001, 279-286.Er i c s o n y Go l d s t e i n 1980J. Ericson, R. Goldstein, “Work space: a newapproach to the analisis of energy expediture withinsite catchments” F. J. Fi n d l o w, J. E. Er i c c s o n (eds.),Catchement Analysis: essays on Prehistoric ResourceSpace, Anthropology UCLA, 1980, 21-30.Je n s o n y Do m i n g u e 1988S. K. Jenson y J. O. Domingue, “Extracting TopographicStructure from Digital Elevation Data for GeographicInformation System Analysis”, PhotogrammetricEngineering and Remote Sensing, 54, núm. 11,1593-1600.Ma l l e r et al. 1997M. Mayer, J. M. Nolla, I. Rodà, “La via Augusta <strong>de</strong>sPyrénées à l’Èbre”, Voies romaines du Rhône à l’Ebr:via Domitia et via Augusta, DAF 61, Paris, 1997,114-140.Mo r e n o 2004I. Moreno, Vías romanas. Ingenieria y técnica constructiva,Ministerio <strong>de</strong> Fomento-CEDEX-CEHOPU,Madrid, 2004.No l l a y Ca s a s 1997J. M. Nolla, J. Casas, Nouvelles donnés sur la viaAugusta dans le secteur nord-est <strong>de</strong> la Catalogne,Voies romaines du Rhône à l’Ebre: via Domitia et viaAugusta, DAF 61, Paris, 142-148.Pa n d o l f et al. 1977K. B. Pandolf, B. Givoni, R. F. Goldman, “Predictingenergy expenditure with loads while standing orwalking very slowly”, Journal of Applied Physiology43, 1977, 577-581.Va n Le u s e n 2000M. Van Leusen, Pattern to process: Methodologicalinvestigations into the formation and interpretationof spatial patterns in archaeological landscapes, tesisdoctoral Universidad <strong>de</strong> Lei<strong>de</strong>n, 2000.Wh e at l e y y Gi l l i n g s 2002D. Wheatley, M. Gillings, Spatial technology andarchaeology: the archaeological applications of GIS,London, 2002.215


Josep Miret i MestrePàgs. 217-240L’experimentació sobre sitgestradicionals. Aportacions <strong>de</strong>l’arqueologia i <strong>de</strong> l’agronomiaEn este artículo se dan a conocer los resultados <strong>de</strong> unas treintaseries <strong>de</strong> experimentos sobre silos tradicionales realizados por arqueólogosy por agrónomos en diversos lugares <strong>de</strong>l planeta.Se analizan los distintos factores que influyen en la conservación<strong>de</strong>l grano en los silos: falta <strong>de</strong> oxígeno asociada a una tasa alta <strong>de</strong>dióxido <strong>de</strong> carbono; bajas temperaturas; baja humedad; asociacióna productos repelentes o tóxicos para las plagas. Resulta difícilextraer conclusiones <strong>de</strong> los experimentos <strong>de</strong>bido a la diferencia<strong>de</strong> climas y <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> silos pero con carácter general se pue<strong>de</strong>nseñalar las siguientes: durante su estancia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un silotradicional, aumenta la humedad <strong>de</strong>l grano, sube la temperatura,aumentan los hongos, se incrementan las pérdidas causadas porlos gorgojos (en silos poco estancos), baja la tasa <strong>de</strong> germinacióny, finalmente, se <strong>de</strong>terioran las cualida<strong>de</strong>s nutritivas <strong>de</strong> los granosatacados por los hongos.Palabras clave: arqueología experimental, experimentación,agronomía, etnoarqueología, silos, conservación <strong>de</strong> cereales, técnicastradicionales.Results of some thirty series of experiments on traditional silosma<strong>de</strong> by archaeologists and agronomists in several places in theworld are presented in this article.The various factors influencing preservation of cereal grains insilos are analysed: lack of oxygen associated to a high rate of carbondioxi<strong>de</strong>; low temperatures; low humidity; association to repellentor toxic products for pests. It is difficult to draw conclusions fromthese experiments due to a difference in climates and kind of silosbut, generally speaking, some conclusions can be pointed out: whilein traditional silos, moisture content of the cereal grains increases,as well as temperature, fungi growth and losses caused by weevil (inunsealed silos); germination rate <strong>de</strong>creases and, finally, nutritionalqualities in grains attacked by fungi <strong>de</strong>teriorate.Key words: experimental archaeology, experimentation, agronomy,ethnoarchaeology, silos, preservation of cereals, traditionaltechniques.L’any 2004 vaig <strong>de</strong>cidir d’aprofundir en l’estudi sobreles sitges per emmagatzemar cereals. L’objectiu eracompletar els meus coneixements d’arqueologia ambels que tenia d’agronomia, pel fet d’haver nascut en elsi d’una família rural <strong>de</strong>l Penedès. D’aquesta maneraaprofitava els coneixements que tenia tant <strong>de</strong> l’arqueologiacom <strong>de</strong> l’agronomia. Quan m’hi vaig posar una<strong>de</strong> les coses que em va sorprendre va ser <strong>de</strong>scobrirque els agrònoms també havien experimentat aquestsistema d’emmagatzematge i per tant els experimentsque jo coneixia a través <strong>de</strong> l’arqueologia experimentalno eren els únics <strong>de</strong>dicats a l’experimentació sobresitges tradicionals. 11. Per sitja “tradicional” entenc aquelles sitges que hanestat construï<strong>de</strong>s amb materials que ja eren coneguts d’antic.S’exclouen per tant aquelles en les quals s’utilitzen tècniquesPàgs. 217-240Els arqueòlegs hem <strong>de</strong> ser conscients que l’emmagatzematgeen sitges és una fórmula que s’utilitzavano tan sols a la prehistòria, antiguitat i món medieval,sinó que ha perdurat fins als temps actuals, i pertant compartim el seu estudi amb els historiadors,els etnògrafs i els agrònoms.Cal tenir en compte que al segle xviii gairebé totala Mediterrània i alguns països <strong>de</strong> l’Europa centrali oriental estaven coberts per una xarxa <strong>de</strong> granersi <strong>de</strong> sitjars on es conservaven moltíssimes tones <strong>de</strong>blat a l’espera que es produís una mala collita enalguna regió que estimulés el preu <strong>de</strong>ls cereals ijustifiqués un viatge per mar amb una embarcaciói materials introduïts a partir <strong>de</strong> la revolució industrial, comara la planxa <strong>de</strong> ferro, el ciment armat, els materials plàstics,la fibra <strong>de</strong> vidre, etc.217


carregada <strong>de</strong> gra. Pagesos, merca<strong>de</strong>rs i organitzacionsmunicipals disposaven <strong>de</strong> sitges on s’estotjava unabona quantitat <strong>de</strong> gra a fi <strong>de</strong> garantir la seva provisióen cas d’escassesa. De mica en mica el sistemad’emmagatzematge en sitges va anar <strong>de</strong>candint i va<strong>de</strong>saparèixer lentament al llarg <strong>de</strong>l segle x i x, malgratque es va mantenir en alguns indrets.Al principi <strong>de</strong>l segle x x les sitges encara erenutilitza<strong>de</strong>s a Extremadura (Go n z á l e z 1984) o al PaísValencià, on les sitges <strong>de</strong> Burjassot van estar en úsfins l’any 1931 (Ex p ó s i t o 2005). 2 A Hongria i a laRepública Txeca es van utilitzar fins aproximadamentl’any 1950 (Fü z e s 1984; Ku n z 2004). Als anys seixantaencara eren conegu<strong>de</strong>s al sud d’Itàlia i a les illes <strong>de</strong>Malta i <strong>de</strong> Xipre (d e Tr o i a 1992; To ta 2004; Hy d e,Da u b n e y 1960; Ho g a rt h 1889, 102). Als anys setantas’utilitzaven en alguns punts d’Algèria (Se rv i e r 1985,335-336) i eren ben corrents a Turquia i a l’Iran (Es i n1968; Ma k a l 1963, 19-20; Wat s o n 1979, 125-126). Alsanys vuitanta les sitges eren ben vives a Jordània(Ay o u b 1985) i al <strong>de</strong>sert <strong>de</strong>l Negev a Palestina, onhi ha constància que els beduïns van emmagatzemarcereals en sitges fins fa vint-i-cinc anys (Cu r r i d,Nav o n 1989, 68). Al Marroc es calcula que als anysmil nou-cents vuitanta s’emmagatzemaven prop d’unmilió <strong>de</strong> tones <strong>de</strong> cereal en sitges subterrànies (Ba rta l i1987, 1995) i potser avui trobaríem algun pagès queencara guarda el gra en sitges o almenys que les hautilitza<strong>de</strong>s recentment. 3Si marxem més enllà <strong>de</strong> la Mediterrània, fins a lesregions <strong>de</strong> climes tropicals, en algunes zones d’Àfricaencara avui són utilitza<strong>de</strong>s les sitges subterrànies: alSudan, a Etiòpia, a Somàlia, a Nigèria, etc. Pel quefa al continent asiàtic, a més <strong>de</strong>l Pròxim Orient, queja ha estat comentat més amunt, a algunes regions<strong>de</strong> l’Índia s’utilitzaven les sitges per conservar blat,sorgo, etc. (Ra m a s i va n et al. 1966). A l’extrem Orient,també era corrent l’emmagatzematge <strong>de</strong> l’arròs endiversos indrets. I ja per acabar em <strong>de</strong>ixo el continentamericà, on diverses cultures utilitzaven les sitgesper emmagatzemar el moresc abans <strong>de</strong> l’arribada<strong>de</strong>ls europeus.Arqueòlegs i agrònoms han investigat com esprodueix la conservació <strong>de</strong>ls cereals en sitges i enquines condicions, si bé ho han fet amb criteris moltdiferents. Els arqueòlegs han experimentat amb sitgesa fi <strong>de</strong> veure quins processos tècnics i econòmics esvan produir en el passat. En canvi, els agrònoms nohan investigat les sitges <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l punt <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> laseva història sinó <strong>de</strong> la utilitat que podrien tenir enel context <strong>de</strong> l’agricultura actual, i han intentat trobarfórmules que permetessin millorar l’emmagatzematgetradicional. En aquest article intentaré aprofitar elsconeixements <strong>de</strong>ls uns i <strong>de</strong>ls altres ja que el subjecteés el mateix i només canvia l’enfocament.2. Per un estalvi <strong>de</strong> cites bibliogràfiques en aquesta introducciónomés donaré les referències essencials que no hanestat dona<strong>de</strong>s en treballs anteriors. Po<strong>de</strong>u completar les citesbibliogràfiques a Mi r e t 2005 i 2006.3. Peña-Chocarro et al. (2000) assenyalen que a les muntanyes<strong>de</strong>l Rif les sitges ja no s’utilitzen, però donen a conèixerun projecte etnoarqueològic basat en el testimoni <strong>de</strong> gent queles ha utilitza<strong>de</strong>s.Quatre nocions prèvies sobre laconservació <strong>de</strong>l graAtès que aquest treball es publica en una revistad’arqueologia amb una majoria <strong>de</strong> lectors sense coneixementsespecífics d’agronomia, crec convenientd’explicar algunes nocions bàsiques sobre la conservació<strong>de</strong>ls grans.En primer lloc prendrem en consi<strong>de</strong>ració la humitat<strong>de</strong>l gra, ja que és un <strong>de</strong>ls paràmetres més importantsper a la seva conservació. Tota matèria viva contéuna part important d’aigua dins <strong>de</strong>ls seus teixits. Elsgrans, cereals o lleguminoses, un cop feta la batuda,contenen un percentatge relativament baix d’humitat,especialment quan s’han produït en regions seques iquan en la batuda es fan servir tècniques que contribueixena l’assecat. A la Mediterrània, per exemple,s’utilitza tradicionalment la sega <strong>de</strong> les tiges <strong>de</strong> cereal,la lligada en garbes i la batuda a les eres. El graroman dies estès a la calor <strong>de</strong>ls migdies <strong>de</strong> juliol id’agost amb temperatures pel damunt <strong>de</strong>ls 30 o 40° Ci s’asseca fins assolir un grau d’humitat per sota <strong>de</strong>l10%. Amb percentatges tan baixos d’humitat els fongsno hi tenen res a fer, ja que necessiten valors persobre <strong>de</strong>l 14% per po<strong>de</strong>r actuar.La taxa <strong>de</strong> germinació, o sigui el percentatge <strong>de</strong>grans que germinen d’una mostra <strong>de</strong> cereals, és tambéun paràmetre molt important quan aquest s’utilitzacom a llavor per sembrar, ja que cal que la taxa siguialta. Actualment per sembrar cereals els pagesosutilitzem llavors certifica<strong>de</strong>s amb una taxa superior al85%. Això vol dir que el nostre proveïdor garanteixque <strong>de</strong> cada 100 llavors en naixeran almenys 85.Quan els pagesos es feien la seva llavor tenien moltacura <strong>de</strong> seleccionar la millor llavor, que fos <strong>de</strong> l’any,que fos ben sana i que no n’hi hagués <strong>de</strong> migrada.Val a dir que un gra amb una taxa <strong>de</strong> germinacióalta normalment és un gra comestible, mentre queun gra perfectament comestible pot haver perdut lacapacitat <strong>de</strong> germinar.Normalment se sol parlar <strong>de</strong> tres terminis <strong>de</strong>conservació <strong>de</strong>l gra: curt, mitjà i llarg. Es parla<strong>de</strong> conservació a curt termini quan el gra es vol ferservir per al consum immediat, en pocs dies o enpoques setmanes. Tradicionalment en la conservacióa curt termini se solen utilitzar cabassos, sacs, arques(caixes <strong>de</strong> fusta), ceràmiques, recipients <strong>de</strong> fang cruo <strong>de</strong> femta <strong>de</strong> vaca, etc.A mig termini vol dir que el gra s’ha d’utilitzaren els pròxims mesos però sempre amb anterioritata la següent collita. A més <strong>de</strong>ls sistemes que ja heesmentat es po<strong>de</strong>n utilitzar també els graners i lessitges.I finalment l’emmagatzematge a llarg termini implicaconservar el gra d’una collita per l’altra, conservantel gra un o diversos anys. Normalment només espo<strong>de</strong>n utilitzar les sitges o els graners.Un altre punt que haurem <strong>de</strong> tenir molt en compteés que les pràctiques agrícoles no són universals sinóque van adapta<strong>de</strong>s a uns climes, a uns sòls i a unentorn socioeconòmic <strong>de</strong>terminat. Una pràctica agrícolaque pot ser molt bona en una <strong>de</strong>terminada regiópot ser nefasta o d’inútil aplicació en una altra. Peraixò en aquest treball parlaré <strong>de</strong> zones mediterrànies,tempera<strong>de</strong>s i tropicals. Tots tres climes tenen unes218


condicions <strong>de</strong> conservació <strong>de</strong>l gra distintes i moltsovint no és possible generalitzar.Un cop feta aquesta introducció, en la part quesegueix exposaré algunes experimentacions que s’hanfet sobre les sitges en diverses parts <strong>de</strong>l món, <strong>de</strong>s <strong>de</strong>lstreballs pioners <strong>de</strong>l segle x i x fins a les investigacionsmés recents. Presentaré cadascun <strong>de</strong>ls experimentsagrupats en tres blocs segons les condicions climàtiquesen que es <strong>de</strong>senvolupen: en clima mediterrani(Europa, Àsia i Àfrica), temperat (Europa i Amèrica)o tropical (Àsia i Àfrica). L’or<strong>de</strong>nació dins <strong>de</strong> cadabloc és purament cronològica, sense fer distincióentre l’experimentació realitzada pels arqueòlegs opels agrònoms, o, com es dóna en algun cas, perambdós col·lectius.Al final <strong>de</strong> l’article faig un intent <strong>de</strong> treure unesprimeres conclusions <strong>de</strong> tot el que pot donar aquestaexperimentació, si bé resulta molt difícil d’extreureconclusions generals a causa <strong>de</strong> la diferència <strong>de</strong> climesentre les diverses regions <strong>de</strong>l planeta i <strong>de</strong> la diversitat<strong>de</strong> sitges utilitza<strong>de</strong>s en les experimentacions.Els experiments <strong>de</strong> la zonamediterràniaLa regió mediterrània comprèn la major part <strong>de</strong>països <strong>de</strong> l’entorn d’aquest mar. És una regió <strong>de</strong> climasubtropical, d’hiverns suaus, amb màxims <strong>de</strong> plugesa la primavera i a la tardor. La pluviometria és engeneral baixa, però hi ha humitat suficient perquèactuïn els fongs. El principal enemic <strong>de</strong>ls estocs <strong>de</strong>grans és el corc <strong>de</strong>l blat (Sitophilus granarius).Sabem per les fonts històriques i pels agrònomsantics que a la regió mediterrània la conservació <strong>de</strong>lscereals es podia fer a mitjà o a llarg termini.Les observacions <strong>de</strong> Louis Doyère aExtremaduraUn <strong>de</strong>ls agrònoms francesos <strong>de</strong>l segle x i x quemés va contribuir al coneixement <strong>de</strong> l’ensitjat <strong>de</strong>lscereals va ser Louis Doyère, el qual, interessat peltema, va fer un viatge a Extremadura i a Andalusiael setembre <strong>de</strong> 1852 a fi <strong>de</strong> veure <strong>de</strong> prop les sitgesque s’hi trobaven. A Almendralejo (Extremadura)va po<strong>de</strong>r observar un grup nombrós <strong>de</strong> sitges en elmoment que eren obertes per comprovar si el gra estrobava en bones condicions. Doyère va prendre latemperatura i la humitat <strong>de</strong>l gra <strong>de</strong> diverses sitgesi va comprovar que com més temps feia que el graera en una sitja major era el seu grau d’humitat. Enconcret, el gra batut l’any 1852, quan Doyère visitaAlmendralejo, tenia una humitat entre el 7,9 i 9,4%,segons mostres; en una sitja d’un any era <strong>de</strong>l 10,7%,<strong>de</strong> dos anys 12,2 i <strong>de</strong> tres anys 11,9%. Això, és clar,el gra <strong>de</strong>l centre, perquè a les parets i al fons algunesmostres donaven 15, 17 i fins i tot un 19% d’humitat(Do y è r e 1862, 86 nota 1).La temperatura <strong>de</strong>l gra també canviava amb laprofunditat. El 14 <strong>de</strong> setembre Doyère va prendre latemperatura <strong>de</strong>l sòl d’una sitja, <strong>de</strong> 4,30 m <strong>de</strong> fondària,a diverses profunditats amb l’ajut d’un filaberquí itambé la temperatura <strong>de</strong>l gra a les mateixes profunditatsconforme s’anava buidant. A la taula següentresumeixo les seves observacions.Profunditat terra gra0,25 m 25,6º C 32,2º C1,30 m -- 29º C2,50 m aprox. 17º C 21,6º C4,10-4,40 m 19,2º C 19,6º CRelació fondàries <strong>de</strong> la sitja / temperatures <strong>de</strong>l terra i <strong>de</strong>l graCom es pot veure, la temperatura <strong>de</strong>l gra és sempresuperior a la <strong>de</strong> la terra que l’envolta, i Doyèreobserva que a la part superior <strong>de</strong> la sitja és on esproduïa l’escalfament <strong>de</strong>l gra (Do y è r e 1862, 85).Doyère es va adonar que les sitges que podríemanomenar tradicionals, amb recobriments <strong>de</strong> fang,<strong>de</strong> palla o en el millor <strong>de</strong>ls casos, <strong>de</strong> maons, nomantenien un hermetisme suficient. Per això ell vaexperimentar amb sitges <strong>de</strong> planxa <strong>de</strong> ferro que donavenun grau d’hermeticitat força superior als <strong>de</strong>lsseus pre<strong>de</strong>cessors. Així va aconseguir <strong>de</strong> conservarblats durant sis anys en llocs humits com Asnières,prop <strong>de</strong> París (Do y è r e 1862, 97-123).Els experiments <strong>de</strong> MaltaAls anys 1950 a l’illa <strong>de</strong> Malta encara s’utilitzavenalgunes sitges tradicionals com les <strong>de</strong> Saint Publiusa Floriana o el Fort <strong>de</strong> Saint Elmo a la Valletta,construï<strong>de</strong>s en la seva major part al segle x v i i. Normalmentl’emmagatzematge durava <strong>de</strong> 6 a 9 mesosi tenien una capacitat <strong>de</strong> 50 a 500 tones (Hy d e,Da u b n e y 1960).El novembre <strong>de</strong> 1958 es van reomplir dues fosses<strong>de</strong> 60 tones <strong>de</strong> capacitat al sitjar <strong>de</strong> Saint Publius <strong>de</strong>Floriana, amb blat proce<strong>de</strong>nt <strong>de</strong>ls Estats Units. Estractava <strong>de</strong> dues fosses d’uns 9 metres <strong>de</strong> profunditati un diàmetre d’uns 4,5 metres, amb un coll <strong>de</strong> 2,5metres <strong>de</strong> llargada, excava<strong>de</strong>s als llims i amb lesparets recobertes d’un morter <strong>de</strong> calç conegut ambel nom <strong>de</strong> puzzolana. Al fons hi tenien unes fosses<strong>de</strong> drenatge que acumulaven l’aigua que pogués travessarles parets. Una <strong>de</strong> les dues sitges (fossa 42)es va preparar a la manera tradicional i per això esva posar palla per aïllar el gra <strong>de</strong> les parets, mentreque a l’altra (fossa 43) s’hi va posar una emulsiósintètica per millorar-ne la capacitat hidròfuga.L’objectiu <strong>de</strong> la prova era veure si aquesta emulsiómillorava la conservació <strong>de</strong>l gra. Les fosses es vanmantenir tanca<strong>de</strong>s durant 6 mesos, fins al maig <strong>de</strong>1959. Es van mesurar la temperatura i la composició<strong>de</strong> l’atmosfera intersticial i es van analitzar mostres<strong>de</strong>l gra abans i <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> l’ensitjat per veure comhavien variat.En aquest treball em centraré només en els resultats<strong>de</strong> la sitja tractada a la manera tradicional.Així, d’una humitat inicial <strong>de</strong>l 12,9% es va passar alfinal <strong>de</strong>ls 6 mesos al 14,2%, mentre que al fons <strong>de</strong>la sitja unes onze tones <strong>de</strong> gra va ser <strong>de</strong>scarta<strong>de</strong>s pera l’alimentació humana ja que contenien fins a un20% d’humitat. En tres setmanes l’oxigen va baixarconsi<strong>de</strong>rablement, i va ser substituït per aproximadamentel mateix volum <strong>de</strong> diòxid <strong>de</strong> carboni (fig.219


4). La temperatura es va mantenir força estable al’interior <strong>de</strong> la fossa. Quan es va obrir la sitja, l’airefeia una olor “<strong>de</strong> formatge passat”. En l’anàlisi química<strong>de</strong> les mostres <strong>de</strong> gra es van trobar variacionsen el contingut <strong>de</strong> proteïnes, en els àcids grassos i enels sucres, que afectaven la qualitat <strong>de</strong> la farina quese’n podia treure.En general es reconeix que la palla va absorbir unabona part <strong>de</strong> la humitat <strong>de</strong> les parets, malgrat que elrecobriment mo<strong>de</strong>rn va donar millors resultats.Experiments a Lahav, PalestinaAl nord <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sert <strong>de</strong>l Negev, a Palestina, ungrup d’agrònoms <strong>de</strong>l Kibbutz Lahav van fer una sèried’experiments a principis <strong>de</strong>ls anys seixanta. Esva reomplir una sitja tradicional amb ordi i es vamantenir tancada durant dotze mesos. La infestaciód’insectes es va mantenir a un nivell baix i es vacomprovar que només afectava les zones superficials.Les pèrdues, <strong>de</strong>gu<strong>de</strong>s principalment als fongs, eren<strong>de</strong> l’ordre <strong>de</strong> l’1,3% (Ca l d e r o n, Do n a h ay e 1963, citatper Gi l m a n, Bo x a l l 1974, 20).Aquest va ser l’inici d’una sèrie llarga d’experiments<strong>de</strong> conservació <strong>de</strong> l’ordi en zones àri<strong>de</strong>s que continuaencara avui dia, ja que Lahav s’ha convertit en uncentre d’experimentació agronòmica important, peròles tècniques empra<strong>de</strong>s són mo<strong>de</strong>rnes i per tant no les<strong>de</strong>scriuré en aquest treball (Nava r r o et al. 2000).Els experiments <strong>de</strong> Rabat, el MarrocAls anys mil nou-cents vuitanta al Marroc es vaveure que no es disposava <strong>de</strong> prou infraestructurescentralitza<strong>de</strong>s d’emmagatzematge <strong>de</strong> cereals i això vafer que alguns agrònoms es plantegessin que caliamillorar l’emmagatzematge tradicional a les petitesexplotacions agràries. L’Institut Agronòmic i VeterinariHassan II va construir dues sitges al campus <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Rabat, en un sòl argilós sota una capasuperficial <strong>de</strong> sorres d’1,1 m <strong>de</strong> gruix. La pluviometrianormal és superior als 800 mm <strong>de</strong> pluja anual.Es van assajar dues hipòtesis: una la sitja tradicionalamb un recobriment <strong>de</strong> les parets amb 10 cm <strong>de</strong>palla tal com es fa en diverses regions <strong>de</strong>l Marroc, il’altra amb un recobriment <strong>de</strong> làmina <strong>de</strong> plàstic queoferia una millor impermeabilització <strong>de</strong> les parets. Enaquest treball em centraré en les da<strong>de</strong>s proce<strong>de</strong>nts<strong>de</strong> la sitja amb recobriment <strong>de</strong> palla.Les fosses es van omplir amb 4 tones d’ordi cadascunaels dies 27 i 28 d’abril <strong>de</strong> 1987 i els granss’hi van mantenir 200 dies, fins al 20 <strong>de</strong> novembre.Es va posar un sistema <strong>de</strong> sensors <strong>de</strong> temperaturesen diversos punts <strong>de</strong> les sitges i es varen analitzarmostres <strong>de</strong>l gra abans i <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> l’ensitjat a fi <strong>de</strong>veure les diferències. Durant tota l’experiència lestemperatures dins la massa <strong>de</strong>ls grans estotjats vanser més eleva<strong>de</strong>s que les enregistra<strong>de</strong>s prop <strong>de</strong> lesparets (fig. 7), se’n <strong>de</strong>dueix que la principal font<strong>de</strong> calor és biològica i que les parets participen enel refredament <strong>de</strong>l gra <strong>de</strong> les seves proximitats. Laconducció tèrmica entre el gra i el sòl és dificultadaper l’aïllament tèrmic <strong>de</strong>l revestiment intern <strong>de</strong> lesparets. La contaminació <strong>de</strong> l’estoc per la humitat <strong>de</strong>lsòl augmenta la humitat relativa i el contingut d’humitat<strong>de</strong>ls grans, que passen d’un 9,6% a un 14,7%.Aquesta humitat afavoreix el creixement <strong>de</strong>ls fongsdins la palla i el gra així com el <strong>de</strong>senvolupamenti la reproducció <strong>de</strong>ls insectes. El diòxid <strong>de</strong> carbonipuja fins a un 16% en volum al final <strong>de</strong> l’experiment,i malgrat que no es va mesurar el contingut d’oxigen,es <strong>de</strong>dueix que <strong>de</strong>via ser baix però no suficient permatar tots els insectes, ja que tot i que la taxa <strong>de</strong>mortalitat era molt important encara se’n va trobaralgun <strong>de</strong> viu a la part alta <strong>de</strong> la sitja. A causa <strong>de</strong>la humitat, la taxa <strong>de</strong> germinació va baixar consi<strong>de</strong>rablement,<strong>de</strong>l 72% inicial a un 53% al cap <strong>de</strong> sismesos (mitjana aritmètica <strong>de</strong> les quatre mostres quefaciliten els autors). Es calcula que la pèrdua <strong>de</strong> pessec va ser <strong>de</strong>l 6,27% al final <strong>de</strong> l’emmagatzematge(Ba rta l i, Af i f 1988; Ba rta l i, Af i f, Pe r s o o n s 1989;Ba rta l i et al. 1990).Els experiments <strong>de</strong> Settat, el MarrocEl mateix any 1987 es va iniciar un altre conjuntd’experiències <strong>de</strong> l’Institut Agronòmic i VeterinariHassan II, amb una bateria <strong>de</strong> 16 sitges <strong>de</strong> tipustradicional en la qual s’assajava la diferència entreles sitges amb recobriment <strong>de</strong> palla i les recobertesamb làmina <strong>de</strong> plàstic a les parets. L’experiment esva dur a terme a prop <strong>de</strong> Settat, regió <strong>de</strong> Chaouia,a uns 70 km al sud <strong>de</strong> Casablanca (Ba rta l i, De b b a r h1991).Les sitges tenien una capacitat cadascuna d’unes1,3 tones i es van omplir amb blat <strong>de</strong> la varietat OuetZenati. Eren d’un tipus corrent al Marroc, <strong>de</strong> formatroncocònica amb una cambra superior (fig. 1, 1). Esva comprovar la temperatura i la humitat relativa endiversos punts <strong>de</strong> les sitges. La meitat d’elles tenienun recobriment <strong>de</strong> plàstic i l’altra meitat <strong>de</strong> palla. Esvan dividir en quatre grups <strong>de</strong> quatre: el primer grupera format per dues sitges idèntiques amb plàstic ialtres dues amb palla, que es van obrir als tres mesosi es van prendre mostres <strong>de</strong> gra en quatre posicionsdiferents (dalt, centre, baix i costat). Als sis i alsnou mesos es va fer el mateix amb altres grups ifinalment als 16,5 mesos (és a dir, aproximadamentals 500 dies) es van obrir les quatre darreres.Totes les mostres es van enviar al laboratori i esvan sotmetre a unes anàlisis <strong>de</strong>talla<strong>de</strong>s per saber comhavia afectat l’estada en sitges a la conservació <strong>de</strong>lproducte. En les sitges amb recobriment <strong>de</strong> palla esva observar que el blat que havia estat estotjat ambuna humitat inicial <strong>de</strong> l’11,2% va passar als tresmesos a valors superiors al 16% (fig. 10). La humitat<strong>de</strong> l’aire intergranular era alta i va <strong>de</strong>terminarel <strong>de</strong>senvolupament <strong>de</strong>ls fongs, sobretot a les parets<strong>de</strong> la sitja, on es va produir una <strong>de</strong>gradació <strong>de</strong> lesqualitats <strong>de</strong>l gra, que va afectar alguns paràmetresnutricionals i la capacitat <strong>de</strong>l gra per fer farina panificable(Ba k h e l l a, Ka a n a n a, Ba b a 1993). Les pèrdues<strong>de</strong>l gra varen ser d’un 20% calcula<strong>de</strong>s en pes sec(Ba rta l i, De b b a r h 1991, 18).Més experiments a Lahav, PalestinaEl Projecte per a la Conservació <strong>de</strong>l Gra <strong>de</strong> Lahavpretenia <strong>de</strong>terminar si les sitges subterrànies construï<strong>de</strong>sa l’edat <strong>de</strong>l ferro <strong>de</strong> Palestina podien conservar220


Fig. 1. Secció <strong>de</strong> diverses sitges utilitza<strong>de</strong>s en l’experimentació i <strong>de</strong>scrites en aquest treball: 1) Sitja troncocònica<strong>de</strong> Settat, al Marroc. 2) Sitja 1 utilitzada als experiments <strong>de</strong> l’Esquerda, Roda <strong>de</strong> Ter, Catalunya. El tancamentes fa amb una llosa <strong>de</strong> pedra, una capa d’argila i una capa <strong>de</strong> terra. Els punts indiquen els llocs d’on es vantreure les mostres <strong>de</strong> cereal per analitzar. 3) Sitja B <strong>de</strong> Bredon Hill, Regne Unit, cilíndrica, amb un recobriment<strong>de</strong> cistelleria a les parets. Els tubs assenyalen els llocs on es prenien les mostres <strong>de</strong> gas per analitzar. 4) Sitja <strong>de</strong>Cuiry-les-Chaudar<strong>de</strong>s, a França, en forma <strong>de</strong> campana, amb un tancament <strong>de</strong> palla i una bona capa <strong>de</strong> terra. 5)Sitja tradicional d’Etiòpia, tancada amb troncs, una capa <strong>de</strong> fang per segellar i una capa <strong>de</strong> terra. 6) Sitja <strong>de</strong>lSudan, cilíndrica, amb una capa <strong>de</strong> palla per aïllar <strong>de</strong> les parets i una capa <strong>de</strong> terra al damunt.L’escala aproximada <strong>de</strong> les quatre primeres figures s’indica sota la núm. 2, la 6 té escala pròpia i la 5 no en té.La majoria <strong>de</strong> figures han estat redibuixa<strong>de</strong>s i modifica<strong>de</strong>s.Fonts: 1) Ba rta l i, De b b a r h 1991, 6, fig. 3. 2) Re y n o l d s 1998, 139, fig. 51. 3) Re y n o l d s 1967, 65, fig. 2. 4) Firmin1984, 100, fig. 3. 5) Bo x a l 1974, 39, fig. 1. 6) Sh a z a l i, El Ha d i, Kh a l i fa 1996, 184, fig. 1.221


Fig. 2. Sitges experimentals <strong>de</strong> Lahav (Tell Halif), Palestina.Font: Cu r r i d, Nav o n 1989, 72, fig. 3 i 73, fig. 4.a<strong>de</strong>quadament el gra. Els participants en el projectevan provar quatre rèpliques <strong>de</strong> sitges <strong>de</strong> l’edat <strong>de</strong>l ferroper a l’emmagatzematge <strong>de</strong>l gra. Aquests experimentsvan utilitzar informacions <strong>de</strong>ls beduïns <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sert <strong>de</strong>lNegev, <strong>de</strong>ls quals consta que van utilitzar sitges peremmagatzemar cereals almenys fins l’any 1983.Com hem dit, es van construir quatre sitges aLahav, dues <strong>de</strong> troncocòniques i dues <strong>de</strong> cilíndriques,la número 2 amb un recobriment <strong>de</strong> cendra al fonsi la 3 amb pedres a les parets, les 1 i 4 sense recobriment(fig. 2). Els experiments es van fer l’estiu <strong>de</strong>1985. Les sitges 1, 2 i 3 van estar tanca<strong>de</strong>s durant3 mesos, mentre que la 4 es va preveure que s’obririaal cap <strong>de</strong> quatre anys, el juliol <strong>de</strong> 1989 (Cu r r i d,Nav o n 1989).S’observa que a totes les sitges hi ha un increment<strong>de</strong> la humitat <strong>de</strong>l gra malgrat que l’experiment es vadur a terme en una zona <strong>de</strong>sèrtica, segons es comprovaa la taula següent:Sitja 1 Sitja 2 Sitja 3 Sitja 4Inici 14,4 13,9 13,2 13,6Final 15,6 14,9 15,2 -Contingut d’humitat en percentatge.Les pèrdues <strong>de</strong>l gra s’estimen només en un 2,5%,exclosa la sitja 3, que va ser malmesa per l’acció d’unanimal salvatge (potser una guineu).Experiments al Campo Ceresole, Vhòdi Pia<strong>de</strong>na, ItàliaProp <strong>de</strong>l jaciment neolític <strong>de</strong> Campo Ceresole, a lavall <strong>de</strong>l Po, es va fer la reconstrucció d’una cabananeolítica i d’una sitja cilíndrica d’1 m <strong>de</strong> diàmetre i0,60 m <strong>de</strong> profunditat. A les parets es va posar unrevestiment d’argila per aïllar <strong>de</strong> la humitat <strong>de</strong>l terrai <strong>de</strong>sprés es va encendre un foc a l’interior <strong>de</strong> la sitjaa fi d’endurir l’argila.L’estiu <strong>de</strong> 1988 es va reomplir la sitja amb 100 kgd’ordi mo<strong>de</strong>rn. Al damunt s’hi va posar una làmina<strong>de</strong> plàstic per evitar l’entrada d’aigua <strong>de</strong> pluja i aldamunt un nivell d’argila. La sitja es va mantenirtancada durant uns nou mesos fins que es va obrirel 29 d’abril <strong>de</strong> 1989 amb motiu <strong>de</strong> la celebració <strong>de</strong>lseminari sobre arqueologia experimental <strong>de</strong> Milà. Lesinfiltracions d’aigua van fer que l’ordi s’inflés peròes creu que la manca d’oxigen el va protegir. Aixòsí, l’ordi va perdre la seva capacitat per germinar(Ca l e g a r i, Si m o n e, Ti n è 1990).En aquest experiment no es va prendre cap mostraper analitzar al laboratori ni abans ni <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> laprova. Per tant no hi ha cap dada sobre la humitat<strong>de</strong>l gra, sobre les pèrdues, etc. A més els autors diuenque van utilitzar una llavor d’ordi comercial a laqual se li havia fet un tractament químic contra elsfongs, tal com és habitual en l’agricultura mo<strong>de</strong>rna.Resulta difícil <strong>de</strong> dir si aquest tractament fungicidapodria haver modificat els resultats.Experiments a la cova 120 (Sa<strong>de</strong>rnes,la Garrotxa)La cova 120 és una cova <strong>de</strong> la vall <strong>de</strong>l Llierca (laGarrotxa) que contenia nivells d’ocupació i d’enterrament<strong>de</strong>l neolític i <strong>de</strong> l’edat <strong>de</strong>l bronze. Al nivell <strong>de</strong>lneolític final es van <strong>de</strong>scobrir dotze fosses cilíndriques<strong>de</strong> poca profunditat algunes <strong>de</strong> les quals podienhaver emmagatzemat cereals (Ag u s t í et al. 1987, 44).L’equip d’excavació va voler contrastar el seu ús coma sitges per conservar cereals. Per això, l’agost <strong>de</strong>1988 es va excavar als sediments <strong>de</strong> la cova una fossa<strong>de</strong> 130 litres <strong>de</strong> capacitat en la qual es va dipositarnomés 12 kg d’espigues d’espelta bessona (Triticumdicoccum) envolta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> palla i recobertes amb unacapa d’argila al damunt, que es va mantenir tancadadurant tres mesos i mig. Les primeres setmanesalguns rosegadors van foradar algunes galeries prop<strong>de</strong> la fossa sense arribar a perforar la paret però elgra es va mantenir en bones condicions.No es va mesurar la temperatura a l’interior <strong>de</strong> lafossa, però sí a dins <strong>de</strong> la cova. La temperatura va sermolt estable i sembla que aquest és un <strong>de</strong>ls avantatgesque té l’emmagatzematge <strong>de</strong>l gra en coves.Al final <strong>de</strong> l’estiu <strong>de</strong> 1989 s’inicia una nova campanyad’emmagatzematge amb la construcció <strong>de</strong> tressitges noves amb una capacitat compresa entre els 65i els 113 litres. La primera contenia espelta bessona(Tr. dicoccum), la segona espelta comuna (Tr. spelta)i la tercera blat comú (Tr. aestivum). Tots tres tipus<strong>de</strong> blats estaven batuts i ventats a mà. L’emmagatzematgeva durar uns quinze mesos, fins al <strong>de</strong>sembre222


<strong>de</strong> 1990, i els grans no van sofrir cap <strong>de</strong>teriorament(Al c a l d e, Bu x ó 1989; 1991).Els experiments <strong>de</strong> l’Esquerda (Roda<strong>de</strong> Ter, l’Osona)Al jaciment ibèric i medieval <strong>de</strong> l’Esquerda es va<strong>de</strong>senvolupar una àrea <strong>de</strong> recerca experimental en laqual es va assajar el conreu d’antics cereals, la sevaconservació en graners o en sitges i també algunestècniques artesanals antigues. La bona relació <strong>de</strong>lsexcavadors <strong>de</strong> l’Esquerda amb Peter Reynolds, <strong>de</strong>la Butser Ancient Farm, va permetre aprofitar total’experiència acumulada per aquest investigador.Així es van obrir dues sitges <strong>de</strong> forma lleugeramentovoi<strong>de</strong> amb una capacitat <strong>de</strong> 275 i 400 kg d’ordi enquè el bocatge es tapava amb una llosa <strong>de</strong> pedrasegellada amb argila humida i amb una capa <strong>de</strong> terraal damunt (fig. 1, 2).La sitja petita es va utilitzar durant 6 mesos, <strong>de</strong><strong>de</strong>sembre <strong>de</strong> 1993 a l’11 <strong>de</strong> juny <strong>de</strong> 1994. Es vanprendre les temperatures i la concentració <strong>de</strong> CO 2mensualment. El centre <strong>de</strong>l gra sempre manteniauna temperatura uns 4 o 5 graus per sobre <strong>de</strong> latemperatura <strong>de</strong>l subsòl a la mateixa profunditat,que era coneguda per una sonda posada al terra.Als tres mesos el diòxid <strong>de</strong> carboni va pujar al 13%en volum i es va mantenir així fins al final <strong>de</strong> l’emmagatzematge.La taxa <strong>de</strong> germinació <strong>de</strong>l gra, queera inicialment <strong>de</strong>l 96,2%, va passar <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> sismesos al 89,8%.Una altra sitja amb una capacitat <strong>de</strong> 400 kg d’ordies va utilitzar durant dotze mesos. Com en l’altrasitja el gra es mantenia sempre uns graus per sobre<strong>de</strong> la temperatura <strong>de</strong> la terra, a causa <strong>de</strong> l’activitatmetabòlica <strong>de</strong>l gra (fig. 8). La concentració <strong>de</strong> diòxid<strong>de</strong> carboni va fer una pujada important als quatremesos amb l’arribada <strong>de</strong> la primavera i es va manteniralt els mesos d’estiu per <strong>de</strong>créixer lleugeramenta la tardor i a l’hivern. No s’ha publicat encara comes modifica la taxa <strong>de</strong> germinació al cap d’un any(Re y n o l d s 1998).Experiments a la UniversitatAutònoma <strong>de</strong> MadridAquesta experiència puntual va consistir a assajarla conservació <strong>de</strong>l gra (blat i ordi torrats) en trespetites fosses <strong>de</strong> 30-40 cm <strong>de</strong> diàmetre que conteniennomés un quilo <strong>de</strong> cereal cadascuna.La fossa A1 no contenia cap mena <strong>de</strong> recobriment,l’A2 era una ceràmica tapada amb una llosa <strong>de</strong>pissarra colgada dins d’un forat al terra i finalmentl’anomenada A3 presentava les parets recobertes d’argilacuita mitjançant un foc fet a l’interior.La conservació va durar només tres mesos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong>l maig a l’agost <strong>de</strong> 2002. Quan es van obrir lesfosses l’estat <strong>de</strong>l gra en general era dolent. L’A1 erala que tenia el gra pitjor, podrit i ennegrit en la sevamajor part, a l’A3 el gra es trobava alterat només enles zones externes, mentre que el gra guardat dins<strong>de</strong> la ceràmica A2 era el que es trobava millor, toti que va perdre un 28% <strong>de</strong>l seu pes inicial (Gu ay o2002-2003).Els experiments <strong>de</strong> les zonestempera<strong>de</strong>s (Europa i Amèrica)Els països temperats es caracteritzen per uns hivernsfreds, i en alguns llocs, rigorosos, i uns estiusfrescos o temperats. La pluviometria sol ser més altaque als països mediterranis, malgrat que les sitges,almenys les d’època històrica, es troben a les zones<strong>de</strong> menor humitat.En els experiments que s’han fet a la zona temperadanormalment només es consi<strong>de</strong>ra el fet <strong>de</strong>conservar el gra a mitjà termini, durant l’hivern. Arabé, cal tenir en compte que en algunes zones on esdisposa <strong>de</strong> documentació històrica, com a Moràvia,sabem que també eren utilitza<strong>de</strong>s en la conservacióa llarg termini.Gairebé tots els experiments que s’han fet a la zonatemperada han estat realitzats per equips d’arqueòlegs.El motiu és que en aquestes zones les sitges van <strong>de</strong>saparèixeren temps antics o medievals, i només vanperdurar fins a mitjan segle x x en alguns països <strong>de</strong>l’Europa central. A Amèrica també van <strong>de</strong>saparèixeren gran part amb l’arribada <strong>de</strong>ls europeus.Els experiments <strong>de</strong> principis <strong>de</strong>l seglex i x a FrançaDes <strong>de</strong> la Mediterrània els agrònoms <strong>de</strong> principis<strong>de</strong>l segle x i x es miraven el tema <strong>de</strong> la conservació<strong>de</strong>l gra en sitges com una cosa pròpia <strong>de</strong>ls homes“pràctics”, sense estudis, més que d’un agrònom erudit.Però al nord <strong>de</strong> França i en indrets més septentrionals<strong>de</strong>l continent les coses es veien d’una altramanera. Allà les sitges eren <strong>de</strong>sconegu<strong>de</strong>s, el gra esconservava en graners on era traspalat diversos copsl’any, es consumia molta mà d’obra i es perdia unapart <strong>de</strong>l gra. Alguns agrònoms francesos van creureque les sitges, conegu<strong>de</strong>s a través <strong>de</strong> viatgers com elcomte <strong>de</strong> Lasteyrie, que havia visitat alguns païsosmediterranis (La s t e y r i e 1819), o Monsieur Jourdain,que coneixia les sitges que havia vist a Barcelonai les <strong>de</strong>scriu en un article publicat als Annales <strong>de</strong>l’Agriculture Française (Jo u r d a i n 1819, “De l a c o n-s e r va c i ó n” 1820), podien ser una solució econòmicaper a la conservació <strong>de</strong>ls cereals en altres punts <strong>de</strong>lcontinent. A partir <strong>de</strong>ls anys 1820 es coneixen elsprimers assaigs fets a París per diversos investigadors,entre ells Guillaume-Louis Ternaux, Marc-JeanDemarçay, etc. (Si g a u t 1981).Gairebé tots els experiments que es van fer aquestsanys en poblacions septentrionals d’Europa van donarresultats no gaire encoratjadors. Aquests autors nohavien entès que l’ensitjat <strong>de</strong>ls grans a llarg terminiamb tècniques tradicionals només era possible ambgrans molt secs, com els <strong>de</strong> la Mediterrània, i enllocs on la humitat <strong>de</strong>l terra no provoqués la putrefacció<strong>de</strong>l gra.Experiments a Broad Chalke, RegneUnitEls anys 1964-1966 el Comitè per a la Recerca <strong>de</strong>l’Agricultura Antiga i el Consell per a l’ArqueologiaBritànica van fer unes proves <strong>de</strong> conservació <strong>de</strong>l gra223


en sitges similars a les troba<strong>de</strong>s als poblats <strong>de</strong> l’edat<strong>de</strong>l ferro. L’objectiu era veure si era possible <strong>de</strong> conservarel gra en sitges subterrànies en el clima humitd’Anglaterra. Les proves es van fer a Broad Chalke,Wiltshire, Regne Unit (Bo w e n , Wo o d 1967).Es van excavar quatre sitges <strong>de</strong> forma cilíndricai troncocònica, dues <strong>de</strong> les mateixes mi<strong>de</strong>s que lesprehistòriques (sitges 1 i 2) i dues <strong>de</strong> més petites(sitges a i b). Les sitges es van utilitzar dues campanyes,els hiverns <strong>de</strong> 1964-1965 i <strong>de</strong> 1965-1966. Elprimer any les sitges es van tapar amb una tapadora<strong>de</strong> fusta contraplacada mo<strong>de</strong>rna i el segon any es vautilitzar una tapadora feta amb calç i argila amb unaànima <strong>de</strong> vímet. Al terra es va dipositar una capa<strong>de</strong> palla i a les parets un teixit <strong>de</strong> vímet, excepte ala sitja a.La sitja 1, amb una capacitat d’uns 1.600 litres,tenia la forma troncocònica, i un recobriment<strong>de</strong> cistelleria a les parets que va <strong>de</strong>manar 18 hores <strong>de</strong>feina d’un artesà especialista. Es va reomplir d’ordiamb un contingut d’humitat <strong>de</strong>l 18,7% (mitjanapon<strong>de</strong>rada <strong>de</strong> les mostres que faciliten els autors).Es van posar uns tubs d’aspiració per conèixer laconcentració <strong>de</strong> CO 2dins la sitja. Quan es va obrirel 19 <strong>de</strong> març <strong>de</strong> 1965 es va trobar un gra en relativamentbon estat <strong>de</strong> conservació, amb una humitat<strong>de</strong>l 21,5%, una temperatura entre 8 i 13 graus i unataxa <strong>de</strong> germinació <strong>de</strong>l 92% al centre i <strong>de</strong> només el50% als costats.La sitja 2, cilíndrica, amb una capacitat d’uns 1.500litres, es va reomplir d’ordi amb un 14,5% d’humitat.Quan es va buidar sis mesos més tard el contingutd’humitat havia pujat al 16%, la temperatura era <strong>de</strong>7 graus i la germinació <strong>de</strong>l 97%.L’hivern <strong>de</strong> 1965-1966 es van reomplir només lessitges 2 i b. Les sitges es van omplir el 30 <strong>de</strong> setembreamb ordi molt humit, concretament un 26%, i es vantreure l’abril següent en mal estat i amb un fort atac<strong>de</strong> fongs. Val a dir que a l’hivern <strong>de</strong> 1965-1966 vancaure uns 500 mm <strong>de</strong> pluja, mentre que a l’anteriorn’havien caigut només uns 300 (La c e y 1972, 153). Peraquest motiu hom hi va trobar nombrosos fongs <strong>de</strong>diverses espècies entre ells els gèneres Penicillium iAspergillus (La c e y 1972).Experiments a Bredon Hill, Regne UnitAquests experiments es van fer els anys 1965-1967en quatre sitges al lloc anomenat Bredon Hill a Worcestershire.Les sitges A i B es van excavar el 18 i19 <strong>de</strong> setembre <strong>de</strong> 1965. Tenien un recobriment <strong>de</strong>cistelleria a les parets, i a l’espai que quedava entreel cistell i les parets es posava argila. Al fons hitenien palla i es tapaven amb una capa d’argila i aldamunt una capa <strong>de</strong> terra. Tenien dos tubs <strong>de</strong> coureper po<strong>de</strong>r extreure mostres <strong>de</strong> l’atmosfera intergranularal centre <strong>de</strong> la sitja i a la part alta (fig. 1, 3).La sitja A va rebre 840 kg d’ordi amb una humitat<strong>de</strong>l 22%, mentre que la B en va rebre 990 amb unahumitat <strong>de</strong>l 14%.Les sitges es van obrir el 2 d’abril <strong>de</strong> 1966. Lasitja A tenia una humitat final <strong>de</strong>l 21,5%, similara l’inicial, però la meitat <strong>de</strong>l gra d’aquesta sitja s’haviafet malbé i no es podia aprofitar. En canvi, a la sitja B,malgrat que la humitat <strong>de</strong>l gra havia pujat al 18,5%i es <strong>de</strong>tectaven fongs, només es va perdre un 2,5%<strong>de</strong> gra. La concentració <strong>de</strong> diòxid <strong>de</strong> carboni es vamantenir a nivells baixos.També es va experimentar amb les sitges X i Y,més petites, en les quals l’ordi es va conservar correctament(Re y n o l d s 1967).A l’hivern <strong>de</strong> 1966-1967 van continuar els experimentsa les sitges B i X. La sitja B es va reompliramb ordi però ara sense recobriment <strong>de</strong> les parets.La concentració <strong>de</strong> diòxid <strong>de</strong> carboni va anar pujantamb oscil·lacions fins al 10%. Les baixes temperaturesvan mantenir el gra en bones condicions (Re y n o l d s1969).Els experiments <strong>de</strong> la Butser AncientFarm, Regne UnitLa Butser Ancient Farm és un <strong>de</strong>ls centres d’experimentacióarqueològica més coneguts d’Europa.Els seus inicis es remunten a l’any 1972 quan començael projecte en una petita elevació al comtat<strong>de</strong> Hampshire al sud d’Anglaterra. A la Little Butsers’hi han portat a terme diverses reconstruccions <strong>de</strong>cases prehistòriques, <strong>de</strong> conreu <strong>de</strong> cereals antics,<strong>de</strong> llaurada amb rèpliques d’ara<strong>de</strong>s prehistòriques, etc.(Re y n o l d s, 1988). L’any 1989 el centre es va traslladara una altra zona propera on han continuat els assaigs<strong>de</strong> diverses tècniques artesanes, la construcció d’unavil·la romana, etc. (Re y n o l d s 2000).A la Butser Ancient Farm es van fer experiments<strong>de</strong> conservació <strong>de</strong> cereals en sitges <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’any 1972fins al 1989, i fou l’experimentació sobre sitges mésllarga <strong>de</strong> la història. Els divuit anys que van durarels experiments sobre sitges a la Butser AncientFarm van ser recollits parcialment a la tesi <strong>de</strong> PeterReynolds i <strong>de</strong>sprés en una altra publicació anunciadaque malauradament no ha arribat a sortir mai.Només he pogut consultar les da<strong>de</strong>s completes <strong>de</strong> lescampanyes <strong>de</strong> 1984-1986 (Re y n o l d s 1988, 85-135) i<strong>de</strong>ls anys 1972-1976, que es van fer sota la direcció<strong>de</strong> P. Reynolds i <strong>de</strong>ls biòlegs R. A. Hill i J. Lacey, <strong>de</strong>l’Estació Experimental <strong>de</strong> Rothamsted, un <strong>de</strong>ls centresd’experimentació agronòmica més antics d’Europa.A la Butser Ancient Farm es van assajar diverseshipòtesis sobre formes, substrats, recobriments, etc.que són recolli<strong>de</strong>s als treballs <strong>de</strong> P. Reynolds (1974,1979). Els experiments es van realitzar sobre unadotzena <strong>de</strong> sitges en cadascuna <strong>de</strong> les quals s’assajavauna hipòtesi diferent. Es <strong>de</strong>nominaven amb l’ajut d’unacrònim que i<strong>de</strong>ntificava les principals característiques<strong>de</strong> la fossa. En aquest recull citaré les següents:— MAXU (que <strong>de</strong>sprés es va convertir en MAXUN-LUNC) era una fossa <strong>de</strong> forma cilíndrica d’1,25tones <strong>de</strong> capacitat sense cap tipus <strong>de</strong> recobrimenta les parets.— MAXB (<strong>de</strong>sprés MAXBUNLUNC) era una sitjatroncocònica d’1,3 tones sense recobriment.— CLUN (<strong>de</strong>sprés CLUNC) era una fossa més petita,<strong>de</strong> 0,25 tones, amb la paret recoberta d’argila humidaque incrementa l’hermetisme <strong>de</strong> les parets.Aquesta capa d’argila s’asseca i cau en bona mesuradurant l’estiu, sobretot en la seva cara nord, onhi toca més el sol quan es <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong>scoberta.224


Fig. 3. Sitja experimental <strong>de</strong> Březno, República Txeca, amb una coberta <strong>de</strong> protecció. Font: Pl e i n e r o v á 1995, 59, fig. 2.225


— COVU (<strong>de</strong>sprés COVUNL) era també una <strong>de</strong> lessitges que va ésser assajada més anys. Es tractavad’una sitja cilíndrica amb una capacitat <strong>de</strong> 0,3tones situada dins d’una rèplica d’una casa prehistòrica,i és la que va donar millors resultats <strong>de</strong>conservació, ja que fins i tot en anys humits lespèrdues no superaven l’1% <strong>de</strong>l gra.Altres sitges assajaven més hipòtesis com la <strong>de</strong>treure la capa superficial <strong>de</strong>l terra al voltant, la <strong>de</strong> ferun foc a l’interior, la <strong>de</strong> posar un recobriment <strong>de</strong>cistelleria a les parets, la <strong>de</strong> netejar d’algues les paretsabans <strong>de</strong> cada reompliment, etc., experiments aplicatsen diferents tipus <strong>de</strong> subsòls.Els experiments <strong>de</strong>Cuiry-les-Chaudar<strong>de</strong>s i <strong>de</strong> Chassemy(Vallée <strong>de</strong> l’Aisne, França)Aquests experiments es van fer els anys 1981-1985a Cuiry-les-Chaudar<strong>de</strong>s per un equip d’arqueòlegs, enuna terrassa <strong>de</strong> l ‘Aisne prop d’un jaciment neolític.El mateix equip també va fer altres experimentsd’agricultura prehistòrica (Firmin 1981, 1984, 1986).Els assaigs es van fer en vuit sitges <strong>de</strong> les mateixescaracterístiques que les troba<strong>de</strong>s als jacimentsneolítics i calcolítics propers. Les vuit sitges tenienun diàmetre <strong>de</strong> 0,80 m, una profunditat pròxima a unmetre (fig. 1, 4) i una capacitat entre 80 i 150 kg<strong>de</strong> cereal.Les vuit sitges van sofrir una crema <strong>de</strong> les paretsabans <strong>de</strong> ser reomplertes, excepte la número 3. Esfeien anar per parelles en les quals s’assajava unasitja amb gra fresc amb un contingut d’humitat <strong>de</strong>l16-18% i una altra amb gra assecat passat per unaestufa amb una humitat pròxima al 9%. Es mesuravala temperatura a 1 m <strong>de</strong> profunditat amb sensorsremots.A les sitges 3 i 4 es va posar gra fresc i es vanutilitzar dues campanyes: <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 1981 a juliol<strong>de</strong> 1982 i <strong>de</strong> setembre <strong>de</strong>l mateix any al setembre <strong>de</strong>1983. Les sitges 7 i 8 van ser reomplertes amb graassecat i es va utilitzar una campanya <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong>1981 a juliol <strong>de</strong> 1982. Després es van <strong>de</strong>ixar obertesa fi que es <strong>de</strong>gra<strong>de</strong>ssin <strong>de</strong> forma natural. Les sitges1 i 6 contenien ordi fresc i assecat respectivament.Es van omplir tot un any, <strong>de</strong> juliol <strong>de</strong> 1981 a juliol<strong>de</strong> 1982 i un cop bui<strong>de</strong>s van ser colga<strong>de</strong>s amb terraentre la qual hi havia alguns bocins <strong>de</strong> ceràmica. Esva preveure que s’excavarien uns 10 anys més tardamb metodologia arqueològica. Finalment les sitges2 i 5 contenien ordi fresc i assecat respectivament ies van tancar durant dos anys, <strong>de</strong> juliol <strong>de</strong> 1981 ajuliol <strong>de</strong> 1983.En obrir les sitges omplertes amb gra fresc es vaveure que hi havia una capa <strong>de</strong> 5-10 cm <strong>de</strong> floriduresa la superfície en contacte amb les parets, mentre quela resta <strong>de</strong>l gra es conservava en bones condicions.Per contra, les sitges amb el gra <strong>de</strong>ssecat i les quees va allargar el perío<strong>de</strong> d’ensitjat a dos anys vanpresentar problemes <strong>de</strong> conservació (De v o s, Firmin1984). En aquests experiments la taxa <strong>de</strong> germinacióes va veure molt afectada per la conservació sotaterra. Al cap d’un any la germinació va caure en lamajoria <strong>de</strong> les sitges a valors per sota <strong>de</strong>l 3% (De v o s,Firmin 1984, 282).A pocs quilòmetres <strong>de</strong> Cuiry-les-Chaudar<strong>de</strong>s elsarqueòlegs van assajar una altra sitja a Chassemy, enun terreny arenós. El <strong>de</strong>sembre <strong>de</strong> 1982 la sitja varebre 125 kg <strong>de</strong> blat amb un 16% d’humitat. Es vaninstal·lar quatre son<strong>de</strong>s <strong>de</strong> temperatura. El gra es vasegellar amb una capa d’argila <strong>de</strong> 15 cm recoberta<strong>de</strong> 30 cm <strong>de</strong> terra.La fossa es va obrir el juliol <strong>de</strong> 1983 i al setembrees va tornar a reomplir, però dificultats en el finançamentvan fer que l’experiment no es pogués tancara<strong>de</strong>quadament (De v o s, Firmin 1984).Experiments a Colònia, AlemanyaA Colònia (sud d’Alemanya) es van fer diversesproves en quatre hiverns successius, <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’any 1982fins al 1986. Es tractava d’una sitja cilíndrica d’1,50 m<strong>de</strong> profunditat excavada als llims, que s’omplia amb1.300 kg d’una espelta mo<strong>de</strong>rna. El bocatge se segellavaamb una capa <strong>de</strong> 60 cm d’argila i <strong>de</strong> terra. Escontrolava la temperatura i es mesurava el diòxid <strong>de</strong>carboni produït dins la sitja.Prop <strong>de</strong> les parets es formava una capa <strong>de</strong> 3-5 cm<strong>de</strong> grans germinats i <strong>de</strong> floridures, malgrat que el contingutinterior <strong>de</strong> la sitja no variava. La sitja s’ompliaa la tardor i s’obria i es buidava a la primavera. Al’estiu la sitja es <strong>de</strong>ixava buida. Les temperatures erenen mitjana uns 3-4 graus més altes a l’interior <strong>de</strong> lasitja que al subsòl, a causa <strong>de</strong>ls processos biològics queafectaven el gra. Les mostres <strong>de</strong> gas preses a l’interiormostraven que en unes dotze setmanes <strong>de</strong>sapareixial’oxigen i a la fossa regnava una atmosfera rica endiòxid <strong>de</strong> carboni (Me u r e r s-Ba l k e, Lü n i n g 1990).Experiments a Kansas, Estats UnitsAl campus <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> l’Estat <strong>de</strong> Kansases van excavar sis sitges cilíndriques, cadascuna <strong>de</strong>les quals tenia una capacitat per a 127,5 kg <strong>de</strong> millperlat (Pennisetum americanum (L.) Leeke). De les sis,tres portaven un recobriment <strong>de</strong> plàstic per aïllar elgra <strong>de</strong> les parets i tres, una mica més grans, ambuna capa <strong>de</strong> 10 cm <strong>de</strong> palla compactada. Les sitgesestaven protegi<strong>de</strong>s per un cobert que garantia unescondicions <strong>de</strong> sequedat a<strong>de</strong>qua<strong>de</strong>s per a la conservació.L’objectiu era conèixer el comportament <strong>de</strong> lessitges amb recobriments diferents.En les tres sitges amb recobriment <strong>de</strong> palla, quesón les que m’interessen en aquest treball, l’oxigenva baixar <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> 112 dies d’emmagatzematge al’11,7%, mentre el CO 2pujava al 7,1%. La temperaturaes va mantenir alta per damunt <strong>de</strong> la temperaturaambient. La humitat inicial <strong>de</strong>l gra <strong>de</strong>l 13,3% vapujar al 15,1% al final. Els insectes i els fongs vanpujar consi<strong>de</strong>rablement, mentre que va caure la germinació<strong>de</strong>l 82% inicial al 16,9%. Els autors observenuna correlació molt clara entre l’atac <strong>de</strong>ls fongs i labaixada <strong>de</strong> la germinació (As a n g a, Mi l l s 1985).Experiments a Březno, República TxecaAl jaciment prehistòric <strong>de</strong> Březno, al nord-oest <strong>de</strong>Bohèmia, es va assajar la reconstrucció d’una cabanai d’una sitja. En concret es va fer una rèplica <strong>de</strong> lasitja 71 <strong>de</strong>l jaciment, <strong>de</strong> forma cilíndrica, d’1,22 m226


<strong>de</strong> diàmetre superior i 1,50 m <strong>de</strong> profunditat (fig. 3).Un cop excavada, les parets es van assecar amb unfoc que va durar dos dies.El 28 <strong>de</strong> setembre <strong>de</strong> 1988 es va reomplir amb 650litres <strong>de</strong> blat mo<strong>de</strong>rn amb una humitat <strong>de</strong>l 14,2%. Elterç superior <strong>de</strong> la sitja es trobava cobert per 0,50m <strong>de</strong> palla i per un pis <strong>de</strong> troncs. A l’exterior es vaposar una teulada <strong>de</strong> palla tal com és conegut peralguns exemples etnogràfics <strong>de</strong> les veïnes regionsd’Eslovàquia i Moràvia, on les sitges tradicionals esvan mantenir fins al segle x x.Es van posar tubs per analitzar els gasos <strong>de</strong> l’interior<strong>de</strong> la sitja i es prenien mostres <strong>de</strong>l gra cadaquatre mesos aproximadament. Sabem per les mostresque la temperatura dins la sitja es va mantenirmés estable que a l’exterior, que la humitat <strong>de</strong>l grava anar pujant el primer any fins superar valorsconsi<strong>de</strong>rats segurs per a la conservació (fig. 11). Peraquest motiu el gra només es va mantenir en perfectescondicions els primers nou mesos, amb unataxa <strong>de</strong> germinació molt alta (fig. 14). Però al capd’un any, amb altes temperatures i unes humitats algra pel damunt <strong>de</strong>l 16%, es va produir una caigudabrutal <strong>de</strong> la germinació i una <strong>de</strong>terioració general<strong>de</strong>l gra. La sitja es va obrir als dos anys justos el 28<strong>de</strong> setembre <strong>de</strong> 1990 i es va veure que el blat haviaperdut bona part <strong>de</strong> la seva capacitat per germinari es trobava atacat per fongs <strong>de</strong>ls gèneres Penicilliai Alternaria. Els nivells <strong>de</strong> O 2i CO 2no havien variatgaire i es van mantenir prop <strong>de</strong>ls valors normals <strong>de</strong>l’atmosfera terrestre (Pl e i n e r o v á 1995).Experiments a Wisconsin, Estats UnitsEls oneota eren un poble <strong>de</strong> la vall <strong>de</strong>l Mississippíanteriors a la colonització europea. Els vestigis arqueològicsque han <strong>de</strong>ixat permeten veure que tenien unsistema d’emmagatzematge <strong>de</strong> les collites semblant ald’altres pobles històrics, com els hidatsa <strong>de</strong> la vall <strong>de</strong>lMissouri, coneguts per informes etnogràfics.Els experiments es van fer al costat <strong>de</strong>l jaciment<strong>de</strong> Swennes, a la Crosse, Wisconsin, els hiverns <strong>de</strong>1996-1997 i 1997-1998, en quatre sitges, dues <strong>de</strong> cilíndriques(núm. 2 i 4) i dues <strong>de</strong> troncocòniques (1 i 3),<strong>de</strong> mi<strong>de</strong>s compreses entre els 90-100 cm <strong>de</strong> diàmetrei una profunditat entre 110 i 120 cm. Les sitges 1, 2 i3 portaven un recobriment <strong>de</strong> les parets fet amb unaherba <strong>de</strong> la zona (Phalaris arundinacea). La sitja 4,en canvi, no tenia cap recobriment. Les sitges es vanreomplir amb moresc conreat sense l’ús <strong>de</strong> pestici<strong>de</strong>s.Es van prendre mesures <strong>de</strong> temperatura, <strong>de</strong> laconcentració <strong>de</strong> gasos i <strong>de</strong> la humitat relativa. A l’altavall <strong>de</strong>l Mississippí els hiverns són freds i humits. Lestemperatures van ser molt baixes, amb una mínima<strong>de</strong> -18° C (fig. 9). Potser a causa d’aquestes baixestemperatures, la conservació va ser bona malgratque gairebé no hi va haver <strong>de</strong>spreniment <strong>de</strong> diòxid<strong>de</strong> carboni fins al final <strong>de</strong> l’experiment (fig. 6) (Ma r-t i n e k 1998).Experiments a Iowa, Estats UnitsL’hivern <strong>de</strong> 1997-1998 un grup d’arqueòlegs <strong>de</strong>lGrinnell College, a l’estat d’Iowa, va voler assajar laconservació <strong>de</strong>l moresc en sitges, tal com era conegutper antics informes etnogràfics. Per això van excavarquatre sitges a les argiles, dues d’un metre i duesd’un metre i mig <strong>de</strong> profunditat. Les parets es vanfolrar amb herbes silvestres i van ser omplertes ambmoresc, <strong>de</strong>sgranat o amb panotxes, i recobertes ambuna capa d’herbes i <strong>de</strong> terra. Un tub a l’interior <strong>de</strong>les sitges permetia supervisar les temperatures i elcontingut <strong>de</strong> CO 2. Les sitges es van omplir el mesd’octubre i no es van obrir fins a l’abril següent, <strong>de</strong>sprésd’un hivern humit i fred, típic d’Iowa. El gra esva conservar bé, amb una bona taxa <strong>de</strong> germinaciói sense indicis <strong>de</strong> fongs i bacteris, excepte a la partexterna (Wh i t ta k e r, Ka m p , Br e n t o n 2005).Experiments a Borek, República TxecaAl jaciment <strong>de</strong> Borek, a la República Txeca, es vafer una reconstrucció d’una cabana prehistòrica associadaa diversos fossats, forats <strong>de</strong> pal, forns, etc.Un <strong>de</strong>ls elements que es va voler reproduir va seruna sitja troncocònica d’1,3 m <strong>de</strong> diàmetre màximi 1,2 m <strong>de</strong> profunditat, en l’excavació <strong>de</strong> la qual,feta amb un pal cavador i una aixada <strong>de</strong> fusta, esva treballar nou hores. Després es van recobrir lesparets amb fang i palla menuda, es va posar pallaa les parets i el 8 d’agost <strong>de</strong> 1997 es va reomplir lasitja amb 200 litres <strong>de</strong> blat. Passat l’hivern, l’abril<strong>de</strong> l’any següent es va buidar i es va veure que elblat es trobava en bon estat (Ti c h ý 2000, 99). No emconsta que es fes cap control <strong>de</strong> temperatures o <strong>de</strong>la composició <strong>de</strong> l’atmosfera intergranular.Els experiments <strong>de</strong> les zones tropicals(Àsia i Àfrica)El clima tropical es caracteritza per les altes temperaturesi per una estació seca i una altra d’humida. Lessitges només s’utilitzen a les zones <strong>de</strong> clima tropicalsec, normalment la conservació és a mitjà terminidurant l’estació seca, però en etapes d’abundànciaes pot superar l’any d’emmagatzematge.Com a conseqüència <strong>de</strong> les altes temperatures elsinsectes es troben molt actius, especialment el corc<strong>de</strong> l’arròs (Sitophilus oryzae) i el corc <strong>de</strong>l moresc(Sitophilus zeamais).Experiments amb sitges eleva<strong>de</strong>s aSamaru, NigèriaLa Universitat d’Ahmadu Bello va fer alguns experimentsamb graners fets <strong>de</strong> fang (o sitges eleva<strong>de</strong>s)a la zona <strong>de</strong> Samaru, al nord <strong>de</strong> Nigèria, els anys1959-1961.Els graners eren cilíndrics amb una alçada internad’1,37 m i un diàmetre intern d’1 m. La base estrobava sobre una plataforma <strong>de</strong> pedres <strong>de</strong> 0,30 md’alçada i al damunt tenien una teulada cònica <strong>de</strong>palla. Es van prendre les temperatures i la humitat<strong>de</strong>l gra en diversos punts <strong>de</strong> les sitges.La durada <strong>de</strong>ls experiments va ser <strong>de</strong> 6 a 9 mesosi es va utilitzar sorgo en gra (batut) i en panotxes(sense batre) (Gi l l e s 1964).Aquests experiments tenen l’interès <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>ls pocsque conec fets sobre graners tradicionals <strong>de</strong> terra.227


El treball <strong>de</strong> camp <strong>de</strong> l’Institut Indiper a la Conservació <strong>de</strong>l Gra (Índia)A Uttar Pra<strong>de</strong>sh, al sud <strong>de</strong> l’Índia, eren àmpliamentutilitza<strong>de</strong>s unes sitges excava<strong>de</strong>s al terra anomena<strong>de</strong>s“khatties”. Se’n distingeixen dos grups, els anomenats“pucca khatties” amb les parets recobertes amb maonso amb ciment, i els anomenats “kaccha khatties” quesón simples fosses excava<strong>de</strong>s al terra <strong>de</strong> 4,5-5 metres<strong>de</strong> profunditat, amb un coll <strong>de</strong> forma circular i habitualmentamb una capacitat entre 24 i 32 tones.Les parets i el fons es recobreixen amb una capa <strong>de</strong>palla per aïllar el gra <strong>de</strong> la humitat <strong>de</strong> la terra.A principis <strong>de</strong>ls anys setanta un grup d’agrònomsassociats a l’Institut Indi per a la Conservació <strong>de</strong>l Grai a la FAO van estudiar catorze sitges <strong>de</strong>ls pagesos<strong>de</strong> la zona que es trobaven plenes <strong>de</strong> blat, gram,moresc i pèsols. Havien estat omplertes els mesosd’abril i <strong>de</strong> maig. Al novembre i <strong>de</strong>sembre, quanvan arribar els merca<strong>de</strong>rs, els pagesos van obrir lesseves sitges i els agrònoms van aprofitar per prendrealgunes mesures i mostres <strong>de</strong> gra a fi <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminarparàmetres com la temperatura, la humitat <strong>de</strong>l gra,la concentració d’oxigen, la taxa <strong>de</strong> germinació, etc.,a diferents alça<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la sitja. Les observacions quevan fer els agrònoms van ser les següents:Que les temperatures <strong>de</strong>l gra eren més altes quela terra <strong>de</strong>l voltant.Que en les sitges protegi<strong>de</strong>s amb maons la humitatera més alta al fons <strong>de</strong> la sitja, mentre que en lesaltres era a l’inrevés.L’oxigen variava entre el 3,5 i el 10% en les sitgesprotegi<strong>de</strong>s amb maons i resultava molt variable (entreun 0 i un 18,5%) en les no recobertes.La germinació era molt variable, d’un 11 al 85%en les sitges recobertes amb maons i <strong>de</strong>l 16 al 96%en les que no ho estaven (Girish et al. 1972).Experiments a Harar, EtiòpiaA la regió <strong>de</strong> Harargue, a Etiòpia, bona part<strong>de</strong>ls pagesos guardaven la collita <strong>de</strong> sorgo en sitgessubterrànies. Segons R. A. Boxall (1974b, 39) a laprovíncia <strong>de</strong> Harar el 62% <strong>de</strong>ls pagesos utilitzavenexclusivament les sitges i un altre 8% les utilitzavenen combinació amb altres mèto<strong>de</strong>s. A Harar es va ferun experiment en el qual es volia veure quines erenles espècies <strong>de</strong> fongs presents en l’emmagatzematgesubterrani. Es va agafar sorgo <strong>de</strong> la collita <strong>de</strong> 1971i es va posar en vuit sitges <strong>de</strong> forma troncocònicaamb una capacitat <strong>de</strong> 600 kg cadascuna, construï<strong>de</strong>sa la manera tradicional (fig. 1, 5).Un cop excava<strong>de</strong>s es van <strong>de</strong>ixar obertes quatresetmanes perquè s’assequessin les parets, es va ferun foc a l’interior que va durar 12 hores i al fonss’hi va posar un llit <strong>de</strong> palla. Les sitges es van organitzaren quatre parelles i cada parella era formadaper una sitja plena i una altra reomplerta fins a lameitat. Amb aquestes sitges reomplertes a mitgess’intentava imitar el costum <strong>de</strong>ls pagesos <strong>de</strong> la zona<strong>de</strong> retirar periòdicament una part <strong>de</strong>l gra <strong>de</strong> la sitja.Les sitges es van mantenir durant dotze mesos. Unaparella es va obrir un cop al mes, l’altra cada tresmesos, l’altra cada sis i finalment l’última només esva obrir un cop al final.Es va veure clarament que en les sitges que s’obrienmés sovint hi havia major creixement <strong>de</strong> fongsi d’insectes que en les que només es van obrir uncop. El creixement <strong>de</strong>ls fongs afectava sobretot el gra<strong>de</strong>ls costats <strong>de</strong> la sitja, i en el cas <strong>de</strong> les sitges ques’obrien més sovint els fongs afectaven quasi tota lamassa <strong>de</strong>l gra. Malgrat que s’esperava que les sitgesmig plenes tindrien un major atac d’insectes queles sitges totalment plenes a causa <strong>de</strong>l major volumd’oxigen present dins la fossa, el fet és que l’experimentno va donar proves concloents en aquest sentit(Ni l e s 1976, 121).Altres experiments i treballs <strong>de</strong> camp <strong>de</strong> la mateixaregió són exposats en dos treballs <strong>de</strong> R. A. Boxall(1974 a i b). Aquest autor (Bo x a l l 1974b, 44) dónaa conèixer un experiment en el qual es van avaluarles pèrdues en pes en una sèrie <strong>de</strong> sitges, unes plenesfins dalt i les altres només fins a la meitat, i ones distingia entre les sitges que s’obrien només uncop <strong>de</strong> les que s’obrien un cop al mes. L’experimentva <strong>de</strong>mostrar que les pèrdues en pes <strong>de</strong> les sitgesque s’obren sovint són molt superiors a les que esmantenen tanca<strong>de</strong>s, tal com po<strong>de</strong>m veure a la taulasegüent: 4obertaun copobertacada messitges plenes insectes (1) 3% 38%fongs (2) 2% 25%sitges a mitges insectes (1) 6% 55%fongs (2) 7% 32%(1) Insectes: Percentatge <strong>de</strong> pèrdues causa<strong>de</strong>s pels insectes.(2) Fongs: Percentatge <strong>de</strong> pèrdues causa<strong>de</strong>s pels fongs.En un altre experiment es van fer unes sèries <strong>de</strong>quatre sitges en les quals s’assajaven quatre tipus<strong>de</strong> revestiment <strong>de</strong> les parets: ciment, làmines <strong>de</strong> plàstic,palla i sense revestiment (<strong>de</strong> control). El gra teniauna humitat inicial <strong>de</strong>l 12,5%, però al cap <strong>de</strong> quatremesos havia pujat al 13,98% en les sitges recobertes<strong>de</strong> palla i al 18,14% en les <strong>de</strong> control. Restà clarala necessitat d’aïllar el gra <strong>de</strong> les parets <strong>de</strong> terra <strong>de</strong>la sitja (Bo x a l l 1974b).Anàlisi d’una mostra <strong>de</strong> gra al IemenL’any 1976 l’etnògraf Marcel Gast es trobava ala República Àrab Iemen, concretament al poble <strong>de</strong>Beyt el’Askri, a 2.300 m snm, i va coincidir ambl’obertura d’una sitja <strong>de</strong> sorgo que havia estat cincanys tancada.Marcel Gast no tan sols va <strong>de</strong>scriure els <strong>de</strong>talls <strong>de</strong>com va anar la feina sinó que es va emportar unamostra que va fer analitzar en un laboratori francès(Ad r i a n, Dr a p o n, Ga s t 1979; Ga s t 1979).Els resultats es van comparar amb tres mostres<strong>de</strong> sorgo proce<strong>de</strong>nts <strong>de</strong>l Iemen per veure com havien4. Pot molt ben ser que l’experiment que cita Boxall iel que he esmentat més amunt publicat per Niles siguin elmateix.228


afectat els cinc anys <strong>de</strong> conservació a les qualitatsnutritives <strong>de</strong>l sorgo. En resum, en l’anàlisi bioquímicaes <strong>de</strong>tecten pèrdues <strong>de</strong> vitamines malgrat queaquestes es consi<strong>de</strong>ren febles i poc significatives. Lesproteïnes van sofrir una certa <strong>de</strong>gradació, tot i que esconsi<strong>de</strong>ra força acceptable tenint en compte els cincanys d’emmagatzematge. Finalment, varia la composició<strong>de</strong>ls àcids grassos, que en opinió <strong>de</strong>ls entesospodria ser causada per l’atac <strong>de</strong> fongs.Experiments <strong>de</strong> Baidoa, SomàliaA Somàlia bona part <strong>de</strong>l pagesos conservaven elgra <strong>de</strong> sorgo en unes sitges semisubterrànies <strong>de</strong> formacilíndrica conegu<strong>de</strong>s localment amb el nom <strong>de</strong> “bakar”.L’any 1985 el Complex <strong>de</strong> Recerca Agrícola <strong>de</strong>la BRADP va fer alguns experiments <strong>de</strong> conservacióa llarg termini en quatre sitges a la localitat <strong>de</strong> Baidoa.Les parets es van cremar i es van recobrir ambtiges <strong>de</strong> sorgo. Un pilar en forma d’Y aguantava unaestructura <strong>de</strong> troncs i tiges <strong>de</strong> sorgo recobert ambuna capa d’argila i terra. Aquesta superestructuratenia un forat tapat amb una tapadora.Les quatre sitges es van omplir parcialment elsetembre <strong>de</strong> 1985 amb diverses varietats <strong>de</strong> sorgo ies van mantenir tanca<strong>de</strong>s disset mesos fins al febrer<strong>de</strong> 1987. Quan es van obrir es va veure que gairebétot el gra estava atacat pels insectes (entre un 82 iun 100% <strong>de</strong>ls grans <strong>de</strong> les mostres). Es van i<strong>de</strong>ntificarels gèneres i espècies d’insectes que atacaven elgra, entre els quals <strong>de</strong>stacaven Tribolium castaneum(Herbst), Rhizopertha dominica (Fabricius) i Cryptolestesferrugineus (Stephens).Aquesta investigació es va completar amb un estudisobre l’ús que feien els pagesos somalis <strong>de</strong> les sitges(Lav i g n e 1991).Experiments a la regió <strong>de</strong> Gedaref, elSudanA la plana central <strong>de</strong>l Sudan prop <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong>l sorgoque es collia s’emmagatzemava en sitges, segons untreball <strong>de</strong> camp fet l’any 1987 a la regió <strong>de</strong> Gedaref(Sh a z a l i, El Ha d i, Kh a l i fa 1996).Relaciona<strong>de</strong>s amb aquesta regió em consten duesexperimentacions distintes. La primera va ser ambmotiu <strong>de</strong> la tesi doctoral d’Anne Itto a la Universitat<strong>de</strong> l’Estat <strong>de</strong> Kansas, als Estats Units. L’any 1987 esvan excavar sis sitges cilíndriques <strong>de</strong> 0,80 m <strong>de</strong> profunditat,que van conservar el sorgo durant 3 mesos.Es mesurava: la humitat <strong>de</strong> la terra, <strong>de</strong>l recobriment,<strong>de</strong>l gra, la temperatura i la taxa <strong>de</strong> germinació. Duessitges no tenien recobriment <strong>de</strong> les parets i es vanreomplir amb sorgo net <strong>de</strong>l corc <strong>de</strong> l’arròs (Sitophilusoryzae). Altres dues sitges tenien les parets recobertesamb tiges <strong>de</strong> sorgo i també estaven lliures <strong>de</strong> corc.Finalment el darrer parell <strong>de</strong> sitges tenien recobrimenta les parets i es van infectar expressamentamb set adults <strong>de</strong> corc <strong>de</strong> l’arròs per quilo <strong>de</strong> gra(It t o 1988).Les principals conclusions a què es va arribar enaquesta tesi van ser:Creixien els fongs <strong>de</strong>l gènere Penicillium i <strong>de</strong>clinavenels <strong>de</strong>l gènere Alternaria.La presència <strong>de</strong> corcs provocava una pujada <strong>de</strong>temperatures que suposava la migració <strong>de</strong> la humitatcap a les parets i a l’atmosfera exterior. Baixava lataxa <strong>de</strong> germinació.La concentració <strong>de</strong> CO 2en les sitges sense recobrimentera 5 cops més alta que en les recobertes.L’oxigen tenia un comportament invers.Experiments a Shambat, Gedaref, elSudanUn altre grup d’experiments es va fer a l’Estació<strong>de</strong> Recerca <strong>de</strong> Shambat, on es van excavar 12 sitgessemisubterrànies a la manera tradicional, <strong>de</strong> 3 m<strong>de</strong> diàmetre i 1,5 m <strong>de</strong> profunditat, amb un curulld’un metre d’alçada recobert amb una capa <strong>de</strong> terrai amb una capacitat <strong>de</strong> prop <strong>de</strong> 10 tones (fig. 1, 6).Es van agrupar en grups <strong>de</strong> tres i s’assajaven quatrerecobriments <strong>de</strong> les parets: amb ciment, amb làmina<strong>de</strong> plàstic, amb fang i palla i un quart <strong>de</strong> controlsense cap recobriment. Aquí ens centrarem en els dosdarrers ja que són els únics que po<strong>de</strong>m classificarcom a tradicionals.Es va prendre la temperatura, la concentraciód’oxigen i el contingut d’humitat <strong>de</strong>l gra un cop almes en quatre posicions dins <strong>de</strong> cada sitja. A més, esvan analitzar mostres <strong>de</strong>ls grans abans i <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong>l’emmagatzematge a fi d’estudiar altres paràmetres.El gra <strong>de</strong> sorgo es va ensitjar durant 11 mesos,<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l maig <strong>de</strong> 1987 fins al març <strong>de</strong> l’any següent.La temperatura mitjana durant aquest perío<strong>de</strong> va ser<strong>de</strong> 38,1° C a l’exterior, mentre que en les sitges ambrecobriment <strong>de</strong> fang i palla va ser <strong>de</strong> 42,1° C i en lessense recobriment 40,0° C. La pluja durant el perío<strong>de</strong><strong>de</strong> juliol a octubre va ser <strong>de</strong> 371,9 mm.La concentració d’oxigen es va mantenir gairebésempre per sobre <strong>de</strong>l 15%, la qual cosa indica quees van produir intercanvis <strong>de</strong> gasos amb l’atmosfera.Recor<strong>de</strong>m que aquests nivells d’O 2no són letals perals insectes i això va fer que les pèrdues <strong>de</strong> gransatacats pels insectes pugessin al 5,18% (fang i palla)i al 5,45% (sense recobriment).El contingut d’humitat inicial era <strong>de</strong> 6,8%, que vapujar pel damunt <strong>de</strong>l 10% a la part alta i al centre,però als costats <strong>de</strong> la sitja amb recobriment <strong>de</strong> fangi palla va pujar fins al 14,5% i a les sitges senserecobriment fins al 13,7%.La taxa <strong>de</strong> germinació va caure d’un 87,3% iniciala un 43,7% al centre <strong>de</strong> les sitges amb recobriment<strong>de</strong> fang i palla, i a un 14,3% a les que no estavenrecobertes. Cal dir que als costats la germinació era<strong>de</strong> només un 2% (Sh a z a l i, El Ha d i, Kh a l i fa 1996).Altres experiments a la plana central<strong>de</strong>l SudanAquest treball <strong>de</strong> camp es va dur a terme els anys1993, 1994 i 1995 en tres poblats <strong>de</strong> la zona central<strong>de</strong>l Sudan, seleccionats per tenir tres sòls diferents:molt argilosos, argilosos i sorrencs. En total es vaexperimentar amb 44 sitges diversos, en les qualss’estudiaven els diferents tipus <strong>de</strong> sòls, el recobriment<strong>de</strong> les parets i diferents mi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> les sitges. En algunesfosses el perío<strong>de</strong> <strong>de</strong> conservació va arribar a229


durar fins a mil dies. A la majoria <strong>de</strong> les sitges esvan posar uns sensors per supervisar la temperaturai el contingut d’humitat <strong>de</strong>l gra en diversos punts<strong>de</strong> la sitja (normalment a dalt, al centre, a baix i alcostat nord). També es prenien mostres <strong>de</strong>l gra cadavegada que s’obria una sitja.El gra es mantenia en bones condicions especialmenten les sitges menys profun<strong>de</strong>s i amb el curull méspronunciat, en les recobertes amb palla i en els sòlsno gaire argilosos. Amb la supervisió <strong>de</strong>l contingutd’humitat es veu com aquesta anava pujant <strong>de</strong>l 8 o9% inicial a valors més alts que podien superar el13,5%, que és el percentatge que es consi<strong>de</strong>ra “segur”per al sorgo en zones tropicals. Sobretot als costats ia la part baixa <strong>de</strong> la sitja els percentatges d’humitatpodien superar aquests valors (fig. 12) (Ab d a l l a et al.2001, 2002a, 2002b).Observacions a la regió <strong>de</strong> Hararghe,EtiòpiaVers l’any 1994 la Universitat d’Alemaya va fer unsexperiments en sis sitges <strong>de</strong> la regió <strong>de</strong> Hararghe(est d’Etiòpia) en col·laboració amb els pagesos,tres en un poble a 1.500 m snm anomenat Kille iles altres tres en un altre poble situat més amunt,a 2.000 m snm, anomenat Tinike. Totes les sitgeseren troncocòniques, <strong>de</strong> 2 m <strong>de</strong> profunditat, 0,50 m<strong>de</strong> diàmetre al coll, 1,50 m <strong>de</strong> diàmetre a la base iuns 500 kg <strong>de</strong> capacitat.Per assecar les parets els pagesos cremaven herbesseques durant unes 12 hores. Al fons <strong>de</strong> les sitgeshi posaven 5 cm <strong>de</strong> panícules <strong>de</strong> sorgo seques. Elbocatge se segellava amb una barreja <strong>de</strong> fang ibuina i al damunt hi posaven una pila <strong>de</strong> 20 cm<strong>de</strong> terra.En els experiments es mesurava la humitat ila temperatura <strong>de</strong>l gra, la germinació, les pèrduescausa<strong>de</strong>s pels corcs (Sitophilus zeamais), es feienanàlisis químiques i s’i<strong>de</strong>ntificaven els fongs presents.L’experiment es va fer coincidir amb l’estació seca. Esprenien mostres <strong>de</strong>l gra <strong>de</strong> dalt, <strong>de</strong>l centre, <strong>de</strong> baixi <strong>de</strong>l costat <strong>de</strong> cada sitja amb una barra <strong>de</strong> 2 m <strong>de</strong>llargada. Es van prendre mostres al començament icada 60 dies, fins al final <strong>de</strong>ls 180 dies d’emmagatzematge.Els experiments van mostrar que es produïaun increment <strong>de</strong> la humitat <strong>de</strong>l gra, <strong>de</strong>ls fongs i <strong>de</strong>la temperatura, una baixada <strong>de</strong> la taxa <strong>de</strong> germinaciói a més s’observaven diferències en les anàlisisbioquímiques, que suposaven un <strong>de</strong>triment en lesqualitats nutritives <strong>de</strong>l sorgo. Es va observar que lessitges normalment no estaven ben segella<strong>de</strong>s i nose solien fer gaires inspeccions. Per aquest motiu elgra solia patir una <strong>de</strong>terioració important (Le m e s s a,Bu lt o s a , Wa k g a r i 2000).Experiments amb sitges eleva<strong>de</strong>s aKazgail (el Sudan)A la regió <strong>de</strong> Kordofan, al W <strong>de</strong>l Sudan, s’utilitzentradicionalment uns graners (o sitges eleva<strong>de</strong>s) fetsamb fang i femta <strong>de</strong> vaca anomena<strong>de</strong>s “sweiba”. Estracta <strong>de</strong> graners cilíndrics posats al damunt d’unaplataforma <strong>de</strong> troncs i coberts amb una teulada cònica<strong>de</strong> material vegetal, amb una capacitat <strong>de</strong> 300-500kg, on es diposita el gra <strong>de</strong> sorgo. Els experimentses van fer a Kazgail, estat <strong>de</strong> Kordofan, gràcies ala col·laboració <strong>de</strong> quatre pagesos (dos homes idues dones) als quals es va facilitar un lot compostd’un sweiba tradicional <strong>de</strong> 400 kg, un altre sweibaamb algunes millores proposa<strong>de</strong>s pels agrònoms iquatre sacs <strong>de</strong> 90 kg cadascun que es guardavendins d’un magatzem, per així po<strong>de</strong>r comparar elstres sistemes.Els millors resultats es van obtenir amb els granersmillorats, on la pèrdua <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> vuit mesosva ser <strong>de</strong> només d’un 2,23%, en els tradicionals esva incrementar al 4,42% i en sacs les pèrdues vanarribar al 8,34% (Sh a z a l i, Ah m e d 1998).Treball <strong>de</strong> camp <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong>Maiduguri (Nigèria)La Universitat <strong>de</strong> Maiduguri, al NW <strong>de</strong> Nigèria, vafer un estudi <strong>de</strong> camp l’any 1997-1998 en el qual vatreure informació i mostres <strong>de</strong> gra <strong>de</strong>ls pagesos <strong>de</strong>la zona. El conreu més important <strong>de</strong> la zona és elmill perlat (Pennisetum glaucum (L.) R. Br.). Es vaveure que la forma d’emmagatzematge més importanteren els sacs <strong>de</strong> plàstic (65,6% <strong>de</strong> les mostres),seguit <strong>de</strong>ls graners o sitges eleva<strong>de</strong>s (18,8%), <strong>de</strong> lesceràmiques (9,4%) i <strong>de</strong> les sitges subterrànies (6,3%).Les sitges subterrànies es troben en franca regressióen aquesta zona sobretot si es consi<strong>de</strong>ra que en unestudi similar fet els anys 1993-1994 el percentatge<strong>de</strong> gra guardat a les sitges era <strong>de</strong>l 21,4%. La causasembla ser la incompatibilitat <strong>de</strong> les sitges per alsusos comercials.En aquest estudi es comparava el percentatge <strong>de</strong>gra malmès segons la procedència <strong>de</strong> les mostres.Precisament el més malmès procedia <strong>de</strong> les sitgessubterrànies, amb un 80,1% <strong>de</strong>l gra atacat pelsinsectes, si bé cal tenir en compte que es tractava<strong>de</strong> mostres extretes <strong>de</strong> sitges amb més <strong>de</strong> tres anysd’antiguitat, ja que el sistema en el qual es conservael gra més temps és el <strong>de</strong> les sitges subterrànies(La l e, Yu s u f 2000).Experiments a la Universitatd’Alemaya, EtiòpiaCom ja he comentat, la majoria <strong>de</strong> pagesos <strong>de</strong>Hararghe, a Etiòpia, conserven el seu gra <strong>de</strong> sorgoen sitges subterrànies. Per això recentment s’hanfet alguns experiments al campus <strong>de</strong> la Universitatd’Alemaya, a la regió <strong>de</strong> Hararghe, en els quals esvan provar quatre tipus diferents <strong>de</strong> sistemes <strong>de</strong> conservació<strong>de</strong>l gra: 1) Sitja elevada recoberta amb unalàmina <strong>de</strong> plàstic, 2) Sitja subterrània recoberta <strong>de</strong>ciment i plàstic, 3) Sitja subterrània recoberta ambfemta <strong>de</strong> vaca i plàstic, 4) Sitja subterrània sense capmena <strong>de</strong> material d’aïllament.Els tractaments suposaven tres repeticions. Hihavia un termòmetre per comprovar les temperaturestres cops al dia. Es prenien mostres <strong>de</strong> gra cada dosmesos i en total l’experiment va durar 17 mesos, <strong>de</strong>l’any 2000 al principi <strong>de</strong> 2002.En les fosses sense recobriment, que són les queaquí m’interessen, la temperatura i la humitat <strong>de</strong>l230


5201510500 5010 0150200353025201510500 50 100 150Fig. 4. Evolució <strong>de</strong> l’oxigen (línia contínua) i <strong>de</strong>l diòxid<strong>de</strong> carboni (discontínua) a la sitja 42 <strong>de</strong> Malta. S’observaun comportament invers <strong>de</strong> l’O 2i <strong>de</strong>l CO 2durant els 180dies (sis mesos) que va durar l’experiment.Font: Hy d e, Da u b n e y 1960, 124.Fig. 5. Evolució <strong>de</strong>l diòxid <strong>de</strong> carboni a la sitjaMAXBUNLUNC <strong>de</strong> la Butser Ancient Farm, Regne Unit.S’observa com el CO 2supera el 21% que es podria haverproduït en la respiració i per tant aquests elevats valors <strong>de</strong>diòxid <strong>de</strong> carboni han <strong>de</strong> ser produïts per la fermentació <strong>de</strong>lgra humit. Font: Re y n o l d s 1988, 109, taula 9.25201510500 20 40 60 80 100 120292827262524232221200 20 40 60 80 100 120 140Fig. 6. Evolució <strong>de</strong> l’oxigen (línia contínua) i <strong>de</strong>l diòxid<strong>de</strong> carboni (discontínua) a la sitja 4 <strong>de</strong> Wisconsin, alsEstats Units, durant l’hivern <strong>de</strong> 1997-1998. A causa <strong>de</strong> lesbaixes temperatures no es va produir l’esperada caiguda <strong>de</strong>1’O 2, substituït per CO 2, fins al final <strong>de</strong> l’experiment, ambl’arribada <strong>de</strong> la primavera. Font: Ma r t i n e k 1998, 99.Fig. 7. Evolució <strong>de</strong> les temperatures en una sitjaexperimental a Rabat, el Marroc, durant els primers 140 diesd’emmagatzematge. Línia contínua, temperatura al centre <strong>de</strong>lgra; línia discontínua, temperatura <strong>de</strong> la terra a la mateixaprofunditat. Font: Ba rta l i et al. 1990, 305, fig. 5.35302520252015105151050D G F M A M J J A S O00-550 100 150 200-10-15-20Fig. 8. Evolució <strong>de</strong> les temperatures <strong>de</strong> la sitja 2 <strong>de</strong>l’Esquerda, Catalunya, durant 11 mesos d’emmagatzematge.Línia contínua, temperatura al centre <strong>de</strong>l gra, líniadiscontínua, temperatura <strong>de</strong> la terra a la mateixaprofunditat. Font: Re y n o l d s 1998, 137.Fig. 9. Evolució <strong>de</strong> les temperatures a la sitja 1 <strong>de</strong>Wisconsin, als Estats Units, l’hivern i primavera <strong>de</strong>1996-1997. Observeu com la temperatura <strong>de</strong>l gra (líniadiscontínua) es manté estable, mentre que la temperaturaexterior (línia contínua) fluctua consi<strong>de</strong>rablement.Font: Ma r t i n e k 1998, 98.231


20181614121080 100 200 300 400 500Fig. 10. Evolució <strong>de</strong> la humitat <strong>de</strong>l gra en una sitjaexperimental <strong>de</strong> Settat, el Marroc, <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> 16,5 mesos(500 dies) d’emmagatzematge. Als primers tres mesos el blatincrementa notablement la seva humitat, s’estabilitza prop<strong>de</strong>ls set mesos (210 dies) i a partir d’aquí inicia un lentcreixement fins al final <strong>de</strong> l’experiment.Font: Ba k h e l l a, Ka a n a n a, Ba b a 1993, 12, fig. 2.1716,51615,51514,5140 100 200 300 400 500 600 700 800Fig. 11. Evolució <strong>de</strong> la humitat a la sitja <strong>de</strong> Březno,República Txeca. Els primers nou mesos el gra es mantéamb una humitat acceptable, però <strong>de</strong>sprés puja a valorsexcessivament alts que repercuteixen en la bona conservació<strong>de</strong>l gra i finalment torna a baixar a valors més mo<strong>de</strong>stos.Font: Pl e i n e r o v á 1995, 61, fig. 3,3.15171416,513161215,511151014,59814713,50 200 400 600 800 1000 1200J A O D F A JFig. 12. Evolució <strong>de</strong> la humitat en una sitja al Sudan, en laqual el sorgo es va mantenir durant tres anys (més <strong>de</strong> mildies). Lentament el sorgo es va humitejant fins a superarvalors consi<strong>de</strong>rats segurs per a la conservació. Font: Ab d a l l aet al. 2001, 79, fig. 7, sitja U.Fig. 13. Evolució <strong>de</strong> la humitat en una sitja experimental <strong>de</strong>lcampus <strong>de</strong> la Universitat d’Alemaya, Etiòpia. Les mesures esprenen cada dos mesos. S’observa una evolució sinusoïdalamb un màxim a l’estació humida i un mínim a l’estacióseca. Font: De j e n e, Yu e n, Si g va l d 2004, 519, fig. 4.10090807060504030201000 100 200 300 400 500 600 700 8001009080706050403020100J A O D F A JFig. 14. Taxa <strong>de</strong> germinació <strong>de</strong>l blat a la sitja <strong>de</strong> Březno,República Txeca, durant els dos anys que va durarl’experiment. Amb l’arribada <strong>de</strong>l primer estiu creixen lestemperatures i la humitat i es produeix una davalladaimportant <strong>de</strong> la germinació. Font: Pl e i n e r o v á 1995, 61,fig. 3,2.Fig. 15. Taxa <strong>de</strong> germinació en una sitja experimental <strong>de</strong>lcampus <strong>de</strong> la Universitat d’Alemaya, Etiòpia. Les mesures esprenen cada dos mesos. S’observa una caiguda progressiva<strong>de</strong> la taxa <strong>de</strong> germinació <strong>de</strong>l sorgo. Font: De j e n e, Yu e n,Si g va l d 2004, 518, fig. 3.232


gra eren més altes que en els altres sistemes <strong>de</strong>conservació (fig. 13). La germinació <strong>de</strong>l gra queiaun 6% cada mes (fig. 15), mentre que es mantenienestables en els altres sistemes. Apareix una notableconcentració <strong>de</strong> fongs en les fosses sense recobriment(De j e n e 2004, De j e n e, Yu e n, Si g va l d 2004). Els autorsconclouen que cal millorar els sistemes tradicionalsd’emmagatzematge si es vol mantenir una bona qualitat<strong>de</strong>l gra <strong>de</strong> sorgo al llarg <strong>de</strong>l temps.ConclusionsQuè fa que el gra es conservi bé a les sitges?Doncs podríem parlar <strong>de</strong> quatre factors fonamentals,que actuen en funció <strong>de</strong> les condicions climàtiquesen les quals es troba la sitja i que per tant en unscasos po<strong>de</strong>n actuar i en uns altres casos no. Enconcret els factors són:— La manca d’oxigen (O 2), associada sovint a unataxa alta <strong>de</strong> diòxid <strong>de</strong> carboni (CO 2).— Les baixes temperatures.— La baixa humitat.— L’associació a productes repel·lents o tòxics per ales plagues.Pel que fa a la manca d’oxigen, el principi d’acció<strong>de</strong> les sitges és molt senzill i té una llunyanarelació amb el que avui en dia en diem conservacióen atmosfera protectora. Molts <strong>de</strong>ls aliments quecomprem al primer món estan envasats en bosses <strong>de</strong>plàstic dins les quals hi ha un gas inert (per exempleuna barreja <strong>de</strong> nitrogen i <strong>de</strong> diòxid <strong>de</strong> carboni) queestabilitza el producte durant un temps. Un principisemblant s’aplica a les sitges, només que d’una formanatural.Quan es tanca una sitja els grans <strong>de</strong> cereal <strong>de</strong>ixenentre ells un espai <strong>de</strong> prop <strong>de</strong>l 40% <strong>de</strong>l seu volum,que anomenem atmosfera intersticial o intergranular(Mu lt o n , Tr e n t e s a u x, Gu i l b o t 1973, 338). Aquest aireté inicialment la mateixa composició <strong>de</strong> l’atmosferaterrestre i si consulteu qualsevol enciclopèdia veureuque es compon d’un 78% <strong>de</strong> nitrogen, d’un 21%d’oxigen i d’un 1% d’altres gasos, entre ells un 0,03%<strong>de</strong> diòxid <strong>de</strong> carboni.Amb els grans entren a la sitja multitud <strong>de</strong> microorganismes.Segons sabem per l’experimentació, larespiracions <strong>de</strong>l gra, <strong>de</strong>ls insectes, <strong>de</strong>ls fongs i <strong>de</strong>lsbacteris provoquen un canvi en l’atmosfera intergranular,es consumeix oxigen i es <strong>de</strong>sprèn diòxid <strong>de</strong>carboni i vapor d’aigua. L’oxigen minva en la mateixaproporció que s’incrementa el diòxid <strong>de</strong> carboni. Quans’ha “cremat” tot l’oxigen, el diòxid <strong>de</strong> carboni assoleixel mateix volum que tenia inicialment l’oxigen,és a dir, el 21%. Si mireu les figures 4 i 6 veureul’evolució d’aquests gasos a l’interior <strong>de</strong> les sitges <strong>de</strong>Malta i <strong>de</strong> Wisconsin.La respiració <strong>de</strong>ls insectes i àcars sol frenar-se enel moment en què el contingut d’oxigen <strong>de</strong> la sitjase situa per sota <strong>de</strong>l 2%. En aquest punt els insectes(en especial els adults <strong>de</strong>l corc <strong>de</strong>l blat) es <strong>de</strong>splacenprop <strong>de</strong>l bocatge <strong>de</strong> la sitja buscant la mica d’oxigenque es pot filtrar pel dispositiu <strong>de</strong> tancament <strong>de</strong> lasitja i s’aletarguen o moren, ja que no disposen <strong>de</strong>prou oxigen per continuar la seva activitat vital. Encanvi, alguns bacteris i llevats po<strong>de</strong>n seguir actiusamb nivells d’oxigen inferiors i si hi ha prou humitates <strong>de</strong>senvolupen i po<strong>de</strong>n produir una alteració <strong>de</strong>lsgrans que pot modificar la seva capacitat <strong>de</strong> germinaro les seves qualitats nutritives. En condicionsfavorables proliferen fongs i bacteris que provoquenl’alteració d’una part més o menys important <strong>de</strong>lgra, especialment a la part alta <strong>de</strong> la sitja, on escon<strong>de</strong>nsa el vapor d’aigua produït en la respiració,i en les parets laterals i fons, a causa <strong>de</strong> l’absorciód’aigua proce<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> la filtració <strong>de</strong> les pluges (Sh e j b a l,Bo i s l a m b e rt 1982; Hy d e 1973, 1974).Diversos estudis han comprovat que la disminuciód’oxigen i l’increment <strong>de</strong> diòxid <strong>de</strong> carboni dins lessitges es <strong>de</strong>uen sobretot a la respiració <strong>de</strong>ls insectesi <strong>de</strong>ls fongs (Sh e j b a l, Bo i s l a m b e rt 1982, 774; Hy d e1974, 384-385). Malgrat que el gra també respiraels experiments <strong>de</strong> laboratori mostren que la sevaaportació a la modificació <strong>de</strong> les atmosferes intergranularsés mo<strong>de</strong>sta, malgrat que augmenta ambel contingut d’humitat.En els països mediterranis el gra es cull sec is’acaba d’assecar a les eres amb motiu <strong>de</strong> la batuda.Molt sovint els grans proce<strong>de</strong>nts <strong>de</strong> la Mediterrània nosuperen el 10% d’humitat. En aquestes condicions elgra té reduït el seu metabolisme al mínim i gairebéno respira. En canvi les altes temperatures fan queels insectes es trobin molt actius. En canvi, en païsosmés humits com l’Europa atlàntica i continentalel gra té un contingut d’humitat elevat (14-20%), estroba molt actiu i es calcula que la respiració <strong>de</strong>l gracontribueix en major mesura a la disminució d’O 2ia l’increment <strong>de</strong> CO 2.En condicions <strong>de</strong> quasi absència d’oxigen però ambuna humitat elevada alguns llevats són capaços <strong>de</strong>sobreviure generant una reacció bioquímica distinta<strong>de</strong> la respiració anomenada fermentació, la qual produeixmés diòxid <strong>de</strong> carboni. Aquest gas augmenta <strong>de</strong>manera significativa el caràcter letal <strong>de</strong> les atmosferespobres en oxigen, <strong>de</strong> tal forma que el gra guardat enaquestes condicions es conserva a<strong>de</strong>quadament en notenir cap plaga que el pugui perjudicar. El fenomen<strong>de</strong> la fermentació es <strong>de</strong>tecta en els experiments quanen una sitja apareix una concentració <strong>de</strong> CO 2superioral 21%. Normalment la trobem a les sitges ques’inun<strong>de</strong>n d’aigua com a conseqüència <strong>de</strong> les plugescontinua<strong>de</strong>s. N’hi ha exemples a la Butser AncientFarm (sitja MAXBUNLUNC, fig. 5) i en zones tropicalsa Samaru, Nigèria (O’Do w d 1971, 23-26).El segon principi <strong>de</strong> conservació són les baixestemperatures. En general la major part d’insectes, <strong>de</strong>fongs i <strong>de</strong> bacteris tenen una activitat molt migradaamb temperatures per sota <strong>de</strong>ls 15° C. I hem vist queen alguns experiments <strong>de</strong> zones tempera<strong>de</strong>s, com els<strong>de</strong> Broad Chalke, Wisconsin i Iowa, les temperatureseren més baixes <strong>de</strong> 15° C durant tot l’hivern i <strong>de</strong>manera puntual se situaven per sota <strong>de</strong> zero (fig. 9).Com és natural aquest factor <strong>de</strong> conservació nomésafecta les temperatures d’hivern <strong>de</strong>ls climes temperats iels mediterranis més frescos i exclou els tropicals.Un tercer factor <strong>de</strong> conservació és la manca d’humitat,que pot actuar a les zones <strong>de</strong>sèrtiques <strong>de</strong>lPròxim Orient i <strong>de</strong>l nord d’Àfrica. Recor<strong>de</strong>m quebona part <strong>de</strong> les regions àri<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sud i <strong>de</strong> l’est<strong>de</strong> la Mediterrània són zones en les quals sabemper informacions històriques i etnogràfiques que el233


cereal era emmagatzemat en sitges. Pel que fa alsexperiments, tan sols en els <strong>de</strong> Lahav, al <strong>de</strong>sert <strong>de</strong>lNegev, s’ha <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que el factor principal <strong>de</strong>conservació és l’ari<strong>de</strong>sa <strong>de</strong>l clima.I en el darrer lloc <strong>de</strong>ls factors <strong>de</strong> conservació esmentaréels productes d’acció repel·lent o tòxica enrelació amb les plagues que afecten el gra, utilitza<strong>de</strong>sper moltes societats tradicionals. Aquests producteshan estat recollits i inventariats en alguns treballsentre els quals <strong>de</strong>staquen els <strong>de</strong> Luca (1979, 1981a,1981b), Beutler (1981), Golob i altres (1999) i Bolens(1979, 110). Entre els productes més utilitzats a laMediterrània s’esmenten els següents: sorra, cendresvegetals o proce<strong>de</strong>nts <strong>de</strong> la crema <strong>de</strong> fems, banyes<strong>de</strong> cérvol o <strong>de</strong> gasela, tabac, alls, coriandre, espígol,fulles d’olivera, <strong>de</strong> figuera, <strong>de</strong> llentiscle, etc.Efectes <strong>de</strong> la conservació <strong>de</strong>l gra ensitgesOn es troba el límit per a la conservació <strong>de</strong>l gra?Quins resultats s’obtenen quan es guarda el gra ensitges subterrànies durant un perío<strong>de</strong> més o menysllarg? En relació amb aquestes preguntes ens trobemamb els resultats següents:— Augmenta la humitat <strong>de</strong>l gra a causa <strong>de</strong>l traspàs<strong>de</strong> la humitat <strong>de</strong> la terra al gra i <strong>de</strong> les reaccionsbioquímiques que produeixen aigua en forma <strong>de</strong>vapor (com la respiració).— Puja la temperatura <strong>de</strong> resultes <strong>de</strong> l’activitatmetabòlica <strong>de</strong>l gra i <strong>de</strong>ls altres microorganismesacompanyants.— Augmenten els fongs com a conseqüència <strong>de</strong> l’augment<strong>de</strong> la humitat.— S’incrementen les pèrdues causa<strong>de</strong>s pels corcs enalgunes sitges que no es tanquen <strong>de</strong> manera prouhermètica.— Baixa la taxa <strong>de</strong> germinació a causa <strong>de</strong> la pujada<strong>de</strong> la humitat i <strong>de</strong> l’atac <strong>de</strong>ls fongs.— Es <strong>de</strong>terioren algunes qualitats nutritives en elsgrans atacats pels fongs.Amb el pas <strong>de</strong>l temps el gra absorbeix humitat<strong>de</strong> les parets i <strong>de</strong>l terra <strong>de</strong> la sitja. 5 Aquest és un<strong>de</strong>ls factors limitants <strong>de</strong> les sitges que motiva quenomés s’utilitzin en zones àri<strong>de</strong>s, almenys en laconservació a llarg termini. Quan plou <strong>de</strong> formacontinuada, l’aigua omple els porus que <strong>de</strong>ixen lesdiferents partícules <strong>de</strong>l sòl i en pot provocar la saturació.La humitat pot traspassar les capes <strong>de</strong> pallaque tradicionalment es posen al voltant <strong>de</strong>l gra, quefrenen però no eviten el traspàs. Lentament el gra esva humitejant i quan arriba a l’entorn <strong>de</strong>l 14%, si latemperatura és prou alta, comença l’atac <strong>de</strong> fongs ibacteris que en provoquen la <strong>de</strong>gradació. Si el graes troba molt sec, li costarà més d’absorbir prouhumitat com perquè el puguin atacar els fongs. Toti amb això, l’experimentació <strong>de</strong>mostra que la pujadad’humitat es pot produir en poques setmanes i, per5. De fet es produeix un equilibri entre la humitat <strong>de</strong>l gra,la humitat <strong>de</strong> l’atmosfera intersticial i la capacitat <strong>de</strong> retenciód’aigua <strong>de</strong>l subsòl. Si el terra <strong>de</strong> la sitja es trobés en un estatmolt sec en el moment d’omplir-se la sitja, el gra traspassariala humitat al terra, però aquest no és el cas més freqüent, nitan sols en zones <strong>de</strong>sèrtiques.tant, es necessiten climes secs on la humitat <strong>de</strong> laterra sigui baixa.La temperatura dins la sitja subterrània sempre ésuna mica més alta que la terra que l’envolta. Aixòes <strong>de</strong>u al metabolisme <strong>de</strong>l gra, que respira i <strong>de</strong>sprèncalor. Si a més es produeix un atac d’insectes, latemperatura s’enfilarà uns graus pel damunt. Al seglex i x Louis Doyère ja va veure que la temperatura <strong>de</strong>lgra d’una sitja d’Extremadura era més alta que la<strong>de</strong> la terra <strong>de</strong>l voltant. A la part alta <strong>de</strong> la sitja latemperatura pujava probablement a causa <strong>de</strong> l’atac <strong>de</strong>lcorc, mentre que a la meitat inferior era pròxima a latemperatura <strong>de</strong>l terra a la mateixa profunditat. El fetd’estar excava<strong>de</strong>s al sòl suposa que les temperaturessón molt més constants al llarg <strong>de</strong> l’any, més fresquesa l’estiu i més calentes a l’hivern, la qual cosa contribueixa una bona conservació. Altres experiències mésrecents confirmen les <strong>de</strong>duccions <strong>de</strong>l genial agrònomfrancès. Per exemple, Bartali i Debbarh expliquenque la pujada <strong>de</strong> temperatures va lligada al fet quela capa <strong>de</strong> palla no protegeix prou bé el gra <strong>de</strong> lesinfiltracions <strong>de</strong> les aigües subterrànies. L’augment <strong>de</strong>la humitat afavoreix l’activitat metabòlica <strong>de</strong>l gra i<strong>de</strong>ls microorganismes que l’acompanyen i comportauna certa producció <strong>de</strong> calor dins la massa <strong>de</strong>l gra.La dissipació d’aquesta calor fora <strong>de</strong> la massa <strong>de</strong>l graés reduïda pel llit <strong>de</strong> palla que actua com a aïllanttèrmic (Ba rta l i, De b b a r h 1991, 7).En els experiments que han comportat un estudi<strong>de</strong>ls fongs i bacteris presents a dins la sitja es <strong>de</strong>tectaun creixement espectacular d’aquests microorganismesdins les sitges tradicionals. El motiu és l’increment <strong>de</strong>lcontingut d’humitat <strong>de</strong>l gra en les sitges subterrànies,com ja he comentat. Si la sitja no és gaire estanca iel dispositiu <strong>de</strong> tancament permet una certa entradad’aire exterior, la flora inicial <strong>de</strong> fongs i llevats es<strong>de</strong>senvoluparà en funció <strong>de</strong>l contingut d’humitat iles diverses espècies entraran en competència entreelles. Però si la sitja és acceptablement estanca larespiració <strong>de</strong>l gra i <strong>de</strong>ls microorganismes presents adins la sitja portarà en poques setmanes a la quasi<strong>de</strong>saparició <strong>de</strong> l’oxigen i per tant a la <strong>de</strong>saparició <strong>de</strong>tota aquella flora que necessita oxigen per sobreviure.Només els llevats i els bacteris làctics són capaços <strong>de</strong>sobreviure en una atmosfera pobra en oxigen.La dinàmica <strong>de</strong> la població d’insectes en qualsevolsitja probablement ve influenciada per l’espectre <strong>de</strong>les espècies presents a l’inici <strong>de</strong> l’ensitjat (Sh a z a l i,e l Ha d i, Kh a l i fa 1996, 191). En principi els insectespo<strong>de</strong>n tenir dos orígens diferents: o es troben presentsdins <strong>de</strong>ls camps <strong>de</strong> conreu abans <strong>de</strong> la collita o ja estroben dins la sitja proce<strong>de</strong>nts d’un ensitjat anterior.A les regions <strong>de</strong> clima temperat generalment aquestsinsectes no es mouen <strong>de</strong>ls llocs d’emmagatzematge <strong>de</strong>cereals. A les regions <strong>de</strong> clima mediterrani o tropicalels insectes po<strong>de</strong>n viure indiferentment dins <strong>de</strong>ls magatzemso dins <strong>de</strong>ls conreus. I en el cas extrem <strong>de</strong>lclima equatorial, les estacions són indistintes i pertant els insectes po<strong>de</strong>n passar en qualsevol moment<strong>de</strong>l conreu al lloc d’emmagatzematge (Fl e u r at -Le s s a rt1982, 395).Un <strong>de</strong>ls efectes més importants <strong>de</strong> la conservació<strong>de</strong> cereals en sitges és la caiguda <strong>de</strong> la germinació.En general amb el pas <strong>de</strong>l temps <strong>de</strong>cau la viabilitat234


<strong>de</strong> les llavors, encara que es conservin en bones condicions,i per aquest motiu els pagesos utilitzen llavor<strong>de</strong> la collita anterior i només <strong>de</strong> manera ocasionalfan servir el gra <strong>de</strong> les sitges (Mi r e t 2005, 323). Lacaiguda <strong>de</strong> la germinació <strong>de</strong>pèn <strong>de</strong> la temperatura isobretot <strong>de</strong>l contingut d’humitat <strong>de</strong>l gra. Per exemple,amb una humitat <strong>de</strong>l 22% la germinació cau a zeroen poques setmanes, mentre que al 14% o per sota,la viabilitat es pot mantenir a un raonable alt nivellper un perío<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rable (Hy d e 1974, 403). Els experimentsduts a terme en sitges tradicionals mostrenun <strong>de</strong>crement més o menys acusat <strong>de</strong> la germinacióen funció <strong>de</strong> les condicions d’emmagatzematge. Engeneral els experiments mostren davalla<strong>de</strong>s notables<strong>de</strong> la germinació causa<strong>de</strong>s sobretot per l’atac <strong>de</strong>lsfongs: Rabat (baixada <strong>de</strong>l 72 al 53% en sis mesos),Kansas (<strong>de</strong>l 82 al 16,9%), Březno (<strong>de</strong>l 94 al 28% endos anys, fig. 14), Harar (<strong>de</strong>l 98 al 27% en 12 mesosper al sorgo i <strong>de</strong>l 96 al 39% en 8 mesos per al moresc),Shambat (<strong>de</strong>l 87,3 al 43,7%), Alemaya (<strong>de</strong>l 95al 18% en 13 mesos, fig. 15). Ara bé, val a dir que enels experiments fets a Europa o a Amèrica en climatemperat és correcta l’afirmació <strong>de</strong> P. Reynolds que lessitges representen un sistema d’emmagatzematge quemanté la germinació <strong>de</strong>l gra, sempre que la hipòtesies plantegi dins <strong>de</strong>ls paràmetres que Reynolds va <strong>de</strong>terminar:màxim 16% d’humitat <strong>de</strong>l gra i conservaciónomés els sis mesos d’hivern amb temperatures persota <strong>de</strong>ls 15° C (Re y n o l d s 1979, 74). El problema ésque alguns arqueòlegs han generalitzat les conclusions<strong>de</strong> Reynolds com si tinguessin vali<strong>de</strong>sa universal ien alguns treballs arqueològics corre el tòpic que lessitges són un sistema que manté la viabilitat <strong>de</strong>l gradurant llargs perío<strong>de</strong>s <strong>de</strong> temps. Cal que retornema les fonts. Si us plau, llegiu atentament els treballs<strong>de</strong> Peter Reynolds.Si es donen a dins la sitja les condicions necessàriesd’humitat perquè proliferin els fongs esprodueix una <strong>de</strong>gradació <strong>de</strong> les qualitats nutritives<strong>de</strong>l gra. Cal <strong>de</strong>stacar que alguns fongs causen micotoxines,que són substàncies que resulten tòxiquesper a l’organisme humà o per als animals domèstics.Algunes d’aquestes substàncies són cancerígenes ies consi<strong>de</strong>ren responsables, per exemple, <strong>de</strong> l’altaincidència <strong>de</strong> la cirrosi i <strong>de</strong>l càncer <strong>de</strong> fetge quees produeix a Etiòpia, presumiblement a causa <strong>de</strong>lconsum <strong>de</strong> sorgo atacat per fongs i conservat a lessitges (Gil l m a n 1968, citat per Dej e n e, Yu e n, Si g va l d2004, 526).Les sitges manca<strong>de</strong>s d’hermetismeEm <strong>de</strong>ixo per al final un punt que em sembla<strong>de</strong>l màxim interès. Segurament algun lector s’hauràadonat que en les conclusions que prece<strong>de</strong>ixen hepassat per alt alguns experiments en els quals es<strong>de</strong>dueix que hi ha importants intercanvis <strong>de</strong> gasosamb l’atmosfera, <strong>de</strong> tal manera que la composició<strong>de</strong> l’aire intersticial no varia <strong>de</strong> forma significativa.I és que per tal que pugui produir-se l’empobrimentd’oxigen dins l’atmosfera intergranular cal que la sitjasigui un contenidor hermètic i no són prou estanquestotes les fosses que hem analitzat.Les úniques sitges tradicionals que po<strong>de</strong>m consi<strong>de</strong>rarcom a raonablement hermètiques són les subterrànies.La composició argilosa <strong>de</strong> la terra suposa una barreraal pas <strong>de</strong> l’aigua i <strong>de</strong>ls gasos. Però algunes <strong>de</strong>les sitges semisubterrànies que hem vist <strong>de</strong> la zona<strong>de</strong>l Sudan, d’Etiòpia i <strong>de</strong> Somàlia no tenen el comportamentd’una sitja estanca. Es <strong>de</strong>dueix que hi haintercanvis <strong>de</strong> gasos amb l’atmosfera exterior i aixòrepercuteix en els resultats <strong>de</strong> la conservació.Les sitges amb tancament <strong>de</strong> materials porososno es comporten d’una manera prou estanca. Lesanàlisis <strong>de</strong> la composició <strong>de</strong> l’atmosfera intergranular<strong>de</strong> la sitja <strong>de</strong> Březno (República Txeca), ambun recobriment <strong>de</strong> palla i <strong>de</strong> fusta (fig. 3), mostrenque no es va produir l’esperada caiguda <strong>de</strong> l’oxigen(Pl e i n e r o v á 1995).Les sitges subterrànies <strong>de</strong> petites dimensionsque hem vist als experiments <strong>de</strong> la Cova 120, <strong>de</strong>Cuiry-les-Chaudar<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> Kansas, etc., també tenenun comportament no estanc, a causa tant <strong>de</strong>l baixvolum <strong>de</strong>l gra en relació amb la superfície <strong>de</strong> parets<strong>de</strong> terra com <strong>de</strong> l’escassa distància <strong>de</strong> les parets <strong>de</strong>la sitja a la superfície <strong>de</strong>l terra. Com més gran i mésprofunda és una sitja menys intercanvi <strong>de</strong> gasos hipot haver amb l’atmosfera.Les sitges eleva<strong>de</strong>s fetes amb materials tradicionalsno es po<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar gens hermètiques, ja que hiha un intercanvi continu <strong>de</strong> gasos entre l’interior il’exterior. Tots els estudis que he consultat classifiquenles sitges tradicionals eleva<strong>de</strong>s com a contenidors noestancs. Potser per això els experiments fets sobresitges eleva<strong>de</strong>s no es plantegen l’anàlisi <strong>de</strong>ls gasos<strong>de</strong> l’interior <strong>de</strong> la sitja. 6Les tenalles <strong>de</strong> ceràmica i els contenidors d’argilacrua o <strong>de</strong> femta <strong>de</strong> vaca també es comporten coma contenidors no hermètics. Peter Reynolds explicaque va provar d’analitzar l’aire d’una tenalla plena<strong>de</strong> gra amb la boca segellada i gairebé no va trobardiferències amb l’exterior (Re y n o l d s 1974, 125).Això no vol dir que no es pugui conservar el graa<strong>de</strong>quadament en condicions no estanques, sinó queen aquests casos no actua cap atmosfera protectora.El gra s’haurà <strong>de</strong> conservar per altres factors, quepo<strong>de</strong>n ser, per exemple, les baixes temperatures ola sequedat.Josep Miret i MestreArqueòleg i viticultorc/ Jaume Balmes 70-72, 1, 108810 Sant Pere <strong>de</strong> Ribesjosepmiretmestre@eresmas.com6. Excepte les que utilitzen una làmina <strong>de</strong> plàstic <strong>de</strong>recobriment, que cauen fora <strong>de</strong>ls objectius d’aquest treball.Són els experiments <strong>de</strong> Samaru (O’Do w d 1971, 23-26) i <strong>de</strong> laUniversitat d’Alemaya (De j e n e 2004).235


BibliografiaAb d a l l a et al. 2001A. T. Abdalla, C. J. Stigter, H. A. Mohamed, A. E. Mohammedi M. C. Gough, “Effects of wall linings onmoisture ingress into traditional grain storage pits”,International Journal of Biometeorology, 45 (2), 2001,75-80.Ab d a l l a et al. 2002aA. T. Abdalla i altres, “Impact of soil types on sorghumgrain stored in un<strong>de</strong>rground pits in Central Sudan”,International Agricultural Engineering Journal, 11,2002, 219-229.Ab d a l l a et al. 2002bA. T. Abdalla i altres, “Traditional un<strong>de</strong>rground grainstorage in clay soils in Sudan improved by recentinnovations”, Tropicultura (Brussel·les), 20 (4), 2002,170-175.Ad r i a n, Dr a p o n, Ga s t 1979J. Adrian, R. Drapon, M. Gast, “Caracteristiquesbiochimiques d’un grain <strong>de</strong> sogho conservé pendantcinc ans dans un silo souterrain, au Yemen”, a M. Gasti F. Sigaut (eds.), Les techniques <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>sgrains à long terme. Leur rôle dans la dynamique <strong>de</strong>ssystèmes <strong>de</strong> cultures et <strong>de</strong>s sociétés. París, 1979, I,41-47.Ag u s t í et al. 1987B. Agustí i altres, Dinàmica <strong>de</strong> la utilització <strong>de</strong> lacova 120 per l’home en els darrers 6000 anys, Girona,1987.Al c a l d e, Bu x ó 1989G. Alcal<strong>de</strong> i R. Buxó, “Almacenamiento y explotación<strong>de</strong>l trigo espelta”, Boletín Agropecuario (Barcelona),13, julio-setiembre 1989, 12-14.Al c a l d e, Bu x ó 1991G. Alcal<strong>de</strong> i R. Buxó, “Experimentació d’emmagatzematgei explotació <strong>de</strong> Triticum dicoccum Sch. ala vall <strong>de</strong>l Llierca (La Garrotxa)”, Cypsela, 9, 1991,87-94.As a n g a, Mi l l s 1985C. T. Asanga i R. B. Mills, “Changes in environment,grain quality and insect populations in pearl milletstored in un<strong>de</strong>rground pits”, Un<strong>de</strong>rground Space (NovaYork, Oxford), 9, 1985, 316-321.Ay o u b 1985A. Ayoub, “Les moyens <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>s produitsagricoles dans le nord-ouest <strong>de</strong> la Jordanie actuelle”,a M. Gast, F. Sigaut i C. Beutler (eds.), Les techniques<strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>s grains à long terme. Leur rôle dansla dynamique <strong>de</strong>s systèmes <strong>de</strong> cultures et <strong>de</strong>s sociétés,París, 1985, III, 1, 155-169.Ba k h e l l a, Ka a n a n a, Ba b a 1993M. Bakhella, A. Kaanana i M. Baba, “Effect ofun<strong>de</strong>rground storage on some chemical and rheologicalproperties of wheat”, Al-Awamia, Revue Marocaine <strong>de</strong>la Recherche Agronomique, 83, <strong>de</strong>sembre 1993, 5-28.Ba rta l i 1987E. H. Bartali, “Un<strong>de</strong>rground storage pits in Morocco”,Tunnelling and Un<strong>de</strong>rground Space technology (NovaYork, Oxford), 2 (4), 1987, 381-383.Ba rta l i 1995E. H. Bartali, “Systèmes <strong>de</strong> stockage traditionnels‘matmoras’ et ‘sellas’”, Hommes, Terre et Eaux, RevueMarocaine <strong>de</strong>s Sciences et Techniques du DevéloppementRural, vol. 25, núm. 98, març <strong>de</strong> 1995, 16-22.236


Ba rta l i, Af i f 1988E. H. Bartali i S. Afif, “Temperature variations inun<strong>de</strong>rground grain storage structures”, Proceedingsof the Third International Conference on Un<strong>de</strong>rgroundSpace and Earth-Sheltered Buildings (Shangai, Xina,setembre <strong>de</strong> 1988), 488-491.Ba rta l i, Af i f, Pe r s o o n s 1989E. H. Bartali, S. Afif i E. Persoons, “Stockage <strong>de</strong>scéréales dans <strong>de</strong>s entrepôts souterrains”, Céréalesen regions chau<strong>de</strong>s: Conservation et transformation,Colloque International (N’Gaoundéré, Camerun, 1988),París, 1989, 27-38.Ba rta l i et al. 1990E. H. Bartali, F. V. Dunkel, A. Said, L. R. Sterling,“Performance of plastic lining for storage of barleyin traditional un<strong>de</strong>rground structures (matmora) inMorocco”, Journal of Agricultural Engineering Research,47, 1990, 297-314.Ba rta l i, De b b a r h 1991H. Bartali i A. Debbarh, “Evaluation et amélioration<strong>de</strong> la technique traditionnelle du stockage souterrain<strong>de</strong>s céréales au Maroc”, Hommes, Terre et Eaux, RevueMarocaine <strong>de</strong>s Sciences et Techniques du DevéloppementRural, 82-83, març-juny 1991, 3-20.Be u t l e r 1981C. Beutler, “Traditions et innovations dans les techniques<strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>s grains à la campagne et à la ville(Europe occi<strong>de</strong>ntale, x vème-xviiième siècle). Examencritique <strong>de</strong>s sources”, a M. Gast i F. Sigaut (eds.),Les techniques <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>s grains à long terme.Leur rôle dans la dynamique <strong>de</strong>s systèmes <strong>de</strong> cultureset <strong>de</strong>s sociétés. París, 1981, II, 19-43.Bo l e n s 1979L. Bolens, “La conservation <strong>de</strong>s grains en Andalousiemédievale d’après les traités d’agronomie hispanoarabes”,a M. Gast i F. Sigaut, eds., Les techniques <strong>de</strong>conservation <strong>de</strong>s grains à long terme. Leur rôle dansla dynamique <strong>de</strong>s systèmes <strong>de</strong> cultures et <strong>de</strong>s sociétés,París, 1979, I, 105-112.Bo w e n , Wo o d 1968H. C. Bowen i P. D. Wood, “Experimental storage ofcorn un<strong>de</strong>rground and its implications for Iron Agesetlements”, Bulletin of the Institute of Archaeology(Londres), 7, 1968, 1-14.Bo x a l l 1974aR. A. Boxall, “Improvement of traditional grainstorage pits in Harar Province, Ethiopia. A preliminaryinvestigation”, International Pest Control, 16, 1974,4-7.Bo x a l l 1974bR. A. Boxall, “Un<strong>de</strong>rground storage of grain in HararProvince, Ethiopia”, Tropical Stored Products Information(Slough, Regne Unit), 28, 1974, 39-48.Ca l d e r o n, Do n a h ay e 1963M. Cal<strong>de</strong>ron i E. Donahaye, “Conservació <strong>de</strong> l’ordien una sitja subterrània”, Hassa<strong>de</strong>h, Part A, 44, 1963,110-114 (en hebreu, amb un resum en anglès).Ca l e g a r i, Si m o n e, Ti n è 1990G. Calegari, L. Simone i S. Tinè, “Sperimentazionedi un silo”, a E. Giannitrapani, L. Simone, S. Tiné(eds.), Interpretazione funzionale <strong>de</strong>i ‘fondi di capanna’di età preistorica. Atti <strong>de</strong>l Seminario di archeologiasperimentale (Milà, 29-30 abril <strong>de</strong> 1989), Gènova,1990, p. 15 i taula 4.Cu r r i d, Nav o n 1989J. D. Currid i A. Navon, “Iron Age pits and the Lahav(Tell Halif) Grain Storage Project”, Bulletin of theAmerican School of Oriental Research (Jerusalem),273, febrer <strong>de</strong> 1989, 67-78.De j e n e 2004M. Dejene, Grain storage methods and their effectson sorghum grain quality in Hararghe, Ethiopia, tesidoctoral, Swedish University of Agricultural Sciences,Uppsala, 2004.De j e n e, Yu e n, Si g va l d 2004M. Dejene, J. Yuen i R. Sigvald, “The impact of storagemethods on storage environment and sorghum grainquality”, Seed Science and Technology, 32 (2), juliol2004, 511-529.“<strong>de</strong> l a c o n s e rva c i ó n” 1820“De la conservación <strong>de</strong> los granos, especialmente <strong>de</strong>ltrigo, en los silos <strong>de</strong> Barcelona, publicada como mo<strong>de</strong>loen forma <strong>de</strong> diálogo en los anales <strong>de</strong> agriculturafrancesa”, Memorias <strong>de</strong> Agricultura y Artes que sepublican <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la Real Junta <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong>Cataluña, vol. X, p. 49-64 (febrer <strong>de</strong> 1820), p. 97-99(març <strong>de</strong> 1820) i làm. 113 (traducció al castellà <strong>de</strong>Jourdain 1819).De Tr o i a 1992G. <strong>de</strong> Troia, Il piano <strong>de</strong>lle fosse di Foggia e quelli <strong>de</strong>llaCapitanata, Fasano (Itàlia), 1992.De v o s, Firmin 1984M. F. Devos i G. Firmin, “Une experience d’agriculturesur brûlis dans la vallée <strong>de</strong> l’Aisne”, Les fouillesprotohistoriques dans la vallée <strong>de</strong> l’Aisne, Rapportd’activité, 12, París, 1984, 253-293.Do y è r e 1862L. M. F. Doyère, Conservation <strong>de</strong>s grains par l’ensilage,París, 1862.Es i n 1968T. Esin, “Control of stored grain insects with specialreference to Trogo<strong>de</strong>rma granarium Everts, in Turkey”,Report of the International Conference on Protectionof Stored Products, European and Mediterranean PlantProtection Organization (Lisboa, Oeiras, novembre <strong>de</strong>1967), Series A, Nº 46 E, 125-132.Ex p ó s i t o 2005L. M. Expósito, Los silos <strong>de</strong> Burjassot: el granero <strong>de</strong>Valencia, Burjassot (València), 2005.Firmin 1981G. Firmin, “Une experience d’agriculture <strong>de</strong> typenéolithique dans la vallée <strong>de</strong> l’Aisne”, Les fouilles237


protohistoriques dans la vallée <strong>de</strong> l’Aisne, Rapportd’activité, 9, París, 1981, 361-384.Firmin 1984G. Firmin, “Agriculture expérimentale dans la vallée <strong>de</strong>l’Aisne”, Le néolithique dans le nord <strong>de</strong> la France et lebassin parisien. Actes du 9e. Colloque interrégional surle néolithique (Compiègne, 1982), Revue Archeologique<strong>de</strong> Picardie, 1984, 1-2, 95-102.Firmin 1986G. Firmin, “Archéobotanique et archéologie expérimentaleau néolithique”, Le Néolithique <strong>de</strong> la France,Hommage à Gérard Baillout, París, 1986, 53-70.Fl e u r at -Le s s a r d 1982F. Fleurat-Lessard, “Les insectes et les acariens”, J.L. Multon (ed.), Conservation et stockage <strong>de</strong>s grainset graines et produits <strong>de</strong>rivés: céreales, oléagineux,protéagineux, aliments pour animaux, París, 1982,vol. 1, 394-436.Fü z e s 1984E. Füzes, A gabona tárolása a magyarparasztgazdaságokban,Budapest, 1984.Ga s t 1979M. Gast, “Reserves à grain et autres construccions enRepublique arabe du Yemen”, M. Gast i F. Sigaut,(eds.), Les techniques <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>s grains à longterme. Leur rôle dans la dynamique <strong>de</strong>s systèmes <strong>de</strong>cultures et <strong>de</strong>s sociétés. París, 1979, I, 198-204.Gi l e s 1964P. H. Giles, “The storage of cereals by farmers inNorthern Nigeria”, Tropical Agriculture (Trinidad), 41(3), 1964, 197-212.Gi l m a n 1968G. A. Gilman, Storage problems in Ethiopia with specialreference to <strong>de</strong>terioration by fungi, Report of the TropicalProducts Institute R.48.21, Londres, 1968.Gi l m a n, Bo x a l 1974G. A. Gilman i R. A. Boxall, “The storage of foodgrains in traditional un<strong>de</strong>rground pits”, TropicalStored Products Information (Slough, Regne Unit),28, 1974, 19-38.Girish et al. 1972G. K. Girish, R. K. Goyal, R. P. S. Tomer, P. K.Srivastava i K. Krishnamurthy, “Studies on preservationof food grains in rural storage structures. Part I:Studies on the preservation and losses of foodgrains inun<strong>de</strong>rground pits ‘khatties’ in U. P. (India)”, Bulletin ofGrain Technology (Hapur, Índia), 10, 1, 1972, 11-21.Go l o b et al. 1999P. Golob i altres, The use of spices and medicinalsas bioactive protectans for grains, FAO AgriculturalServices Bulletin No. 137, Roma, 1999.Go n z á l e z 1984A. González Rodríguez, “Construcciones y elementosurbanísticos peculiares en las poblaciones bajoextremeñashasta el siglo x i x: silos, pozos <strong>de</strong> nieve, horcas,fuentes y otros”, Norba-Arte, 5, 1984, 207-230.Gu ay o 2002-2003P. Guayo Litro, “Experimentación con silos”, Boletín<strong>de</strong> Arqueología Experimental, 5, 2002-2003, 14-20.Ho g a rt h 1889D. G. Hogarth, Devia Cypria. Notes of an archaeologicaljourney in Cyprus in 1888, Londres, 1889.Hy d e 1973M. B. Hy<strong>de</strong>, “Storage of grain in airtight silos orun<strong>de</strong>r vacuum”, Annales <strong>de</strong> Technologie Agricole, 22,4, 1973, 707-718.Hy d e 1974M. B. Hy<strong>de</strong>, “Airtight storage”, C. M. Christensen,Storage of cereal grains and their products, St. Paul,Minnessota, 1974, 383-419.Hy d e, Da u b n e y 1960M. B. Hy<strong>de</strong> i C. G. Daubney, “A study of grain storagein fossae in Malta”, Tropical Science (Londres), 2, 3,1960, 115-129.It t o 1988A. Itto, Semi-un<strong>de</strong>rground grain storage: the effects ofmoisture, temperature and interseed atmospheres, onthe quality of grain sorghum in lined and unlined pits,tesi doctoral, Kansas State University, 1988.Jo u r d a i n 1819Jourdain, “Ensilage <strong>de</strong>s grains”, Annales <strong>de</strong> l’AgricultureFrançaise, 2ème série, 7, 325-365 (reproduït parcialmenta Sigaut 1978, 77-91).Ku n z 2004L. Kunz, Obilní jámy, Konservace obilí na dlouky čas vhistorické zónĕ eurosibiřského a mediteranního rolnictví,Rožnov pod Radhoštĕm (República Txeca), 2004.La c e y 1972J. Lacey, “The microbiology of grain stored un<strong>de</strong>rgroundin Iron Age type pits”, Journal of Stored ProductsResearch, 8, 1972, 151-154.La l e, Yu s u f 2000N. E. S. Lale i B. A. Yusuf, “Insect pests infestingstored pearl millet Pennisetum glaucum (L.) R. Br.in Northeastern Nigeria and their damage potential”,Cereal Research Communications (Szeged, Hongria),28, 1-2, 2000, 181-186.La s t e y r i e 1819Ch.-Ph. Lasteyrie du Saillant, Des fosses propes à laconservation <strong>de</strong>s grains et <strong>de</strong> la manière <strong>de</strong> les construire,avec différents moyens qui peuvent être employés pourle même objet, París, 1819.Lav i g n e 1991R. J. Lavigne, “Stored grain insects in un<strong>de</strong>rgroundstorage pits in Somalia and their control”, InsectScience and its Application (Oxford), 12 (5-6), 1991,571-578.238


Le m e s s a, Bu lt o s a , Wa k g a r i 2000F. Lemessa, G. Bultosa i W. Wakgari, “Quality ofgrain sorghum (Sorghum bicolor (L.) Moench) storedin traditional un<strong>de</strong>rground pits: Case studies in twoagroclimatic zones in Hararghe, Ethiopia”, Journalof Food Science and Technology (Mysore, Índia), 37(3), 2000, 238-244.Lu c a 1979Y. <strong>de</strong> Luca, “Ingredients naturels <strong>de</strong> préservation <strong>de</strong>sgrains stockés dans les pays en voie <strong>de</strong> développement”,Journal d’Agriculture Traditionnelle et <strong>de</strong> BotaniqueAppliquée (París), 26 (1), 1979, 29-52.Lu c a 1981aY. <strong>de</strong> Luca, “Ingredients naturels employés dans lessilos locaux <strong>de</strong>s pays en développement”, M. Gast iF. Sigaut (eds.), Les techniques <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>sgrains à long terme. Leur rôle dans la dynamique <strong>de</strong>ssystèmes <strong>de</strong> cultures et <strong>de</strong>s sociétés, París, 1981, vol.II, 147-150 (resum <strong>de</strong> Luca 1979).Lu c a 1981bY. <strong>de</strong> Luca, “Poudres minérales et insectes <strong>de</strong>s grainsstockés (critères, dissuadants, létaux, silice, sels<strong>de</strong> calcium et magnésium)”, Journal d’AgricultureTraditionnelle et <strong>de</strong> Botanique Appliquée (París), 28(1), 1981, 55-64.Ma k a l 1963M. Makal, Un village anatolien, París, 1963.Ma r t i n e k 1998D. Martinek, “Oneota food storage technology.Experiment in pit storage of maize”, Journal ofUn<strong>de</strong>rgraduate Research (Universitat <strong>de</strong> Wisconsin),I, 1998, 89-102.Me u r e r s-Ba l k e, Lü n i n g 1990J. Meurers-Balke i J. Lüning, “Experimente zurfrühen Landwirtschaft. Ein Überliblik über die KölnerVersuche in <strong>de</strong>n Jahren 1978-1986”, M. Fansa (dir.),Experimentelle Archäologie in Deutschland. Begleitschriftzur Ausstellung in Ol<strong>de</strong>nburg. ArchäologischeMitteilungen aus Nordwest<strong>de</strong>utschland, Beiheft 4,Ol<strong>de</strong>nburg, 1990, 82-92.Mi r e t 2005J. Miret, “Les sitges per emmagatzemar cereals.Algunes reflexions”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>,15, 2005, 319-332.Mi r e t 2006J. Miret, “Sobre les sitges i altres estructures excava<strong>de</strong>sal subsòl”, Cypsela, 16, 2006, 213-225.Mu lt o n , Tr e n t e s a u x, Gu i l b o t 1973J. L. Multon, E. Trentesaux i A. Guilbot, “Determination<strong>de</strong> l’aptitu<strong>de</strong> <strong>de</strong>s grains à l’utilisation inmédiate et austockage”, Annales <strong>de</strong> Technologie Agricole (París), 22(3), 1973, 335-350.Nava r r o et al. 2000S. Navarro, E. Donahaye, M. Rindner, A. Azrieli, R.Dias, “Protecting grain without pestici<strong>de</strong>s at the farmlevel in the tropics”, G. I. Johnson, L. Van To, N. DuyDuc i M. C. Webb, Quality assurance in agriculturalproduce, Proceedings of the 19th. ASEAN/ 1st. APECseminar on postharvest technology (Ho Chi MinhCity, novembre <strong>de</strong> 1999), ACIAR Proceedings 100,353-363.Ni l e s 1976E. V. Niles, “The mycoflora of sorghum stored inun<strong>de</strong>rground pits in Ethiopia”, Tropical Science(Londres), 18, 1976, 115-124.O’do w d 1971E. T. O’Dowd, Hermetic storage of cowpea (Vignaunguiculata Walp.) in small granaries, silos and pitsin Northern Nigeria, Samaru Miscellanous Paper, 31,Zaria, Nigèria, 1971.Pl e i n e r o v á 1995I. Pleinerová, “Ein frühslawischer Getrei<strong>de</strong>silo in Březno,Nordwest-Böhmen”, M. Fansa (ed.), ExperimentelleArchäologie. Bilanz 1994 (Druisburg, agost <strong>de</strong> 1993),Ol<strong>de</strong>nburg, Alemanya, 1995, 57-63.Ra m a s i va n, Kr i s h n a m u rt h y, Pi n g a l e 1966T. Ramasivan, K. Krishnamurthy i S. V. Pingale,“Studies on preservation of food grains in ruralstorage, part I: Rural storage of food grains”,Bulletin of Grain Technology (Hapur, Índia), 4 (4),1966, 177-194.Re y n o l d s 1967P. J. Reynolds, “Experiments in Iron Age agriculture”,Transactions-Bristol and Gloucestershire ArchaeologicalSociety, 86, 1967, 60-73.Re y n o l d s 1969P. J. Reynolds, “Experiments in Iron Age agriculture.Part two”, Transactions-Bristol and GloucestershireArchaeological Society, 88, 1969, 29-33.Re y n o l d s 1974P. J. Reynolds, “Experimental Iron Age storage pits: aninterim report”, Proceedings of the Prehistoric Society(Londres), 40, 1974, 118-131.Re y n o l d s 1979P. J. Reynolds, “A general report of un<strong>de</strong>rgroundgrain storage experiments at the Butser Ancient FarmResearch Project”, M. Gast i F. Sigaut (eds.), Lestechniques <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>s grains à long terme.Leur rôle dans la dynamique <strong>de</strong>s systèmes <strong>de</strong> cultureset <strong>de</strong>s sociétés, París, 1979, I, 70-88.Re y n o l d s 1988P. J. Reynolds, Arqueologia experimental. Una perspectiva<strong>de</strong> futur, Vic, 1988.Re y n o l d s 1998P. J. Reynolds, “The experimental storage of grain insimulated mediaeval un<strong>de</strong>rground silos”, I. Ol l i c h,M. d e Ro c a f i g u e r a i M. Oc a ñ a (eds.), Experimentacióarqueològica sobre conreus medievals a l’Esquerda,1991-1994 Barcelona, 1998, 131-139.239


Re y n o l d s 2000P. J. Reynolds, “Butser Ancient Farm”, CurrentArchaeology, 171, <strong>de</strong>sembre 2000, 4-9.Se rv i e r 1985J. Servier, Tradition et civilisation berbères. Les portes<strong>de</strong> l’année, Mònaco, 1985.Sh a z a l i, Ah m e d 1998M. E. H. Shazali i M. A. Ahmed, “Assessment andreduction of losses in sorghum stored in traditionalmud bins in Sudan”, Tropical Science (Londres), 38(3), 1998, 155-160.Sh a z a l i, e l Ha d i, Kh a l i fa 1996M. E. H. Shazali, A. R. El Hadi i A. M. H. Khalifa,“Storability of sorghum grain in traditional andimproved matmoras (storage pits) in Sudan”, TropicalScience (Londres), 1996, 36 (3), 182-192.Sh e j b a l, Bo i s l a m b e rt 1982J. Shejbal i J. N. <strong>de</strong> Boislambert, “Le stockage enatmosphères modifiées”, J. L. Multon (ed.), Conservationet stockage <strong>de</strong>s grains et graines et produits dérivés:céreales, oléagineux, protéagineux, aliments pouranimaux, París, 1982, vol. 2, 772-800.Si g a u t 1978F. Sigaut, Les réserves <strong>de</strong> grains à long terme. Techniques<strong>de</strong> conservation et fonctions sociales dans l’histoire,París-Lille, 1978.Si g a u t 1981F. Sigaut, “La re<strong>de</strong>couverte <strong>de</strong>s silos à grains enEurope occi<strong>de</strong>ntale, 1707-1880”, M. Gast i F. Sigauteds., Les techniques <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>s grains à longterme. Leur rôle dans la dynamique <strong>de</strong>s systèmes <strong>de</strong>cultures et <strong>de</strong>s sociétés, París, 1981, II, 15-38.Ti c h ý 2000R. Tichý, “Project ‘Borek’. Příspĕvek ke stavbĕ afunkci neolitického obytného areálu”, Rekonstrukce aexperiment v archeologii (Hra<strong>de</strong>c Králové, RepúblicaTxeca), 1, 2000, 71-116.To ta 2004D. Tota, “C’erano una volta le fosse granarie”, LaGazzeta di San Severo (San Severo, Itàlia), 6 <strong>de</strong>novembre <strong>de</strong> 2004, 12.Wat s o n 1979P. J. Watson, Archaeological ethnography in WesternIran, Tucson, Estats Units, 1979.Wh i t ta k e r, Ka m p , Br e n t o n 2005J. C. Whittaker, K. A. Kamp, B. Brenton, “Cornstorage in simple pits”, The dynamics of nonindustrialagriculture: a human-centred approach, EarlyAgricultural Remnants and Technical Heritage, FirstPlenary Workshop (East Kilbri<strong>de</strong>, Escòcia, 11-13 <strong>de</strong>març <strong>de</strong> 2005). Resum accessible a .240


Núria Rafel FontanalsIgnacio Montero RuizPere Castanyer(coords.)Pàgs. 243-328Plata prerromana en Cataluña.Explotación y circulación <strong>de</strong>l plomo yla plata en el primer milenio aneIntroducciónDes<strong>de</strong> que en 1968, en el V Symposium <strong>de</strong> PrehistoriaPeninsular, Maluquer planteara —con escasosdatos, pero con la notable intuición que le caracterizaba—la existencia <strong>de</strong> una corriente comercialfenicia en Cataluña (Ma l u q u e r 1969), los hallazgos<strong>de</strong> materiales fenicios se han ido sucediendo en elnor<strong>de</strong>ste hasta revelar un fenómeno que, por su envergadura,pue<strong>de</strong> calificarse hoy <strong>de</strong> estructural. Des<strong>de</strong>estos inicios una serie <strong>de</strong> cuestionamientos sobreel carácter, las causas, los mecanismos y procesosy las consecuencias <strong>de</strong> estos contactos comercialeshan asaltado a cuantos investigadores han abordadoesta problemática. Entre ellos no es el menor cuáleseran las contrapartidas indígenas a este movimientocomercial. La hipótesis <strong>de</strong> que una <strong>de</strong> las <strong>de</strong> mayorrelevancia fue la explotación <strong>de</strong> las mineralizacionesargentíferas, principalmente las <strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong>lPriorat (Tarragona), ha sido sugerida por la granmayoría <strong>de</strong> autores que han tratado la cuestión (Gene r a 1982: 215 y 1995: 76; Al a m i n o s et al. 1991: 280;Ra f e l 1993: 66; Au b e t 1993: 27; Ca s t r o 1994: 149-154;No g u e r a 1998: 27; Gr a c i a 2008: 52-53, entre otros)sin que, no obstante, tal hipótesis haya sido objeto<strong>de</strong> contrastación. En relación a la presencia feniciaen el extremo nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> Cataluña, la comarca <strong>de</strong>lPàgs. 243-328Empordà, se ha apuntado, asimismo, a una posibleexplotación <strong>de</strong> los recursos mineros <strong>de</strong> la zona pirenaicay prepirenaica oriental (Ru i z d e Ar b u l o 1984;Ma r, Ru i z d e Ar b u l o 1993: 125-127; Po n s, Pa u t r e u1994; Sa n t o s 2003).El inicio por parte <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> nosotros (N. R.) <strong>de</strong> unprograma <strong>de</strong> excavación en el poblado <strong>de</strong>l Calvari (elMolar, Priorat, Tarragona) en el contexto <strong>de</strong>l programa“El jaciment protohistòric <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molar i l’àreaminerometal·lúrgica Molar-Bellmunt-Falset (2001-2010)”indujo a replantearse la cuestión con el objetivo <strong>de</strong>verificar dicha hipótesis. El proyecto coordinado “PlataPrerromana en Cataluña” (HUM2004-04861-C03-00),integrado por tres subproyectos, 1 nace con este objetivo:el estudio <strong>de</strong> la producción y uso <strong>de</strong> la plata en elNE peninsular durante la protohistoria, partiendo <strong>de</strong>1 1. El área minero-metalúrgica Molar-Bellmunt-Falset en la protohistoria.Universitat <strong>de</strong> Lleida. Miembros <strong>de</strong>l equipo: N. Rafel,X.-L. Armada, C. Belarte, P. Gasull, R. Graells, M. A. Hunt,A. Pérez y P. Villalba; 2. Emporion y el comercio y explotación<strong>de</strong> la plata en el NE peninsular en época prerromana. Museud’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya. Empúries. Miembros <strong>de</strong>l equipo:P. Castanyer, M. Santos, J. M. Mata, E. Pons y M. C. Roviray 3. Caracterización <strong>de</strong> la producción metalúrgica protohistórica<strong>de</strong> plata en Cataluña. Consejo Superior <strong>de</strong> Investigaciones Científicas.Miembros <strong>de</strong>l equipo: I. Montero, S. Rovira, M. Genery M. Renzi.243


la hipótesis <strong>de</strong> que se explotaban las menas locales <strong>de</strong>lPriorat y <strong>de</strong>l Pirineo y Prepirineo oriental y contrastándolaa través <strong>de</strong> la comparación <strong>de</strong> analíticas <strong>de</strong>composición y <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo realizadas sobremuestras <strong>de</strong> las minas y sobre objetos manufacturados(siglos v i i a i ane) y <strong>de</strong> su interpretación en el marco<strong>de</strong> sus respectivos contextos arqueológicos y <strong>de</strong> lossistemas <strong>de</strong> producción e intercambio a nivel local yregional. Los tres subproyectos han <strong>de</strong>sarrollado unplan previo <strong>de</strong> trabajo con unos objetivos generalesy una metodología comunes que han permitido lacoordinación en el terreno <strong>de</strong> la prospección arqueominera,<strong>de</strong>l procesamiento analítico —para el cualse ha elaborado una base <strong>de</strong> datos común— y <strong>de</strong> lai<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> procesos metalúrgicos vinculadosa escenarios locales, regionales e interregionales <strong>de</strong>intercambio económico.Como se verá a lo largo <strong>de</strong> las páginas que siguen,<strong>de</strong>dicadas a la presentación <strong>de</strong> las conclusiones <strong>de</strong>lproyecto, los resultados <strong>de</strong>l mismo han ido redirigiendola investigación y han puesto <strong>de</strong> manifiesto unpanorama complejo <strong>de</strong>l uso y circulación <strong>de</strong>l metal queha aconsejado continuarlo en los próximos años. 2Los resultados que aquí presentamos no hubieransido posibles sin la colaboración que hemos tenidopor parte <strong>de</strong> otros equipos <strong>de</strong> investigación que, conamplia generosidad, nos han proporcionado cuantosdatos nos han sido necesarios. Aunque no es posiblecitar todas las colaboraciones con que hemos contado,sí quisiéramos mencionar al equipo que, bajo ladirección <strong>de</strong> D. Asensio, J. Sanmartí y Mª T. Miró,lleva a cabo las excavaciones en el Castellet <strong>de</strong> Banyoles(Tivissa); al G<strong>RAP</strong>, que bajo la dirección <strong>de</strong>D. García, I. Moreno y F. Gracia, lleva a cabo lasexcavaciones en el poblado <strong>de</strong> Sant Jaume Mas d’enSerrà (Alcanar); a Aurora Martín, directora <strong>de</strong> lasexcavaciones <strong>de</strong> Ullastret y Roses; a Albert MartínezElcacho cuya tesis doctoral —<strong>de</strong>dicada a “L’explotacióminera <strong>de</strong> la plata al comtat <strong>de</strong> les Muntanyes <strong>de</strong>Pra<strong>de</strong>s i baronia d’Entença (Catalunya) a la baixa edatmitjana: normativa, gestió i producció <strong>de</strong> les mines<strong>de</strong> Falset-Bellmunt <strong>de</strong>l Priorat entre els anys 1342 i1364”— ha aportado al proyecto datos <strong>de</strong> gran interés;a Joan Abella, cuyas valiosas indicaciones en relacióncon la minería <strong>de</strong> Bellmunt <strong>de</strong>l Priorat y Falset noshan sido <strong>de</strong> gran ayuda, y a José Luis Montoto quenos sirvió <strong>de</strong> guía en las minas <strong>de</strong> Ossor.La realización <strong>de</strong> las analíticas, por otra parte, nohubiera sido posible sin la colaboración <strong>de</strong>l Museu d’ArqueologiaSalvador Vilaseca <strong>de</strong> Reus, <strong>de</strong>l Museud’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya (se<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barcelona,Empúries y Ullastret) y <strong>de</strong>l Museu Comarcal <strong>de</strong> laNoguera en Balaguer. También han colaborado elMuseu Torre Balldovina <strong>de</strong> Santa Coloma <strong>de</strong> Gramanety la se<strong>de</strong> <strong>de</strong> Olérdola <strong>de</strong>l Museu d’Arqueologia<strong>de</strong> Catalunya.Núria Rafel FontanalsIgnacio Montero RuizPere CastanyerCo o r d i n a d o r e s2. A esta segunda fase <strong>de</strong>l proyecto (2007-2010) le ha sidoconcedido por el Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ciencia el proyectocoordinado “Aprovechamiento <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> plomo y plata enel primer milenio aC: interacción comercial y cultural en elMediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal” (HUM2007-62725-C03-00).244


El área minerometalúrgica<strong>de</strong>lBaix Priorat(Tarragona) enla protohistoria.Explotacióny re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>intercambioNúria Rafel, Xosé-Lois Armada,Carme Belarte, Sara Fairén, PepaGasull, Raimon Graells, Núria Morell,Arturo Pérez, Pepa Villalba1. IntroducciónA pesar <strong>de</strong> que, como ya hemos explicado en laIntroducción al Dossier, es un lugar común enla bibliografía la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los recursos mineros<strong>de</strong>l Baix Priorat —y, más concretamente, <strong>de</strong>l triánguloque forman los municipios actuales <strong>de</strong> El Molar,Bellmunt <strong>de</strong>l Priorat y Falset— eran explotados enépoca protohistórica y <strong>de</strong> que tuvieron un papel<strong>de</strong>stacado en la dinámica <strong>de</strong> intercambios comercialesentre los fenicios y la región <strong>de</strong>l Bajo Ebro,en realidad el Baix Priorat protohistórico ha sidopoco investigado; habría que citar, como notablesexcepciones, los importantes trabajos <strong>de</strong> campo <strong>de</strong>Salvador Vilaseca (Vi l a s e c a 1943) en la necrópolis <strong>de</strong>lCalvari <strong>de</strong>l Molar 3 y los más recientes <strong>de</strong> MargaridaGenera (Ge n e r a 1993b y 1995) en el poblado <strong>de</strong>l PuigRoig, así como la propuesta interpretativa <strong>de</strong> PedroV. Castro en base a los trabajos <strong>de</strong> Vilaseca en lanecrópolis (Ca s t r o 1994).Por ello, el proyecto que iniciamos en el año2000 (“El jaciment protohistòric <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molari l’àrea minerometal·lúrgica Molar-Bellmunt-Falset(2001-2010)”), aunque se centraba a nivel <strong>de</strong> excavaciónen el poblado <strong>de</strong>l Calvari, se propuso como objetivono sólo la caracterización <strong>de</strong>l mismo, sino tambiénla <strong>de</strong>l contexto poblacional protohistórico <strong>de</strong>l Priorat,así como una línea <strong>de</strong> investigación específica sobrela explotación <strong>de</strong> los recursos mineros <strong>de</strong> la región(Ra f e l, Ar m a d a 2005: 55-56), que más tar<strong>de</strong> dio lugaral proyecto “Plata Prerromana en Cataluña”. Cuandoiniciamos el proyecto el conocimiento general <strong>de</strong>lpoblamiento <strong>de</strong> la zona se basaba aún, a nivel <strong>de</strong>trabajo <strong>de</strong> campo y con la excepción ya mencionada3. Vilaseca excavó también una trinchera en el pobladohomónimo, cuyo alcance, tanto a nivel <strong>de</strong> campo como <strong>de</strong>conclusiones, fue mucho más limitado (Ra f e l 2000).<strong>de</strong> la excavación en extensión <strong>de</strong>l poblado <strong>de</strong>l PuigRoig, en los resultados <strong>de</strong>bidos a las investigaciones<strong>de</strong> Vilaseca. De ahí que una parte importante <strong>de</strong>ltrabajo realizado en estos años se haya <strong>de</strong>dicadoa la prospección, tanto arqueológica como minera,ésta última en colaboración con el subproyecto “Caracterizaciónanalítica <strong>de</strong> la producción metalúrgicaprotohistórica <strong>de</strong> plata en Cataluña” (CSIC). Comose verá más a<strong>de</strong>lante, la prospección arqueológicaestá siendo objeto <strong>de</strong> tratamiento en un SIG, paralo cual se ha incorporado al equipo S. Fairén. Laexcavación en el poblado <strong>de</strong>l Calvari ha avanzado alritmo que los recursos han permitido y lo publicadohasta la fecha se reduce a algún avance o bien aaspectos específicos (Ar m a d a et al. 2005a y 2005b;Ra f e l, Ar m a d a 2005; Ge n e r et al. 2007).Si bien nuestro objetivo inicial se centraba temporalmenteen los siglos v i i-v i ane, la línea <strong>de</strong> investigación<strong>de</strong>dicada al estudio <strong>de</strong> la explotación minerapuso en evi<strong>de</strong>ncia la necesidad <strong>de</strong> tener una visióndiacrónica <strong>de</strong> la explotación, producción y circulación<strong>de</strong>l mineral en el ámbito no sólo local sino tambiénregional. Una <strong>de</strong> las consecuencias <strong>de</strong> este planteamientoregional diacrónico fue la incorporación alproyecto <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> las evi<strong>de</strong>ncias metalúrgicas yel uso y circulación <strong>de</strong>l metal en el gran asentamientoibérico <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong> Banyoles (Tivissa).Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los trabajos previos al diseño <strong>de</strong>l proyectose hizo evi<strong>de</strong>nte que el recurso explicativo a lagalena argentífera, tan socorrido en la historiografía<strong>de</strong>dicada al tema, <strong>de</strong>bía revisarse (Ra f e l et al. 2003).Los datos con que se cuenta sobre la galena <strong>de</strong>l áreaMolar-Bellmunt dan rationes muy bajas en plata (entreun 0,001 y un 0,175%), lo que las ha convertido enmuy apreciadas en época histórica, precisamente porsu pureza en plomo. Por otra parte, la comprensiónglobal <strong>de</strong> la explotación minero-metalúrgica protohistóricaen la zona requiere el estudio, tambiénglobal, <strong>de</strong> los recursos existentes y su explotación,recursos que no se limitan a la galena, sino tambiénal cobre, a la plata nativa y a minerales <strong>de</strong>plata como la argentita y la clorargirita (Ra f e l et al.2003: 158-160). Finalmente, dichos trabajos pusieron<strong>de</strong> manifiesto la importancia que la explotación<strong>de</strong> la plata y los minerales <strong>de</strong> plata tuvieron en elsiglo x i v, momento para el que contamos con unaextraordinaria documentación escrita, en su mayorparte inédita o insuficientemente explotada (Ra f e l etal. 2003: 161-164) y que hoy afortunadamente estásiendo objeto <strong>de</strong> estudio pormenorizado por parte<strong>de</strong> A. Martínez Elcacho (2004, 2007, en prensa a yen prensa b).Por otra parte, una visión diacrónica <strong>de</strong> la evolución<strong>de</strong>l poblamiento y <strong>de</strong> la explotación minera prehistóricarequiere la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> las explotacionesanteriores a los siglos ix-viii que no se sitúan en elBaix Priorat sino en la parte norte <strong>de</strong> la comarca.Ésta, <strong>de</strong> hecho, no constituye una unidad ni <strong>de</strong>s<strong>de</strong>el punto <strong>de</strong> vista geográfico ni histórico, sino quees el resultado <strong>de</strong> la suma <strong>de</strong> varios conjuntos; losestudios y <strong>de</strong>bates habidos con motivo <strong>de</strong> la DivisiónTerritorial <strong>de</strong> Cataluña <strong>de</strong> 1932 son una buenamuestra <strong>de</strong> ello. El arco montañoso constituido porlas montañas <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>s, la Sierra <strong>de</strong>l Montsant y245


VimbodíUll<strong>de</strong>molinsL'AlbiolRÍO EBROEl MolarRÍO SIURANABellmuntFalsetArbolíL'Aleixar0 2 4kmFig. 1. El área minera <strong>de</strong> Molar-Bellmunt-Falset y las principales áreas mineras próximas.la Sierra <strong>de</strong>l Tormo —una prolongación <strong>de</strong> la SerraladaPrelitoral— segregan claramente la zona sur,el llamado Baix Priorat, y la parte norte, dividida asu vez en dos unida<strong>de</strong>s: el llamado Priorat Històricy el Alt Priorat (Cornu<strong>de</strong>lla y Ull<strong>de</strong>molins). Los recursosmineros que a lo largo <strong>de</strong>l tiempo han sidoexplotados se centran en varias zonas. La primera <strong>de</strong>ellas se sitúa en los actuales términos municipales<strong>de</strong> El Molar, Bellmunt <strong>de</strong>l Priorat y Falset; la segundacorrespon<strong>de</strong> a una pequeña área <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong>Llena en el Priorat Nord, en el actual municipio <strong>de</strong>Ull<strong>de</strong>molins, lindante con la comarca leridana <strong>de</strong> LesGarrigues; y la tercera a un arco situado al noreste <strong>de</strong>lPriorat, ya en la Sierra <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>s y las comarcas<strong>de</strong>l Baix Camp y la Conca <strong>de</strong> Barberà y que abarcalos municipios <strong>de</strong> l’Aleixar, Albiol y Vimbodí (fig. 1).En la primera <strong>de</strong> ellas se documentan —como yahemos dicho— malaquita, azurita, minerales <strong>de</strong> plata,plata nativa y, sobre todo, galena. En Ull<strong>de</strong>molins seconocen filones superficiales <strong>de</strong> azurita y malaquitaque fueron explotados durante la Edad <strong>de</strong>l Bronce.En Aleixar-Albiol y Vimbodí plata nativa, minerales<strong>de</strong> plata, galena, malaquita y azurita.2. El poblamiento. Del BronceAntiguo al siglo I aneEl poblamiento <strong>de</strong> la Edad <strong>de</strong>l Bronce anterior alsiglo ix/viii ane se ubica en la zona septentrional ymás montañosa <strong>de</strong> la comarca, en el Priorat Nord yel Priorat Històric (fig. 2). La explotación <strong>de</strong> malaquitasy azuritas <strong>de</strong> la Solana <strong>de</strong>l Bepo y el yacimiento<strong>de</strong> la Coveta <strong>de</strong> l’Heura con su conjunto <strong>de</strong> utillajeminero, <strong>de</strong>sechos <strong>de</strong> fundición y el vaso horno sonuna muestra <strong>de</strong> ello. Cabe reseñar, por otra parte, elhallazgo en Arbolí <strong>de</strong> un pico <strong>de</strong> minero, así como<strong>de</strong> un lingote <strong>de</strong> cobre (Cova <strong>de</strong> Porta Lloret). 4 Arbolíse encuentra en la Serra <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>s, en los conocidoscomo Cingles d’Arbolí, y presenta afinida<strong>de</strong>s con lacomarca en la que actualmente está englobado, elBaix Camp, pero también un medio estrechamenteligado a la comarca <strong>de</strong>l Priorat, <strong>de</strong> la que formó partehasta 1989 y <strong>de</strong> la que la separa el Coll d’Alforja.En conjunto, estos enclaves pue<strong>de</strong>n situarse entre elBronce Antiguo (epicampaniforme <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong>l NEen Arbolí) y el período Vilaseca I. El yacimiento másreciente conocido en esta zona es la necrópolis <strong>de</strong> lesObagues (Ull<strong>de</strong>molins), cuyo momento final se sitúaen el siglo viii ane (Vilaseca II). En el Baix Prioratno se ha documentado claramente poblamiento <strong>de</strong>esta época, aun cuando los relativamente abundantestalleres <strong>de</strong> sílex cartografiados por Vilaseca, así comovarias cuevas con presencia también <strong>de</strong> útiles y restos4. Véase vi l a s e C a 1952; vi l a s e C a, vi l a s e C a 1957; Ma r t í net al. 1999a; ro v i r a, aM b e rt 2002; se r r a vi l a r ó 1925; vi l a s e C a1973; ra u r e t 1976; Mo n t e a G u d o 1977; todos recogidos en ra f e let al. 2003.246


Cova <strong>de</strong>ls XaragallsTurons <strong>de</strong> RiudabellaS. <strong>de</strong>l BepoC. <strong>de</strong> l'HeuraObaguesColl <strong>de</strong> les ForquetesLa SolanaArbolíLa MussaraC. JosefinaC. <strong>de</strong>l Passeig <strong>de</strong>ls FraresC. <strong>de</strong> la MurallaC. <strong>de</strong>l BassotHÁBITAT AL AIRE LIBRE CUEVA NECRÓPOLIS DE INCINERACIÓN0 2 4kmFig. 2. El poblamiento <strong>de</strong>l Priorat Històric anterior a la fase Vilaseca III.<strong>de</strong> talla <strong>de</strong> sílex podrían indicar la perduración <strong>de</strong>poblamiento aún en la Edad <strong>de</strong>l Bronce (vi l a s e C a1941 y 1973).A partir <strong>de</strong> esta fecha parece que hay una ten<strong>de</strong>nciaal <strong>de</strong>spoblamiento <strong>de</strong> esta zona montañosa y a lacolonización <strong>de</strong> la parte meridional <strong>de</strong> la comarca;surgiendo ahora las necrópolis <strong>de</strong> Tosseta (Guiaments)y el Calvari (El Molar) (Vilaseca III). En un momentoaún no fijado con exactitud, pero enmarcable entrelos siglos viii y, más probablemente, v i i ane, apareceel poblado en piedra, siendo los exponentes <strong>de</strong>l mismoel Puig Roig (Masroig), el Calvari (el Molar) yotros documentados en las prospecciones vinculadasal proyecto, como l’Avenc <strong>de</strong>l Primo (Bellmunt) o elCamp Redó (Marçà). El hallazgo <strong>de</strong> un mol<strong>de</strong> <strong>de</strong>fundición para hachas <strong>de</strong> cubo (Bronce Final III) y<strong>de</strong> otro para punzones en el término municipal <strong>de</strong>Capçanes parece indicar la existencia <strong>de</strong> poblamientoen el Baix Priorat en esta época.Tanto nuestras prospecciones como los trabajos<strong>de</strong> otros autores que han estudiado la zona (vi l a-s e C a 1973; Ge n e r a 1993b; no G u e r a 2006) ponen <strong>de</strong>manifiesto la muy acusada escasez <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>poblamiento posteriores a mediados <strong>de</strong>l siglo v i ane,cuando cesa la ocupación <strong>de</strong> Calvari <strong>de</strong>l Molar yPuig Roig, 5 aunque sabemos que los recursos minerossiguen explotándose. No obstante, parece claroque se produce un <strong>de</strong>splazamiento <strong>de</strong> los centros <strong>de</strong>control <strong>de</strong> la producción y habrá que esperar a épocaromana para que aparezcan <strong>de</strong> nuevo evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>poblamiento en el núcleo <strong>de</strong> la zona minera. 65. El mismo panorama se refleja en la versión que hemosconsultado <strong>de</strong> la Carta Arqueológica: J. Ca s t e l l s y G. he r-n á n d e z (coords.), Carta arqueològica comarca Priorat, Inventari<strong>de</strong>l Patrimoni Arqueològic <strong>de</strong> Catalunya, Direcció General <strong>de</strong>lPatrimoni Cultural-Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 1991.6. Hallazgos casuales en el curso <strong>de</strong> tareas agrícolas ytambién nuestras prospecciones muestran la existencia <strong>de</strong>247


A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los ya conocidos poblados <strong>de</strong> Calvari<strong>de</strong>l Molar y Puig Roig, los únicos yacimientos protohistóricosque hemos podido localizar en los términos<strong>de</strong> Molar, Bellmunt y Falset son los <strong>de</strong> Avenc<strong>de</strong>l Primo (Bellmunt) y Turó <strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>l Camat(el Molar). 7 El Avenc <strong>de</strong>l Primo se encuentra en ellímite entre los términos municipales <strong>de</strong> Bellmunty Masroig, aunque <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l primero <strong>de</strong> ellos, enuna la<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pendiente suave situada en las proximida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un barranco o pequeño cantil, en unazona <strong>de</strong> monte bajo. Cuando lo visitamos en 2005,una actuación clan<strong>de</strong>stina reciente había puesto al<strong>de</strong>scubierto diversos muros <strong>de</strong> factura tosca, que<strong>de</strong>limitan tres ámbitos adosados, dos <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong>pequeñas dimensiones (aprox. 1,30 x 1,20 m) y untercero algo mayor. En superficie se recogieron diversosfragmentos cerámicos, <strong>de</strong> pequeño tamaño, muyrodados y poco explícitos en cuanto a su atribucióncronológica, aunque entre ellos cabría citar un fragmento<strong>de</strong> cerámica <strong>de</strong> cocción oxidante y <strong>de</strong>coraciónacanalada, que junto a los restantes materiales y lascaracterísticas <strong>de</strong> las estructuras podría indicar unacronología similar a la <strong>de</strong> Calvari <strong>de</strong>l Molar y PuigRoig. 8 El Turó <strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>l Camat se sitúa enla cima <strong>de</strong> un escarpado cerro, que constituye unaplataforma amesetada, pedregosa y <strong>de</strong> escasa vegetaciónen cuya superficie hemos recuperado numerososfragmentos cerámicos; se trata <strong>de</strong> producciones amano, en algunos casos con <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> cordonesdigitados, y entre las formas recogidas <strong>de</strong>staca unfragmento <strong>de</strong> vaso abierto carenado que podríamossituar en una cronología <strong>de</strong> Bronce Final o inicios<strong>de</strong> la Edad <strong>de</strong>l Hierro.Así pues, en el estado actual <strong>de</strong> nuestros conocimientos,consi<strong>de</strong>ramos viable plantear que durante laprimera Edad <strong>de</strong>l Hierro el control territorial <strong>de</strong> lazona minera <strong>de</strong> Molar-Bellmunt-Falset se articula apartir <strong>de</strong> dos asentamientos principales, Calvari <strong>de</strong>lMolar y Puig Roig, y otros dos secundarios o másreducidos, el Turó <strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>l Camat y el Avenc<strong>de</strong>l Primo (fig. 3). Como más a<strong>de</strong>lante explicaremos,el Calvari parece <strong>de</strong>sempeñar un papel prepon<strong>de</strong>ranteen el control y gestión <strong>de</strong> la actividad minera.Tanto el Calvari como Puig Roig se sitúan en lasproximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los filones superficiales o minas <strong>de</strong>Linda Mariquita-Llussa, Jalapa y Raimunda-Barrancuna ocupación romana <strong>de</strong> cierta relevancia —que incluyeuna necrópolis— en el entorno <strong>de</strong> la Font <strong>de</strong>l Molar o <strong>de</strong>lBarranc d’En Bas. En los años cuarenta <strong>de</strong>l siglo pasado seencontraron lucernas y picos <strong>de</strong> época romana en un antiguopozo <strong>de</strong> la mina Regia <strong>de</strong> Bellmunt, aunque se trata <strong>de</strong> unhallazgo problemático por varias razones (Ab e l l a et al. 2001:32-33; Ra f e l et al. 2003: 160-61). A estos testimonios habríaque añadir los <strong>de</strong> otros términos <strong>de</strong>l Baix Priorat, como porejemplo Marçà.7. Tanto la Carta Arqueológica como algunas publicacionesrecogen algunos otros posibles yacimientos o hallazgos <strong>de</strong>cerámicas en superficie que hemos intentado verificar sin éxito(en Falset) o que se encuentran pendientes <strong>de</strong> revisión (en otrostérminos <strong>de</strong>l Baix Priorat que todavía no hemos prospectado).En cualquier caso, se trataría siempre <strong>de</strong> lugares más alejados<strong>de</strong> los filones <strong>de</strong>l Molar y Bellmunt.8. Hemos solicitado permiso a la Generalitat <strong>de</strong> Catalunyapara realizar dos breves intervenciones en este yacimiento durantelos años 2008 y 2009, a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar sus característicasy precisar su cronología.Fondo, con un control visual <strong>de</strong> las mismas. 9 Elcálculo <strong>de</strong> distancia temporal muestra que el tiempo<strong>de</strong> trayecto caminando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los yacimientos a lasminas es igual o inferior a los 15 minutos (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> elCalvari hasta Linda Mariquita o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Puig Roiga Barranc Fondo). Ambos yacimientos poseen unasbuenas condiciones para el aprovechamiento <strong>de</strong> losrecursos <strong>de</strong> su entorno, 10 pero al mismo tiempo suemplazamiento muestra unas excelentes condiciones<strong>de</strong> visibilidad y control <strong>de</strong>l territorio. Como ponen<strong>de</strong> manifiesto los cortes topográficos <strong>de</strong> su emplazamiento(figura 4), ambos poblados se sitúan enlo alto <strong>de</strong> cerros con dominio visual <strong>de</strong> su entorno;esta ubicación prominente es más acusada en el caso<strong>de</strong> Puig Roig, que se eleva sobre el río Siurana conuna altitud relativa <strong>de</strong> 33,08 m calculada sobre unradio <strong>de</strong> 1.500 m, aunque su altitud sobre el nivel <strong>de</strong>lmar (170 m) es la inferior <strong>de</strong> los cuatro yacimientosque estamos consi<strong>de</strong>rando. El Calvari, situado a unaaltitud <strong>de</strong> 252 m snm presenta una altitud relativa <strong>de</strong>26,95 m, también para un radio <strong>de</strong> 1.500 m.La función <strong>de</strong> dominio visual es todavía más acentuadaen el Turó <strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>l Camat, como quedatambién reflejado en el corte topográfico (fig. 4). Esteyacimiento, en relación visual con el Calvari, dominatodo el Barranc d’En Bas, que constituye una magníficavía <strong>de</strong> comunicación entre el Calvari y el Ebro;parece viable, pues, su aprovechamiento como punto<strong>de</strong> control vinculado al Calvari, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong>que sus materiales <strong>de</strong> superficie puedan indicar unorigen más antiguo. Su altitud sobre el nivel <strong>de</strong>l mar(253 m) es muy similar a la <strong>de</strong>l Calvari, aunque suelevación sobre el entorno es muy superior (46,98 mpara un radio <strong>de</strong> 1.500 m). El Avenc <strong>de</strong>l Primo es elasentamiento situado a mayor altitud <strong>de</strong> los cuatro(269 m snm), aunque su altitud relativa (32’08 m.para un radio <strong>de</strong> 1500 m) es inferior a la <strong>de</strong> PuigRoig y el Turó <strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>l Camat. Al mismotiempo, es importante señalar que los cuatro yacimientosforman una red casi perfecta en cuanto a suintervisibilidad (fig. 5). Des<strong>de</strong> dos <strong>de</strong> ellos (Calvariy Avenc <strong>de</strong>l Primo) se divisan los otros tres y sólofalla la intervisibilidad entre el Puig Roig y el Turó<strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>l Camat.Otro aspecto que merece algún comentario es elrelativo a las comunicaciones y caminos óptimosentre la zona minera y el río Ebro o las comarcassituadas al sur <strong>de</strong>l Priorat. Como ya señalamos, elBarranc d’En Bas constituye una excelente vía <strong>de</strong>comunicación entre el Calvari —y, por extensión, lamina Linda Mariquita— y el Ebro. Pero si se quierealcanzar una zona más meridional <strong>de</strong>l río —porejemplo, a la altura <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong> Banyoles— elcálculo <strong>de</strong> caminos óptimos muestra como una rutamás viable la situada más al este, atravesando elrío Siurana o, en el caso <strong>de</strong>l Puig Roig y la mina<strong>de</strong> Barranc Fondo, siguiéndolo durante parte <strong>de</strong> surecorrido (fig. 6). El camino óptimo hacia la localidadcostera <strong>de</strong> Hospitalet <strong>de</strong> l’Infant, propuesto porDupré (2006: 67-78) como la mejor conexión entre9. Como se verá más a<strong>de</strong>lante, se trata <strong>de</strong> las tres minascuya explotación en época protohistórica hemos podido <strong>de</strong>terminara partir <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo.10. Para el Calvari véase Ru i z Za pat e r o 1985, 233-235.248


Fig. 3. Poblamiento <strong>de</strong> la primera Edad <strong>de</strong>l Hierro en el área minera <strong>de</strong> Molar-Bellmunt-Falset y situación <strong>de</strong> las minas conexplotación protohistórica o <strong>de</strong> tecnología preindustrial.Fig. 4. Secciones topográficas <strong>de</strong>l emplazamiento <strong>de</strong> los yacimientos <strong>de</strong> Turó <strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>l Camat, Calvari <strong>de</strong>l Molar, PuigRoig y Avenc <strong>de</strong>l Primo.249


Fig. 5. Relaciones <strong>de</strong> intervisibilidad entre los poblados <strong>de</strong> Turó <strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>l Camat (1), Calvari <strong>de</strong>l Molar (2), Puig Roig(3) y Avenc <strong>de</strong>l Primo (4).Fig. 6. Cálculo <strong>de</strong> caminos óptimos entre los filones con explotación protohistórica <strong>de</strong>l área minera y el Castellet <strong>de</strong> Banyoles.250


Fig. 7. Cálculo <strong>de</strong> caminos óptimos entre l’Hospitalet <strong>de</strong> l’Infant y los poblados <strong>de</strong> Turó <strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>l Camat (1), Calvari<strong>de</strong>l Molar (2), Puig Roig (3) y Avenc <strong>de</strong>l Primo (4).la zona minera y la costa, sería similar en el caso<strong>de</strong>l Calvari, pero no seguiría el Siurana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> PuigRoig o el Avenc <strong>de</strong>l Primo (fig. 7). Aunque uno <strong>de</strong>los barrancos situados cerca <strong>de</strong>l Calvari, el <strong>de</strong> SantaCandia, conduce al Siurana, el camino óptimo entreel citado poblado y el Puig Roig prácticamente dibujael trazado <strong>de</strong> la actual carretera entre el Molar yBellmunt, que no en vano sigue el citado barrancodurante parte <strong>de</strong> su trazado. Conviene recordar, encualquier caso, que el cálculo <strong>de</strong> caminos óptimosconstituye únicamente una propuesta orientativa queatien<strong>de</strong> a unos criterios <strong>de</strong> mínimo esfuerzo para el<strong>de</strong>splazamiento en función <strong>de</strong> la topografía, lo cualobviamente no <strong>de</strong>scarta la utilización <strong>de</strong> otras posiblesrutas alternativas.Como ya hemos señalado, no existen evi<strong>de</strong>nciasque permitan plantear la pervivencia <strong>de</strong> ninguno<strong>de</strong> estos cuatro yacimientos en fechas posteriores amediados <strong>de</strong>l siglo v i ane, momento en el que, porlo tanto, po<strong>de</strong>mos dar por <strong>de</strong>sarticulada esta estructura<strong>de</strong> control <strong>de</strong>l territorio. Aunque los trabajos <strong>de</strong>campo realizados hasta la fecha reflejan un vacío <strong>de</strong>evi<strong>de</strong>ncias en la zona minera que llega hasta épocaromana, los análisis <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong>l Castellet<strong>de</strong> Banyoles y Empúries indican que las minasmencionadas continuaban siendo explotadas. Comotambién <strong>de</strong>stacamos previamente, para el períodoibérico se cuenta con escasísimas evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> poblamientoen la zona: una ocupación, a la que mása<strong>de</strong>lante nos referiremos, <strong>de</strong> muy poca entidad enel propio poblado <strong>de</strong>l Calvari y restos ibéricos cuya<strong>de</strong>strucción impi<strong>de</strong> precisar su relevancia situados enel área <strong>de</strong> la fuente emplazada en el barranco quecircula al pie <strong>de</strong>l mismo. El vacío <strong>de</strong> datos no permiteplantear hipótesis sólidas acerca <strong>de</strong> la organización<strong>de</strong> la explotación, pero todo parece apuntar a que, almenos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo iii ane, o quizá incluso finales<strong>de</strong>l iv, el Castellet <strong>de</strong> Banyoles <strong>de</strong> Tivissa juega unpapel principal en la organización socioeconómica<strong>de</strong> la zona minera en un contexto político que hasuperado la atomización <strong>de</strong> la I Edad <strong>de</strong>l Hierro paradar paso progresivamente a entida<strong>de</strong>s jerarquizadas<strong>de</strong> mayor alcance territorial.Durante el período Ibérico Pleno (entre los siglosv y iii ane) la zona <strong>de</strong>l curso inferior <strong>de</strong>l Ebro secaracteriza por un sistema <strong>de</strong> poblamiento bastantehomogéneo (Ase n s i o et al. 2001; Bel a rt e, No g u e r a2002; Nog u e r a 2002; Dil o l i, Be à 2005). Los asentamientosse sitúan en el extremo <strong>de</strong> las terrazasfluviales más próximas al Ebro y poseen un sistema<strong>de</strong>fensivo, situado en la parte más alejada <strong>de</strong>l río,que suele estar formado por una muralla, una torrey a menudo un foso. Su estructura urbanística sueleser muy sencilla, organizada en torno a una callelongitudinal, y sus superficies son reducidas, normalmenteentre los 1.000 y los 2.000 m 2 , raramentealcanzan los 3.000 m 2 . Entre ellos cabe mencionarles Valletes (Aldover), les Planetes (Tortosa), la Punta251


<strong>de</strong> la Plana <strong>de</strong> la Móra y l’Assut (Tivenys), el Coll<strong>de</strong> Som y el Castellot <strong>de</strong> la Roca Roja (Benifallet),el Forn Teuler (Ascó) o els Castellons (Flix). Losdatos sobre el mundo funerario son escasísimospara este período, a excepción <strong>de</strong> la necrópolis <strong>de</strong>Santa Madrona (Riba-roja), en la que se ha documentadoun nivel <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo iii ane,arrasado prácticamente en su totalidad (Be l a rt e,Nog u e r a 2007), así como la posible reutilización <strong>de</strong>la necrópolis <strong>de</strong> Mianes (Amposta), señalada porJ. Noguera (2006).A finales <strong>de</strong> este período, frente a estos núcleosfortificados <strong>de</strong> dimensiones mo<strong>de</strong>stas, <strong>de</strong>staca laaparición <strong>de</strong> un gran asentamiento, el Castellet <strong>de</strong>Banyoles <strong>de</strong> Tivissa, situado sobre la cima <strong>de</strong> unacolina que <strong>de</strong>limita una plataforma triangular, con4,4 ha <strong>de</strong> superficie y buen dominio visual sobre elEbro. Protegido <strong>de</strong> forma natural, sus <strong>de</strong>fensas estánreforzadas por una muralla perimetral o muro <strong>de</strong>cierre y, sobre todo, por dos torres pentagonales enla zona <strong>de</strong> acceso.Los niveles documentados a lo largo <strong>de</strong> las diferentesintervenciones indican una única fase <strong>de</strong> finales<strong>de</strong>l siglo iii ane, aunque algunos materiales <strong>de</strong>l ivsugieren una posible ocupación o frecuentación <strong>de</strong>llugar en un momento anterior; igualmente, se hanrecuperado materiales <strong>de</strong> los siglos ii-i ane asociadosa restos constructivos, que indican una perduración<strong>de</strong> su uso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la <strong>de</strong>strucción generalizadaque tuvo lugar a finales <strong>de</strong>l siglo iii ane o inicios<strong>de</strong>l siglo ii ane.Las características <strong>de</strong> este yacimiento, sobre todosu importante superficie, pero también la existencia<strong>de</strong> una ocupación <strong>de</strong>nsa con un urbanismo complejoy una diversidad tipológica en sus construcciones,permiten calificarlo como una ciudad ibérica quepodría haber ejercido el papel <strong>de</strong> capital en el siglo iiiane (As e n s i o et al. 2002 y 2005). Como se <strong>de</strong>talla mása<strong>de</strong>lante, en este asentamiento se han documentadocasas complejas interpretadas como las resi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>familias pertenecientes a los grupos dirigentes <strong>de</strong> lazona. Así mismo, <strong>de</strong>staca el hallazgo <strong>de</strong> una lámina<strong>de</strong> plomo con inscripción en lengua ibérica (As e n s i oet al. 2003), que sugiere necesida<strong>de</strong>s administrativaspropias <strong>de</strong> un núcleo urbano (As e n s i o et al. 2005). Encuanto a las activida<strong>de</strong>s económicas, no hay indiciosque apunten a una economía basada en la explotacióne intercambio <strong>de</strong> exce<strong>de</strong>ntes agrícolas: las cerámicas<strong>de</strong> importación son muy minoritarias respecto a las <strong>de</strong>producción ibérica y, a<strong>de</strong>más, en todas las produccionespredomina la vajilla sobre los envases <strong>de</strong>almacenaje y transporte; finalmente, tampoco se handocumentado estructuras <strong>de</strong>stinadas a almacenaje <strong>de</strong>productos agrícolas (As e n s i o et al. 2002). La situaciónestratégica <strong>de</strong>l asentamiento controlando el río Ebroasí como las características <strong>de</strong> las piezas <strong>de</strong> plata,plomo y monedas recuperadas a lo largo <strong>de</strong> distintasintervenciones sugieren una función relacionada conel control <strong>de</strong> la circulación <strong>de</strong> estos metales (As e n s i oet al. 2002 y 2005).Durante el período Ibérico Final en esta zona (siglosii-i ane) la documentación es relativamente abundante,si bien esta etapa ha sido poco estudiada, en parteporque un volumen importante <strong>de</strong> documentaciónarqueológica correspon<strong>de</strong> a los últimos momentos<strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> algunos yacimientos (Castellet <strong>de</strong>Banyoles, Castellot <strong>de</strong> la Roca Roja), o bien proce<strong>de</strong><strong>de</strong> son<strong>de</strong>os, prospecciones o hallazgos sin contexto(Serra <strong>de</strong> l’Espasa). El único yacimiento excavadototalmente es Sant Miquel <strong>de</strong> Vinebre, un núcleo <strong>de</strong>dimensiones reducidas ocupado entre el último cuarto<strong>de</strong>l siglo ii y mediados <strong>de</strong>l i ane cuya situación,sobre una colina <strong>de</strong> difícil acceso y controlando elcurso <strong>de</strong>l Ebro, es similar a la <strong>de</strong> los asentamientos<strong>de</strong>l ibérico pleno. En cambio, a diferencia <strong>de</strong> éstos,dispone <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> producción relacionadacon el aceite o el vino e integrada por una prensa yun <strong>de</strong>pósito, semejantes a los que se documentaránposteriormente en las villas romanas (Ge n e r a 1993a;Ge n e r a et al. 2002).En todo caso, el conjunto <strong>de</strong> datos disponibles paraeste período sugiere una continuidad <strong>de</strong> poblamiento,ya que en muchos <strong>de</strong> los yacimientos ocupados duranteel Ibérico Pleno se han documentado materiales<strong>de</strong> los siglos ii y i ane. Junto a la perduración <strong>de</strong>lfuncionamiento <strong>de</strong> núcleos anteriores, se inicia laocupación <strong>de</strong> las zonas bajas, cerca <strong>de</strong>l río o <strong>de</strong> lasvías <strong>de</strong> comunicación, en lugares don<strong>de</strong> posteriormentese instalarán villas romanas. Un ejemplo <strong>de</strong> ello esel yacimiento <strong>de</strong>l Mas <strong>de</strong> Molló (Móra la Nova), alpie <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong> Banyoles, cuya ocupación se sitúaentre la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo ii y el segundo otercer cuarto <strong>de</strong>l siglo i ane (No g u e r a 2006).3. Las evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>sextractivas y metalúrgicas y lacirculación <strong>de</strong>l metal3.1. El poblado <strong>de</strong> El Calvari <strong>de</strong>lMolar: nuevos datosLos últimos trabajos <strong>de</strong> campo en el Priorat y lasnuevas evi<strong>de</strong>ncias en relación a la cuestión que aquítratamos provienen en buena parte <strong>de</strong> las excavacionesllevadas a cabo en el poblado <strong>de</strong> El Calvari (El Molar,Tarragona), por lo que <strong>de</strong>dicaremos una líneas a lacaracterización <strong>de</strong> éste, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<strong>de</strong> su estructura urbana como <strong>de</strong> su cronología. Dehecho, el Calvari constituye un conjunto arqueológicoformado por una necrópolis y su correspondientepoblado. Ambos se asientan sobre un mismo cerro(252 msnm) cuyo eje longitudinal está orientado ensentido NE-SW y presenta pendientes suaves en susextremos, mientras que en sentido transversal tieneuna pendiente suave en su lado sudoriental y bastanteabrupta en su parte norocci<strong>de</strong>ntal (figura 8);la necrópolis, situada al suroeste <strong>de</strong>l poblado dista<strong>de</strong>l mismo unos 100 metros y se sitúa a una cotamás baja, algo más <strong>de</strong> 15 metros por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la<strong>de</strong>l poblado. Éste último queda cortado en su ladosuroeste por el antiguo <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l vecinopueblo <strong>de</strong>l Molar, ha sido <strong>de</strong>limitado por el ladonoroeste y, aunque con algo más <strong>de</strong> imprecisión,por su lado sureste. Queda, en cambio, por <strong>de</strong>limitarsu extremo nor<strong>de</strong>ste. En el estado actual <strong>de</strong> laexcavación muestra una superficie <strong>de</strong> unos 700 m 2 .De momento, todos los restos excavados asientan252


EraCasetaÀreaExcavadaN.C.sobre la plataforma situada a la cota 251, con unasuperficie <strong>de</strong> 1.410 m 2 , que podría marcar el límite<strong>de</strong> extensión <strong>de</strong>l asentamiento (figura 8), aunque enel curso <strong>de</strong> las prospecciones realizadas hace añospor el equipo <strong>de</strong> J. Sanmartí (Ma s c o r t et al. 1988;Be l a rt e et al. 2000: 141-42, 145) se evaluó en unos3.000 m 2 , aspecto que <strong>de</strong>berán precisar las excavacionesen curso.Su entorno está <strong>de</strong>finido por un paisaje que, aunquemontañoso, se caracteriza por cerros <strong>de</strong> poca altitudy pequeños valles. Se sitúa entre dos barrancos, el <strong>de</strong>Santa Candia, que conduce las aguas <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong>la Figuera al río Siurana y el <strong>de</strong>l Barranc d’En Bas(también llamado <strong>de</strong>ls Reguerals o <strong>de</strong>ls Comuns) querecoge las aguas <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong>l Tormo y la Serra<strong>de</strong>ls Tossals y <strong>de</strong>sagua directamente en el Ebro. Ésteúltimo ha constituido históricamente un curso <strong>de</strong>agua <strong>de</strong>stacado (Ma r t í n e z El c a c h o en prensa b) enel cual, a<strong>de</strong>más, hay una importante fuente, situadaal pie <strong>de</strong> la vertiente noroeste <strong>de</strong>l poblado. A la vez,PiOliverAmetllerMassa arbradaVinyaTub d'aiguaPal i líniaelèctricaMarge <strong>de</strong> pedraN.M.N.G.Edifici enrunesDipòsitDipòsitMinad'aiguaA E l Mo l a rA LaFi g ue r aFig. 8. Levantamiento topográfico <strong>de</strong>l cerro <strong>de</strong>l Calvari (El Molar, Priorat) (Autor: J. Mª Puche).253


EL CALVARI DEL MOLAR. PLANTA GENERAL 2007Margues Argila Murs VilasecaN.M.1m.ÀMBIT IIIÀMBIT VIIÀMBIT VIIIÀMBIT IVÀMBIT FÀMBIT BÀMBIT CÀMBIT EÀMBIT IÀMBIT IIÀMBIT VIFig. 9. Levantamiento planimétrico <strong>de</strong>l sector excavado hasta el año 2007 <strong>de</strong>l poblado <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molar (autora: N. Rafel).Fig. 10. Foto aérea <strong>de</strong>l poblado <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molar, octubre <strong>de</strong>l 2007 (Suravia, fotografía y publicidad aérea).254


el Barranc d’en Bas constituye una magnífica vía <strong>de</strong>comunicación con el Ebro, a unos 5 km <strong>de</strong> distancia.Siguiendo el otro barranco, el <strong>de</strong> Santa Candia, sellega fácilmente al río Siurana.En el estado actual <strong>de</strong> la investigación <strong>de</strong> campola estructura <strong>de</strong>l poblado (figs. 9 y 10) está articuladapor un muro ciego <strong>de</strong> grosor apreciable que discurreaproximadamente por el centro <strong>de</strong> la plataforma superior<strong>de</strong>l cerro en sentido longitudinal, <strong>de</strong>limitandoasí dos sectores. En el más oriental, se emplaza unabatería <strong>de</strong> cuatro estancias (los ámbitos I, II, VI yE), 11 <strong>de</strong> un ancho aproximado <strong>de</strong> algo menos <strong>de</strong> 3metros y <strong>de</strong> una longitud (en el caso <strong>de</strong> la que seha podido <strong>de</strong>limitar mejor —el ámbito VI— y quesuponemos que marca la pauta <strong>de</strong>l sector) <strong>de</strong> algomás <strong>de</strong> 9 metros. Al suroeste <strong>de</strong>l sector se sitúa latrinchera abierta por Vilaseca en 1930, que, aunquese ha reexcavado, presenta un grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioroque impi<strong>de</strong> precisar su estructura. En el extremo suroeste<strong>de</strong> esta parte <strong>de</strong>l poblado sí se han conservado algunosmuros cuya excavación hemos continuado nosotrosy que constituyen estructuras pertenecientes auna segunda fase, ibérica, <strong>de</strong>l poblado, presumiblemente<strong>de</strong> poca entidad; el pequeño espacio que quedaba enel ámbito F entre la excavación Vilaseca y el <strong>de</strong>pósito<strong>de</strong> agua que corta el poblado ha dado una estructura<strong>de</strong> combustión a la que nos referiremos más a<strong>de</strong>lante.El sector situado más a occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l muro longitudinalestá limitado por un doble circuito murario <strong>de</strong>cierre que discurre en sentido longitudinal y paraleloal muro central <strong>de</strong>l poblado; entre éste y el muromás externo <strong>de</strong>l circuito <strong>de</strong>fensivo hay una distancia<strong>de</strong> algo menos <strong>de</strong> siete metros. De los dos lienzos <strong>de</strong>muro que constituyen este circuito, el situado másal interior presenta por su parte externa una configuraciónen talud, con una base <strong>de</strong> una anchuraalgo superior al metro. El lienzo más externo, encambio, tiene una anchura sensiblemente superioral metro y lo constituyen dos paramentos verticales.La distancia entre los dos recintos gira en torno almetro o algo más (fig. 11).Fig. 11. El Calvari <strong>de</strong>l Molar: 1. Muralla exterior; 2. Murallainterior en talud; 3. Muro en talud <strong>de</strong>l ámbito IV (fotografíaX. L. Armada).11. Los ámbitos que se <strong>de</strong>signan con letras correspon<strong>de</strong>na estancias total o, en la mayor parte <strong>de</strong> casos, parcialmenteexcavadas por Vilaseca en 1930.En este sector occi<strong>de</strong>ntal se disponen dos estancias(ámbitos VII y VIII) cuyo eje mayor es paralelo alrecinto amurallado. Ambas mi<strong>de</strong>n unos 5,30 metrospor 3 <strong>de</strong> ancho. El ámbito III queda <strong>de</strong>limitado ensu lado noroeste por el muro interior <strong>de</strong>l circuitoamurallado y el ámbito IV —que, al parecer, tuvofunciones <strong>de</strong> almacén— presenta una planta rectangular,<strong>de</strong> 3 metros <strong>de</strong> longitud por algo más <strong>de</strong> 1metro <strong>de</strong> anchura y tiene la particularidad <strong>de</strong> estarlimitado en uno <strong>de</strong> sus lados largos —el situado alnoroeste— por un potente muro ataludado que leproporciona un aspecto que parece ponerlo en relacióncon el circuito <strong>de</strong>fensivo (fig. 11,3). La disposición <strong>de</strong>los ámbitos <strong>de</strong> un lado y otro <strong>de</strong>l muro que discurre<strong>de</strong> una parte a otra <strong>de</strong>l sector excavado se adapta ala morfología <strong>de</strong>l cerro, <strong>de</strong> modo que en el lado másllano el lado mayor <strong>de</strong> las estancias es perpendicularal muro citado, mientras que en el otro lado, en pendiente,<strong>de</strong>l citado muro longitudinal la disposición <strong>de</strong>los ámbitos tiene el sentido contrario. Sin duda, ladisposición <strong>de</strong> los dos lienzos murarios que <strong>de</strong>limitanel asentamiento por la parte norocci<strong>de</strong>ntal —que,como ya hemos dicho, es la que presenta mayor<strong>de</strong>snivel—, así como el sistema constructivo en talud<strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> ellos suponen una mayor eficiencia anivel <strong>de</strong> contención <strong>de</strong> tierras; sin embargo, siendola disposición en pendiente usual en los pobladosprotohistóricos <strong>de</strong>l nor<strong>de</strong>ste, no lo es una disposiciónsemejante a la que nos ocupa.El estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> las estructuras esvariable. Destacan en sentido positivo, el ámbito VIII(aún en curso <strong>de</strong> excavación) con bancos corridos <strong>de</strong>margas y arcilla en casi todo su perímetro internoy un compartimento <strong>de</strong> arcilla, probablemente paraalmacenaje, y el ámbito VI, compartimentado porun tabique, que conserva un magnífico pavimento <strong>de</strong>arcilla ocre amarillenta <strong>de</strong>l que sobresale un realce<strong>de</strong>corativo <strong>de</strong> forma semiovoidal construido conmargas rojas que enmarca la puerta <strong>de</strong> comunicaciónentre este ámbito y el III, colindante y con el mismopavimento —aunque, en este caso, extremamente <strong>de</strong>teriorado—,que a su vez comunica por una puertaafrontada con la anterior con el ámbito I, constituyendoasí un conjunto funcional <strong>de</strong> tres ámbitos conuna superficie aproximada <strong>de</strong> 80 m 2 (figs. 9 y 12, B).Entre éste último y el extremo suroeste conservado<strong>de</strong>l poblado se sitúa el antiguo corte Vilaseca que,como ya hemos indicado, ha llegado en muy malestado <strong>de</strong> conservación hasta nuestros días. Algunos<strong>de</strong> los muros que Vilaseca documenta en el croquisque publica (Vi l a s e c a 1943: fig. 15) han <strong>de</strong>saparecidoy su encaje en la planta <strong>de</strong>l asentamiento es difícil,puesto que las medidas <strong>de</strong>l croquis mencionado sonaproximativas. 12 Su reexcavación puso <strong>de</strong> manifiestoque en el extremo suroeste no se había llegado alterreno natural. El sedimento arqueológico que seconservaba proporcionó en uno <strong>de</strong> los ángulos <strong>de</strong>lámbito F una mancha <strong>de</strong> ceniza pura bastante potente,aunque limitada en extensión, don<strong>de</strong> se exhumóuna tobera. Un muro <strong>de</strong> disposición transversal alcerro y el ángulo conservado <strong>de</strong> un ámbito ofrecen12. Con todo, los hemos reflejado en nuestra planta generalcon trazo esquemático sombreado.255


Aa'a'aPuertasMobiliarioFase 2Fase 1 (reconstrucción hipotética)Fase 12 maPuertasFase 1 (reconstrucción hipotética)Fase 12 mBCFig. 12. A. Planta esquemática <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molar; B. Planta esquemática <strong>de</strong> la casa tripartita <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molarconstituida por los ámbitos I, II y VI; C. Planta <strong>de</strong> la casa 2 <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong> la Granja d’Escarp (Và z q u e z et al.2006-2007: fig. 15).una factura y apariencia distintas <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> muros<strong>de</strong>l poblado, su posición estratigráfica los i<strong>de</strong>ntificancon una fase constructiva posterior al resto <strong>de</strong> lasestructuras <strong>de</strong>l asentamiento y se asocian al únicomaterial ibérico documentado hasta la fecha enel yacimiento. La excavación <strong>de</strong>l extremo suroeste<strong>de</strong>l ámbito F, un pequeño espacio entre el final <strong>de</strong>lcorte Vilaseca y el mo<strong>de</strong>rno <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> agua, haproporcionado una estructura <strong>de</strong> combustión <strong>de</strong>planta cuadrangular (2,5 x 1,70, en su estado actual<strong>de</strong> conservación) construida íntegramente con arcillay consistente en una banda cuadrangular <strong>de</strong> adobesque <strong>de</strong>limita una solera en la que se concentran lashuellas <strong>de</strong> fuego (fig. 13).Los resultados <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo llevado acabo hasta la fecha (septiembre <strong>de</strong> 2007) no hanpodido resolver aún la cuestión <strong>de</strong> los espacios <strong>de</strong>circulación <strong>de</strong>l poblado. Parece, no obstante, quelos ámbitos situados en la parte oriental <strong>de</strong>l mismotendrían entrada por el este, mientras que los <strong>de</strong>lsector más occi<strong>de</strong>ntal se abrirían al intervalo entremurallas, que sería, pues, el principal espacio <strong>de</strong>circulación <strong>de</strong> esta parte <strong>de</strong>l asentamiento.El diseño general <strong>de</strong>l poblado presenta algunasparticularida<strong>de</strong>s que hacen que no se ajuste al tipoconsi<strong>de</strong>rado canónico <strong>de</strong> esta época en la Cataluñasudocci<strong>de</strong>ntal y el Bajo Aragón, don<strong>de</strong> la disposiciónmás frecuente muestra un muro <strong>de</strong> circunvalación acuya parte interna se adosan las casas en todo superímetro, <strong>de</strong>jando un espacio o calle central, 13 untipo <strong>de</strong> organización que encontramos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primerospoblados en piedra conocidos en la Cataluñaocci<strong>de</strong>ntal, como Genó, hasta los más tardíos <strong>de</strong> la13. Sin embargo, aunque aún insuficientemente estudiados,no faltan ejemplos <strong>de</strong> tipos urbanos que se apartan <strong>de</strong> estanorma, entre los cuales el asentamiento <strong>de</strong> les Escodines Altes(Bo s c h Gi m p e r a 1921-1926, fig. 131).256


Fig. 13. El Calvari <strong>de</strong>l Molar, estructura <strong>de</strong> combustión <strong>de</strong>l ámbito F (fotografía X. L. Armada).Cataluña meridional y el Bajo Aragón (fig. 14). Noescapa a esta norma el vecino poblado <strong>de</strong>l Puig Roig,articulado por una calle central y una muralla-muro<strong>de</strong> circunvalación a la cual se adosan las habitaciones<strong>de</strong>l asentamiento 14 (fig. 14, 5), cuyas superficiesoscilan entre los 5,25 y los 12,25 m 2 y cuyas plantasadoptan la forma <strong>de</strong> un rectángulo muy alargado,unicelular o bicelular (Ge n e r a 1995).Por otra parte, cabe resaltar también la singularidad<strong>de</strong>l conjunto funcional constituido por losámbitos I, II y VI (fig. 12, B) que tiene un tamañomuy superior a lo que es usual en las casas <strong>de</strong>lmomento en el nor<strong>de</strong>ste, que se mueven en valoresmedios <strong>de</strong> 20 m 2 (Be l a rt e 1997). Presenta, a<strong>de</strong>más,una disposición tripartita que la hace más complejaque aquellas —generalmente constituidas por un únicoámbito rectangular, a lo sumo compartimentado porun tabique o con un porche <strong>de</strong>lantero, como hemosvisto en el caso <strong>de</strong>l Puig Roig—, cuenta con unpavimento <strong>de</strong>corado y no tiene ningún hogar. 15 Por14. Por su extremo sur y oeste el poblado está <strong>de</strong>struido yen el lado norte —precisamente la zona don<strong>de</strong> los muros <strong>de</strong> lashabitaciones se adosan a la muralla— presenta un importante<strong>de</strong>terioro, hecho que no impi<strong>de</strong> apreciar la estructura <strong>de</strong> casasen batería adosadas a la muralla.15. Como ya hemos indicado, el pavimento <strong>de</strong>l ámbito VItiene continuidad en el II, aunque en éste se halla enormemente<strong>de</strong>teriorado. La mala conservación <strong>de</strong> este ámbito y, sobretamaño y disposición el único ejemplo paralelizableque conocemos en la zona es el conjunto, <strong>de</strong> unos117 m 2 , constituido por las habitaciones 1, 2 y 3 <strong>de</strong>lasentamiento leridano <strong>de</strong> la misma época <strong>de</strong> la Serra<strong>de</strong>l Calvari (la Granja d’Escarp, el Segrià) (Và z q u e zet al. 2006-2007) (fig. 12, C).Hasta la fecha, excepto una reocupación <strong>de</strong> épocaibérica, <strong>de</strong> alcance limitado y situada en el extremosurocci<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l asentamiento, las excavaciones realizadashan proporcionado un único horizonte <strong>de</strong>ocupación con materiales homogéneos que permitenfecharlo entre finales <strong>de</strong>l siglo v i i y 550 ane, momentoen el cual es abandonado. Aunque lo limitado, <strong>de</strong>scontextualizadoy rodado <strong>de</strong> los materiales ibéricosexhumados obliga a la pru<strong>de</strong>ncia, no se documentahasta la fecha un horizonte material encuadrable enel ibérico antiguo, por lo que parece que hay unhiatus hasta la reocupación <strong>de</strong>l ibérico pleno.Algunos materiales pertenecientes al principal nivel<strong>de</strong> ocupación podrían ser anteriores a finales <strong>de</strong>lsiglo v i i ane, hecho que, sumado a la existencia <strong>de</strong>diversas fases constructivas, podría indicar un inicio<strong>de</strong>l poblado en fechas anteriores. Como consecuencia<strong>de</strong> que el asentamiento fue abandonado, los materialesmuebles recuperados son poco abundantes: vasostodo, <strong>de</strong>l siguiente, el I, obliga a la pru<strong>de</strong>ncia en relación ala presencia-ausencia <strong>de</strong> hogar.257


2134PRIMER ESTADI DE CONSTRUCCIÓSEGON ESTADI DE CONSTRUCCIÓ5Fig. 14. Plantas <strong>de</strong> poblados: 1. La Ferradura, Ull<strong>de</strong>cona (Ga r c í a 2005, III, fig. 11); 2. Genó, Aitona (<strong>de</strong> Maya , Cu e s tay Ló p e z Ca c h e r o 1998, esquematizada), 3. Moleta <strong>de</strong>l Remei, Alcanar, Fase I (Ga r c í a 2005, III, fig. 95); 4. La Gessera,Caserres (Bo s c h Gi m p e r a 1913-1914b, fig. 61); 5. El Puig Roig, Masroig (Ge n e r a 1995, fig. 15).258


10 cmFig. 15. El Calvari <strong>de</strong>l Molar: materiales cerámicos.259


<strong>de</strong> almacenaje y procesado <strong>de</strong> alimentos, en menorproporción vajilla <strong>de</strong>l tipo CCUU <strong>de</strong> la I Edad <strong>de</strong>lHierro, algunos elementos metálicos y ánfora fenicia,en porcentajes alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 10% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong>l materialcerámico, proce<strong>de</strong>nte en su mayor parte <strong>de</strong> talleresno i<strong>de</strong>ntificados y, en menor proporción, <strong>de</strong>l Círculo<strong>de</strong>l Estrecho (fig. 15). Las piezas metálicas manufacturadasson aún más escasas, siendo únicamentereseñable el hallazgo <strong>de</strong> cinco puntas <strong>de</strong> flecha. Cuatro<strong>de</strong> ellas pertenecen al tipo C <strong>de</strong> Ruiz Zapatero(1985: 936), dos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> las excavaciones <strong>de</strong>Vilaseca y otras dos <strong>de</strong> la necrópolis (Vi l a s e c a 1943:29, lám. XIII; Ra f e l 2000: 273, fig. 12, 8 y 9; Ar m a d aet al. 2005b). La otra es un tipo orientalizante y aella nos referiremos a continuación. Cabe, asimismo,señalar que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l material metálico en broncehan aparecido en el curso <strong>de</strong> nuestras excavacionespequeños fragmentos <strong>de</strong> hierro, cuya tipología no esposible precisar.3.2. Activida<strong>de</strong>s minero-metalúrgicas3.2.1. La I Edad <strong>de</strong>l Hierro: el BaixPrioratComo hemos indicado más arriba, las activida<strong>de</strong>sminero-metalúrgicas <strong>de</strong> las poblaciones <strong>de</strong>l BronceFinal <strong>de</strong>l Priorat, ubicadas en su mitad norte, elllamado Priorat histórico, cuentan con una abundantey singular documentación arqueológica. Parael horizonte <strong>de</strong> la I Edad <strong>de</strong>l Hierro, la mayor parte<strong>de</strong> datos conocidos hasta la fecha proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> dospoblados: el Puig Roig <strong>de</strong>l Masroig y el Calvari <strong>de</strong>lMolar. Exceptuando a éstos, no contamos con otrosdatos hasta llegar al período ibérico antiguo quelos mol<strong>de</strong>s hallados fuera <strong>de</strong> contexto <strong>de</strong> Capçanes,uno para punzones (Ra u r e t 1976: 91) y el otro parahachas <strong>de</strong> cubo (Vi l a s e c a 1973: 172; Ra u r e t 1976:91; Mo n t e a g u d o 1977: 256, n. 1752, Taf. 121). En elpoblado <strong>de</strong>l Puig Roig se documentaron fragmentos <strong>de</strong>galena, una lágrima <strong>de</strong> fusión <strong>de</strong> plomo y dos mol<strong>de</strong>smetalúrgicos, uno para una pieza no i<strong>de</strong>ntificada y elotro posiblemente perteneciente a un hacha tubularcon anilla lateral (Ge n e r a 1995: 75).Los resultados <strong>de</strong> las excavaciones en el poblado<strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molar han proporcionado diversasevi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l procesado metalúrgico. En primer lugar,cabe reseñar que en todos los ámbitos excavadoshasta ahora que están situados en la parte oriental<strong>de</strong>l mismo se han documentado escorias metálicasque, aunque en cantidad mo<strong>de</strong>rada, aparecen en distintosniveles <strong>de</strong> los horizontes <strong>de</strong> uso y <strong>de</strong>rrumbe,siendo asimismo relativamente frecuentes las lágrimas<strong>de</strong> fusión <strong>de</strong> plomo. A ellas se suma el hallazgo <strong>de</strong>un bloque <strong>de</strong> galena en bruto proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l nivel<strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l ámbito VI (fig. 16, 1), así como un pequeñofragmento también <strong>de</strong> galena recuperado enun nivel superficial <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong>l extremo suroeste<strong>de</strong>l poblado. Del horizonte <strong>de</strong> <strong>de</strong>rrumbe <strong>de</strong>l citadoámbito proce<strong>de</strong>n varios molinos <strong>de</strong> vaivén, el análisis<strong>de</strong> microresiduos <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los cuales (fig. 16,2), labrado en metarenisca, ha proporcionado únicay exclusivamente restos metálicos (plomo, sulfurosy plata), que parecen correspon<strong>de</strong>r al triturado <strong>de</strong>galena argentífera (Ar m a d a et al. 2005b: 148). Porotra parte, en un nivel <strong>de</strong> colmatación <strong>de</strong>l ámbitoF se exhumó, en la zona occi<strong>de</strong>ntal —que Vilasecano había excavado completamente—, una tobera<strong>de</strong> horno (fig. 16, 3), ya publicada (Ar m a d a et al.2005b: 149-50), cuya tipología —cuadrangular conorificio único y tope— es por el momento única enCataluña, don<strong>de</strong> las toberas conocidas son escasasy pertenecientes a tipos tubulares (Empúries, Ullastret,Castellet <strong>de</strong> Banyoles <strong>de</strong> Tivissa, Els Encantatsd’Arenys <strong>de</strong> Mar; ver Ru i z De Ar b u l o 1989; Ro v i r a iHo r ta l à 1993; Gó m e z Ra m o s 1999), con la única excepción,a parte <strong>de</strong> nuestro ejemplar, <strong>de</strong> la singulartobera recta <strong>de</strong> sección en D y orificio en Y <strong>de</strong> CanRoqueta (Saba<strong>de</strong>ll, Barcelona; ver Go n z á l e z Ma r c é n etal. 1999: 175, 201-202, lám. XXX-VI, 3). Las toberascuadrangulares <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> la hallada en El Calvari<strong>de</strong>l Molar empiezan a documentarse con la colonizaciónfenicia y aparecen en la Península en contextoscoloniales o estrechamente a ellos vinculados (Morro<strong>de</strong> Mezquitilla, Cerro Salomón, Toscanos, Huelva,Cerro <strong>de</strong>l Villar o Fonteta) (Sc h u b a r t 1983: 109, Taf.9 d-f y 1999: 248-249, fig. 4; Hu n t 2003: 362; Ro v i r ai Ho r ta l à 2001: 154, fig. 2; Go n z á l e z d e Ca n a l e s etal. 2004: 147-248, láms. XXXVII.15-21 y LXIII.6-12;Re n z i 2007), por lo que <strong>de</strong>bemos consi<strong>de</strong>rarla comoun testimonio <strong>de</strong> la presencia e influencia fenicia enel Ebro y en el propio yacimiento <strong>de</strong>l Calvari, ya seacomo pieza alóctona o como testigo <strong>de</strong> la transmisióntecnológica, aunque, como veremos más a<strong>de</strong>lante, atenor <strong>de</strong> lo conocido hasta la fecha, no parece queen el terreno <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s metalúrgicas éstaúltima sea muy importante. Es tentador asociar elhallazgo <strong>de</strong> esta pieza con la estructura <strong>de</strong> combustiónsituada en sus proximida<strong>de</strong>s; sin embargo, la excavación<strong>de</strong> dicha estructura no proporcionó escoriasni otros restos que indiquen una función metalúrgicay los análisis <strong>de</strong> microresiduos metálicos realizadossobre muestras <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la estructura han dadoresultado negativo. 16 Finalmente, el hallazgo <strong>de</strong> unapunta <strong>de</strong> flecha orientalizante <strong>de</strong> bronce (fig. 16, 4), 17asimilable a la forma 5 y tipo 51 <strong>de</strong> Ferrer (Fe r r e r1996), pero con rasgos que la singularizan, el más<strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> los cuales es el poseer el cañón macizo,parece indicar una posible imitación local.El estudio analítico <strong>de</strong> las escorias <strong>de</strong>l Calvari(Ge n e r et al. 2007) pone <strong>de</strong> manifiesto un procedimiento<strong>de</strong> obtención <strong>de</strong> plomo muy sencillo y pocoeficiente que da como resultado simples vidrios muyplomados. Como consecuencia cabe plantearse quela transmisión tecnológica entre el ámbito fenicio ylas poblaciones <strong>de</strong>l Baix Priorat <strong>de</strong>bió ser <strong>de</strong> índolelimitada. Por otro lado, las escorias estudiadas noparecen estar directamente relacionadas con la obtención<strong>de</strong> plata, pero tampoco difieren sustancialmente<strong>de</strong> las que se obtendrían tras el procesamiento <strong>de</strong>minerales plumbo-argentíferos.16. Análisis realizados bajo la dirección <strong>de</strong> A. SánchezVizcaíno (Centro Andaluz <strong>de</strong> Arqueología Ibérica, Universidad<strong>de</strong> Jaén): A. Sá n c h e z Vizcaíno y D. J. Pa r r a s, Análisis <strong>de</strong> hierro,plomo y plata en muestras <strong>de</strong> sedimento <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong>combustión <strong>de</strong> Calvari <strong>de</strong>l Molar, informe inédito, Jaén, 2007.17. Esta pieza ha sido ya publicada (Ar m a d a et al. 2005b,145-148), lo cual nos exime <strong>de</strong> entrar en el <strong>de</strong>talle.260


AB1B2A5 cm.3 cm.435 cm.Fig. 16. El Calvari <strong>de</strong>l Molar. Ítems representativos <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s metalúrgicas: 1. Fragmento <strong>de</strong> galena; 2. Molino <strong>de</strong> mano;3. Tobera; 4. Punta <strong>de</strong> flecha.Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista analítico los ocho ítems<strong>de</strong>l poblado <strong>de</strong>l Calvari sometidos a isótopos <strong>de</strong> plomo—todos ellos fechables entre 650 y 550 ane—,muestran el uso <strong>de</strong> minerales locales, hecho que nohace más que contrastar los datos que acabamos<strong>de</strong> comentar; sin embargo, otros ítems señalan unaproce<strong>de</strong>ncia foránea <strong>de</strong>l metal utilizado para su manufacturación.Proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la zona minera <strong>de</strong>l BaixPriorat los dos fragmentos <strong>de</strong> galena a los cualesnos hemos referido más arriba, dos fragmentos <strong>de</strong>escoria <strong>de</strong> plomo, un goterón <strong>de</strong> fundición también<strong>de</strong> plomo y un fragmento <strong>de</strong>l mismo metal <strong>de</strong> tipologíaini<strong>de</strong>ntificable. Sin embargo, los materialesproce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la necrópolis que han sido analizadosmuestran proce<strong>de</strong>ncias distintas. 18 Dos piezas, una18. Durante la campaña <strong>de</strong>l 2006 en el poblado unas fuerteslluvias pusieron al <strong>de</strong>scubierto en la zona <strong>de</strong> la necrópolis yjunto a la cañada que cruza el cerro en que ambos se emplazanaguja <strong>de</strong> fíbula y un fragmento <strong>de</strong> brazalete torsionado,proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l área minera <strong>de</strong> Linares (Jaén),mientras que la tercera, unos eslabones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nilla,muestran compatibilidad con la zona minera <strong>de</strong>l SEpeninsular. Los materiales analizados que proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong>la zona minera <strong>de</strong>l Baix Priorat, bien caracterizadaen el proyecto, permiten apuntar a su extracción<strong>de</strong> los filones situados en las áreas conocidas porlos nombres <strong>de</strong> las mo<strong>de</strong>rnas concesiones mineras,Linda Mariquita, Jalapa y Barranco Hondo (figs. 3,5 y 6). Se han analizado también dos piezas <strong>de</strong>l Coll<strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Serra d’Almos y una <strong>de</strong>l Coll <strong>de</strong>l Moro<strong>de</strong> Gan<strong>de</strong>sa. Del primero el pequeño lingote <strong>de</strong> platauna gran cantidad <strong>de</strong> fragmentos <strong>de</strong> bronce pertenecientes aestructuras <strong>de</strong> enterramiento <strong>de</strong>struidas. Por tal motivo se realizóun pequeño son<strong>de</strong>o que dio como resultado la recuperación <strong>de</strong>algo más <strong>de</strong> 150 fragmentos <strong>de</strong> bronce. Las tres piezas <strong>de</strong> lanecrópolis que se han analizado con la técnica <strong>de</strong> los isótopos<strong>de</strong> plomo proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> esta intervención.261


fechable en la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo v i ane y laarracada <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> tipología oriental y la mismadatación (Vi l a s e c a 1953: 20, lám. IV, 2d; Ce l a et al.1999: 100-101, lám. 8, 15 y 16; Ra f e l et al. 2003: 157,fig. 3) y <strong>de</strong>l segundo un pequeño colgante <strong>de</strong> hilo <strong>de</strong>plata arrollado sobre un vástago <strong>de</strong> bronce proce<strong>de</strong>nte<strong>de</strong> la necrópolis, <strong>de</strong>sgraciadamente recuperado en unnivel superficial, pero en cualquier caso fechable enun abanico máximo entre 625-500 ane (Ra f e l 1993:17, fig. 12, 1089). Los resultados referidos al lingote yel colgante no han proporcionado datos concluyentes;la arracada, en cambio, parece apuntar, aunque por elmomento con reservas, al área minera prioratense.3.2.2. El Castellet <strong>de</strong> Banyoles y elperíodo ibérico plenoLos datos sobre la metalurgia <strong>de</strong>l plomo y la plataen la Cataluña meridional son muy escasos parael período ibérico pleno. En el final <strong>de</strong> esta etapa, elCastellet <strong>de</strong> Banyoles <strong>de</strong> Tivissa <strong>de</strong>staca por la concentración<strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> prestigio <strong>de</strong> plata y relativaabundancia <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> plomo documentados.El yacimiento es conocido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios <strong>de</strong>l siglo x xpor varios hallazgos fortuitos, a los que cabe añadiruna serie <strong>de</strong> intervenciones arqueológicas realizadasen el barrio próximo a la entrada (barrio sureste) alo largo <strong>de</strong> los años treinta y cuarenta <strong>de</strong>l siglo pasadopor L. Brull, J. <strong>de</strong> C. Serra Ràfols y S. Vilaseca(Vi l a s e c a et al. 1949; Se r r a Rà f o l s 1941 y 1965), asícomo los trabajos llevados a cabo a finales <strong>de</strong> losaños setenta y durante los ochenta a cargo <strong>de</strong> RamonPallarés (Pa l l a r é s 1982 y 1984). Dichos trabajospermitieron documentar una estratigrafía simple yuna única fase <strong>de</strong> ocupación. Una revisión posterior<strong>de</strong> los materiales proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> estas excavacionespermite datar la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los barrios excavadosalre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 200 ane (As e n s i o et al. 1996). Des<strong>de</strong> 1998,se realizan excavaciones a cargo <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>Barcelona (bajo la dirección <strong>de</strong> David Asensio, MaiteMiró y Joan Sanmartí). Estos trabajos, centrados enla zona occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l yacimiento, han confirmado lacronología <strong>de</strong> la <strong>de</strong>strucción en torno <strong>de</strong>l 200 ane(As e n s i o et al. 2001, 2002 y 2005). Por otra parte, laprincipal ocupación correspon<strong>de</strong> a finales <strong>de</strong>l siglo iiiane, aunque algunos materiales remontan al siglo ivane y se documenta una reocupación puntual <strong>de</strong>llugar en época romano-republicana.La documentación proporcionada por el conjunto<strong>de</strong> hallazgos e intervenciones mencionados resulta <strong>de</strong>gran interés en el marco <strong>de</strong> la investigación sobrela metalurgia <strong>de</strong>l plomo y la plata por diferentesrazones: en primer lugar, por la excepcionalidad <strong>de</strong>algunas <strong>de</strong> las piezas <strong>de</strong> plata; en segundo lugar, porla posibilidad <strong>de</strong> que este yacimiento hubiera sidoun centro emisor <strong>de</strong> moneda; finalmente, por losindicios <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l plomo proporcionados porlas excavaciones <strong>de</strong> la UB.Los materiales <strong>de</strong> plata y plomo. Entre 1912 ylos años treinta <strong>de</strong>l siglo pasado se produjeron cincohallazgos fortuitos en el yacimiento, consistentes ensu mayor parte en piezas metálicas, entre las quecabe <strong>de</strong>stacar el importante conjunto <strong>de</strong> páteras,vasos y ornamentos <strong>de</strong> plata, así como varios conjuntos<strong>de</strong> monedas, objetos <strong>de</strong> plomo, etc. (Bo s c hGi m p e r a 1913-1914a; Se r r a Rà f o l s 1941; Vi l l a r o n g a1982). Los trabajos <strong>de</strong> excavación realizados a cargo<strong>de</strong> Vilaseca y, más tar<strong>de</strong>, los <strong>de</strong> Pallarés, permitieronigualmente recuperar objetos <strong>de</strong> plata y plomo, asícomo una tobera <strong>de</strong> fundición (Vi l a s e c a et al. 1949).Finalmente, durante las excavaciones que se estánllevando a cabo actualmente se han documentadomonedas (tres dracmas, dos victoriatos y un <strong>de</strong>nario<strong>de</strong> plata), un bloque <strong>de</strong> galena, gran variedad <strong>de</strong> objetos<strong>de</strong> plomo (un plomo monetiforme, una láminainscrita, proyectiles, pesos <strong>de</strong> red, pon<strong>de</strong>rales, placasrecortadas, un pico miniaturizado, etc.) y un pequeñolingote <strong>de</strong> plata recortado (As e n s i o et al. 2002) (fig.17). Asimismo, se han documentado restos abundantes<strong>de</strong> plomo fundido. De este conjunto <strong>de</strong> materiales(recuperados entre 1998 y 2004), <strong>de</strong>staca sobre todola gran abundancia <strong>de</strong> plomo, cuyo número total <strong>de</strong>fragmentos contabilizados (sin sumar las monedas)es <strong>de</strong> 302, frente a 83 fragmentos <strong>de</strong> hierro, 44 <strong>de</strong>bronce, 2 <strong>de</strong> oro y uno <strong>de</strong> plata; ello contrasta con ladinámica general <strong>de</strong> los yacimientos ibéricos, en losque el plomo representa porcentajes mucho menores,inferiores a un 5% <strong>de</strong>l total (fig. 18).El Castellet <strong>de</strong> Banyoles, ¿centro emisor <strong>de</strong>moneda? El estudio <strong>de</strong>l material numismático <strong>de</strong>lCastellet <strong>de</strong> Banyoles, y en particular las imitaciones<strong>de</strong> dracmas emporitanas, ha llevado a Núria Tarra<strong>de</strong>lla <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r la existencia <strong>de</strong> un centro emisor local enel propio yacimiento, al que atribuye la emisión <strong>de</strong>las monedas llamadas “Grupo <strong>de</strong>l símbolo Ku” —KuTi (M); Ku Ti (M) y <strong>de</strong>lfín; Ti (M) Ku; TiKiRSKiNe;KoIA y EtoKiSa (Ta r r a d e l l-Fo n t 2004)—, basándosesobre todo en la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> hallazgos <strong>de</strong> estas emisionesen el yacimiento. Por otra parte, las únicas dosdracmas <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong> imitación emporitana conocidasse han localizado en Tivissa, lo que sugiere que sehabrían acuñado aquí mismo ya que, tratándose <strong>de</strong>moneda <strong>de</strong> poca calidad, su circulación se limitaríaal ámbito geográfico en el que fueron batidas. Atodo ello cabe añadir el hallazgo, en 1999, <strong>de</strong> undisco <strong>de</strong> plomo, que podría estar relacionado con lafabricación <strong>de</strong> moneda. Finalmente, la presencia <strong>de</strong>un pequeño lingote o barra <strong>de</strong> plata recortada asícomo <strong>de</strong> varios pon<strong>de</strong>rales <strong>de</strong> plomo son elementosque podrían relacionarse con la obtención <strong>de</strong> moneda,aunque también podrían indicar la existencia <strong>de</strong> untaller <strong>de</strong> orfebre en el yacimiento.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los ejemplares <strong>de</strong> dracmas <strong>de</strong> imitaciónemporitana <strong>de</strong> la ceca ibérica Kum, se ha recuperadouna gran cantidad <strong>de</strong> monedas <strong>de</strong> Roma, muchas <strong>de</strong>ellas en perfecto estado <strong>de</strong> conservación, para las quetambién ha sido propuesta una acuñación en Tivissa(Ta r r a d e l l-Fo n t 2004).¿Un posible horno metalúrgico? Las excavaciones<strong>de</strong> la UB en el área occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l yacimiento (zona 2)han documentado dos barrios diferenciados. En primerlugar, un conjunto <strong>de</strong> construcciones dispuestas <strong>de</strong>forma perimetral y adosadas a la muralla, en el que<strong>de</strong>staca la presencia <strong>de</strong> tres gran<strong>de</strong>s casas (edificiosn. 1, 2 y 3, con superficies en torno a los 300 m 2 )cada una <strong>de</strong> ellas formada por varias estancias precedidas<strong>de</strong> un gran patio, y con un único hogar paracada casa; junto a ellas, se encuentran dos edificios262


Fig. 17. Selección <strong>de</strong> piezas <strong>de</strong> plomo proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> las excavaciones realizadas a cargo <strong>de</strong> la UB en el Castellet <strong>de</strong>Banyoles, que muestra la diversidad tipológica <strong>de</strong> los materiales.HierroHierroPlomoBronceOroPlataPlomoOro PlataBronceFragmentosNMIMetal Fragmentos % Fragmentos NMI % NMIHierro 83 19,22 24 24Bronce 44 10,18 18 18Plata 1 0,23 1 1Oro 2 0,46 2 2Plomo 302 69,9 55 55Fig. 18. Total <strong>de</strong> piezas metálicas recuperadas entre 1998 y 2006 en el Castellet <strong>de</strong> Banyoles, exceptuando las monedas, ennúmero <strong>de</strong> fragmentos y número mínimo <strong>de</strong> individuos.263


PlomoGalenaPlatabarrio perimetralEd. 3Ed. 2ZONA 1Ed. 1Ed. 4ZONA 2Ed. 5Ed. 6?Ed. 7?barrio central0 10 mFig. 19. Distribución <strong>de</strong> los hallazgos <strong>de</strong> galena, plata y plomo en el Castellet <strong>de</strong> Banyoles entre 1998 y 2006 (planta cedidapor David Asensio).<strong>de</strong> menores dimensiones y características diferentes(n. 4 y 5), ya que carecen <strong>de</strong> patio y poseen variasestructuras <strong>de</strong> combustión. El segundo <strong>de</strong> los barriosdocumentados, en posición central respecto al áreaexcavada, está formado por casas o edificios <strong>de</strong> superficiemás mo<strong>de</strong>sta (70-75 m 2 ).La totalidad <strong>de</strong> objetos y restos <strong>de</strong> plomo y platarecuperados en contexto arqueológico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1998 sehan localizado en las habitaciones <strong>de</strong>l barrio perimetral<strong>de</strong> la zona 2 (fig. 19). Por el momento, lashabitaciones <strong>de</strong>l barrio central no han proporcionadoobjetos ni restos <strong>de</strong> plomo o plata.En dicho barrio perimetral, el edificio n. 5, consuperficie aproximada <strong>de</strong> 100 m 2 y sin patio exterior,<strong>de</strong>staca por la presencia <strong>de</strong> varios hogares; laestancia anterior (recinto 48), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un hogarcontenía un gran horno <strong>de</strong> planta circular, juntoal cual apareció una importante concentración <strong>de</strong>plomo fundido (figs. 20 y 21). Esta asociación hallevado a sus excavadores a proponer una funciónrelacionada con producción <strong>de</strong> la plata a partir <strong>de</strong>galena argentífera (Ase n s i o et al. 2005). Desgraciadamente,el horno está muy arrasado y a pesar <strong>de</strong>que su morfología circular es paralelizable a la <strong>de</strong>otros hornos conocidos para la obtención <strong>de</strong> la platamediante la copelación (Fer r e r Er e s 2002; Osu n a etal. 2000; Fer n á n d e z Ju r a d o 1993), con los datos disponiblesno po<strong>de</strong>mos relacionar directamente dichaestructura con ningún trabajo metalúrgico: no se handocumentado restos <strong>de</strong> pared escorificada, <strong>de</strong>scartesmetalúrgicos vinculados a la copelación, restos <strong>de</strong>mol<strong>de</strong>s, toberas o herramientas <strong>de</strong> trabajo asociadosa este recinto, ni se ha documentado el almacenaje<strong>de</strong> materia prima, elementos que permitirían darsoporte a esta hipótesis. A<strong>de</strong>más, una observaciónmás <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> los restos <strong>de</strong> plomo fundido en elmismo recinto permite ver que se trata <strong>de</strong> objetosparcialmente fundidos, <strong>de</strong> modo que la concentración<strong>de</strong> plomo podría ser resultado <strong>de</strong>l incendio finalque <strong>de</strong>struyó el yacimiento y no <strong>de</strong> una actividadmetalúrgica vinculada a las estructuras <strong>de</strong> combustióndocumentadas.Finalmente, existen otros argumentos que nosalejan <strong>de</strong> la hipótesis inicial <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l plomo enel yacimiento para el procesado <strong>de</strong> la plata: comoveremos en el siguiente apartado, la proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>264


Fig. 20. Vista, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el este, <strong>de</strong>l horno documentado en el recinto 48 <strong>de</strong>l edificio n. 5 (foto: David Asensio).la plata analizada parece exterior y, a<strong>de</strong>más, comoya hemos visto, los niveles <strong>de</strong> plata en la galena<strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Molar-Bellmunt-Falset son muy bajos,y casi inexistentes en los plomos <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong>Banyoles.De todos modos, la presencia <strong>de</strong>l horno y <strong>de</strong> otrasestructuras <strong>de</strong> combustión, junto a la concentración<strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> plomo en el mismo barrio, sugierenpara el edificio n. 5 una posible función <strong>de</strong> tallerartesanal, entre cuyas activida<strong>de</strong>s podría sumarse la<strong>de</strong> conformación <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> plomo, trabajo quepor las características y facilidad <strong>de</strong> manipulación <strong>de</strong>este metal <strong>de</strong>ja poco rastro arqueológico.La metalurgia <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong> Banyoles a raíz <strong>de</strong>los resultados <strong>de</strong> los análisis realizados en el marco<strong>de</strong>l proyecto. En el marco <strong>de</strong>l presente proyecto (y<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las actuaciones llevadas a cabo por el subproyecto“Caracterización analítica <strong>de</strong> la producciónmetalúrgica protohistórica <strong>de</strong> plata en Cataluña”)se seleccionaron algunas piezas para ser analizadasmediante isótopos <strong>de</strong> plomo: cuatro piezas <strong>de</strong> plata,dos objetos <strong>de</strong> plomo y una galena.En cuanto a las piezas <strong>de</strong> plata, el resultado muestraque estos materiales, a diferencia <strong>de</strong>l pendiente<strong>de</strong> Coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Serra d’Almos (pertenecienteal Ibérico Antiguo), no parecen relacionarse con lasmineralizaciones <strong>de</strong>l área <strong>de</strong>l Molar y Priorat. Parauna <strong>de</strong> las piezas, un anillo recuperado durante lasexcavaciones <strong>de</strong> 1942-1943 19 (Vi l a s e c a et al. 1949), seutilizó plata proce<strong>de</strong>nte posiblemente <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> laToscana. Para el resto (dos fragmentos <strong>de</strong> recipientesy uno <strong>de</strong> lámina, probablemente <strong>de</strong> otro recipiente),no es fácil atribuir proce<strong>de</strong>ncias, aunque posiblementeel material <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las piezas <strong>de</strong>ba relacionarsecon el área <strong>de</strong> Cartagena.Los resultados han permitido observar, en el caso<strong>de</strong> los objetos <strong>de</strong> plomo y <strong>de</strong> la galena, que estosmateriales sí coinci<strong>de</strong>n con la caracterización isotópica<strong>de</strong> las mineralizaciones <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong>l Molar;por lo tanto, su proce<strong>de</strong>ncia más probable sería estaárea, que dista <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong> Banyoles poco más<strong>de</strong> 10 km en línea recta.El bloque <strong>de</strong> galena proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong>l Molarfue encontrado en niveles <strong>de</strong> excavación superficiales<strong>de</strong> la zona 1 <strong>de</strong>l barrio perimetral, y nos informa <strong>de</strong>una movilidad <strong>de</strong>l mineral y una relación con el áreaminera que posiblemente se pueda atribuir al momento<strong>de</strong> ocupación principal <strong>de</strong>l yacimiento a finales<strong>de</strong>l s. iii ane.Por lo que se refiere a los plomos, se trata <strong>de</strong>un fragmento <strong>de</strong> plomo fundido hallado entre elconjunto localizado en el <strong>de</strong>rrumbe <strong>de</strong>l recinto 48, y19. Núm. inv. 5802. Museu Salvador Vilaseca <strong>de</strong> Reus.265


R79tapialR80R70R71R4805 mFig. 21. Planta <strong>de</strong>l edificio n. 5, con indicación <strong>de</strong> las estructuras y objetos documentados (según As e n s i o et al. 2005, p. 627,fig. 4-A, modificada).266


2? 31?47659810?111213?Plomo:PlataIbérico AntiguoIbérico AntiguoIbérico PlenoIbérico PlenoIbérico FinalIbérico Final? Atribución cronológica dudosaMineralizaciones <strong>de</strong> galena más importantesYacimientos representados: 1.La Gessera (Caseres); 2. Sta. Madrona; 3. Els Castellons (Flix); 4.St. Miquel (Vinebre); 5. Serra <strong>de</strong> l'Espasa (Capçanes); 6. Coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> la Serra d'Almos (Tivissa);7. Castellet <strong>de</strong> Banyoles (Tivissa); 8. Castellot <strong>de</strong> la Roca Roja (Benifallet); 9. Les Planetes (Tortosa);10. Barranc d'en Fabra (Amposta); 11. La Palma (Amposta); 12. El Castell (Ull<strong>de</strong>cona); 13. LaMoleta <strong>de</strong>l Remei (Alcanar).Fig. 22. Mapa <strong>de</strong>l curso inferior <strong>de</strong>l Ebro con indicación <strong>de</strong> los yacimientos ibéricos que han proporcionado piezas <strong>de</strong> platay/o plomo, así como las principales mineralizaciones.un fragmento <strong>de</strong> lámina con recortes y evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>extracción <strong>de</strong> metal hallado en el recinto 15 (edificio1). Su correspon<strong>de</strong>ncia con las mineralizaciones <strong>de</strong>lMolar nos indican que, efectivamente, c. 200 ane enel Castellet <strong>de</strong> Banyoles se disponía y trabajaba elplomo <strong>de</strong> la zona al menos para la elaboración <strong>de</strong>pequeños objetos. Así, la presencia <strong>de</strong> láminas recortadasy goterones <strong>de</strong> plomo fundido (quizás no todasatribuibles al incendio final) ponen en evi<strong>de</strong>ncia unamanipulación <strong>de</strong>l plomo en el propio yacimiento y laconcentración en una única zona nos sugiere que éstase llevaba a cabo concretamente en el barrio norte.Queda abierta la cuestión <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> se realizabanlas activida<strong>de</strong>s previas <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> la galenaen metal. La falta <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias y la presencia<strong>de</strong> un único fragmento <strong>de</strong> galena en el yacimientonos impi<strong>de</strong>n afirmar una actividad <strong>de</strong> fundición <strong>de</strong>lmineral en el interior <strong>de</strong>l mismo, y nos inclinamosa pensar que tendrían lugar en instalaciones en elexterior, ya sea en las inmediaciones <strong>de</strong> las minas,ya sea en zonas cercanas al asentamiento.Asimismo, la presencia en Empúries <strong>de</strong> un bloque<strong>de</strong> galena y una lámina <strong>de</strong> plomo proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>lárea minera <strong>de</strong>l Molar (ésta última con una cronología<strong>de</strong> amortización <strong>de</strong>l primer cuarto <strong>de</strong>l s. iv ane)(Mo n t e r o et al. 2007), nos plantean la pregunta <strong>de</strong>si con anterioridad al s. iii ane el Castellet <strong>de</strong> Banyolesya podía estar <strong>de</strong>sarrollando un papel capitalen la centralización y distribución <strong>de</strong> los productos<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la explotación <strong>de</strong> la galena.3.2.3. La Serra <strong>de</strong> l’Espasa y el períodoibérico finalDespués <strong>de</strong>l abandono <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong> Banyoles, ydurante los siglos ii-i ane, se produce un ligero aumento<strong>de</strong>l número <strong>de</strong> yacimientos que han permitidorecuperar objetos <strong>de</strong> plomo (fig. 22). A excepción267


<strong>de</strong> Sant Miquel <strong>de</strong> Vinebre, don<strong>de</strong> los hallazgos <strong>de</strong>plomo parecen más frecuentes (Ge n e r a 1993a), en elresto <strong>de</strong> asentamientos su presencia no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> sertestimonial. En este momento, en cambio, <strong>de</strong>staca elnúcleo <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong> l’Espasa <strong>de</strong> Capçanes por laimportante concentración <strong>de</strong> piezas elaboradas coneste metal, que sobrepasan los 10 kg <strong>de</strong> peso total,sólo comparable en la zona, y en el período prece<strong>de</strong>nte,con El Castellet <strong>de</strong> Banyoles.La Serra <strong>de</strong> l’Espasa está situado sobre una colina<strong>de</strong> forma alargada, a unos 10 km <strong>de</strong>l río Ebro, en uncruce <strong>de</strong> comunicaciones en el que confluyen rierasy barrancos <strong>de</strong> la zona, y próximo al paso naturalque comunica el Ebro con Falset-Reus-Tarragona. Deeste yacimiento proce<strong>de</strong> un importante conjunto <strong>de</strong>materiales, resultado <strong>de</strong> excavaciones incontroladas, 20y que ha sido estudiado <strong>de</strong> forma parcial por variosinvestigadores (Vi l a s e c a Bo r r á s 1958; No g u e r a 2006;Ba l s e r a 2006; Gr a e l l s 2006).Por las características <strong>de</strong> los materiales recuperados,que por su integridad parecen el resultado <strong>de</strong>una selección previa, se ha interpretado el yacimientocomo un posible lugar <strong>de</strong> culto, quizás asociado aun santuario (No g u e r a 2006). Mientras que no seha documentado ningún objeto elaborado en plata,<strong>de</strong>staca la variedad tipológica <strong>de</strong> las piezas <strong>de</strong> plomo,comparable a la documentada en Castellet <strong>de</strong> Banyolesen el período anterior (proyectiles, pesos <strong>de</strong> red,pon<strong>de</strong>rales, plomo fundido…). Entre ellas, sobresaleespecialmente la presencia <strong>de</strong> dos gran<strong>de</strong>s placas <strong>de</strong>plomo, con recortes y marcas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> metal.Las características formales y dimensiones <strong>de</strong> una <strong>de</strong>ellas coinci<strong>de</strong>n con las <strong>de</strong> las placas documentadasen otros yacimientos ibéricos (Puntal <strong>de</strong>ls Llops, PuigCastellar <strong>de</strong> Santa Coloma, Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós…);por el contrario, para la otra placa no disponemos<strong>de</strong> paralelos en Cataluña, siendo los ejemplares máspróximos a ésta los lingotes plano-convexos (tambiénllamados con forma “pinna nobilis”), documentadosen pecios <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong>l Golfo <strong>de</strong> León (La u b e n h e i m e r1973) y fechados entre finales <strong>de</strong> los siglos iii-ii anea partir <strong>de</strong> los ejemplares localizados en el pecio <strong>de</strong>Cabrera B (Ve n y, Ce r d à 1972; Po n s et al. 2001, 20).Los análisis <strong>de</strong> isótopos actualmente en curso, asícomo un estudio más pormenorizado <strong>de</strong> las piezas,intentarán aportar más datos a estos hallazgos, quepor el momento permiten apuntar la hipótesis <strong>de</strong>que quizás el yacimiento <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong> l’Espasa, unavez ha sido <strong>de</strong>struido y prácticamente abandonado elCastellet <strong>de</strong> Banyoles, podría haber asumido el papel<strong>de</strong> núcleo <strong>de</strong> control y distribución <strong>de</strong> los productosmineros explotados en la zona.4. A modo <strong>de</strong> conclusión: Laproducción y circulación <strong>de</strong>l metalLa explotación minera en el Priorat está documentada<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Bronce Final en la zona septentrional<strong>de</strong> la comarca. Como pone <strong>de</strong> manifiesto la necrópolis<strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molar, en el siglo ix cal ane hay yaun poblamiento establecido en su parte meridional,20. Actualmente <strong>de</strong>positados en el Museo Salvador Vilaseca<strong>de</strong> Reus.el Baix Priorat, que, presumiblemente, está ya explotandolos recursos mineros <strong>de</strong> la zona, cuyos filonesmás próximos (Linda Mariquita, cobre, galena) distanmenos <strong>de</strong> 1 km <strong>de</strong>l cerro <strong>de</strong>l Calvari.Los horizontes <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> la I Edad <strong>de</strong>l Hierromuestran la explotación <strong>de</strong> los recursos mineros <strong>de</strong>la zona Molar-Bellmunt <strong>de</strong>l Priorat, así como la práctica<strong>de</strong> la metalurgia en base a estos recursos. Unasociedad estructurada territorialmente entorno a dosasentamientos principales, Calvari <strong>de</strong>l Molar y PuigRoig, y que a partir <strong>de</strong>l siglo v i i ane da muestras <strong>de</strong>cambios sociales incipientes, controla los recursosmineros, que tienen una circulación no sólo localsino también regional, como tendremos ocasión <strong>de</strong>ver en las conclusiones generales <strong>de</strong> este dossier. Atenor <strong>de</strong> los datos que se conocen hasta hoy, el Calvari<strong>de</strong>l Molar podría tener un papel prepon<strong>de</strong>ranteen estos circuitos. Los indicios <strong>de</strong> complejidad socialque emergen tanto en el poblado como en la necrópolisy su privilegiada situación en relación al ríoEbro y a las mineralizaciones aflorantes <strong>de</strong> la zona 21apuntan en esta dirección. Partiendo <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong>los ajuares <strong>de</strong> la necrópolis y <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> lastumbas, Castro propuso la emergencia <strong>de</strong> dos sectoressociales con posiciones <strong>de</strong> privilegio que quedaríanreflejadas en un caso en la inversión <strong>de</strong> trabajo directoen la construcción <strong>de</strong> las tumbas y en el otroen la posesión <strong>de</strong> exce<strong>de</strong>ntes suficientes para amortizarmetal en ellas (Ca s t r o 1994, 107-125, 154-155),situación que reflejaría un proceso <strong>de</strong> diferenciaciónsocial que, como ya ha sido observado (Ru i z Za pat e r o2004, 320), podría estar en relación precisamente conun acceso diferencial a los productos metálicos e,incluso, con la pertenencia <strong>de</strong> éstos enterramientosa comerciantes y metalúrgicos (Po n s 2003, 122). Conla pru<strong>de</strong>ncia que los trabajos <strong>de</strong> campo y estudiosaún en curso aconsejan, el poblado parece, a su vez,reflejar también esta situación: su tamaño, relativamentegran<strong>de</strong> en relación a lo usual en la época yla zona, una estructura urbana que se aleja <strong>de</strong> lostipos consi<strong>de</strong>rados canónicos y la existencia <strong>de</strong> unedificio <strong>de</strong> planta tripartita <strong>de</strong> tamaño inusualmentegran<strong>de</strong> y con un pavimento bicolor <strong>de</strong>corado en relieveparecen apuntar en esta dirección.Hasta la fecha no se han podido localizar instalaciones<strong>de</strong> soporte a la extracción minera, hecho queviene dificultado por la continuidad <strong>de</strong> la explotaciónhasta el siglo pasado y la consiguiente acumulación<strong>de</strong> cientos <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> toneladas <strong>de</strong> escombros. Porotra parte, las evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> actividad metalúrgica enel poblado <strong>de</strong> Calvari y su relación con la distribución<strong>de</strong>l plomo local parecen mostrar un <strong>de</strong>sequilibrioque sugiere la existencia <strong>de</strong> otros posibles centrosproductivos especializados, probablemente situados enel entorno más inmediato a los filones. 22Aunque el hallazgo <strong>de</strong> la tobera <strong>de</strong> tipología feniciaen el asentamiento <strong>de</strong>l Calvari pudiera parecer indicar21. La cuenca <strong>de</strong>l Siurana <strong>de</strong>fine grosso modo una zona <strong>de</strong>mineralizaciones aflorantes en su ribera <strong>de</strong>recha y <strong>de</strong> filonesprofundos en su ribera izquierda (véase en este mismo dosierMo n t e r o et al.).22. Con la salvedad <strong>de</strong> que, no habiendo sido el asentamiento<strong>de</strong>l Calvari excavado en su totalidad, futuras investigacionespuedan modificar esta percepción.268


lo contrario, el estudio realizado en el marco <strong>de</strong>l subproyecto“Caracterización analítica <strong>de</strong> la producciónmetalúrgica protohistórica <strong>de</strong> plata en Cataluña” indicaque la metalurgia <strong>de</strong>l plomo practicada en el poblado<strong>de</strong>l Calvari muestra un nivel tecnológico limitado, locual sugiere que la transmisión <strong>de</strong> know-how entrelos comerciantes fenicios y las poblaciones localesera, aunque evi<strong>de</strong>nte, también limitada. Por otraparte, el hecho <strong>de</strong> que se conozca la existencia <strong>de</strong>galena en bruto proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> esta zona minera enEmpúries (aunque con una cronología algo posterior¿siglo v ane?) indica que, cuando menos en parte, secomercializaba sin procesar.En el conjunto arqueológico <strong>de</strong> Calvari se documentantambién piezas elaboradas con mineralproce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Linares y <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> laPenínsula Ibérica, en fechas, quizás anteriores, perotambién coetáneas a la explotación <strong>de</strong> los recursoslocales, dibujando, pues, un panorama <strong>de</strong> circulación<strong>de</strong>l metal complejo y cuyos cauces <strong>de</strong> distribuciónquedan pendientes <strong>de</strong> estudio por el momento. Noobstante, queremos apuntar a un hecho que reflejael panorama vascular <strong>de</strong> la Primera Edad <strong>de</strong>l Hierroen los asentamientos <strong>de</strong> la Cataluña meridional: unaproporción muy elevada <strong>de</strong> los materiales fenicios,principalmente ánforas, que aparecen en ellos proce<strong>de</strong>n<strong>de</strong> talleres sin i<strong>de</strong>ntificar 23 y están completamenteausentes <strong>de</strong> la isla <strong>de</strong> Ibiza, a la cual la tradicióninvestigadora atribuye el monopolio <strong>de</strong> la distribución<strong>de</strong> los productos fenicios en el nor<strong>de</strong>ste. Aunquelos datos isotópicos relativos a la isla son aún muyescasos, este hecho, sumado a la circunstancia <strong>de</strong>que hasta la fecha no se haya documentado galena<strong>de</strong>l Priorat ni <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Linares en Ibiza sugiereque el paradigma <strong>de</strong>l monopolio <strong>de</strong> Ibiza en loscontactos <strong>de</strong>l comercio fenicio con Cataluña <strong>de</strong>becontrastarse. En cualquier caso, durante la PrimeraEdad <strong>de</strong>l Hierro la circulación <strong>de</strong>l mineral <strong>de</strong>l BaixPriorat se asocia claramente al elemento fenicio, unpapel que a partir <strong>de</strong> los siglos v-iv parecen tenertotal o parcialmente los griegos emporitanos, sin que,por el momento, sea posible <strong>de</strong>terminar con claridadla cronología y las condiciones sociopolíticas <strong>de</strong> estecambio, aunque es tentador ponerlo en relación conel hipotético puerto-<strong>de</strong>sembarca<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Hospitalet <strong>de</strong>l’Infant (Du p r é 2006).La red local <strong>de</strong> poblamiento que en la PrimeraEdad <strong>de</strong>l Hierro está controlando el mineral <strong>de</strong>l BaixPriorat entra en crisis en el siglo v i ane, inmediatamenteantes <strong>de</strong> la emergencia <strong>de</strong> lo que se conocecomo período Ibérico antiguo (550 ane), siendo elindicador <strong>de</strong> la misma el abandono <strong>de</strong> El Calvari y<strong>de</strong>l Puig Roig (éste último al parecer <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una<strong>de</strong>strucción y un incendio). De confirmarse que laarracada <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> Coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Serra d’Almosestá elaborada con plata prioratina se documentaría,no solo la explotación <strong>de</strong> minerales <strong>de</strong> plata, a parte<strong>de</strong> la galena, sino también la continuidad <strong>de</strong> las explotacionesmineras durante el período Ibérico Antiguo.Aunque con posterioridad se documenta poblamientoibérico en el Baix Priorat, parece <strong>de</strong> poca entidad,indicando probablemente que los centros <strong>de</strong> controlse están <strong>de</strong>splazando, hecho <strong>de</strong>l cual no tenemosdatos fi<strong>de</strong>dignos hasta el siglo iii ane, o, quizás, yaen el iv ane, cuando el gran centro <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong>Banyoles en Tivissa emerge con una clara capitalidady características que permiten calificarlo <strong>de</strong> urbano.En el Castellet <strong>de</strong> Banyoles se documenta mineral<strong>de</strong> plata <strong>de</strong> la Toscana y <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste peninsular, asícomo plomo en forma <strong>de</strong> láminas-lingote y mineral enbruto <strong>de</strong>l Baix Priorat, sugiriendo esto último —juntocon la falta <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> poblamiento importante enel Priorat en este momento— que controlaba la distribución<strong>de</strong>l mineral <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong> esta área minera.Las evi<strong>de</strong>ncias con que contamos hasta el momentoen el Castellet <strong>de</strong> Banyoles para este período muestranun patrón <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l metal claramentediferenciado para el plomo, por una parte, y la plata,por otra. Mientras que el primero proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l BajoPriorat, la segunda proviene <strong>de</strong> otras fuentes.Durante los siglos ii y i ane se producen cambiossustanciales, y aún insuficientemente conocidos, enlas tierras <strong>de</strong>l Bajo Ebro, siendo su signo más visiblela <strong>de</strong>saparición, c. 200 ane, <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong> Banyoles.Dos yacimientos, Sant Miquel <strong>de</strong> Vinebre y, sobretodo, Serra <strong>de</strong> l’Espasa parecen controlar ahora laexplotación <strong>de</strong>l plomo, dato que está pendiente aún<strong>de</strong> contrastación analítica.23. En base al examen con binocular <strong>de</strong> las pastas se hapropuesto un origen entre Granada y Murcia por la presencia<strong>de</strong> fragmentos <strong>de</strong> roca metamórfica, abundante en la citadaregión (Sa n m a rt i et al. 2000, 161), extremo éste pendiente <strong>de</strong>comprobación.269


Elaboración ycomercio <strong>de</strong> platay plomo en laEmporion griegay en los hábitatsibéricos <strong>de</strong> suentornoPere Castanyer, Marta Santos,Xavier Aquilué, Joaquim Tremoleda,Enriqueta Pons, Aurora Martin, M.Carme Rovira, Josep M. Mata1. IntroducciónEn la investigación arqueológica <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminadoterritorio, cuestiones tan complejas como sonla circulación y el intercambio <strong>de</strong> manufacturasmetálicas durante la protohistoria y las formas <strong>de</strong>aprovisionamiento <strong>de</strong> los recursos necesarios paralas activida<strong>de</strong>s metalúrgicas <strong>de</strong> las poblaciones, indígenaso coloniales, que en él intervienen, exigenuna perspectiva amplia <strong>de</strong> análisis que, más allá <strong>de</strong>linventario y examen exhaustivo <strong>de</strong> las evi<strong>de</strong>ncias disponibles,permita integrar los datos arqueométricos,hoy fundamentales. El interés <strong>de</strong> esta problemáticaen el ámbito geográfico concreto <strong>de</strong>l extremo nor<strong>de</strong>stepeninsular, y más específicamente en lo referentea los materiales argénteos y también <strong>de</strong> plomo, hamotivado el planteamiento <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> investigación,impulsado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la se<strong>de</strong> <strong>de</strong> Empúries <strong>de</strong>lMuseu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya, 24 que se enmarcaen el proyecto coordinado Plata prerromana en Cataluña(Ra f e l et al. en prensa).Los objetivos <strong>de</strong> nuestro estudio se centran básicamenteen la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> la ciudadgriega <strong>de</strong> Emporion en los circuitos <strong>de</strong> comercialización<strong>de</strong> la plata y el plomo en la antigüedad asícomo su inci<strong>de</strong>ncia en las comunida<strong>de</strong>s ibéricas <strong>de</strong>lentorno, con un especial interés en las evi<strong>de</strong>nciasrelativas a activida<strong>de</strong>s metalúrgicas. La posibilidad<strong>de</strong> disponer hoy <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> caracterización isotópica,gracias a los análisis previstos en el marco <strong>de</strong>lmencionado proyecto coordinado, nos ha permitidoobtener algunos primeros indicios sobre la probableproce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las materias primas metálicas y <strong>de</strong>algunos <strong>de</strong> los objetos que llegan ya manufacturadosa través <strong>de</strong>l comercio. Por otra parte, a la hora <strong>de</strong>24. Subproyecto Emporion y el comercio y explotación <strong>de</strong> laplata en el extremo N.E. peninsular durante la época prerromana,subvencionado por la Dirección General <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong>lMinisterio <strong>de</strong> Educación y Ciencia, en la convocatoria correspondienteal trienio 2004-2007 (ref. HUM2004-04861-C03-03).valorar también las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aprovechamientodurante esta época <strong>de</strong> los recursos metalíferos <strong>de</strong> lazona, no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> lado el contexto <strong>de</strong> relacionescomerciales existente ya durante la etapaprece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la primera edad <strong>de</strong>l Hierro y los primeroscontactos coloniales.Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Bronce Final, en los inicios <strong>de</strong>l i milenioane, el territorio <strong>de</strong> las actuales comarcas <strong>de</strong>lEmpordà, en el extremo NE peninsular, era un ámbitogeográfico abierto al contacto cultural y económico, enuna escala regional relativamente amplia, que alcanzaincluso a las poblaciones establecidas en las zonasvecinas <strong>de</strong>l otro lado <strong>de</strong> los Pirineos (Po n s 1984). Eneste contexto incipiente <strong>de</strong> intercambios, el aprovisionamiento<strong>de</strong>l metal, tanto <strong>de</strong> objetos ya manufacturadoscomo en bruto para su transformación o enforma <strong>de</strong> materiales inutilizados para su refundición,constituía, sin duda, un factor <strong>de</strong> notable importancia.El número <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> bronce recuperados en losyacimientos <strong>de</strong> este periodo no es elevado pero sirvepara ilustrar la circulación <strong>de</strong> estas manufacturasen los circuitos regionales <strong>de</strong> intercambio indígena.Hallazgos recientes como el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> bronces <strong>de</strong>Sant Martí d’Empúries (Aq u i l u é et al. 2004; Sa n t o sen prensa) confirman, por otra parte, el papel activo,en este aspecto, <strong>de</strong> los establecimientos situados enel litoral y en una situación favorable respecto a lasvías <strong>de</strong> comunicación con el interior <strong>de</strong>l territorio.Durante las etapas más avanzadas <strong>de</strong>l BronceFinal y sobre todo en los inicios <strong>de</strong> la edad <strong>de</strong>lHierro, este fenómeno se intensifica, a la vez que,junto al bronce, se introducen en estos circuitos losnuevos materiales férricos (Po n s 1984, 1996-1997 y2006; Ro v i r a Ho r ta l à 2007). Todo ello contribuye ala <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> unas áreas especialmente dinámicasen este contexto <strong>de</strong> relaciones <strong>de</strong> intercambio y <strong>de</strong>circulación <strong>de</strong> recursos, que sirven <strong>de</strong> estímulo en elproceso <strong>de</strong> transformación cultural, social y económica<strong>de</strong> las poblaciones autóctonas. Este es el caso <strong>de</strong> lazona situada en torno a las antiguas <strong>de</strong>sembocaduras<strong>de</strong> los ríos Ter y Fluvià, en el extremo meridional<strong>de</strong>l golfo <strong>de</strong> Rosas, favorecida a<strong>de</strong>más por una posiciónventajosa respecto a las rutas <strong>de</strong> navegación. Apartir, como mínimo, <strong>de</strong> la segunda mitad avanzada<strong>de</strong>l siglo v i i aC, estos factores hicieron posible lainci<strong>de</strong>ncia en este entorno <strong>de</strong> la actividad comercialimpulsada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ámbitos coloniales mediterráneosbastante más alejados. En este sentido, las excavacionesrealizadas en el hábitat indígena <strong>de</strong> Sant Martí d’Empúries(Ca s ta n y e r et al. 1999a; Aq u i l u é et al. 2004;Sa n t o s 2003) y, más recientemente, en la necrópolis<strong>de</strong> incineración <strong>de</strong> Vilanera (Ag u s t í et al. 2004;Aq u i l u é et al. en prensa) han permitido ampliar <strong>de</strong>una forma significativa el limitado repertorio hastaentonces conocido <strong>de</strong> cerámicas y otros materialesexóticos presumiblemente llegados hasta el extremonor<strong>de</strong>ste peninsular a través <strong>de</strong> las navegaciones comercialesfenicias (Ar t e a g a et al. 1986; Au b e t 1993;Ra m o n 1994-1996; Po n s, Pa u t r e a u 1994).Entre las causas que pudieron incentivar el interés<strong>de</strong> los comerciantes fenicios por intervenir en esteámbito geográfico, se ha hecho alusión a la posibilidad<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r, a través <strong>de</strong> las vías <strong>de</strong> intercambioindígenas, a los recursos metalíferos allí existentes,270


Fig. 23. Vista general <strong>de</strong> la ciudad griega <strong>de</strong> Emporion. En primer término, la Neápolis. Al fondo, el núcleo <strong>de</strong> Sant Martíd’Empúries, sobre los restos <strong>de</strong>l primer establecimiento foceo (la Palaia Polis) (foto: MAC-Empúries).entre los que se cuentan diversas áreas <strong>de</strong> menas<strong>de</strong> galena argentífera (Ru i z d e Ar b u l o 1984; Ma r,Ru i z d e Ar b u l o 1993, 125-127). Éstas, si bien no soncomparables a las <strong>de</strong> otras zonas más meridionales<strong>de</strong> la actual Cataluña, podrían haber sido objeto <strong>de</strong>explotación ya en esta etapa, aunque esta cuestiónno ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser, hasta ahora, una hipótesis acontrastar. No obstante, una prueba indirecta <strong>de</strong> estefenómeno podría ser la presencia <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong>importación o bien cerámicas a mano inspiradas enformas vasculares fenicias en las necrópolis <strong>de</strong> laprimera edad <strong>de</strong>l Hierro <strong>de</strong> Agullana (Pa l o l 1958,153, tumba 184; Gr a e l l s 2004, 64-65; To l e d o, Pa l o l2006, 166) y Anglès (Po n s, Pa u t r e a u 1994), ambassignificativamente localizadas en áreas <strong>de</strong> mineralizacionesque cuentan con filones <strong>de</strong> galena argentífera,especialmente ricos en el segundo caso, en torno alcurso medio <strong>de</strong>l río Ter.Con el inicio <strong>de</strong>l siglo v i aC, el panorama <strong>de</strong>contactos mediterráneos en el nor<strong>de</strong>ste se diversificacon la intervención, aún incipiente, <strong>de</strong> la accióncomercial griega <strong>de</strong>splegada en el litoral <strong>de</strong>l golfo<strong>de</strong> León <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el establecimiento colonial foceo <strong>de</strong>Massalia. Coincidiendo con la inflexión que, a partir<strong>de</strong>l segundo cuarto <strong>de</strong> dicha centuria, parece experimentarel comercio fenicio a lo largo <strong>de</strong>l litoralmediterráneo <strong>de</strong> la Península Ibérica (As e n s i o, Sa n-m a r t í 2005, 95-96; Vi v e s 2006, 157), esta situacióncristaliza finalmente con la creación <strong>de</strong> un emporionestable en esta zona. Destinado inicialmente a consolidarlas relaciones económicas con las poblacionesindígenas <strong>de</strong>l entorno, este núcleo portuario foceose convertirá, con el tiempo, en un vector clave enel <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> unas rutas marítimas comercialesa más larga distancia dirigidas esencialmente a lasáreas más activas <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong>l mundo ibéricopeninsular <strong>de</strong> la zona levantina y <strong>de</strong>l SE (Sa n m a rt í1990 y 1992). Los datos arqueológicos han permitidoconfirmar la situación <strong>de</strong>l primer asentamiento foceo—la Palaia Polis mencionada por Estrabón— sobreel promontorio <strong>de</strong> Sant Martí d’Empúries (Ca s ta n y e ret al. 1999b; Aq u i l u é et al. 2000 y 2004) así como elposterior crecimiento <strong>de</strong>l núcleo colonial <strong>de</strong> Emporioncon la creación <strong>de</strong>l nuevo sector urbano al sur <strong>de</strong>la ensenada portuaria, que hoy convencionalmenteconocemos como la Neápolis (fig. 23).Los resultados <strong>de</strong> las excavaciones llevadas a caboen el conjunto arqueológico <strong>de</strong> Empúries <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1908son suficientemente conocidos y no es necesario insistiraquí en ello. Sin embargo, la documentacióndisponible para las fases más antiguas <strong>de</strong> la ciudadgriega, proporcionada sobre todo por son<strong>de</strong>os estratigráficospuntuales, por la información proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>las necrópolis y por el resto <strong>de</strong> hallazgos materialesdatables en esta etapa, a menudo carentes <strong>de</strong> uncontexto arqueológico preciso, presenta aún lagunas<strong>de</strong> conocimiento importantes. Lo que nos interesa<strong>de</strong>stacar ahora es, sin embargo, la existencia, entrelos materiales correspondientes al periodo anteriora la presencia romana en el lugar, <strong>de</strong> un conjuntonumeroso <strong>de</strong> objetos metálicos, llegados a través <strong>de</strong>lcomercio o bien elaborados localmente. Dentro <strong>de</strong> este271


conjunto son claramente mayoritarios los elementos<strong>de</strong> bronce y <strong>de</strong> hierro, <strong>de</strong> diversa funcionalidad, perotambién se conserva un grupo significativo <strong>de</strong> piezaselaboradas a partir <strong>de</strong> metales nobles (Me d a r d e1985), así como también objetos <strong>de</strong> plomo. Junto aello, contamos con datos arqueológicos y evi<strong>de</strong>nciasmateriales que prueban fehacientemente la realización<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s metalúrgicas en la ciudad griega.Por otro lado, un factor que condicionó necesariamentela exigencia <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> un abastecimientoregular <strong>de</strong> recursos metálicos, concretamente <strong>de</strong> plata,es la misma existencia <strong>de</strong> la ceca emporitana, responsable<strong>de</strong> las emisiones más antiguas <strong>de</strong> monedaen la Península Ibérica y que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo v hastala primera mitad <strong>de</strong>l siglo ii aC, acuñó únicamenteen aquel metal. El estudio <strong>de</strong> las acuñaciones <strong>de</strong>Emporion, tanto <strong>de</strong> las primeras emisiones <strong>de</strong> valorfraccionario como <strong>de</strong> las posteriores <strong>de</strong> dracmas ysus divisores, ha dado lugar a una amplísima bibliografía,en la que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar los trabajos <strong>de</strong>J. Amorós (1933a, 1933b, 1934), A. M. <strong>de</strong> Guadán(1968-1970), M. Campo (1972, 1987, 1991, 1994,1997, 2002, 2003), P. P. Ripollés (1982, 1989), y L.Villaronga (1994, 1997, 2000, 2002, 2003). Gracias aellos conocemos hoy relativamente bien la evolución<strong>de</strong> esta ceca, junto con la <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong> durante el sigloiii ane (Vi l l a r o n g a 2000; Ca m p o 2006), la dispersión<strong>de</strong> sus emisiones, así como el papel <strong>de</strong> estos enclavescoloniales foceos en la transmisión a las socieda<strong>de</strong>sibéricas, a través <strong>de</strong> las transacciones comerciales, <strong>de</strong>lconocimiento y <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la moneda (Ca m p o 2002,2004a; Ri p o l l é s 2004).El estudio sobre el papel <strong>de</strong> la plata en las socieda<strong>de</strong>sprotohistóricas <strong>de</strong>l NE peninsular complementalos datos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Emporion, con otra visiónproce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> los materiales documentados en el áreainmediata, especialmente a través <strong>de</strong> los ejemplosindígenas <strong>de</strong> Ullastret y Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós.El oppidum <strong>de</strong>l Puig <strong>de</strong> Sant Andreu (Ullastret),el mayor poblado indígena prerromano <strong>de</strong> Cataluña,ejerció el papel <strong>de</strong> capitalidad indigeta en un largoperíodo que abarca <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo v i aC hasta la romanización(Ma r t i n 2000 y 2005). Este gran núcleo<strong>de</strong> hábitat, y el <strong>de</strong>l yacimiento vecino <strong>de</strong> Illa d’enReixac (Ma r t i n et al. 1999), tienen sus orígenes enpoblados <strong>de</strong> la Primera Edad <strong>de</strong>l Hierro. Fortificadoya en la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo v i ane, el núcleo <strong>de</strong>lPuig <strong>de</strong> Sant Andreu conoce el momento <strong>de</strong> máximaextensión en superficie, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su urbanismoy <strong>de</strong> consolidación <strong>de</strong> su dominio territorial a partir<strong>de</strong>l siglo iv ane, hasta su abandono en los inicios <strong>de</strong>lsiglo ii ane como consecuencia <strong>de</strong> la intervención romana(fig. 24). La necrópolis <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Daró, una<strong>de</strong> las escasas necrópolis catalanas <strong>de</strong>l Ibérico pleno,pudo ser el lugar <strong>de</strong> enterramiento <strong>de</strong> las gentes quehabitaban en estos núcleos <strong>de</strong> hábitat entre el siglov y mediados <strong>de</strong>l iii ane (Ma r t i n , Ge n í s 1993).Por su parte, el yacimiento <strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong>Pontós es un complejo <strong>de</strong> asentamientos <strong>de</strong> épocaibérica que ocupa unas 5 ha <strong>de</strong> extensión, repartidasentre las zonas llamadas Camp <strong>de</strong> Dalt y Camp <strong>de</strong>Baix (fig. 25). Presenta algunas estructuras antiguas<strong>de</strong>l siglo v i i ane, correspondientes a su primera ocupación,a la que sucedió un poblado fortificado <strong>de</strong>corta duración (siglos v-iv ane). Éste fue más tar<strong>de</strong>sustituido por un establecimiento rural, sin murallasy con un plan urbanístico <strong>de</strong> fuerte influencia helenística(siglos iv-ii ane) (Po n s 2002). También se hanlocalizado unos 2.000 silos repartidos entre los doscampos, lo que sugiere que los sucesivos asentamientosestaban especializados en la producción y el comercio<strong>de</strong> los cereales, en estrecha relación con Emporion.Fig. 24. Vista aérea <strong>de</strong>l oppidum <strong>de</strong> Puig <strong>de</strong> Sant Andreu <strong>de</strong> Ullastret (foto: MAC-Ullastret).272


Fig. 25. Plano general <strong>de</strong>l yacimiento <strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós (E. Pons).Fig. 26. Vista aérea <strong>de</strong>l recinto ibérico <strong>de</strong> Puig Castellet <strong>de</strong> Lloret <strong>de</strong> Mar (foto: Jordi S. Carrera).273


En ello fue <strong>de</strong>terminante su posición estratégica en elextremo norocci<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> la llanura <strong>de</strong>l Empordà, algoseparada <strong>de</strong> las zonas <strong>de</strong> marismas y a sólo 17 km<strong>de</strong> la costa.Finalmente, <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> hábitats ibéricos <strong>de</strong>l nor<strong>de</strong>ste<strong>de</strong> Cataluña únicamente hemos incluido en esteestudio el yacimiento <strong>de</strong> Puig Castellet (Lloret <strong>de</strong> Mar,La Selva), al haberse hallado allí un peculiar objeto<strong>de</strong> plata. Se trata <strong>de</strong> un pequeño recinto fortificado(fig. 26) situado en la Serralada Litoral. En el interior,una serie <strong>de</strong> ámbitos <strong>de</strong> planta rectangular sedistribuyen perimetralmente, <strong>de</strong>jando la parte central<strong>de</strong>l poblado libre <strong>de</strong> construcciones y <strong>de</strong>stinada auso colectivo, con infraestructuras básicas (fosas <strong>de</strong>basura, pozos y hornos artesanales). Su ocupación,más breve, respon<strong>de</strong> a una fase ya avanzada en laevolución <strong>de</strong>l poblamiento ibérico <strong>de</strong> esta zona quecronológicamente se enmarca entre 275 y 225 ane(Po n s et al. 1987 y 1999).2. Las mineralizaciones <strong>de</strong> galena enel extremo nor<strong>de</strong>ste peninsularLa <strong>de</strong>presión <strong>de</strong>l Empordà está ro<strong>de</strong>ada por diversasáreas <strong>de</strong> mineralizaciones filonianas don<strong>de</strong>, entreotros minerales, está presente la galena. La cuestión<strong>de</strong> la posible explotación durante la protohistoriay la antigüedad <strong>de</strong> los recursos metalíferos <strong>de</strong> esteámbito geográfico, incluidas las menas <strong>de</strong> plomo/plata, ha sido ya planteada anteriormente a partir <strong>de</strong>datos metalogenéticos y <strong>de</strong> informaciones relativas ala riqueza minera <strong>de</strong> la zona publicadas durante elsiglo x i x e inicios <strong>de</strong>l x x (Ru i z d e Ar b u l o 1984, 125;Ma r, Ru i z d e Ar b u l o 1993, 125-128; Ro v i r a Ho r ta l à1993), coincidiendo con una etapa <strong>de</strong> cierta intensida<strong>de</strong>n las labores extractivas efectuadas en algunaslocalida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>spués mencionaremos.Sin embargo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva actual y <strong>de</strong>rentabilidad industrial, las mineralizaciones <strong>de</strong> plomo-plata-zincsituadas en el territorio relativamentepróximo a los enclaves coloniales griegos y núcleosibéricos que aquí tratamos, no son, en general, muyabundantes y, en muchos casos, su entidad es bastantelimitada. Frecuentemente se trata <strong>de</strong> filones que hansido objeto <strong>de</strong> una explotación puntual, en otros casoshan resultado ser improductivos, mientras que sóloen <strong>de</strong>terminadas zonas la actividad minera ha sidosignificativa (área <strong>de</strong> Mont-ras/Llofriu) o, incluso, intensaprolongándose hasta la segunda mitad <strong>de</strong>l siglopasado (minas <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Osor/Anglès). Las laboresmineras, en un principio, se <strong>de</strong>dicaron al beneficio<strong>de</strong> los minerales <strong>de</strong> plomo (a partir <strong>de</strong> la galena) y<strong>de</strong>l zinc (a partir <strong>de</strong> la esfalerita o blenda). Comosubproducto <strong>de</strong>l plomo, a partir <strong>de</strong> la galena tambiénse ha obtenido plata, en diversas <strong>de</strong> las zonas,especialmente en las explotaciones <strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong>la Selva, que han sido siempre las más importantes.Sin embargo, en los últimos años <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>smineras se ha beneficiado la fluorita, sobre todo enlas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong> la Selva (en Osor,Bonmatí y Anglès) y en la comarca <strong>de</strong>l Alt Empordà(en Vilarnadal, Campany y en Sant Climent Sescebes).En la actualidad no queda ya ninguna explotaciónminera activa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estos indicios mineros.En conjunto, las mineralizaciones <strong>de</strong> galena-esfaleritasituadas en este sector se distribuyen <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> dos<strong>de</strong> las tres unida<strong>de</strong>s geológicas que constituyen elterritorio <strong>de</strong> Cataluña: el sistema pirenaico (áreas <strong>de</strong>lBassegoda, Alto Muga y sur <strong>de</strong>l macizo <strong>de</strong> la Albera)y el sistema mediterráneo o Cataláni<strong>de</strong>s (filones <strong>de</strong>lmacizo Les Gavarres, por una parte, y <strong>de</strong> Les Guilleriesy el valle medio <strong>de</strong>l Ter, por otra) (Mata 1990).En ambos casos se ubican entre los afloramientos <strong>de</strong>los materiales paleozoicos y son fundamentalmente<strong>de</strong> carácter filoniano, en su aspecto morfológico. Suorigen es claramente supergénico; es <strong>de</strong>cir, se trata<strong>de</strong> mineralizaciones formadas “por <strong>de</strong>scensum”, ligadasa superficies <strong>de</strong> erosión, normalmente triásicas.Antaño se habían clasificado como “mineralizacioneshidrotermales” (es <strong>de</strong>cir como “mineralizacionespor ascensum”). Sin embargo, en la actualidad yase conocen mejor y se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que estánligadas a las mencionadas superficies <strong>de</strong> erosión,posthercínicas.Entre los minerales primarios presentes en estosfilones, cabe mencionar los siguientes: galena (normalmenteargentífera), esfalerita, calcopirita, pirita,fluorita, baritina, calcita y cuarzo. Y entre los minerales<strong>de</strong> alteración: cerusita y anglesita (formados apartir <strong>de</strong> la galena); smithsonita (a partir <strong>de</strong> la esfalerita);azurita y malaquita (a partir <strong>de</strong> la calcopirita);goethita, lepidocrocita y hematites (originados porla alteración <strong>de</strong> la pirita). Finalmente, otro mineralbastante abundante es la pirolusita (que normalmentees <strong>de</strong>ndrítica).A continuación se <strong>de</strong>tallan algo más las principalesmineralizaciones, especialmente en lo que hace referenciaa la localización <strong>de</strong> galena (fig. 27).A) La primera unidad (sistema pirenaico) es, enesta zona, importante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista mineralógico,con un conjunto <strong>de</strong> yacimientos filonianosmuy heterogéneo, que incluyen formaciones cupríferas,pirita y otras menas <strong>de</strong> mineral <strong>de</strong> hierro, así comogalena, frecuentemente argentífera (Mata 1990, 90-91).Una <strong>de</strong> las áreas mejor <strong>de</strong>finida <strong>de</strong> este sector esla situada en la cuenca alta <strong>de</strong>l río Muga, en tornoal pantano actual <strong>de</strong> Boa<strong>de</strong>lla, en los términos <strong>de</strong>Darnius y Maçanet <strong>de</strong> Cabrenys, al norte, y <strong>de</strong> SantLlorenç <strong>de</strong> la Muga y Boa<strong>de</strong>lla d’Empordà, al sur.Se trata <strong>de</strong> mineralizaciones pequeñas, en las que semenciona la presencia <strong>de</strong> galena, aunque ésta soloes significativa en algunos yacimientos (por ejemplo,en la mina <strong>de</strong> Puig Castellà en Darnius). En la zonalimítrofe al oeste, en el extremo norte <strong>de</strong> la comarca<strong>de</strong> la Garrotxa, hay también filones que contienengalena, en Oix (Ormoier y Riu), Rocabruna y especialmenteen la zona <strong>de</strong> Bassegoda.Al este, una segunda área <strong>de</strong> mineralizacionesaltoampurdanesas cubre los términos <strong>de</strong> Sant ClimentSescebes, Campmany, Masarac y Vilarnadal,en el límite meridional <strong>de</strong> la sierra <strong>de</strong> la Albera.Los minerales más abundantes en estos filones sonla baritina y el cuarzo, aunque localmente pue<strong>de</strong>nabundar la galena o los óxidos <strong>de</strong> hierro (Mata 1990,91). Por otra parte, más al este se ha documentadoaun más puntualmente el aprovechamiento <strong>de</strong> sulfuros<strong>de</strong> plomo en Vilamaniscle y en Palau-saver<strong>de</strong>ra, yaen los contrafuertes <strong>de</strong> la sierra <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>s (Ro v i r a274


AMugaRho<strong>de</strong>FluviàPontósEmporionTerDaróSerra <strong>de</strong> D.Ullastret*C*B***Puig Castellet1200800400200100 mFig. 27. Mapa con la localización <strong>de</strong> los enclaves griegos <strong>de</strong> Emporion y Rho<strong>de</strong>, y <strong>de</strong> los principales núcleos ibéricos <strong>de</strong>lentorno (únicamente se mencionan los yacimientos <strong>de</strong> los que proce<strong>de</strong>n las muestras estudiadas en este proyecto). En tramarayada situación <strong>de</strong> las áreas <strong>de</strong> mineralizaciones <strong>de</strong> galena existentes en la zona y citadas en el texto. Los asteriscos indicanla proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong> mineral analizadas.Ho r ta l à 1993, 129). En el litoral, al norte <strong>de</strong>l cabo<strong>de</strong> Creus, se citan antiguas extracciones <strong>de</strong> galenaen la zona <strong>de</strong> Sant Miquel <strong>de</strong> Colera (Ma r/Ru i z d eAr b u l o 1993, 126).B) Por lo que respecta a la segunda unidad geológicaantes mencionada (sistema mediterráneo oCataláni<strong>de</strong>s), nos referiremos en primer lugar a lasmineralizaciones <strong>de</strong>l macizo <strong>de</strong> Les Gavarres, situadassobre todo en su vertiente oriental y en el contactocon la <strong>de</strong>presión litoral <strong>de</strong>l Baix Empordà. Se trata <strong>de</strong>un conjunto <strong>de</strong> yacimientos filonianos, con baritina,galena y calcita, entre otros minerales (Mata 1990,82-83). Los principales afloramientos se localizan enla zona <strong>de</strong> Mont-ras y Llofriu (Palafrugell), don<strong>de</strong>existieron diversas explotaciones mineras activas en elsiglo x i x e inicios <strong>de</strong>l x x, como la Mina d’en Torrenty otras situadas en el entorno <strong>de</strong> Mont-ras. En ellasse extraía mineral <strong>de</strong> plomo, <strong>de</strong>stinado a la metalurgiay también a la industria cerámica, así comobaritina, utilizada en la fabricación <strong>de</strong> pinturas. Mástar<strong>de</strong>, a mediados <strong>de</strong>l siglo pasado, se aprovecharonlas antiguas escombreras <strong>de</strong> estas minas.Contienen también galena otros filones situadosmás al sur, generalmente también explotados, enVall-Llobrega, Sant Joan <strong>de</strong> Palamós o Calonge, o alnorte <strong>de</strong>l macizo, en los términos <strong>de</strong> Sant Climent<strong>de</strong> Peralta, Torrent d’Empordà, La Bisbal, Cruïlleso Celrà. Junto a la costa, en la montaña <strong>de</strong> Begurexisten filones <strong>de</strong> poca entidad (Cap sa Sal en Aiguafreda),que incluyen también mineral <strong>de</strong> plomo,aunque existen informaciones sobre acumulacionesimportantes <strong>de</strong> galena argentífera en Fornells, cuya275


explotación se ha querido hacer remontar a la antigüedad(Ro v i r a Ho r ta l à 1993, 129). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lagalena y la barita, en estas mineralizaciones <strong>de</strong>l BaixEmpordà han existido también aprovechamientos <strong>de</strong>mineral <strong>de</strong> cobre y <strong>de</strong> hierro.C) Finalmente, las menas <strong>de</strong> plomo más importantes<strong>de</strong> esta zona nororiental correspon<strong>de</strong>n a la serie <strong>de</strong>filones situados ya en la sierra <strong>de</strong> Les Guilleries y enel curso medio <strong>de</strong>l río Ter, en la comarca actual <strong>de</strong>La Selva (Mata 1990, 85-87). Se trata <strong>de</strong> la cuencaminera más significativa <strong>de</strong> esta zona geográfica.En ella, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los minerales <strong>de</strong> plomo (galena,frecuentemente argentífera) y <strong>de</strong> zinc (esfalerita), seha extraído también baritina, pirita y, más recientemente,fluorita.El área principal <strong>de</strong> este conjunto mineralógicocorrespon<strong>de</strong> a los términos <strong>de</strong> Anglès, Bonmatí/SantJulià <strong>de</strong> Llor, La Cellera <strong>de</strong> Ter y especialmente Osor,don<strong>de</strong> se situan los afloramientos más importantes yobjeto <strong>de</strong> una explotación más prolongada. Si bien elaprovechamiento minero <strong>de</strong> los filones más superficiales<strong>de</strong> galena argentífera se ha querido remontar,tradicionalmente, hasta la antigüedad, las explotaciones<strong>de</strong> galena, blenda y mineral <strong>de</strong> hierro estándocumentadas a partir <strong>de</strong>l siglo xviii y, sobre todo,durante el siglo x i x e inicios <strong>de</strong>l x x, con la apertura<strong>de</strong> diversas minas en Osor, Anglès y otros lugares.Sin embargo, a partir <strong>de</strong> 1930 la explotación másimportante pasó a ser la fluorita. Con el tiempo, elalto rendimiento <strong>de</strong> las minas <strong>de</strong> Osor (pozo Leonor,sector <strong>de</strong>l Pi<strong>de</strong>vall) las llevó a convertirse en una <strong>de</strong>las instalaciones más importantes en la producción<strong>de</strong> espato <strong>de</strong> fluor, <strong>de</strong>stinado a la industria química.Sin embargo, el agotamiento <strong>de</strong>l filón acabó motivandoel cese <strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1980(Br u g u e r a 2004).Más al oeste se localizan los filones, también relativamenteimportantes, <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Susqueda, SantMiquel <strong>de</strong> Ter y Amer, que fueron objeto igualmente<strong>de</strong> explotaciones mineras. En cambio, las mineralizacionescercanas <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Santa Coloma <strong>de</strong>Farners y <strong>de</strong> Sant Hilari Sacalm, al sur, y <strong>de</strong> Bescanó,Sant Gregori y Les Serres, al este, son ya <strong>de</strong> menorentidad; contienen galena, aunque no figura entrelos minerales predominantes, que generalmente sonla baritina y el cuarzo.Entre los objetivos <strong>de</strong>l proyecto “Plata Prerromanaen Catalunya”, y específicamente para la zona geográficanororiental, se incluye la obtención <strong>de</strong> datosanalíticos <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo para caracterizar lasprincipales áreas <strong>de</strong> mineralizaciones mencionadas.Su finalidad es la <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar posibles coinci<strong>de</strong>nciassignificativas entre estos datos y los <strong>de</strong> objetosarqueológicos <strong>de</strong> plata y plomo, así como restos <strong>de</strong>fundición y <strong>de</strong> mineral proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Emporion y<strong>de</strong> diversos yacimientos ibéricos, coinci<strong>de</strong>ncias queconfirmarían la explotación <strong>de</strong> los recursos metalíferosregionales en época prerromana. Con este objetivose llevaron a cabo prospecciones para obtener muestras<strong>de</strong> mineral en <strong>de</strong>terminadas localizacionescorrespondientes a las mineralizaciones <strong>de</strong>scritas, encolaboración con los investigadores participantes enel subproyecto <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong>l CSIC,cuyos resultados se comentan más ampliamente ensu contribución a esta misma publicación. Cabe <strong>de</strong>cirque no siempre fue posible la documentación <strong>de</strong> lasantiguas extracciones mineras, ya que <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong>ellas no quedan restos visibles y se hallan cubiertascon tierra o vegetación. De las mineralizaciones <strong>de</strong>la zona norte <strong>de</strong>l Empordà no ha sido posible <strong>de</strong>momento obtener ninguna muestra <strong>de</strong> galena. Lasmuestras <strong>de</strong> mineral hasta ahora analizadas en elmarco <strong>de</strong> este proyecto proce<strong>de</strong>n, en cambio, <strong>de</strong>lugares que conservan importantes restos <strong>de</strong> estasantiguas explotaciones (el caso <strong>de</strong> Osor 25 ), a vecesformando parte <strong>de</strong> un itinerario señalizado <strong>de</strong>stinadoa revalorizar el patrimonio minero local (el caso <strong>de</strong>Mont-ras), o bien <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas localizacionescon restos evi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> galerías, trincheras o escombreras<strong>de</strong> mineral fácilmente localizables (minas<strong>de</strong>l Puig d’en Parals y <strong>de</strong>l Mas Ros en Palamós, asícomo prospecciones mineras <strong>de</strong>l Puig <strong>de</strong> Sant Julià<strong>de</strong> Llor).Finalmente, cabe hacer alusión también a una cuartazona <strong>de</strong> mineralizaciones metalíferas, bastante másalejada, que, <strong>de</strong> momento, no ha sido contempladaen el proyecto. Se trata <strong>de</strong>l área pirenaica situadaen la cuenca alta <strong>de</strong>l Ter y los valles <strong>de</strong>l Freser i elRigard, en la comarca actual <strong>de</strong>l Ripollès. Durante laantigüedad el acceso a esta zona montañosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lallanura ampurdanesa presentaba muchas más complicacionesrespecto a la fácil comunicación con laslocalizaciones <strong>de</strong> menas <strong>de</strong> plomo antes <strong>de</strong>scritas. Sinembargo, al menos para la época romana, el acceso eraposible a través <strong>de</strong>l curso alto <strong>de</strong>l Fluvià y <strong>de</strong> pasoscomo el <strong>de</strong> la vía <strong>de</strong>l Capsacosta en Vall <strong>de</strong> Bianya(Ru i z d e Ar b u l o 1984, 125). De sus mineralizaciones(minas <strong>de</strong> Ribes, Queralbs, Pardines, Planoles y Toses,activas en los siglos x i x y x x) se obtenía en algunoscasos plomo, plata e incluso oro. No obstante, losbeneficios mineros <strong>de</strong> esta zona han consistido sobretodo en arsénico, antimonio, cobre y hierro.3. Objetos <strong>de</strong> plata y <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong>época prerromana en el nor<strong>de</strong>stepeninsular: relación <strong>de</strong> muestrasanalizadasPreviamente a la selección <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong>stinadasal estudio analítico, se realizó un inventario<strong>de</strong> las piezas <strong>de</strong> plata y <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong> cronología anterioral siglo ii ane, proce<strong>de</strong>ntes tanto <strong>de</strong> Emporioncomo también <strong>de</strong> los diversos hábitats ibéricos <strong>de</strong>lnor<strong>de</strong>ste antes mencionados, conservadas actualmenteen los fondos <strong>de</strong> las diferentes se<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Museud’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya (Barcelona, Empúries,Girona y Ullastret). Nos referiremos en este apartadoúnicamente a los objetos manufacturados, ya que lasevi<strong>de</strong>ncias relativas a procesos metalúrgicos realizadosen el ámbito propio <strong>de</strong> estos yacimientos seránmencionadas más a<strong>de</strong>lante.25. Queremos agra<strong>de</strong>cer <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquí la ayuda y las informacionesprestadas por los señores Emili Rams (Archivo municipal<strong>de</strong> Anglès) y José Luis Montoto, que habían trabajado en lasinstalaciones mineras <strong>de</strong> Osor.276


3.1. EmporionPor lo que se refiere a los objetos <strong>de</strong> plata halladosen Emporion, el volumen más importante<strong>de</strong> documentación <strong>de</strong> interés para nuestro estudioes, sin duda, el formado por las monedas emitidaspor esta ceca colonial. La mayor parte <strong>de</strong> las monedasgriegas encontradas en las excavaciones <strong>de</strong>Empúries se conservan actualmente en el GabinetNumismàtic <strong>de</strong> Catalunya y están recogidas en losrepertorios numismáticos antes mencionados. En suscolecciones figuran numerosas acuñaciones <strong>de</strong> plataemporitanas recuperadas tanto <strong>de</strong> forma aisladacomo formando parte <strong>de</strong> diversas ocultaciones oatesoramientos, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Emporion y también<strong>de</strong> otros lugares (Ca m p o 1987 y 1991). Destacaespecialmente el tesorillo hallado en la Neápolisen 1926 (IGCH 2315) y formado por casi 900 monedasfraccionarias (fig. 28) —la inmensa mayoríacorrespondientes a la emisión emporitana con lostipos Atenea/lechuza— cuya <strong>de</strong>posición se data enel primer cuarto <strong>de</strong>l siglo iv ane (Am o r ó s 1933b;Cam p o , Sa n m a rt í 1994). Las monedas analizadas enFig. 28. Tesorillo <strong>de</strong> monedas fraccionarias <strong>de</strong> plata halladoen la Neápolis <strong>de</strong> Emporion en 1926 (P. Ca b r e r a, C. Sá n c h e zeds., Los griegos en España. Tras las huellas <strong>de</strong> Heracles,Madrid, 2000, p. 359).el marco <strong>de</strong> este proyecto, sin embargo, provienenúnicamente <strong>de</strong>l monetario conservado en los fondos<strong>de</strong> Empúries y Barcelona <strong>de</strong>l Museu d’Arqueologia<strong>de</strong> Catalunya. En ellos figuran diversas fraccionariaspero sobre todo dracmas y divisores acuñados duranteel siglo iii ane —especialmente en la etapa <strong>de</strong> fuerteincremento en el volumen <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> la cecacomo consecuencia <strong>de</strong> la presencia militar romanadurante la Segunda Guerra Púnica y las necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> numerario que ello comportó (Vi l l a r o n g a 1987)—,a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> dracmas correspondientes a emisionesmás recientes. Lamentablemente, en la mayoría <strong>de</strong>Fig. 29. Dracma emporitana (Museu d’Arqueologia<strong>de</strong> Catalunya-Empúries n. 2885, <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong>l GabinetNumismàtic <strong>de</strong> Catalunya) (foto: MAC-Empúries).los casos carecemos <strong>de</strong> información sobre el lugarconcreto y la fecha <strong>de</strong> estos hallazgos monetarios(fig. 29).Con excepción <strong>de</strong>l material numismático, el resto<strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia emporitana esrelativamente escaso. Se trata básicamente <strong>de</strong> algunaspiezas <strong>de</strong> joyería —anillos, pendientes o brazaletes—halladas en algunas <strong>de</strong> las tumbas <strong>de</strong> las áreas <strong>de</strong>necrópolis situadas al sur y al oeste <strong>de</strong> la antiguaciudad griega (Al m a g r o 1953): concretamente <strong>de</strong> tres<strong>de</strong> las tumbas <strong>de</strong> inhumación <strong>de</strong> la llamada necrópolisBonjoan (núm. 44, 48 y 55) y <strong>de</strong> otras doscorrespondientes a la necrópolis Martí (núm. 59 y109) (fig. 30). Hoy por hoy, el elemento <strong>de</strong> cronologíamás antigua (siglo v i ane) es el anillo hallado en laincineración n. 1 <strong>de</strong> la necrópolis paleoibérica <strong>de</strong>la Muralla NE (Al m a g r o 1955, 377, fig. 344, 1) (fig.30, 1), una área funeraria indígena situada al oeste <strong>de</strong>la bahía portuaria y contemporánea al hábitat arcaico<strong>de</strong> la Palaia Polis y a la primera etapa <strong>de</strong> ocupación<strong>de</strong>l nuevo núcleo <strong>de</strong> la Neápolis. A ellos se aña<strong>de</strong>notros escasos objetos <strong>de</strong> plata, generalmente tambiénobjetos <strong>de</strong> adorno personal que suelen correspon<strong>de</strong>ra hallazgos casuales o <strong>de</strong> los cuales ignoramos sucontexto preciso <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia (catalogados en larelación inédita <strong>de</strong> M. Medar<strong>de</strong> <strong>de</strong> piezas <strong>de</strong> joyeríaemporitana). Solo po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar un anillo recuperadoen un contexto estratigráfico <strong>de</strong> la Neápolis(85-MN-5016) relacionado con la construcción <strong>de</strong>llienzo meridional <strong>de</strong> la muralla <strong>de</strong> fines <strong>de</strong>l primercuarto <strong>de</strong>l siglo iv ane (Sa n m a rt í 1988) (vid. infrafig. 37).Entre los numerosos materiales <strong>de</strong> origen emporitanoconservados en la se<strong>de</strong> <strong>de</strong> Girona <strong>de</strong>l Museud’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya hay asimismo otras piezas<strong>de</strong> plata, entre ellas diversos anillos y pendientes<strong>de</strong> probable filiación griega (incluidas también enel catálogo <strong>de</strong> M. Medar<strong>de</strong>). Destaca, a<strong>de</strong>más, unamagnífica pieza que pue<strong>de</strong> interpretarse como dia<strong>de</strong>ma(o incluso como cinturón), formada por unabanda creada con una malla <strong>de</strong> pequeñas anillas yeslabones, rematada en los extremos con sendas placas<strong>de</strong> forma triangular con <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> círculos enrelieve (fig. 31). Presenta un gran parecido morfológico(estructura y dimensiones) con una dia<strong>de</strong>matartésica <strong>de</strong>l tesoro <strong>de</strong> La Aliseda (Cáceres) <strong>de</strong> lossiglos v i i-v i ane, elaborada con oro y turquesas y <strong>de</strong>aspecto orientalizante. Se ha consi<strong>de</strong>rado un tocado277


Fig. 30. Joyas <strong>de</strong> plata proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> las necrópolis <strong>de</strong> Emporion, publicadas por M. Almagro (1953 y 1955): 1. Incineraciónmuralla NE n.º 1; 2. Inhumación Martí n.º 59; 3. Inhumación Martí n.º 109; 4. Inhumación Bonjoan n.º 55; 5-9. InhumaciónBonjoan n.º 44; 10-11. Inhumación Bonjoan n.º 48.278Fig. 31. Dia<strong>de</strong>ma <strong>de</strong> plata proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Empúries, conservada en el Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Girona, n.º inv.23023 (foto: MAC-Girona).


femenino <strong>de</strong>stinado a la frente, sobre el nacimiento<strong>de</strong>l pelo (Ar a n e g u i 2000, 255). Otra pieza <strong>de</strong> oro,también con extremos triangulares, fue hallada en elCortijo <strong>de</strong> Ébora (San Lucar <strong>de</strong> Barrameda, Cádiz) yse fecha en la segunda mitad siglo v i ane (Bl e c h etal. 2001, 353 y 500). Quizás asociada con la dia<strong>de</strong>ma,en el Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya <strong>de</strong> Girona seconserva también un colgante formado por una placadiscoidal <strong>de</strong>corada, con una anilla <strong>de</strong> suspensión.La proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estas piezas <strong>de</strong> plata conservadasen Girona pue<strong>de</strong> asignarse, con toda probabilidad,a contextos funerarios <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> las necrópolisemporitanas, intensamente expoliadas con anterioridadal inicio <strong>de</strong> las excavaciones oficiales.El inventario <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> plomo hallados enEmpúries es ya más importante cuantitativamente.Generalmente se trata <strong>de</strong> elementos utilitarios (pon<strong>de</strong>rales,anillas <strong>de</strong> sujeción, pesos <strong>de</strong> red y otrosobjetos relacionados con la pesca, etc.), muchas vecesconservados sin referencia <strong>de</strong> hallazgo, cosa que dificultala discriminación <strong>de</strong> las piezas verda<strong>de</strong>ramente<strong>de</strong> cronología prerromana. Más raramente se trata <strong>de</strong>objetos <strong>de</strong> adorno personal o apliques <strong>de</strong>corativos,como el hallado en la inhumación n.º 1 <strong>de</strong> la necrópolisMateu, datada en el siglo iii ane (Al m a g r o 1953,227), en forma <strong>de</strong> círculo enmarcando una roseta <strong>de</strong>hojas nervadas. Dentro <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong>stacan, porsu interés, las láminas <strong>de</strong> plomo con inscripcionesen alfabeto griego o ibérico (Al m a g r o 1952; Ca n ó s2002; Sa n m a rt í, Sa n t i a g o 1987, 1988 y 1989). Sinembargo el origen <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> estas piezas, talcomo suce<strong>de</strong> en el caso <strong>de</strong> los elementos <strong>de</strong> joyería<strong>de</strong> plata antes mencionados, <strong>de</strong>be buscarse con totaprobabilidad fuera <strong>de</strong>l propio enclave foceo. En estesentido se ha interpretado, por ejemplo, la conocidacarta comercial redactada en alfabeto jónico e inscritaen una fina lámina <strong>de</strong> plomo que fue hallada en lasexcavaciones efectuadas en 1985 en la Neápolis yque se data a finales <strong>de</strong>l siglo v i o inicios <strong>de</strong>l siglov ane (Sa n m a rt í, Sa n t i a g o 1988). Para otras láminas,en cambio, resulta más verosímil su elaboración y/osu inscripción en la misma Emporion, especialmentesi se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>fixiones. Los restos <strong>de</strong> láminas, con osin restos <strong>de</strong> inscripciones, y otras piezas <strong>de</strong> plomohalladas en contextos estratigráficos fiables son másbien escasas, aunque resultan <strong>de</strong> gran interés paraeste proyecto dada la posibilidad <strong>de</strong> concretar mejorsu cronología a partir <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> materialescerámicos recuperados.3.2. UllastretPor lo que se refiere al ámbito indígena, la mayoría<strong>de</strong>l metal precioso recuperado en la zona se vinculatambién al fenómeno monetario. Se trata <strong>de</strong> monedafraccionaria y, sobre todo, dracmas <strong>de</strong> plata y susdivisores, acuñados en Emporion y que aparecen enlos hábitats en forma <strong>de</strong> hallazgos puntuales o bienatesoradas en forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósitos (Ri p o l l é s 1982,56, 164-165, 200, 352 ss.; Ca m p o 2004a, 14-15). Lostesorillos <strong>de</strong>l Puig <strong>de</strong> Sant Andreu representan unvolumen <strong>de</strong> piezas sin parangón en los yacimientosibéricos septentrionales a excepción <strong>de</strong>l recuperadoFig. 32. Dracma <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong>, hallada en el yacimiento <strong>de</strong> Illad’en Reixac (foto: MAC-Ullastret. N.º inv. 4237).en Puig Castellar <strong>de</strong> Santa Coloma <strong>de</strong> Gramenet 26(Ta r r a d e l l 2002). El primero <strong>de</strong> ellos (IGCH 2339)apareció en el “Campo Triangular” (barrio centroocci<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l poblado) en 1964 (Ma l u q u e r, Ol i va1965). Estaba formado por monedas emporitanas (8dracmas y 46 divisores), acuñadas en el transcurso<strong>de</strong>l siglo iii ane y abandonadas poco <strong>de</strong>spués o aprincipios <strong>de</strong>l siglo ii ane. Recientemente, durantelos trabajos <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2006, se <strong>de</strong>scubrió enuna habitación <strong>de</strong> la zona 14 una nueva ocultación,formada por 54 dracmas, con un peso aproximado<strong>de</strong> 238,49 g. Se trata <strong>de</strong> acuñaciones anteriores a laSegunda Guerra Púnica, hechas hacia 240 o 230 aney que se habrían ocultado muy poco <strong>de</strong>spués, <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong>l tercer cuarto <strong>de</strong>l siglo iii ane (Co d i n a et al. enprensa; Ca m p o , en prensa). A diferencia <strong>de</strong>l tesorillo<strong>de</strong> Pont <strong>de</strong> Molins (Alt Empordà) (Ca m p o 1987), nose acompañaron <strong>de</strong> otros restos <strong>de</strong> plata semimanufacturadao lingotillos (Ca m p o 2004b; Ri p o l l é s 2004).Por otro lado, la dracma <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong> localizada en elnúcleo resi<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> l’Illa d’en Reixac, situado a solo900 m <strong>de</strong>l oppidum <strong>de</strong>l Puig <strong>de</strong> Sant Andreu, es una<strong>de</strong> las escasas muestras <strong>de</strong> esa ceca, un testimonio<strong>de</strong> sus primeras emisiones (Vi l l a r o n g a 2000; Ca m p o2006, 581, grup 2a) y <strong>de</strong> las relaciones comercialesentre indígenas y enclaves coloniales en la primeramitad <strong>de</strong>l siglo iii ane (fig. 32).El repertorio <strong>de</strong> objetos ornamentales resultanuméricamente mucho más corto. Se limita, por unlado, a algunas fíbulas <strong>de</strong>coradas con <strong>de</strong>lgadas tiras<strong>de</strong> plata. El metal aparece incrustado en el puente<strong>de</strong> estos ejemplares <strong>de</strong> pie alto y resorte bilateralrematado por esferas, propios <strong>de</strong> la segunda Edad<strong>de</strong>l Hierro. Una <strong>de</strong> ellas correspon<strong>de</strong> a la tumba 80<strong>de</strong> la necrópolis <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Daró, enterramientosingular <strong>de</strong>l segundo cuarto <strong>de</strong>l siglo iv ane y, a lavez, el consi<strong>de</strong>rado más rico <strong>de</strong>l yacimiento (Ma r t i n ,Ge n í s 1993, 19, 22, fig. 14). El modo <strong>de</strong> <strong>de</strong>corar laspiezas, embutiendo los hilos <strong>de</strong> plata en el broncecon la finalidad <strong>de</strong> obtener contrastes cromáticos essimilar al <strong>de</strong> otra fíbula <strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós(vid. infra), lo que implica una consi<strong>de</strong>rable perduracióntemporal <strong>de</strong> dicha técnica.La pieza <strong>de</strong> más entidad conocida hasta el momentoes una hebilla <strong>de</strong> cinturón <strong>de</strong> bronce <strong>de</strong> 3 garfios,26. 39 divisores y más <strong>de</strong> un centenar <strong>de</strong> dracmas en elprimer hallazgo y otras 17 en el segundo.279


Fig. 33. Hebilla <strong>de</strong> cinturón <strong>de</strong> tres garfios <strong>de</strong>corada conuna lámina <strong>de</strong> plata repujada, hallada en la tumba 65 <strong>de</strong> lanecrópolis ibérica <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Daró (foto: MAC-Ullastret).cuya placa poligonal se recubrió con una fina lámina<strong>de</strong> plata ricamente repujada con series <strong>de</strong> motivos<strong>de</strong>corativos geométricos (fig. 33). A nivel global,el tipo ha sido fechado por Pons entre la segundamitad <strong>de</strong>l siglo v i y principios <strong>de</strong>l siglo v y en estecaso formaba parte <strong>de</strong> un rico ajuar <strong>de</strong> la tumba65 <strong>de</strong> la necrópolis <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Daró, habiendo sidoamortizada como mínimo durante la primera mitad<strong>de</strong>l siglo v ane (Ma r t i n , Ge n í s 1993, 38). Formabapareja con otra hebilla, ésta elaborada totalmenteen bronce, con la que fue <strong>de</strong>positada en el interior<strong>de</strong> un ánfora griega <strong>de</strong> figuras rojas, una sobre otra.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas piezas bimetálicas, la necrópolis <strong>de</strong>Serra también proporcionó un fragmento <strong>de</strong> brazaletemacizo <strong>de</strong> plata inédito, <strong>de</strong>l cual proce<strong>de</strong> una <strong>de</strong> lasmuestras analizadas en este proyecto.Por lo que se refiere al plomo, en Ullastret esescaso y se ubica esencialmente en contextos <strong>de</strong>hábitat. Así, los materiales <strong>de</strong> l’Illa d’en Reixac evi<strong>de</strong>ncianun repertorio corto pero diversificado (Rovi r a Ho r ta l à 1999, 197-199), que incluye pequeñosinstrumentos tales como elementos <strong>de</strong> sujeción ypon<strong>de</strong>rales, empleados entre el último cuarto <strong>de</strong>l siglov y principios <strong>de</strong>l siglo iii ane. A ello se suman losproyectiles <strong>de</strong> honda macizos y algunas inscripcionessobre el mismo soporte, como la <strong>de</strong> fines <strong>de</strong>l sigloiii o principios <strong>de</strong>l ii ane hallada cerca <strong>de</strong>l hallazgomonetario <strong>de</strong>l Campo triangular <strong>de</strong>l Puig <strong>de</strong> SantAndreu, y con el que se cree pudo haber guardadorelación (Ma l u q u e r, Ol i va 1965, 125-127). El plomoaparece aún más excepcionalmente en la necrópolis<strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Daró, pues sólo uno <strong>de</strong> los astrágalos<strong>de</strong> los ajuares funerarios se realizó con este metal(Ma r t i n , Ge n í s 1993, 39).3.3. Mas Castellar <strong>de</strong> PontósLos hallazgos arqueológicos <strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong>Pontós muestran que sus habitantes adquirieron productos<strong>de</strong> importación proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la costa, comovajilla <strong>de</strong> mesa, ánforas para transporte, joyas, objetos<strong>de</strong> lujo, etc. Entre los objetos metálicos abundan losfabricados en hierro entre útiles agrícolas y artesanales,armamento y objetos personales (un 21,5% <strong>de</strong>los mismos correspon<strong>de</strong> al poblado fortificado y un65,5% al establecimiento rural), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> numerosasexpresiones <strong>de</strong>l trabajo si<strong>de</strong>rúrgico localizadasfundamentalmente en el poblado ibérico. 27 Siguen enimportancia los objetos <strong>de</strong> bronce —ornamentos, bienes<strong>de</strong> uso personal, algunos útiles y recipientes—, <strong>de</strong> loscuales un 52,8% se halló en el poblado fortificado yel 28,5% en el establecimiento posterior. 28Los objetos <strong>de</strong> plomo y plata son escasos, peroimportantes. Los argénteos se vinculan especialmentea la circulación monetaria. No obstante, existen tambiénunos pocos objetos <strong>de</strong> ornamentación. Destacaentre ellos un pequeño aplique <strong>de</strong> forma discoidal <strong>de</strong>cobre o bronce chapado con una finísima lámina <strong>de</strong>plata repujada (inédito) (fig. 34) y una fíbula <strong>de</strong> pierecto levantado con botón terminal. El aplique, <strong>de</strong>23 mm <strong>de</strong> diámetro, presenta la <strong>de</strong>coración estructuradaen tres círculos concéntricos y una perforacióncentral. En la fíbula, <strong>de</strong>be señalarse que el amplioarco laminar está <strong>de</strong>corado con <strong>de</strong>lgadas tiras <strong>de</strong> plata(Ro v i r a Ho r ta l à 2002a, 335, fig. 11.4.9) y se pareceal <strong>de</strong> la hallada en la tumba 80 <strong>de</strong> la necrópolis <strong>de</strong>Serra <strong>de</strong> Daró, ya mencionada (Ma r t í n , Ge n i s 1993,19, 22, fig. 14), aunque ésta es <strong>de</strong> cronología anterior.Ambos objetos fueron hallados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l espacio 3<strong>de</strong> la casa 2 <strong>de</strong>l establecimiento rural.En cuanto a la circulación <strong>de</strong> la plata, <strong>de</strong>stacamosun lote <strong>de</strong> hallazgos sin contexto, formado por seispiezas monetiformes, sin acuñar, a las que se aña<strong>de</strong>otro ejemplar similar recuperado en un silo colmatadoa inicios <strong>de</strong>l siglo iii ane (Ca m p o 2004b, 347). Suspesos parecen correspon<strong>de</strong>r a sistemas metrológicosdiversos. Los ejemplares más gran<strong>de</strong>s pesan 9,50 y6,23 g; un segundo grupo incluye valores <strong>de</strong> 1,78,1,73 y 1,64 g, mientras que los más ligeros pesan0,63 y 0,03 g. Estos hallazgos, sumados al aparecidodurante el siglo x i x en el término municipal <strong>de</strong> Pont<strong>de</strong> Molins (Alt Empordà, Girona) 29 y sólo parcialmenteconservado (Ca m p o 1987) permiten creer que entre losindigetes circuló este tipo <strong>de</strong> dinero <strong>de</strong> metal a peso,ya con anterioridad a la llegada <strong>de</strong>l numerario <strong>de</strong>s<strong>de</strong>la esfera colonial (Ca m p o 2004b; Ri p o l l é s 2004).Por lo que respecta al numerario <strong>de</strong> plata, seaprecia que Mas Castellar recibió sobre todo monedasproce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la ceca <strong>de</strong> Emporion (una fraccionariay diversas dracmas y divisores) y también <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong>(un divisor 30 ). Otras acuñaciones griegas, como ciertasfraccionarias <strong>de</strong> ceca in<strong>de</strong>terminada y óbolos <strong>de</strong>Massalia, llegarían asimismo al yacimiento a través<strong>de</strong> Emporion (Ca m p o 2004a y 2004b). La mayoría <strong>de</strong>ellas fueron halladas sin contexto arqueológico y, elresto, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> silos amortizados a finales <strong>de</strong>l sigloiii ane.27. El volumen <strong>de</strong> materiales férricos (artículos manufacturadosy residuos si<strong>de</strong>rúrgicos) es muy <strong>de</strong>sigual entre los dosasentamientos. Dejando <strong>de</strong> lado también su distinta problemática<strong>de</strong> conservación, parece que la fase <strong>de</strong> mayor intensidad <strong>de</strong> lasi<strong>de</strong>rurgia local tuvo lugar durante el ibérico pleno.28. El número <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> cobre y bronce es bastantemayor en el poblado que en el establecimiento, a la inversa<strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> con los <strong>de</strong> hierro (Ro v i r a Ho r ta l à 2002a).29. El <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> Pont <strong>de</strong> Molins (IGCH 2313), publicadopor primera vez por Pujol y Camps en 1872-1873 y reinterpretadopor Campo (1991), contendría más <strong>de</strong> 60 monedas, juntocon barritas y trozos <strong>de</strong> plata, que pesaban unos dos quilos,guardados en un recipiente.30. El tritetartemorion <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong> a la primeramitad <strong>de</strong>l siglo iii aC, y tiene la particularidad <strong>de</strong> que sólo seconocen otras 5 piezas <strong>de</strong> este tipo (Ca m p o 2006, grup 3).280


Fig. 34. Aplique discoidal <strong>de</strong> cobre o bronce, cubierto conuna lámina <strong>de</strong> plata repujada, hallado en Mas Castellar <strong>de</strong>Pontós (MC11055-4-3) (foto: MAC-Girona).13450 1 2 3Fig. 35. Objetos <strong>de</strong> plomo hallados en Mas Castellar <strong>de</strong> Pontósque han sido objeto <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> composición elemental: 1-2.Pesos <strong>de</strong> red (MC158-4-28 y MC132-4-1); 3. Pequeño pon<strong>de</strong>raltroncocónico, 13 g (s/n); 4. Pequeño pon<strong>de</strong>ral prismáticomoldurado, 30 g (s/n); 5. Pieza discoidal (MC30280-7-1); 6.Pon<strong>de</strong>ral prismático, 390 g (s/n) (fotos: MAC-Girona).26Los materiales <strong>de</strong> plomo son también escasos, aunquemás frecuentes que los <strong>de</strong> plata. Así, representanaproximadamente el 3% <strong>de</strong> los metales <strong>de</strong>l yacimiento.Los más antiguos han aparecido en contextos <strong>de</strong>lsiglo iv ane, como un fragmento <strong>de</strong> lámina inscrita,hallada en la fosa 362 (Fe r r e r, Ve l a z a en prensa) yuna pieza discoidal <strong>de</strong> 44 g <strong>de</strong> peso, interpretadacomo posible pondus. El resto <strong>de</strong> los objetos halladosen contextos estratigráficos fiables se datan a lolargo <strong>de</strong>l siglo iii ane (Ro v i r a Ho r ta l à 2002a, 348, fig.11.16). El plomo se vincula sobre todo con el ámbitopráctico, existiendo pon<strong>de</strong>ra, pesas para las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>pesca, así como láminas que a veces se presentanenrolladas (fig. 35). En ciertos casos podría tratarse<strong>de</strong> soportes para la documentación escrita. Otrasmanifestaciones correspon<strong>de</strong>n a reservas <strong>de</strong> metal<strong>de</strong>stinadas a la fabricación <strong>de</strong> nuevas piezas. Dentro<strong>de</strong>l repertorio, otros pequeños objetos <strong>de</strong>stacan porsu rareza, como una pequeña herramienta votiva enforma <strong>de</strong> doble hacha con perforación central paraenmangue directo (<strong>de</strong> sólo 47 mm <strong>de</strong> longitud y28 g <strong>de</strong> peso; vid. infra fig. 42) y un pon<strong>de</strong>ral diminuto(fig. 35, 3), <strong>de</strong> escaso peso (13 g), hallados fuera <strong>de</strong>contexto. Se pue<strong>de</strong> añadir un vástago retorcido querecuerda la forma amorcillada <strong>de</strong> algunos pendientespero presumiblemente <strong>de</strong> uso muy distinto, así comoun clavito <strong>de</strong>l silo SJ153.Entre los objetos <strong>de</strong> plomo, cabe hacer especialmención a un grupo <strong>de</strong> piezas, ocho pon<strong>de</strong>ra en total.Evi<strong>de</strong>ncian diversas formas y pesos: seis ejemplos<strong>de</strong> forma generalmente prismática y con perforaciónproximal, <strong>de</strong> entre 205 y 390 g <strong>de</strong> peso; unodiscoidal con perforación central, y un octavo troncocónico,<strong>de</strong> tamaño pequeño y perforación central.Desgraciadamente la mayoría han sido halladas enniveles superficiales y sin contexto cronológico. Noobstante, dos <strong>de</strong> ellas proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la excavación <strong>de</strong>lestablecimiento rural (Ro v i r a Ho r ta l à 2002a, 348,fig. 11.16, 2-3): un peso casi cilíndrico hallado en lacasa 3, y otro <strong>de</strong> tipo prismático <strong>de</strong>l ámbito 3 <strong>de</strong>la casa 2, hallado concretamente en un nivel <strong>de</strong> lafase Vb <strong>de</strong>l yacimiento (225-180 ane). A este grupohabría que añadir otros objetos menores, entre losque <strong>de</strong>stacan las pesas para re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pesca. Dos <strong>de</strong>ellas (fig. 35, 1-2), con un peso respectivo <strong>de</strong> 8 y 14 g,están elaboradas a base <strong>de</strong> láminas enrolladas y sehallaron en ámbitos <strong>de</strong> la casa 1 <strong>de</strong>l establecimientorural (225-180 ane) (Ro v i r a Ho r ta l à 2002a, 347-348,fig. 11).3.4. Puig Castellet (Lloret <strong>de</strong> Mar)El material metálico hallado en el yacimiento <strong>de</strong>Puig Castellet es bastante escaso, <strong>de</strong>bido en parte ala aci<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l suelo, muy corrosivo, y en parte a laincomunicación que pa<strong>de</strong>ció el recinto a lo largo <strong>de</strong>su corta vida. Se han encontrado algunos objetos<strong>de</strong> ornamentación y <strong>de</strong> higiene personal realizadosen bronce, algunas herramientas y clavos para laconstrucción <strong>de</strong> hierro, una moneda <strong>de</strong> bronce <strong>de</strong>proce<strong>de</strong>ncia púnica y un colgante <strong>de</strong> plata. Este últimoelemento fue hallado en la zona central, muy cerca<strong>de</strong> la puerta oeste <strong>de</strong>l recinto. Constituye la únicapieza <strong>de</strong>l yacimiento <strong>de</strong> Puig Castellet analizada en281


el marco <strong>de</strong> este proyecto y será <strong>de</strong>scrita <strong>de</strong>talladamentemás a<strong>de</strong>lante (vid. infra fig. 40).3.5. Muestras analizadasCon vistas a la extracción <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong>stinadasa los estudios analíticos a realizar en elmarco <strong>de</strong>l proyecto coordinado “Plata Prerromana enCataluña” se llevó a cabo una selección <strong>de</strong> diversaspiezas, tanto <strong>de</strong> plata como <strong>de</strong> plomo, proce<strong>de</strong>ntes<strong>de</strong> los yacimientos antes mencionados. A continuaciónse enumeran las piezas seleccionadas, con lainformación más relevante sobre ellas. Los resultados<strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> composición elemental así comola caracterización isotópica y su interpretación seexponen en <strong>de</strong>talle en la contribución a cargo <strong>de</strong>los investigadores participantes en el subproyectoimpulsado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong>l CSIC.Únicamente se hará una breve mención aquí <strong>de</strong> lascoinci<strong>de</strong>ncias significativas observadas para algunas <strong>de</strong>las muestras respecto a los campos isotópicos <strong>de</strong><strong>de</strong>terminadas áreas <strong>de</strong> mineralizaciones. Por loque se refiere al resto <strong>de</strong> las muestras, los resultados <strong>de</strong>caracterización isotópica disponibles no han sido,<strong>de</strong> momento, <strong>de</strong>finitorios a la hora <strong>de</strong> fijar la posibleproce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l metal.La mayoría <strong>de</strong> las piezas pudieron ser analizadaspor XRF y van i<strong>de</strong>ntificadas con el número <strong>de</strong> serie<strong>de</strong>l análisis elemental (PA); en unos pocos casos,especialmente las monedas, no pudieron trasladarsepara su estudio en Madrid, aunque sí fue posible laextracción <strong>de</strong> la muestra para el análisis <strong>de</strong> isótopos<strong>de</strong> plomo. En estos casos van i<strong>de</strong>ntificadas por sunúmero <strong>de</strong> inventario en el Museo.Objetos <strong>de</strong> plataEn total se han analizado 18 objetos <strong>de</strong> plata,proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Empúries (10 muestras, incluyendo 2piezas <strong>de</strong> las que carecemos <strong>de</strong> datos isotópicos), Illad’en Reixac <strong>de</strong> Ullastret (1 muestra), necrópolis <strong>de</strong>Serra <strong>de</strong> Daró (1 muestra), Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós(5 muestras) y Puig Castellet (1 muestra).- Muestra 5827: Moneda <strong>de</strong> plata clasificada comoatribuible a las emisiones <strong>de</strong> fraccionarias <strong>de</strong> Emporionanteriores a las dracmas (inv. MAC-Empúriesn.º 5827, sin proce<strong>de</strong>ncia precisa). Se conserva muy<strong>de</strong>sgastada y fragmentada, con un módulo <strong>de</strong> 10/12mm y un peso <strong>de</strong> 0,57 g. El estado <strong>de</strong> la pieza impi<strong>de</strong>la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los tipos, pero el poco relieveconservado en el anverso parece indicar que se trata<strong>de</strong> una moneda encuadrable en las emisiones másabundantes <strong>de</strong> la ceca emporitana durante la segundamitad <strong>de</strong>l siglo iv ane, con una cabeza femenina <strong>de</strong>frente en el anverso y un jinete en el reverso, y conel peso reducido respecto a las emisiones previas(Vi l l a r o n g a 1997, grupo 6-2; Gu a d á n 1968-1970, claseIII, tipo IV, grupos I-IV). Los resultados <strong>de</strong> los análisisno permiten rastrear la posible proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>lmetal, si bien parecen <strong>de</strong>scartar la coinci<strong>de</strong>ncia conel campo isotópico <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste peninsular.- Muestra 5832: Dracma <strong>de</strong> plata emporitana (inv.MAC-Empúries n. 5832, sin proce<strong>de</strong>ncia precisa) (fig.36). Anverso: Cabeza femenina (Aretusa o Artemis)con <strong>de</strong>lfines. Reverso: Pegaso/Cabiro y leyenda recta0 1 2 3Fig. 36. Dracma emporitana analizada en el marco <strong>de</strong>lproyecto (foto: MAC-Empúries, n. inv. 5832).EM∏OPITΩN. Módulo: 17/18 mm. Peso: 3,86 g.Correspon<strong>de</strong> a una <strong>de</strong> las emisiones <strong>de</strong> dracmas <strong>de</strong>peso reducido, datadas a partir <strong>de</strong> inicios <strong>de</strong>l siglo iiane (Vi l l a r o n g a 2002, grupo 1; Am o r ó s 1933, grupoVI; Gu a d á n 1957-58, clase VIII, tipo IV, grupo II). Losresultados obtenidos <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo parecenestar próximos a las ratios <strong>de</strong> ciertas mineralizaciones<strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Cataluña, pero ajustan mejor con mineralizaciones<strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia.- Muestra 27794: Dracma <strong>de</strong> plata emporitana(inv. MAC-Barcelona n.º 27794, hallada en Empúries,sin proce<strong>de</strong>ncia precisa). Anverso: Cabeza femenina(Aretusa o Artemis) con <strong>de</strong>lfines, <strong>de</strong>sgastado. Reverso:Pegaso/Cabiro y leyenda recta EM∏OPITΩN. Módulo:18 mm. Peso: 3,64 g. Se trata también <strong>de</strong> una acuñación<strong>de</strong> la misma serie que la moneda antes <strong>de</strong>scrita.Correspon<strong>de</strong> a una <strong>de</strong> las monedas publicadas porL. Villaronga clasificada en su grupo 1 <strong>de</strong> las emisiones<strong>de</strong> dracmas <strong>de</strong> inicios <strong>de</strong>l siglo ii ane (Vi l l a r o n g a2002, n. 308). En este caso, la caracterización isotópicacoinci<strong>de</strong> con la <strong>de</strong> las mineralizaciones <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste<strong>de</strong> la Península Ibérica, aunque en estos momentoses difícil <strong>de</strong> precisar con más <strong>de</strong>talle.- Muestra PA12290: Divisor (tritartemorion) <strong>de</strong>dracma <strong>de</strong> plata emporitana (inv. MAC-Empúries n.º6181, sin proce<strong>de</strong>ncia precisa). Se conserva muy fragmentada,pero en uno <strong>de</strong> los fragmentos se distinguela cabeza femenina en el anverso y el Pegaso en elreverso. Los análisis <strong>de</strong> composición indican para estamuestra la aleación <strong>de</strong> la plata con un 18,5% <strong>de</strong> cobre.Por lo que se refiere a su caracterización isotópica,únicamente se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> la falta <strong>de</strong> coinci<strong>de</strong>ncia conlas mineralizaciones <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste peninsular.- Muestra PA12291: Divisor (tritartemorion) <strong>de</strong>dracma <strong>de</strong> plata emporitana (inv. MAC-Empúries n.º5130). Moneda hallada en las excavaciones realizadasen 1983 en la zona <strong>de</strong>l parking, al sur <strong>de</strong> la ciudadgriega, en un relleno relacionado con los hornosmetalúrgicos <strong>de</strong> cronología tardorrepublicana (sector2, UE 33), <strong>de</strong>l que proce<strong>de</strong> otro divisor similar. Seconserva fragmentada e incompleta, con la cabezafemenina en el anverso y con el reverso <strong>de</strong>sgastado.Su peso es <strong>de</strong> 0,32 g. Los análisis <strong>de</strong> isótopos nopermiten <strong>de</strong>terminar un área concreta <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia,aunque probablemente se relaciona con el SE.282


- Muestra 5828: Divisor (tritartemorion) <strong>de</strong> dracma<strong>de</strong> plata emporitana (inv. MAC-Empúries n. 5828, sinproce<strong>de</strong>ncia precisa), con el anverso muy <strong>de</strong>sgastadoy Pegaso en el reverso, y con un peso <strong>de</strong> 0,46 g. Elanálisis <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo resultó fallido.- Muestra PA12292: Anillo formado por una finalámina <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> 4 mm <strong>de</strong> anchura. Fue halladoen la tumba <strong>de</strong> incineración núm. 1 <strong>de</strong> la necrópolispaleoibérica <strong>de</strong> la Muralla NE (inv. MAC-Empúriesn. 2226) (fig. 30, 1). Este conjunto funerario, datableen la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo v i ane, incluía diversosvasos <strong>de</strong> cerámica a mano, entre ellos la urna, unfragmento <strong>de</strong> una pieza torneada <strong>de</strong> cerámica grismonocroma, diversos fragmentos <strong>de</strong> un huevo <strong>de</strong>avestruz y varios objetos <strong>de</strong> bronce (un anillo, unahebilla <strong>de</strong> cinturón <strong>de</strong> dos garfios, restos <strong>de</strong>l mango<strong>de</strong> un posible simpulum y diversos elementos <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>nita), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un cuchillo <strong>de</strong> hierro (Al m a g r o1955, 377-378; Ba r b e r à 1990). La interpretación <strong>de</strong>los análisis <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo sitúa esta muestraen una posición próxima a los campos isotópicoscorrespondientes a las mineralizaciones <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong>Cataluña, zona que presenta un solapamiento parcialcon algunos minerales <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia pero queno parecen tener relación con el metal <strong>de</strong>l anillo.- Muestra PA12293: Anillo <strong>de</strong> plata formado porun vástago fino <strong>de</strong> sección circular y sello en forma<strong>de</strong> placa aplanada ojival en su parte superior, conorla punteada y <strong>de</strong>coración entallada no i<strong>de</strong>ntificable,<strong>de</strong>bido a su <strong>de</strong>ficiente estado <strong>de</strong> conservación(inv. MAC-Empúries n. 4570, 23 mm <strong>de</strong> diámetro)(fig. 37). Hallado en 1985 en la excavación estratigráficarealizada junto al paramento <strong>de</strong> la murallaconstruida en torno a 375 ane en el límite meridional<strong>de</strong> la ciudad griega. Concretamente, proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> launidad estratigráfica MN-5016, que cubría directamentela trinchera constructiva <strong>de</strong> la muralla, conun contexto <strong>de</strong> materiales datados mayoritariamenteen la segunda mitad avanzada <strong>de</strong>l siglo v e inicios<strong>de</strong>l siglo iv ane (Sa n m a rt í 1988). De esta pieza, probablementeimportada, se han realizado análisis <strong>de</strong>composición, pero el análisis <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomoresultó fallido.- Muestra PA12271: Fragmento <strong>de</strong> aplique <strong>de</strong> platacon <strong>de</strong>coración repujada en relieve (banda <strong>de</strong> palmetas<strong>de</strong> volutas convergentes, apéndices radiales en su parteexterior) hallado durante las excavaciones <strong>de</strong> 1979 enla zona <strong>de</strong>l aparcamiento <strong>de</strong> Empúries situado al sur<strong>de</strong> la Neápolis. Proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> un nivel superficial y, portanto, no se le pue<strong>de</strong> asignar un contexto cronológico<strong>de</strong>finido. Esta pieza no fue seleccionada para análisis<strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo.- Muestra PA12524: Dia<strong>de</strong>ma o cinturón <strong>de</strong> plataproce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Empúries y conservado en la se<strong>de</strong> <strong>de</strong>Girona <strong>de</strong>l Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Empúries(inv. 23023, con fecha <strong>de</strong> ingreso en 1899).Está formado por una malla <strong>de</strong> pequeños eslabones,con dos extremos en forma <strong>de</strong> placa triangular concírculos en relieve (24 cm <strong>de</strong> longitud y 4,2 cm <strong>de</strong>anchura). Los paralelos para esta pieza ya se hanmencionado anteriormente y apuntan a su dataciónen época arcaica (fig. 31). Los datos isotópicos nopermiten i<strong>de</strong>ntificar por el momento la proce<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong>l metal al no coincidir con ninguna <strong>de</strong> las áreasconocidas.Fig. 38. Fragmento <strong>de</strong> brazalete <strong>de</strong> plata, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> lanecrópolis ibérica <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Daró (foto: MAC-Ullastret. N.ºinv. 3586).Fig. 37. Anillo <strong>de</strong> plata fragmentado proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> laUE MN-5016, relacionada con la construcción <strong>de</strong>l lienzomeridional <strong>de</strong> la muralla <strong>de</strong> Emporion construida en laprimera mitad <strong>de</strong>l siglo iv aC (foto: MAC-Empúries. N.º inv.4570).- Muestra PA12405: Fragmento <strong>de</strong> brazalete <strong>de</strong> platamacizo (fig. 38) proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la necrópolis <strong>de</strong> Serra<strong>de</strong> Daró (inv. MAC-Ullastret n. 3586). Se trata <strong>de</strong> unpequeño segmento <strong>de</strong> 2,4 cm <strong>de</strong> longitud, 0,6 cm<strong>de</strong> ancho y 0,1 cm <strong>de</strong> grosor máximo. Su perfil esligeramente planoconvexo y está <strong>de</strong>corado con unabanda <strong>de</strong> finas líneas incisas oblicuas enmarcadas porlíneas <strong>de</strong> puntos por la cara externa. Correspon<strong>de</strong> aun conjunto <strong>de</strong> material recuperado en superficie,en el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los enterramientos,que no resulta posible fechar con exactitud aunquepor la horquilla cronológica <strong>de</strong> la necrópolis cabeinscribirlo genéricamente en el período ibérico pleno,entre el siglo v y principios <strong>de</strong>l iii ane. El análisispor XRF <strong>de</strong> esta última pieza ha permitido i<strong>de</strong>ntificarla presencia <strong>de</strong> Au y Pb en el metal; sin embargo,los resultados <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo nopermiten i<strong>de</strong>ntificar por el momento la proce<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong>l metal al no coincidir con ninguna <strong>de</strong> las áreasconocidas.283


Fig. 39. Piezas monetiformes <strong>de</strong> plata halladas en MasCastellar <strong>de</strong> Pontós que se han analizado en el marco <strong>de</strong>lproyecto (foto: MAC-Girona).Fig. 40. Colgante <strong>de</strong> plata proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l recinto ibérico <strong>de</strong>Puig Castellet, en Lloret <strong>de</strong> Mar (foto: MAC-Girona).- Muestra 4237: Dracma <strong>de</strong> plata, emisión <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong><strong>de</strong> la primera mitat <strong>de</strong>l siglo iii ane, hallada en elyacimiento <strong>de</strong> l’Illa d’en Reixac (inv. MAC-Ullastretn. 4237) (fig. 32). Presenta una cabeza femenina dirigidahacia la izquierda junto a la leyenda PO∆HTΩNen el anverso y una rosa en el reverso (ref. Ca m p o2006, 581, grupo 2a). Peso: 4,92 g. Los análisis <strong>de</strong>isótopos <strong>de</strong> plomo no permiten por ahora asignar laproce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l metal.- Muestras PA11009 a 11013: Correspon<strong>de</strong>n a cinco<strong>de</strong> las siete piezas <strong>de</strong> plata monetiformes proce<strong>de</strong>ntes<strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós (Ca m p o 2004b) (fig. 39).Se trata <strong>de</strong> un lote <strong>de</strong> hallazgos casuales, sin contextoarqueológico preciso. El peso <strong>de</strong> la pieza <strong>de</strong> mayortamaño es <strong>de</strong> 9,5 g; el <strong>de</strong> las restantes oscila entre0,67 y 1,77 g. Los datos isotópicos, en dos <strong>de</strong> loscasos, muestran coinci<strong>de</strong>ncias significativas con lasmineralizaciones <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste peninsular, una <strong>de</strong> ellascon Mazarrón y otra con Cartagena. En las otrastres <strong>de</strong> momento no es posible precisar un origen<strong>de</strong>l metal.- Muestra PA12270: Colgante <strong>de</strong> plata hallado enla zona central <strong>de</strong>l recinto ibérico <strong>de</strong> Puig Castellet(Lloret <strong>de</strong> Mar). Está formado por un cuerporectangular aplanado, con la cara anterior figuraday la posterior lisa, y por un vástago curvilíneo quesale <strong>de</strong> la parte superior para colgar (fig. 40). Mi<strong>de</strong>24 mm <strong>de</strong> longitud y 8 mm <strong>de</strong> anchura. Representaparte <strong>de</strong> un rostro humano: ojos con cejas marcadas,nariz rectilínea y mofletes, provisto <strong>de</strong> ungorro con un tercer ojo, rasgos que recuerdan laiconografía céltica. El vástago doblado que parte <strong>de</strong>la zona superior <strong>de</strong> la pieza sugiere una serpiente yforma parte <strong>de</strong>l gorro. Los análisis <strong>de</strong> isótopos nopermiten por ahora <strong>de</strong>terminar el origen geológico<strong>de</strong>l metal.Objetos <strong>de</strong> plomoSe <strong>de</strong>tallan aquí únicamente tres piezas, proce<strong>de</strong>ntes<strong>de</strong> Emporion, para las cuales contamos condatos composicionales y también datos isotópicos.Se mencionan, a<strong>de</strong>más, otros objetos proce<strong>de</strong>ntes<strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós, <strong>de</strong> los que tan sólo sehan realizado análisis <strong>de</strong> composición elemental. Elresto <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> plomo atribuibles o vinculadasa talleres o procesos metalúrgicos serán enumeradasmás a<strong>de</strong>lante.- Muestra 2618: Lámina <strong>de</strong> plomo con inscripciónen alfabeto griego (inv. MAC-Empúries n. 2618)(fig. 41). Hallada en 1949 en el verte<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>l campoMartí, es posible que proceda originariamente <strong>de</strong>una <strong>de</strong> las tumbas <strong>de</strong> la necrópolis situada en estesector, al oeste <strong>de</strong> la ciudad griega (Al m a g r o 1953,27 ss.). Se trata <strong>de</strong> una lámina <strong>de</strong> forma trapezoidal(10,5 x 5,4 cm, 5/7 mm <strong>de</strong> grosor), con los límiteslaterales irregulares, relativamente bien conservada.La inscripción se interpreta generalmente como unaexecración o <strong>de</strong>fixio, conteniendo una relación <strong>de</strong> ochonombres propios griegos, en nominativo, precedidospor la expresión “todos aquellos que están a favor <strong>de</strong>Aristarco” (Al m a g r o 1952, 31-32; Ca n ó s 2002, 42-44).Su cronología pue<strong>de</strong> situarse entre los siglos iv y iiiane. El análisis <strong>de</strong> isótopos ha mostrado una coinci<strong>de</strong>nciamuy significativa con el rango isotópico <strong>de</strong>las mineralizaciones <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste, probablemente <strong>de</strong> lazona <strong>de</strong> Cartagena.- Muestra PA 12296: Fragmento <strong>de</strong> lámina <strong>de</strong> plomodoblada (6,1 x 3,3 cm, 1,5 mm <strong>de</strong> grosor, 27,4 g <strong>de</strong>peso), hallado en el son<strong>de</strong>o realizado en 1985 junto allienzo <strong>de</strong> muralla con torres construido en el límitemeridional <strong>de</strong> la Neápolis <strong>de</strong> Emporion durante laprimera mitad <strong>de</strong>l siglo iv ane. Como en el caso <strong>de</strong>lanillo <strong>de</strong> plata mencionado anteriormente, proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l284


<strong>de</strong>l siglo iv o inicios <strong>de</strong>l siglo iii ane. Los resultadosisotópicos coinci<strong>de</strong>n con las ratios <strong>de</strong>l extremo su<strong>de</strong>stepeninsular (zona <strong>de</strong>l cabo <strong>de</strong> Gata).A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas tres piezas <strong>de</strong> Emporion, sehan realizado análisis <strong>de</strong> composición elemental <strong>de</strong>otros objetos <strong>de</strong> plomo proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Mas Castellar<strong>de</strong> Pontós, concretamente un vástago con extremosplegados (muestra PA12362), la pequeña hacha votiva(muestra PA 12360) (fig. 42) así como diversos pesosy pon<strong>de</strong>rales (muestras PA 12355 a 12359) (fig. 35),aunque <strong>de</strong> ninguna <strong>de</strong> estas muestras se han realizado<strong>de</strong> momento análisis <strong>de</strong> isótopos.Fig. 41. Lámina <strong>de</strong> plomo con inscripción griega, hallada enel campo Martí <strong>de</strong> Empúries (Foto MAC-Empúries. N.º Inv.2618).nivel MN-5016, que cubría directamente la trincheraconstructiva <strong>de</strong> la muralla (Sa n m a rt í 1988). Los datosisotópicos muestran una relación estrecha, en estecaso, con los <strong>de</strong> las mineralizaciones <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong>El Molar/Bellmunt.- Muestra 6201: Pieza <strong>de</strong> plomo in<strong>de</strong>terminada<strong>de</strong> forma aproximadamente discoidal (3,3/3,8 cm <strong>de</strong>diámetro, 8 mm <strong>de</strong> grosor y 66,6 g <strong>de</strong> peso), recuperadaen un son<strong>de</strong>o realizado en 1988 en la terrazasuperior <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> santuarios situada al sur <strong>de</strong> laciudad griega <strong>de</strong> Emporion. En dicha excavación sedocumentaron dos rellenos relacionados con diversosrestos constructivos situados en la parte norte <strong>de</strong>lsantuario y anteriores a su remo<strong>de</strong>lación y sobreelevacióndurante los siglos ii-i ane. El relleno inferiorproporcionó un rico conjunto <strong>de</strong> materiales arqueológicosdatado a mediados <strong>de</strong>l siglo iv ane (Sa n m a rt íet al. 1995). La pieza analizada proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l estratoarcilloso que lo cubría (N-3-6201), con un contextocerámico similar, aunque más escaso y con algunoselementos que pue<strong>de</strong>n rebajar su cronología a finesFig. 42. Pequeña hacha votiva <strong>de</strong> plomo recuperada en MasCastellar <strong>de</strong> Pontós.4. Las evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> procesosmetalúrgicos relacionados con laplata y el plomo4.1. EmporionLa existencia <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s metalúrgicas en laEmporion griega está bien atestiguada a través <strong>de</strong>los indicios y restos materiales documentados durantelos trabajos arqueológicos llevados a cabo en laNeápolis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1908. Sobre este aspecto encontramosreferencias valiosas en las <strong>de</strong>scripciones realizadaspor Emili Gandia en sus diarios <strong>de</strong> excavaciones. Porotra parte, entre los materiales proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> lasantiguas campañas <strong>de</strong> excavación en el yacimiento,anteriores a 1936, que se conservan en los almacenes<strong>de</strong>l Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Empúries, hasido posible localizar numerosos restos <strong>de</strong> escorias,nódulos <strong>de</strong> mineral, fragmentos <strong>de</strong> lingotes y restos<strong>de</strong> fundición, a los que se aña<strong>de</strong>n restos <strong>de</strong> copelas <strong>de</strong>un mol<strong>de</strong> <strong>de</strong> fundición <strong>de</strong> terracota, así como elementoscerámicos utilizables como toberas o bocas<strong>de</strong> fuelle. Las excavaciones realizadas en Sant Martíd’Empúries en 1994 y 1998 han aportado tambiénotras evi<strong>de</strong>ncias significativas —escorias, nódulos <strong>de</strong>cobre, una barrita o lingotillo <strong>de</strong> bronce, una valva<strong>de</strong> mol<strong>de</strong> <strong>de</strong> fundición <strong>de</strong> piedra—, relativas a lasfases <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong>l yacimiento durante la primeraEdad <strong>de</strong>l Hierro y durante la etapa arcaica <strong>de</strong> laPalaia Polis emporitana.Los restos mencionados permiten documentar activida<strong>de</strong>svinculadas sobre todo a la metalurgia <strong>de</strong>lbronce y <strong>de</strong>l hierro. No obstante, la existencia en laNeápolis <strong>de</strong> trabajos metalúrgicos relacionados con elplomo está probada igualmente a través <strong>de</strong> algunoshallazgos <strong>de</strong> galena, las copelas antes mencionadas,numerosos restos <strong>de</strong> placas o láminas, goterones yotros restos <strong>de</strong> fundición. Precisamente una <strong>de</strong> lasescasas evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> posibles instalaciones metalúrgicas<strong>de</strong>scritas por E. Gandia (Diario <strong>de</strong> excavaciones<strong>de</strong> 1919, 235-236) ha sido interpretada hipotéticamentecomo <strong>de</strong>stinada a la copelación <strong>de</strong> galena argentífera(Ru i z d e Ar b u l o 1989, 317-318). Se trata <strong>de</strong> un pequeñohorno circular <strong>de</strong> arcilla, <strong>de</strong> unos 40 cm <strong>de</strong>diámetro (Pu i g 1920, 702-703), relacionado con unnivel <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> un ámbito situado al NO <strong>de</strong> laciudad y preexistente a las estructuras que, en épocahelenística, se extien<strong>de</strong>n al oeste <strong>de</strong>l edificio <strong>de</strong> la stoa,al otro lado <strong>de</strong> la calle que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la plaza <strong>de</strong>l ágora,conducía a la fachada portuaria (fig. 43). Unida alhorno se halló una tobera <strong>de</strong> cerámica fragmentada,285


<strong>de</strong> forma similar a la <strong>de</strong> otros ejemplares hallados enla Neápolis (Ru i z d e Ar b u l o 1989, figs. 6-9). Dentro<strong>de</strong>l mismo ámbito se localizó igualmente la parteinferior, fragmentada, <strong>de</strong> un ánfora posiblemente <strong>de</strong>tipo ibérico, insertada en el pavimento. El son<strong>de</strong>o serealizó en el interior <strong>de</strong>l espacio i<strong>de</strong>ntificado comoSector 16-Cuadro 16 según el sistema actualmenteutilizado en la documentación topográfica <strong>de</strong> laNeápolis (equivalente al núm. 56 <strong>de</strong> la ínsula T enMa r, Ru i z d e Ar b u l o 1993). Aunque los datos aportadospor Gandia no permiten precisar la cronología<strong>de</strong> la instalación, <strong>de</strong> la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la secuenciaestratigráfica se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> que se trata <strong>de</strong> una fasebastante antigua (siglo v ane ?) en la evolución <strong>de</strong>lhábitat <strong>de</strong> la Neápolis, superponiéndose a un primernivel <strong>de</strong> circulación, con pequeños guijarros, sobre elestrato que cubre ya directamente la roca natural, ypor <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> otros niveles <strong>de</strong> relleno y <strong>de</strong> ocupaciónrelacionables con construcciones posteriores <strong>de</strong>la ciudad griega.Fig. 43. Croquis realizado por E. Gandia (Diario <strong>de</strong>excavaciones <strong>de</strong> 1919, 236) <strong>de</strong>l horno metalúrgicodocumentado en un son<strong>de</strong>o realizado en la zona NO <strong>de</strong> laNeápolis.Por lo que se refiere a los restos <strong>de</strong> mineral y <strong>de</strong>procesos metalúrgicos que hemos podido localizarentre los materiales proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> las antiguas excavaciones<strong>de</strong> la Neápolis, las muestras analizadasson las siguientes:- Muestra PA12519: Pequeño fragmento <strong>de</strong> galena,con una etiqueta adherida que indica la fecha “Día14 septiembre 1920”. Su hallazgo aparece referidoe incluso ilustrado con un pequeño dibujo en eldiario manuscrito por E. Gandia correspondientea dicha campaña (Diario <strong>de</strong> excavaciones <strong>de</strong> 1920,117-118). Sabemos, por tanto, que proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> unpequeño son<strong>de</strong>o realizado no muy lejos <strong>de</strong>l lugardon<strong>de</strong>, significativamente, se había localizado durantela campaña anterior el posible horno metalúrgicoantes mencionado. Concretamente el son<strong>de</strong>o serealizó en el cuadro 4 <strong>de</strong>l mismo sector 16 <strong>de</strong> laNeápolis (equivalente al ámbito n. 65 <strong>de</strong> la ínsula T,en Ma r, Ru i z d e Ar b u l o 1993), uno <strong>de</strong> los ámbitossituados en el lado oeste <strong>de</strong> la calle NS que separaeste sector <strong>de</strong>l bloque urbano ocupado por la stoa.El mineral se halló igualmente en uno <strong>de</strong> los nivelesinferiores documentados en dicho son<strong>de</strong>o, un rellenoque cubría el nivel <strong>de</strong> uso o pavimento más profundo,sobre las arenas que cubren el subsuelo natural<strong>de</strong> roca caliza. Entre los materiales proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>este estrato, Gandia menciona una lucerna <strong>de</strong> tubocentral y reciente abierto, posiblemente <strong>de</strong> cerámicagriega <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte y <strong>de</strong> cronología tardoarcaica,así como fragmentos <strong>de</strong> un vaso <strong>de</strong> cocina y <strong>de</strong> unánfora ibérica, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la muela superior <strong>de</strong> unmolino <strong>de</strong> vaivén, <strong>de</strong> piedra granítica, relacionadaquizás con las labores <strong>de</strong> triturado <strong>de</strong>l mineral.Los análisis <strong>de</strong> composición <strong>de</strong> esta galena hanprecisado una presencia muy limitada <strong>de</strong> plata, <strong>de</strong>tan solo un 0,03%. Los datos isotópicos coinci<strong>de</strong>ncon las ratios <strong>de</strong> las mineralizaciones <strong>de</strong>l área <strong>de</strong>El Molar/Bellmunt.- Muestra PA12373: Nódulo relativamente gran<strong>de</strong><strong>de</strong> galena sin ninguna referencia a la proce<strong>de</strong>ncia ofecha <strong>de</strong> su hallazgo. Podría tratarse <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> losotros restos <strong>de</strong> este mineral mencionados por Gandiaen sus diarios, concretamente el hallado en 1918 enun son<strong>de</strong>o practicado junto al límite occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>lrecinto urbano (Diario <strong>de</strong> excavaciones <strong>de</strong> 1918, 76).Proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> verte<strong>de</strong>ro, formado junto allienzo <strong>de</strong> muralla que limita la ciudad griega poresta zona, al sur <strong>de</strong> un horno cerámico activo ya afinales <strong>de</strong>l siglo iii ane. Este son<strong>de</strong>o proporcionó unconjunto <strong>de</strong> materiales variados, entre ellos numerososfragmentos <strong>de</strong> cerámica ática <strong>de</strong> figuras rojas y <strong>de</strong>barniz negro y también cerámicas más recientes <strong>de</strong>cronología ya helenística. La caracterización isotópicapermite asignar a esta galena una proce<strong>de</strong>ncia similara la <strong>de</strong> la muestra anterior (mineralizaciones <strong>de</strong> lazona El Molar/Bellmunt), aunque en este caso no seha <strong>de</strong>tectado plata en su composición.- Muestras PA12374 y PA12375: Dos fragmentos<strong>de</strong> copelas, alterados, con restos absorbidos <strong>de</strong> litargirio,sin datos sobre la fecha y el lugar <strong>de</strong> suhallazgo (fig. 44). Los datos isotópicos obtenidospermiten establecer coinci<strong>de</strong>ncias con los <strong>de</strong> ciertasmineralizaciones <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste, especialmente para una<strong>de</strong> estas muestras.Fig. 44. Fragmentos <strong>de</strong> copelas conservados entre losmateriales proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> las excavaciones <strong>de</strong> E. Gandia enla Neápolis <strong>de</strong> Emporion (foto: MAC-Empúries).286


- Muestra PA12523: Nódulo metálico irregular <strong>de</strong>composición Pb-Cu-Sn (236,3 g), sin datos sobre suproce<strong>de</strong>ncia. Ha sido objeto <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> composiciónelemental y <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo, que muestrancierta coinci<strong>de</strong>ncia con los datos <strong>de</strong> mineralizaciones<strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia.- Muestra PA12521: Correspon<strong>de</strong>, en este caso, a unfragmento <strong>de</strong> lingote <strong>de</strong> fundición <strong>de</strong> cobre (136,2 g),sin datos sobre su lugar y fecha <strong>de</strong> hallazgo. Suorigen parece ser chipriota, a juzgar por los datos<strong>de</strong> caracterización isotópica.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las muestras mencionadas, entre losmateriales documentados en los almacenes <strong>de</strong>l Museud’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Empúries proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>las excavaciones llevadas a cabo por E. Gandia, hansido analizadas por ED-XRF las composiciones <strong>de</strong>diversos restos <strong>de</strong> fundición <strong>de</strong> plomo (PA12520) y<strong>de</strong> cobre/plomo (PA 12412 y 12418), fragmentos <strong>de</strong>escoria <strong>de</strong> bronce (PA12416, 12417 y 12419), así comoun pequeño pon<strong>de</strong>ral cúbico <strong>de</strong> bronce plomado (PA12522, con un peso <strong>de</strong> 25,1 g), aunque no disponemos<strong>de</strong> datos isotópicos <strong>de</strong> los mismos. Carecemos<strong>de</strong> información sobre su proce<strong>de</strong>ncia, aunque muyposiblemente fueron hallados en las excavaciones<strong>de</strong> la Neápolis. Únicamente una <strong>de</strong> las escorias <strong>de</strong>bronce analizadas (PA12419) lleva una etiqueta conla fecha “20 julio 1918”, indicación que, gracias alas referencias anotadas en el diario <strong>de</strong> excavación<strong>de</strong> aquel año, ha permitido comprobar su proce<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong> una fosa con restos metalúrgicos, asociada amateriales datables en los siglos iii/ii ane y situadacerca <strong>de</strong>l lienzo occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> la muralla <strong>de</strong> la Neápolis(Diario <strong>de</strong> excavaciones <strong>de</strong> 1918, 114).Aparte <strong>de</strong> estas informaciones obtenidas para laNeápolis gracias a los datos y los materiales recogidospor Emili Gandia, la instalación metalúrgica mejorconocida <strong>de</strong> Emporion se sitúa fuera ya <strong>de</strong>l recintourbano, más allá <strong>de</strong>l lienzo meridional <strong>de</strong> las murallasque a partir <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo ii ane protegían laciudad (fig. 45). Esta factoría suburbana, con restos<strong>de</strong> varios hornos, un pozo y diversas canalizaciones,así como algunos ámbitos anexos <strong>de</strong> funcionalidadimprecisa, fue puesta al <strong>de</strong>scubierto durante las excavacionesrealizadas en la zona <strong>de</strong>l aparcamiento <strong>de</strong>lconjunto arqueológico entre 1978 y 1984 (Sa n M a rt í etal. 1983-1984, 129). En este caso, los restos <strong>de</strong> escorias,<strong>de</strong> numerosas placas y <strong>de</strong> residuos <strong>de</strong> fundiciónrecuperados sirven para corroborar la continuidad <strong>de</strong>las activida<strong>de</strong>s metalúrgicas relacionadas con el plomo(fig. 46), aunque entre los materiales conservados nose han podido <strong>de</strong>tectar restos <strong>de</strong> galena o litargirio.La documentación <strong>de</strong> esta excavación menciona elhallazgo <strong>de</strong> un pequeño lingote <strong>de</strong> plata, pero éste<strong>de</strong> momento no ha podido ser localizado. Aunque elperiodo <strong>de</strong> funcionamiento <strong>de</strong> la instalación (finales<strong>de</strong>l siglo ii-primera mitad <strong>de</strong>l siglo i ane) queda yafuera <strong>de</strong> los límites cronológicos fijados en principiopara nuestro estudio, se ha consi<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> interés larealización <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> composición y <strong>de</strong> isótopos<strong>de</strong> algunas muestras extraídas <strong>de</strong> materiales recuperadosen estas excavaciones:- Muestra 1980/28/163: Lingote o pon<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> plomo<strong>de</strong> forma prismática (fig. 47), con un rehundimientoen las caras superior e inferior (6,2 x 4,4 x 2,7 cm,0 5 10NFig. 45. Planta <strong>de</strong> la instalación metalúrgica localizada enlas excavaciones <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong>l aparcamiento <strong>de</strong>l conjuntoarqueológico <strong>de</strong> Empúries, al sur <strong>de</strong> la ciudad griega.287


Fig. 46. Fragmentos <strong>de</strong> láminas y goterones <strong>de</strong> plomo proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la factoría metalúrgica <strong>de</strong>l parking <strong>de</strong> Empúries (foto:MAC-Empúries).578 g <strong>de</strong> peso). Fue recuperado en las excavaciones <strong>de</strong>1980, en el estrato 28 <strong>de</strong>l sector 2, que correspon<strong>de</strong>al relleno que amortizaba una <strong>de</strong> las conducciones<strong>de</strong> la instalación, concretamente la que, orientada<strong>de</strong> este a oeste, se encuentra al norte <strong>de</strong>l brocal <strong>de</strong>lFig. 47. Lingote o pon<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> plomo hallado en laexcavación <strong>de</strong> la factoría metalúrgica <strong>de</strong>l Parking <strong>de</strong>Empúries (Foto MAC-Empúries).pozo. Contamos con los datos isotópicos <strong>de</strong> estamuestra, pero éstos no permiten avanzar hipótesissobre la proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l metal, si bien cabe resaltarque se apartan <strong>de</strong> las ratios correspondientes al área<strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste.- Muestra PA12294: Correspon<strong>de</strong> a uno <strong>de</strong> losnumerosos fragmentos <strong>de</strong> láminas o placas <strong>de</strong> plomorecuperadas en los niveles relacionados con el abandono<strong>de</strong> esta instalación industrial. La pieza analizadafue hallada en 1983, en la unidad estratigráfica 717<strong>de</strong>l sector 7, correspondiente al estrato que cubríael pavimento <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los ámbitos anexos al sur.Los resultados <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> isótopos muestranen este caso coinci<strong>de</strong>ncias significativas con los datos<strong>de</strong>l SE, probablemente <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Cartagena.- Muestras PA12295 y 12296: Restos <strong>de</strong> fundición<strong>de</strong> plomo (goterones), recuperados en 1984, en launidad estratigráfica 66 <strong>de</strong>l sector 2, formada sobrelos niveles <strong>de</strong> uso relacionados con los hornos metalúrgicos.Su caracterización isotópica coinci<strong>de</strong> conlos datos <strong>de</strong> las mineralizaciones <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Franciay más concretamente <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Vialas.Finalmente, se han realizado únicamente análisis<strong>de</strong> composición elemental <strong>de</strong> otros restos metalúrgicosproce<strong>de</strong>ntes también <strong>de</strong> las excavaciones <strong>de</strong>l sector<strong>de</strong>l aparcamiento <strong>de</strong> Empúries: una gota <strong>de</strong> fundición<strong>de</strong> cobre-plomo (muestra PA12415, “MT118”) y unfragmento <strong>de</strong> escoria <strong>de</strong> hierro (muestra PA12413,“P206”).288


4.2. UllastretPor lo que se refiere a evi<strong>de</strong>ncias relacionadasespecíficamente con la metalurgia <strong>de</strong>l plomo en elámbito indígena, únicamente po<strong>de</strong>mos mencionar, enel caso <strong>de</strong> Ullastret, la documentación <strong>de</strong> pequeñasreservas <strong>de</strong> metal en bruto en forma <strong>de</strong> barritas yvástagos. El plomo incluso se transformaría in situ<strong>de</strong> manera puntual, refundiéndose y <strong>de</strong>jando algunosresiduos como muestra <strong>de</strong> ello (Ol i va 1976, 741; Rovi r a Ho r ta l à 1999, 197-199).Resulta muy significativo, por otro lado, el hallazgo<strong>de</strong> un fragmento <strong>de</strong> mineral <strong>de</strong> galena (PSA-95-1005)en los niveles <strong>de</strong> abandono <strong>de</strong> la zona 14 <strong>de</strong>l Puig<strong>de</strong> Sant Andreu <strong>de</strong> Ullastret, asociada a materialesarqueológicos datados entre los siglos iv y iii ane. Atenor <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> XRF (muestra PA12407) contieneimpurezas <strong>de</strong> plata y <strong>de</strong> antimonio. Su caracterizaciónanalítica ha revelado un dato <strong>de</strong> gran interés ya quese trata <strong>de</strong> la única muestra coinci<strong>de</strong>nte con el campoisotópico <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Girona, y más en concretocon los metalotectos <strong>de</strong> Osor-Mont-ras. Sin entraren <strong>de</strong>talles cronológicos, ello nos permite constataruna importante diferencia con los datos conocidos<strong>de</strong> Emporion y Pontós. Mientras éstos conseguíanplomo y plata bajo forma metálica (así como galena,en el caso emporitano) a través <strong>de</strong> diversas fuentese intercambios a nivel supraregional, la poblaciónindígena <strong>de</strong> Ullastret se abastecía <strong>de</strong> recursos locales,fuera <strong>de</strong> su ámbito territorial más inmediato, peroaún <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su zona <strong>de</strong> influencia.4.3. Mas Castellar <strong>de</strong> PontósSobre el uso y la fabricación <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> plomoen el asentamiento <strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós valela pena <strong>de</strong>stacar el hallazgo <strong>de</strong> dos gran<strong>de</strong>s reservas<strong>de</strong> metal en forma <strong>de</strong> gruesas planchas, <strong>de</strong> peso consi<strong>de</strong>rable,y probables indicadores <strong>de</strong> una circulacióncomercial <strong>de</strong>l metal. Una <strong>de</strong> ellas se encontró en laamortización <strong>de</strong> la fosa FS103 y alcanza un peso<strong>de</strong> 1828 g (Ro v i r a 2002a, 348, fig. 11.16.1); la otra(inédita) apareció plegada por la mitad (20 x 7,7 cm;<strong>de</strong>splegada unos 15 cm <strong>de</strong> anchura), en la fosa FS382y pesa 1389 g (fig. 48). Correspon<strong>de</strong>n a principios yfinales <strong>de</strong>l siglo iii ane, respectivamente. La primerami<strong>de</strong> 26 cm <strong>de</strong> longitud, 13 cm <strong>de</strong> anchura y 1,6<strong>de</strong> grosor; sus extremos están doblados y tanto susirregularida<strong>de</strong>s morfológicas como las numerosasmarcas <strong>de</strong> cincel que exhibe se relacionan con elhecho <strong>de</strong> que fue recortada en diversas operacionespara ir extrayendo sucesivamente porciones <strong>de</strong> metalque se manipularían para obtener objetos o paraelaborar aleaciones.La presencia <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> fundición <strong>de</strong> plomo enel yacimiento representa un testimonio complementario<strong>de</strong> dichas activida<strong>de</strong>s metalúrgicas, aunque anivel local resultan ser bastante pobres en relación ala broncística y la si<strong>de</strong>rurgia. Algunos correspon<strong>de</strong>nal ámbito 3 <strong>de</strong> la casa 1 <strong>de</strong>l establecimiento, perotambién se encontraron repartidos entre las zonas 4,10, 11 y 13, tanto en el relleno <strong>de</strong> silos como en lazona resi<strong>de</strong>ncial, en niveles datados entre finales <strong>de</strong>lsiglo iii y principios <strong>de</strong>l ii ane, así como en superficie(Ro v i r a Ho r ta l à 2002b, 526). De uno <strong>de</strong> estosFig. 48. Gran<strong>de</strong>s placas <strong>de</strong> plomo halladas en Mas Castellar<strong>de</strong> Pontós, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> las fosas FS103 y FS382 (foto:MAC-Girona).restos (goterón <strong>de</strong> plomo MC158) se ha analizado sucomposición elemental (muestra PA12350), aunquecarecemos <strong>de</strong> momento <strong>de</strong> datos isotópicos.5. ConclusionesLos resultados conseguidos en esta primera fase<strong>de</strong>l proyecto constituyen únicamente una primeraaproximación a la problemática compleja <strong>de</strong>l abastecimiento,comercialización y uso <strong>de</strong> materias primasy objetos metálicos, concretamente <strong>de</strong> plata y plomo,en el extremo nor<strong>de</strong>ste peninsular durante la largaetapa cronológica que se extien<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los inicios<strong>de</strong> la I Edad <strong>de</strong>l Hierro hasta la romanización, asícomo a la posible explotación durante este periodo<strong>de</strong> los recursos metalíferos existentes en el entornoregional. Ciertamente, los datos y materiales arqueológicosproporcionados por el enclave colonial foceo<strong>de</strong> Emporion y por los principales yacimientos ibéricos<strong>de</strong> la zona, encabezados por los importantes núcleos<strong>de</strong> poblamiento <strong>de</strong> Ullastret y Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós,son elementos clave a la hora <strong>de</strong> afrontar estascuestiones. No obstante, su estudio tropieza aún conserios inconvenientes, como son los <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> larelativa escasez <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias y materiales bien contextualizados,el número muy limitado <strong>de</strong> muestras289


hasta hoy analizadas, la problemática general a lahora <strong>de</strong> rastrear las posibles proce<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l metala partir <strong>de</strong> la información disponible, a lo que sesuma la caracterización todavía insuficiente <strong>de</strong> lasmineralizaciones <strong>de</strong> la zona.A pesar <strong>de</strong> todas estas limitaciones, el estudio <strong>de</strong>los materiales <strong>de</strong> plomo y plata hallados en los yacimientosmencionados, en especial los proce<strong>de</strong>ntes<strong>de</strong> contextos arqueológicos bien <strong>de</strong>finidos, junto alos datos aportados por los análisis arqueométricos<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas muestras seleccionadas, permitenplantear algunas conclusiones provisionales e hipótesis<strong>de</strong> interpretación, que a continuación se exponen.Estas, lógicamente, <strong>de</strong>berán ser convenientementecontrastadas mediante futuros estudios analíticos,entre ellos los ahora ya previstos para la segundafase <strong>de</strong> nuestro proyecto.Por lo que se refiere a las etapas cronológicas másantiguas <strong>de</strong>l periodo que aquí tratamos, correspondientesa la I Edad <strong>de</strong>l Hierro, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que laplata está ausente <strong>de</strong> los asentamientos y necrópolis<strong>de</strong> la zona, a pesar <strong>de</strong> que, como mínimo a partir <strong>de</strong>la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo v i i ane, se han constatadocontactos con agentes coloniales mediterráneos. Losmateriales fenicios hallados últimamente en núcleos<strong>de</strong> hábitat y funerarios <strong>de</strong>l entorno <strong>de</strong> Empúries —lasfases <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong>l promontorio <strong>de</strong> Sant Martíd’Empúries durante la Primera Edad <strong>de</strong>l Hierro y enla necrópolis <strong>de</strong> incineración <strong>de</strong> Vilanera, respectivamente(Ca s ta n y e r et al. 1999a; Sa n t o s 2003; Ag u s t í etal. 2004; Aq u i l u é et al. en prensa)—, son especialmenteilustrativos a este respecto y confirman la existencia<strong>de</strong> un activo enclave portuario, favorecido por susituación estratégica respecto a las vías <strong>de</strong> intercambioregionales y las rutas <strong>de</strong> navegación. Como yase ha dicho anteriormente, los recursos metalíferosexistentes en la zona nordoriental catalana, entre elloslos aportados por los diversos yacimientos filonianos<strong>de</strong> galena, se aducen, también en este caso, comouna <strong>de</strong> las posibles explicaciones <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> loscomerciantes fenicios por mantener contactos con laspoblaciones indígenas allí establecidas. Sin embargo,más allá <strong>de</strong> algunos escasos materiales <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>nciao bien <strong>de</strong> influencia fenicia documentados en necrópolisindígenas próximas a algunas <strong>de</strong> estas áreas <strong>de</strong>mineralizaciones (Po n s, Pa u t r e a u 1994; Gr a e l l s 2004),<strong>de</strong> momento ningún otro dato sirve para indicar suposible aprovechamiento en este periodo.La posibilidad <strong>de</strong> conseguir plata en la zona nose <strong>de</strong>scarta, al tratarse <strong>de</strong> un recurso presente enforma <strong>de</strong> sulfuros tanto en el sector pirenaico comoen el macizo <strong>de</strong> las Gavarres (Ru i z d e Ar b u l o 1984;Mata 1990), aunque resultara mucho más escaso ydifícil <strong>de</strong> explotar que otros productos locales a losque <strong>de</strong>be atribuirse en consecuencia una capacidad<strong>de</strong> atracción más efectiva. Su potencial como factor <strong>de</strong><strong>de</strong>sarrollo económico sería así proporcionalmentemenor que el que pudo suponer para las comarcasmeridionales <strong>de</strong> Cataluña —don<strong>de</strong> este proyecto coordinadofocaliza su otra área <strong>de</strong> estudio—, y don<strong>de</strong>la explotación minera <strong>de</strong> los recursos metalíferos porparte indígena ha quedado evi<strong>de</strong>nciada en fechastempranas gracias a la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> nódulos <strong>de</strong>galena o incluso algún instrumento relacionado consu transformación, en poblados <strong>de</strong>l Priorat como ElCalvari <strong>de</strong>l Molar (Ar m a d a et al. 2005) o El Puig Roig<strong>de</strong>l Roget (Ge n e r a 1995).Para la etapa histórica posterior, coinci<strong>de</strong>nte conla consolidación <strong>de</strong>l emporion foceo establecido <strong>de</strong>s<strong>de</strong>el segundo cuarto <strong>de</strong>l siglo v i ane y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>las poblaciones ibéricas <strong>de</strong>l entorno y, en especial,<strong>de</strong> su principal núcleo <strong>de</strong> hábitat en Ullastret, losdatos disponibles son aún poco explícitos a la hora<strong>de</strong> conocer las vías y formas <strong>de</strong> abastecimiento <strong>de</strong>lplomo y la plata, aunque contamos ya con algunosindicios. Por lo que respecta al enclave colonialgriego, los objetos <strong>de</strong> plata correspon<strong>de</strong>n a piezas<strong>de</strong> joyería y <strong>de</strong> adorno personal que pue<strong>de</strong>n haberllegado ya manufacturados a través <strong>de</strong>l comercio yproce<strong>de</strong>n sobre todo <strong>de</strong> contextos funerarios y, máspuntualmente, <strong>de</strong> niveles arqueológicos <strong>de</strong>l núcleourbano. Los datos <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong> la piezaanalizada <strong>de</strong> cronología más antigua, el anillo <strong>de</strong>plata proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las tumbas <strong>de</strong> incineraciónindígenas <strong>de</strong> la necrópolis <strong>de</strong> la Muralla NE, nopermiten por el momento asegurar el posible origenconcreto <strong>de</strong>l metal, pero sí hacer una aproximaciónpues se sitúan entre los campos isotópicos correspondientesa las mineralizaciones <strong>de</strong> las comarcasmeridionales catalanas. En el caso <strong>de</strong> la muestracorrespondiente a la dia<strong>de</strong>ma o cinturón <strong>de</strong> plata<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia emporitana conservada en Girona,los datos son, incluso, menos elocuentes, aunque noparecen vincularse al SE. Resulta <strong>de</strong> gran interés,sin embargo, el hecho <strong>de</strong> que las dos muestras <strong>de</strong>mineral <strong>de</strong> plomo analizadas confirmen la llegadahasta esta zona <strong>de</strong> galena extraída en áreas mineras<strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Cataluña (El Molar/Bellmunt), con objeto<strong>de</strong> ser utilizada en los procesos metalúrgicos llevadosa cabo en el propio establecimiento griego. Estemismo origen podría tener el plomo <strong>de</strong>l fragmento<strong>de</strong> lámina recuperado en un contexto estratigráfico <strong>de</strong>la Neápolis bien documentado, que permite fijar sucronología con anterioridad, como mínimo, al segundocuarto <strong>de</strong>l siglo iv ane.Es importante <strong>de</strong>stacar que, hasta ahora, ninguna<strong>de</strong> las muestras analizadas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Emporionha permitido verificar el posible aprovechamiento<strong>de</strong> los recursos metalíferos <strong>de</strong> su entorno geográficorelativamente próximo. La única coinci<strong>de</strong>ncia hastaahora <strong>de</strong>tectada correspon<strong>de</strong> a la galena recuperadaen Ullastret. Cabe <strong>de</strong>cir, sin embargo, que la informaciónisotópica obtenida a partir <strong>de</strong> las muestras<strong>de</strong> galena recogidas en los trabajos <strong>de</strong> prospecciónrealizados en algunas <strong>de</strong> estas zonas mineras (Osor,Sant Julià <strong>de</strong> Llor, Palamós y Mont-ras), cuyas menashan sido explotadas hasta época relativamentereciente, constituye un primer avance pero es todavíaescasa para caracterizar con suficiente amplitudlas mineralizaciones <strong>de</strong> la región, especialmente convistas a su contrastación con los resultados <strong>de</strong> losanálisis <strong>de</strong> objetos arqueológicos y restos <strong>de</strong> procesosmetalúrgicos antiguos.Una cuestión sin duda esencial para la problemáticaque aquí se trata es la <strong>de</strong>l abastecimiento <strong>de</strong> platapor parte <strong>de</strong> la ceca emporitana, cuyas acuñaciones<strong>de</strong> moneda fraccionaria podrían haberse iniciado conanterioridad a mediados <strong>de</strong>l siglo v ane (Ca m p o 2003)290


y se intensifican sobre todo en la centuria siguiente(Ri p o l l é s 1989; Vi l l a r o n g a 1997; Ca m p o 2002). De momentoúnicamente ha podido analizarse una monedaatribuible a estas emisiones <strong>de</strong> Emporion anteriores alas dracmas, posiblemente ya <strong>de</strong> la segunda mitad <strong>de</strong>lsiglo iv ane, si bien los datos isotópicos no permitenintuir la posible proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l metal. Tampoco lainformación es concluyente para los divisores acuñadosdurante la etapa posterior <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> la ceca <strong>de</strong>Emporion, paralelamente a las emisiones <strong>de</strong> dracmasdurante el siglo iii ane (Vi l l a r o n g a 2000 y 2003; Ca m p o2002). Ciertamente, el probable reaprovechamiento <strong>de</strong>metal a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la posible utilización paralela porparte <strong>de</strong> la ceca <strong>de</strong> materias primas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>diversas mineralizaciones limita las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rastrear su proce<strong>de</strong>ncia partir <strong>de</strong> los análisis arqueométricos.Sin embargo, los datos isotópicos <strong>de</strong> las dosdracmas analizadas, ambas atribuibles a una fase yareciente <strong>de</strong> las emisiones <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> Emporion, posteriora la Segunda Guerra Púnica (Vi l l a r o n g a 2002),parecen <strong>de</strong>mostrar esta probable diversificación en elabastecimiento <strong>de</strong> la materia prima necesaria. Así,mientras para una <strong>de</strong> las dracmas los datos isotópicosson relativamente próximos a los <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> lasmineralizaciones <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia, en el caso <strong>de</strong> lasegunda dracma las coinci<strong>de</strong>ncias apuntan más biena la zona <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste peninsular, probablemente elárea <strong>de</strong> Cartagena.Esta misma proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las áreas mineras<strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> la Península Ibérica parece intuirsecomo probable para la plata <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> las piezasmonetiformes recuperadas en Pontós. A<strong>de</strong>más,la coinci<strong>de</strong>ncia con el campo isotópico <strong>de</strong> la zonasudoriental también es evi<strong>de</strong>nte en el caso <strong>de</strong> otrasmuestras correspondientes a objetos <strong>de</strong> plomo halladosen Empúries, entre ellos una lámina con inscripcióngriega y una pieza in<strong>de</strong>terminada hallada enun son<strong>de</strong>o estratigráfico <strong>de</strong>l sector meridional <strong>de</strong> laNeápolis. A ello se aña<strong>de</strong>, significativamente, la informaciónofrecida por los dos fragmentos <strong>de</strong> copelas.Estas evi<strong>de</strong>ncias pue<strong>de</strong>n servir para probar que elaprovisionamiento <strong>de</strong> metal proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> aquellazona, por parte <strong>de</strong> los emporitanos, remonta comomínimo al siglo iv ane y probablemente incluso a unaetapa anterior, coincidiendo con la intensificación <strong>de</strong>lcomercio griego con las poblaciones ibéricas <strong>de</strong> lafachada mediterránea peninsular y los contactos conel mundo púnico meridional y ebusitano (Sa n m a rt í1990 y 1992).Por su parte, los análisis <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los materiales<strong>de</strong> plomo relacionados directamente con lafactoría metalúrgica suburbana localizada al sur <strong>de</strong>lantiguo núcleo griego (Sa n m a rt í et al. 1983-1984) hanaportado información complementaria para una etapabastante más avanzada en la evolución <strong>de</strong>l yacimiento(finales <strong>de</strong>l siglo ii/primera mitad <strong>de</strong>l siglo i ane),que respon<strong>de</strong> a unas circunstancias históricas y aun contexto <strong>de</strong> relaciones comerciales y realida<strong>de</strong>seconómicas muy diferentes. La actividad <strong>de</strong>sarrolladaen esta instalación coinci<strong>de</strong> en el tiempo conla creación <strong>de</strong> la nueva ciudad romana en la partealta <strong>de</strong>l cerro <strong>de</strong> Empúries y, en principio, quedaya fuera <strong>de</strong>l marco cronológico contemplado por elproyecto. Es interesante <strong>de</strong>stacar que los resultadosisotópicos permiten <strong>de</strong>tectar también una proce<strong>de</strong>nciadiversificada <strong>de</strong>l plomo utilizado. Mientras que enel caso <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las numerosas placas recuperadasen este sector el origen pue<strong>de</strong> ser también la zonasudoriental peninsular, los análisis <strong>de</strong> otros restos <strong>de</strong>fundición apuntan, en cambio, la posibilidad <strong>de</strong> lallegada contemporánea <strong>de</strong> metal proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l sur<strong>de</strong> Francia.Dejando ahora <strong>de</strong> lado el ámbito estrictamenteemporitano, por lo que respecta a su entorno ibérico,po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que los materiales argénteosrecuperados en las áreas <strong>de</strong> Ullastret y Pontós sonexcepcionales en el registro arqueológico <strong>de</strong> la Edad<strong>de</strong>l Hierro, no sólo por lo que se refiere al Empordà,sino también en general, al noreste peninsular. Eluso <strong>de</strong> la plata por parte <strong>de</strong> la población indígena<strong>de</strong> Ullastret se circunscribe únicamente a la SegundaEdad <strong>de</strong>l Hierro, entre los siglos v y principios <strong>de</strong>l iiane, incrementándose en paralelo al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> lacultura ibérica. Su contexto <strong>de</strong> aparición, centradoen el ámbito funerario, <strong>de</strong>nota <strong>de</strong> una parte el usoclaramente restringido <strong>de</strong> dichas piezas por parte<strong>de</strong> las élites íberas septentrionales en su dimensiónritual y como elementos <strong>de</strong> distinción social. Paralelamente,la adopción <strong>de</strong> la moneda <strong>de</strong> plata acuñadaen Emporion y Rho<strong>de</strong> pone <strong>de</strong> relieve las estrechasrelaciones económicas mantenidas entre dichos enclavesy la sociedad indígena, que pasará <strong>de</strong> hacertransacciones <strong>de</strong> metal al peso a adoptar el sistemametrológico colonial, aunque ambas modalida<strong>de</strong>scoexistan como mínimo en el siglo iv ane, tal como<strong>de</strong>ja ver el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> Pont <strong>de</strong> Molins (Ca m p o 1987y 2004b; Ri p o l l é s 2004). Finalmente se impondrá eluso <strong>de</strong> la moneda acuñada, <strong>de</strong> modo que las ocultacioneso tesorillos <strong>de</strong>l oppidum <strong>de</strong> Ullastret sonbuen ejemplo <strong>de</strong>l atesoramiento <strong>de</strong> riqueza que seproduce en los principales poblados ibéricos en unestadio cronológicamente avanzado, inmediatamenteanterior a la Segunda Guerra Púnica.Por lo que se refiere a las fuentes <strong>de</strong> materiaprima, disponemos por el momento <strong>de</strong> algunos datospero la proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> los materialesmencionados está todavía por <strong>de</strong>terminar, pues losanálisis <strong>de</strong> caracterización arqueométrica no permitenafirmar que se trate <strong>de</strong> manufacturas locales y situarcon certeza la proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> dicho metal noble. Sinembargo, parece intuirse una dualidad en la pauta<strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> los recursos metalíferos, al menospor lo que se refiere al plomo: Emporion <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ríamás <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> largo alcance,mientras que Ullastret dirigiría su atención hacialas mineralizaciones regionales, tal como indica elanálisis <strong>de</strong>l nódulo <strong>de</strong> galena hallado en el Puig <strong>de</strong>Sant Andreu. Esta hipótesis <strong>de</strong>berá ser contrastadaen el futuro como uno <strong>de</strong> los aspectos fundamentales<strong>de</strong> la investigación, una vez se complete el muestreogeológico y arqueológico <strong>de</strong> la zona tanto en contextocolonial como indígena.291


Caracterizaciónanalítica <strong>de</strong>la producciónmetalúrgicaprotohistórica <strong>de</strong>plata en CataluñaIgnacio Montero Ruiz, Marc Gener,Mark Hunt, Martina Renzi, SalvadorRovira1. IntroducciónLas riquezas minerales fueron uno <strong>de</strong> los elementosclave en los procesos <strong>de</strong> colonización que afectaronal <strong>de</strong>sarrollo cultural <strong>de</strong> la Península Ibérica en el imilenio aC. El subproyecto “Caracterización analítica<strong>de</strong> la producción metalúrgica protohistórica <strong>de</strong> plata”en Cataluña (HUM2004-04861-C03-02) se proponíaevaluar la potencialidad <strong>de</strong> aprovechamiento <strong>de</strong> losrecursos minerales <strong>de</strong>l NE en relación con la producción<strong>de</strong> plata y la tecnología metalúrgica empleadaen esta época. Para ello se seleccionaron dos áreasen las que los datos arqueológicos mostraban indiciosrazonables y en los que se presuponía explotaciónlocal <strong>de</strong> los minerales: el Priorat, en relación directacon los trabajos en el yacimiento <strong>de</strong> El Calvari, y elPrepirineo y Pirineo oriental relacionados con Empúries,que contaba con una importante emisión <strong>de</strong>monedas <strong>de</strong> plata. Tanto en la zona <strong>de</strong>l Bajo Ebrocomo en el área ampurdanesa se habían i<strong>de</strong>ntificadomateriales fenicios que podían relacionarse con losintereses comerciales <strong>de</strong> la explotación <strong>de</strong>l plomo yla plata presentes en esta región (Ar t e a g a et al. 1978;Ge n e r a 1982: 215 y 1995: 76; Al a m i n o s et al. 1991:280; Ra f e l 1993: 66; Au b e t 1993: 27; Ca s t r o 1994:149-54; No g u e r a 1998, 27; Aq u i l u é et al. 1999: 125-127;Sa n t o s 2003) y se había tomado en consi<strong>de</strong>ración laeventual explotación <strong>de</strong> los recursos mineros <strong>de</strong> platay galena argentífera.La producción <strong>de</strong> plata en la antigüedad presentatres posibles marcos <strong>de</strong> actuación en función <strong>de</strong> losminerales explotados, que proporcionan a su vez tresescenarios diferentes en relación a su propia organizacióny a la tecnología aplicada.1. Por un lado se pue<strong>de</strong>n aprovechar los mineralesbásicos <strong>de</strong> plata, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la plata nativa, a cloruros,como la cerargirita (AgCl), o sulfuros, comola argentita (AgS). El metal se obtiene con pautassimilares a la tecnología <strong>de</strong> base cobre, mediantela reducción <strong>de</strong>l mineral y la obtención <strong>de</strong> la platametálica. Esta tecnología era conocida en la PenínsulaIbérica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Edad <strong>de</strong>l Bronce siendo sumáximo exponente la producción argárica <strong>de</strong>l SE(Mo n t e r o et al. 1995).2. Aprovechamiento <strong>de</strong> galenas argentíferas. En estecaso el proceso necesita <strong>de</strong> la técnica <strong>de</strong> copelación<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la reducción <strong>de</strong>l mineral para separar laplata <strong>de</strong>l plomo. La introducción <strong>de</strong> la técnica <strong>de</strong>copelación en la Península Ibérica ha sido objeto<strong>de</strong> <strong>de</strong>bate, pero en la actualidad se tien<strong>de</strong> a aceptarque comienza y se vincula con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> lacolonización fenicia.3. Aprovechamiento <strong>de</strong> minerales polimetálicos quecontienen plata, especialmente jarositas argentíferasy cobres argentíferos. El proceso seguido para laobtención <strong>de</strong> la plata requiere <strong>de</strong> la aportación <strong>de</strong>plomo en la reducción a metal para hacer viable elproceso <strong>de</strong> copelación y conseguir separar la plata <strong>de</strong>los otros metales menos nobles. Al igual que en laanterior esta forma <strong>de</strong> aprovechamiento se relacionacon la colonización fenicia y está bien atestiguada enel SW (Hu n t 2003).En los dos primeros casos la explotación <strong>de</strong> losrecursos minerales permite obtener la plata directamenteen los centros <strong>de</strong> extracción, sin embargo,en el tercero entra en juego otro elemento necesariocomo es el plomo, un metal que hay que obtener<strong>de</strong> manera complementaria si existe en la región, oimportarlo <strong>de</strong> otras zonas con recursos disponibles.Para los casos 2 y 3 el plomo es un protagonistaesencial ya que aparece en el proceso como unsubproducto posterior a la copelación (litargirio) y/ocomo producto intermedio anterior.Nuestro trabajo <strong>de</strong> investigación se ha centradoen tres apartados básicos:1. En primer lugar en reconocer las características<strong>de</strong> los recursos minerales en las dos zonas anteriormenteseñaladas.2. Estudiar y caracterizar la tecnología <strong>de</strong> producción<strong>de</strong> la plata y el plomo y <strong>de</strong>terminar el papel<strong>de</strong>l plomo en la metalurgia <strong>de</strong> la plata y como metalin<strong>de</strong>pendiente.3. Tratar <strong>de</strong> confirmar, vía el análisis <strong>de</strong> isótopos<strong>de</strong> plomo, las zonas <strong>de</strong> aprovechamiento <strong>de</strong> estosrecursos (plomo y plata) y bajo qué condiciones serealizó dicho uso.2. Metodología y técnicas <strong>de</strong> análisisLa caracterización <strong>de</strong> los materiales está sustentadaen la aplicación <strong>de</strong> varias técnicas <strong>de</strong> análisis.Cada tipo <strong>de</strong> material necesita <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> una o<strong>de</strong> varias <strong>de</strong> ellas <strong>de</strong> manera complementaria. En el<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto se han utilizado las siguientestécnicas:Análisis elemental para conocer la composición<strong>de</strong> los elementos metálicos: se ha aplicado a losobjetos <strong>de</strong> base cobre, plomo y plata, a restos <strong>de</strong>fundición y escorias y a minerales. En el caso <strong>de</strong>los metales y restos <strong>de</strong> fundición metálicos se haempleado la técnica <strong>de</strong> fluorescencia <strong>de</strong> rayos X endispersión <strong>de</strong> energía (ED-XRF). Para las escorias yrestos metalúrgicos se ha procedido a una primerai<strong>de</strong>ntificación mediante ED-XRF para ser sometidosposteriormente a micro-análisis mediante microsonda<strong>de</strong> microscopía electrónica <strong>de</strong> barrido (SEM). En lacaracterización <strong>de</strong> minerales se han calculado lasproporciones presentes <strong>de</strong> la fracción metálica tambiénmediante ED-XRF.292


Para la fluorescencia <strong>de</strong> rayos X se ha empleadoel espectrómetro <strong>de</strong>l Museo Arqueológico Nacional,un Metorex X-MET 920 con un cabezal en el que sealojan las fuentes radiactivas y el <strong>de</strong>tector, la unidad<strong>de</strong> espectrometría y la unidad <strong>de</strong> control. El cabezaldispone <strong>de</strong> dos fuentes encapsuladas <strong>de</strong> excitaciónprimaria por rayos gamma: Cd-109 y Am-241, cadauna con una intensidad <strong>de</strong> 20mCi. La fuente <strong>de</strong>Cd-109 se usa para excitar elementos químicos <strong>de</strong> bajaenergía, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 3,69 keV (Ca K-alfa) hasta 20 keV. La<strong>de</strong> Am-241 se usa para excitar la parte <strong>de</strong>l espectro<strong>de</strong> alta energía, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 20 keV hasta 40 keV. El flujo<strong>de</strong> las fuentes inci<strong>de</strong> sobre el plano <strong>de</strong> la muestraa analizar con un ángulo <strong>de</strong> 45º. El <strong>de</strong>tector <strong>de</strong> lafluorescencia <strong>de</strong> rayos X es <strong>de</strong> tipo Si(Li), <strong>de</strong> estadosólido, refrigerado con nitrógeno líquido, con unaresolución <strong>de</strong> 170 eV en la línea Mn K-alfa.Los análisis realizados en el Museo <strong>de</strong> Reus serealizaron también con la técnica ED-XRF pero conun espectómetro portátil InnovX mo<strong>de</strong>lo Alpha contubo <strong>de</strong> rayos X como fuente <strong>de</strong> excitación y <strong>de</strong>tectorSi-Pin.Los análisis <strong>de</strong> microscopía electrónica <strong>de</strong> barridohan sido realizados en el equipo <strong>de</strong>l servicio inter<strong>de</strong>partamental<strong>de</strong> Investigación (SidI) <strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong>la Universidad Autónoma <strong>de</strong> Madrid, Philips XL30con microanalizador DX4i <strong>de</strong> EDAX, operado porlas microscopistas Esperanza Salvador y Marta M.Furió. También ocasionalmente se ha utilizado elMicroscopio Electrónico <strong>de</strong> Barrido Ambiental FEIQuanta 200 <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Ciencias Naturales <strong>de</strong>lCSIC <strong>de</strong> Madrid. Este microscopio dispone <strong>de</strong> unsistema <strong>de</strong> análisis integrado Oxford InstrumentsAnalytical-Inca con dos <strong>de</strong>tectores <strong>de</strong> rayos X quese pue<strong>de</strong>n usar simultánea y alternativamente, y hasido operado por las microscopistas Marta M. Furióy Laura Tomo.Por regla general, las <strong>de</strong>terminaciones analíticasse han efectuado barriendo ventanas <strong>de</strong>l tamañoa<strong>de</strong>cuado, aprovechando las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> magnificación<strong>de</strong>l microscopio. Sólo en contadas ocasionesse ha recurrido al análisis puntual (spot). Los análisis<strong>de</strong>nominados globales en las tablas <strong>de</strong> resultados sehan efectuando barriendo una ventana representativa<strong>de</strong> 100x.Metalografía para conocer la estructura interna <strong>de</strong>lmetal: se ha aplicado a objetos metálicos y restos <strong>de</strong>fundición con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar la tecnología <strong>de</strong> manufactura.Las metalografías se han realizado en muestrasmontadas en probetas <strong>de</strong> resinas y pulidas hastaconseguir brillo especular, para posteriormente seratacadas con el reactivo correspondiente en función<strong>de</strong>l metal <strong>de</strong> que se trate. El microscopio utilizadoha sido un Leica mo<strong>de</strong>lo DFC 480 con cámara digitalDFC480.Isótopos <strong>de</strong> plomo para <strong>de</strong>terminar la proce<strong>de</strong>ncia:se ha aplicado tanto a muestras mineralesarqueológicas como geológicas, así como a objetosmetálicos, escorias y restos <strong>de</strong> fundición. El equipamientoutilizado ha sido un espectrómetro <strong>de</strong> masas<strong>de</strong> ionización térmica (TIMS) Finnigan Mat 262 con8 cajas <strong>de</strong> Faraday y un SEM, perteneciente al Servicio<strong>de</strong> Geocronología y Geoquímica Isotópica <strong>de</strong> laUPV-EHU. En la mayoría <strong>de</strong> los casos las muestrasfueron extraídas <strong>de</strong> las piezas mediante un taladro<strong>de</strong> 1 mm, diferente para cada muestra para evitarcontaminación. De escorias y minerales y <strong>de</strong> algúngoterón <strong>de</strong> plomo se enviaron fragmentos. La separaciónquímica <strong>de</strong>l Pb se realizó en columnas <strong>de</strong> intercambioiónico con resina Dowex 1-X-8. Las muestras hansido medidas <strong>de</strong> modo “estático” en cuatro cajas <strong>de</strong>Faraday, una para cada uno <strong>de</strong> los isótopos <strong>de</strong> Pbanalizados (ca. 2-4 voltios en 208 Pb). Para verificar elfuncionamiento correcto y corregir el fraccionamientose han realizado análisis periódicos (ca. 1 por cada5-6 muestras problema) <strong>de</strong> los estándar NBS-981 oSRM-981, material <strong>de</strong> referencia certificado para elPb suministrado por el NIST (National Institute ofStandards and Technology).También se realizaron análisis <strong>de</strong> 4 muestras <strong>de</strong>plata en el Institut fuer Geologie <strong>de</strong> la Universidad<strong>de</strong> Berna (Suiza), en este caso con un equipo <strong>de</strong>Espectrometría <strong>de</strong> Masas con fuente <strong>de</strong> Plasma Acoplado(ICP-MS multicolector), en las que se realizóla separación en microcolumnas con resina EiChromSrSpec.3. Recursos minerales <strong>de</strong> plomo yplataLa abundancia <strong>de</strong> mineralizaciones en la PenínsulaIbérica en general, y en Cataluña en particularcondiciona la investigación a corto plazo como es unproyecto <strong>de</strong> tres años <strong>de</strong> duración. Por ello y antela imposibilidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r abarcar todo el territoriobajo estudio centramos nuestros objetivos en mejorarnuestro conocimiento <strong>de</strong> primera mano sobre el entorno<strong>de</strong> las dos zonas elegidas y que constituyen los otrosdos subproyectos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proyecto coordinado: ElCalvari <strong>de</strong> El Molar y Empúries.Si en el área <strong>de</strong> Molar-Bellmunt-Falset (MBF) losdatos geológicos hacían referencia a la existencia <strong>de</strong>minerales <strong>de</strong> plata y <strong>de</strong> plomo, en la provincia <strong>de</strong>Girona los datos mostraban únicamente mineralizaciones<strong>de</strong> plomo (galena). Teniendo en cuenta queen la antigüedad los niveles <strong>de</strong> rentabilidad y capacidadtecnológica <strong>de</strong> obtención <strong>de</strong> plata a partir <strong>de</strong>la galena argentífera son diferentes a las mo<strong>de</strong>rnasera necesario valorar la cantidad <strong>de</strong> plata presente enesos minerales para po<strong>de</strong>r consi<strong>de</strong>rarlos o no comorecurso para la obtención <strong>de</strong> plata.Con el fin <strong>de</strong> recoger muestras minerales se realizarondos campañas <strong>de</strong> campo. En el área MBF lainformación <strong>de</strong> partida era más cuantiosa y concretapor disponer <strong>de</strong> la documentación histórica medieval(Ma r t í n e z El c a c h o 2004), <strong>de</strong> una mayor elaboraciónsobre la documentación <strong>de</strong> las explotaciones contemporáneas(Ab e l l a et al. 2001), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> existir el Museo<strong>de</strong> las Minas <strong>de</strong> Bellmunt. La tradición e historiaminera que se remonta con datos concretos a épocaromana 31 es, por tanto, un rasgo todavía reconocible<strong>de</strong>bido a su riqueza, la intensidad <strong>de</strong> la explotaciónhasta épocas recientes y a la concentración <strong>de</strong> minasen explotación en un territorio relativamente pequeño31. Abella et al. (2001: 32) menciona la recogida <strong>de</strong> lucernasromanas y utensilios en la mina Blanca<strong>de</strong>rna (o Mina Regia)que se encuentran en el Museo <strong>de</strong> Arqueología <strong>de</strong> Reus.293


Fig. 49. Explotación a cielo abierto en la mina Mineralogía(El Molar).que ha <strong>de</strong>jado huellas en el paisaje. La obtención <strong>de</strong>muestras para análisis resultó fácil (fig. 49).La situación es bien diferente en las minas gerun<strong>de</strong>nses.Por una parte la información aunque abundanteen indicios y datos (Mata 1990, ver capítulo <strong>de</strong>Empúries) por su carácter <strong>de</strong> menor intensidad enla mayoría <strong>de</strong> ellos resulta más difícil <strong>de</strong> contrastar.En algunos casos ya no son visibles los trabajosmineros y en otros sus huellas son muy reducidas.La memoria histórica sobre la actividad minera esmás débil y la dispersión en su ubicación difuminala posible importancia que pudo tener. Las zonasmejor documentadas han sido la mina Leonor <strong>de</strong>Osor (fig. 50), que estuvo en explotación hasta 1979(Br u g u e r a 2004), y únicamente en Mont-ras se hainiciado un proceso <strong>de</strong> recuperación patrimonial <strong>de</strong>estas minas, mediante rutas turísticas. La obtención<strong>de</strong> muestras minerales ha sido algo más complicadaen parte por el reaprovechamiento <strong>de</strong> las escombrerasa mediados <strong>de</strong>l siglo x x.En la zona <strong>de</strong> MBF se trabajó principalmente enlas minas <strong>de</strong> Molar y Bellmunt. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong>vista geológico el curso <strong>de</strong>l río Siruana sirve <strong>de</strong> límiteentre las mineralizaciones aflorantes y la explotación<strong>de</strong> minas en profundidad. Con alguna excepción estoda la zona próxima al actual pueblo <strong>de</strong> El Molardon<strong>de</strong> se encontraban los afloramientos superficiales.Esta circunstancia resulta relevante para la ubicación<strong>de</strong> las explotaciones prehistóricas más antiguas. Durantela prospección minera se recogieron muestrasprincipalmente <strong>de</strong> las escombreras y lava<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>Fig. 50. Mina Leonor (Osor).294


Análisis Mineral Mina Prov Fe Ni Cu Zn As Ag Sn Sb Pb BiPA11657PA11658MineralplataMineralplataBallcoll T <strong>de</strong>t nd <strong>de</strong>t nd 70,1 nd nd tr ndBallcoll T <strong>de</strong>t nd nd nd 51,1 nd nd 0,12 0,03PA11997 Galena Barranc Fondo T nd Nd nd nd nd 0,02 0,08 0,023 99,8 ndPA11998 Galena Barranc Fondo T nd Nd 0,6 nd nd 0,019 0,08 0,002 99,3 ndPA12274 Galena Barranc Fondo T nd Nd nd nd nd 0,025 nd 0,003 99,9 ndPA12275 Sulfuro Cu Barranc Fondo T 7,8 nd 50,7 nd nd 0,028 0,38 0,009 41,0 ndPA12757 Galena Can Franquesa B nd nd tr nd nd 0,01 nd 0,03 99,9 ndPA11967GalenaCova <strong>de</strong>lParaigüesT nd nd nd nd nd 0,02 0,2 0,008 99,7 ndPA11968GalenaCova <strong>de</strong>lParaigüesT nd nd nd nd nd 0,014 0,12 0,002 99,8 ndPA11951GalenaLindaMariquitaT nd nd nd nd nd 0,077 0,41 0,044 99,5 ndPA11952GalenaLindaMariquitaT nd nd nd nd nd 0,019 0,09 0,001 99,8 ndPA11953GalenaLindaMariquitaT nd nd nd nd nd 0,015 0,1 nd 99,8 ndPA11954GalenaLindaMariquitaT nd nd nd nd nd 0,037 0,14 nd 99,8 ndPA11955GalenaLindaMariquitaT nd nd 0,5 nd nd 0,013 0,08 nd 99,4 ndPA11956GalenaLindaMariquitaT nd nd 0,6 nd nd 0,046 0,13 0,05 99,1 ndPA11996MineralcobreLindaMariquitaT 6,9 nd 28,5 0,81 54,6 0,467 0,22 4,363 3,96 ndPA12007Galena+Zn+CdLindaMariquitaT DET 0,077 0,217 99,7PA12008GalenaLindaMariquitaT nd nd nd nd nd 0,016 nd 0,024 99,9 ndPA12272GalenaLindaMariquitaT nd nd nd nd nd 0,038 nd 0,008 99,9 ndPA12273GalenaLindaMariquitaT nd nd 0,6 nd nd 0,017 nd nd 99,4 ndPA12410 Galena Mas Ros GE nd 0,02 nd 0,01 99,9 ndPA12411 Galena Mas Ros GE nd 0,02 nd 0,01 99,9 ndPA12762 Mina al W GE nd nd nd nd nd 0,024 nd 0,054 99,9 ndPA12289 Galena Mina Jalapa T -- -- nd -- -- 0,06 0,16 0,02 99,8 ndPA12376B Galena Mina Leonor GE nd nd 1,4 nd nd 0,04 nd nd 98,5 ndPA12377 Galena Mina Leonor GE nd nd nd nd nd 0,04 0,23 0,04 99,6 ndPA12378 Galena Mina Leonor GE nd nd nd nd nd 0,02 nd 0,03 99,9 ndPA12384 Galena Mina Leonor GE nd nd nd nd nd 0,02 0,09 0,02 99,8 ndPA12385 Galena Mina Leonor GE nd nd nd nd nd 0,02 0,13 0,01 99,83 nd295


Análisis Mineral Mina Prov Fe Ni Cu Zn As Ag Sn Sb Pb BiPA12386 Galena Mina Leonor GE nd nd nd DET nd 0,02 nd nd 99,9 ndPA11568 TenantitaMina LindaMargaritaT 1,4 0,02 23 0,24 6,13 0,194 0,16 0,433 0,2 ndPA10482GalenaMina LindaMariquitaT Det nd 0,01 nd nd 0,01 0,07 tr 99,9 ndPA10483MineralcobreMina LindaMariquitaT 0,9 0,14 86,17 nd 4,38 0,114 0,12 0,15 8,02 ndPA12387 Galena Mina Pepito GE nd nd nd nd nd 0,06 0,18 0,05 93,1 6,56PA12388 Galena Mina Pepito GE nd 0,02 0,09 0,04 92,8 6,97PA11992 Galena Mina Règia T nd nd nd nd nd 0,015 0,09 0,014 98,9 0,96PA11993Galena+Zn+CdMina Règia T nd nd nd 25,8 nd 0,01 nd 0,053 72,9 ndPA11957 Galena Mina Renània T nd nd nd nd nd 0,02 0,08 0,003 99,9 ndPA11958Baritina+Pb+Bi+SbMina Renània T nd nd nd nd nd nd nd 5,744 47,0 47,2PA11965 Galena Mina Renània T nd nd 0,4 nd nd 0,024 0,12 0,006 98,5 1,0PA11966 Galena Mina Renània T nd nd nd nd nd 0,03 0,11 0,011 99,8 ndPA12758GalenaTorrent <strong>de</strong> lesBruixesB nd nd nd nd nd 0,02 0,17 0,04 99,7 ndPA11948 Galena Mineralogia T nd nd nd nd nd 0,023 nd 0,07 99,9 ndPA11949 Galena Mineralogia T nd nd 3,4 nd nd 0,062 0,22 0,071 96,2 ndPA11950 Galena Mineralogia T nd nd nd nd nd 0,013 0,08 0,028 99,9 ndPa11985 Galena Mineralogia T nd nd nd nd nd 0,053 0,08 nd 99,8 ndPA11986 Galena Mineralogia T nd nd nd nd nd 0,021 0,13 nd 99,8 ndPA11987 Galena Mineralogia T nd nd 0,4 nd nd 0,014 0,09 nd 97,4 2,1PA11988 Galena Mineralogia T nd nd nd nd nd 0,029 0,09 0,003 99,8 ndPA11989 Pb+Fe Mineralogia T nd nd 0,1 nd nd 0,015 nd 0,091 56,99 ndPA11990 Galena Mineralogia T nd nd nd nd nd 0,033 0,11 0,013 99,8 ndPA11991 Galena Mineralogia T nd nd nd nd nd 0,018 0,09 0,01 99,8 ndPA12756 Galena Mineralogia T nd nd 0,4 nd nd 0,01 0,11 0,01 99,1 0,34PA12761 Galena Pi<strong>de</strong>vall Este GE nd nd tr nd nd 0,011 nd 0,019 99,9 ndPA12389 Galena Puig Parals GE nd nd nd nd nd 0,04 nd 0,02 99,9 ndPA12390 Galena Puig Parals GE nd nd nd nd nd 0,03 nd 0,02 99,9 ndPA12391 Galena Puig Parals GE nd nd nd nd nd 0,03 nd 0,01 99,9 ndPA11994 Galena Raimunda T nd nd nd nd nd 0,021 0,14 nd 99,8 ndPA11995 Galena Raimunda T nd nd 0,8 nd nd 0,049 0,23 nd 97,2 1,76PA12379GalenaSant Julià <strong>de</strong>LlorGE nd nd nd nd nd nd nd nd 100 ndPA12380GalenaSant Julià <strong>de</strong>LlorGE nd nd nd nd nd 0,13 nd nd 99,8 ndFig. 51. Análisis ED-XRF <strong>de</strong> minerales recogidos en prospección geológica. Valores expresados en % consi<strong>de</strong>rando únicamentela fracción metálica (nd= no <strong>de</strong>tectado; <strong>de</strong>t= <strong>de</strong>tectado; tr= trazas).296


Fig. 52. Análisis por ED-XRF <strong>de</strong> galenas en contextos arqueológicos. Valores <strong>de</strong> la fracción metálica expresados en % en peso.las minas, salvo en el caso <strong>de</strong> la Cueva <strong>de</strong>l Paraguasen la que se extrajo galena <strong>de</strong> dos vetas <strong>de</strong>l interior.Cuando fue posible se recogieron minerales <strong>de</strong> zonasdiferentes <strong>de</strong> las minas para conseguir la mayorheterogeneidad posible en el muestreo. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>plomo (galena) se han i<strong>de</strong>ntificado algunos minerales<strong>de</strong> cobre (cobres grises) y <strong>de</strong> zinc (esfalerita).Los análisis por XRF <strong>de</strong> las galenas (tabla 1) hani<strong>de</strong>ntificado esporádicamente impurezas <strong>de</strong> cobre (Cu)y antimonio (Sb), y tan solo en 3 muestras se hani<strong>de</strong>ntificado pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bismuto (Bi).Dos <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong> galena llevaban también zinc(Zn). En lo que respecta a la plata, los valores songeneralmente bajos no superando las 400 ppm, siendola media <strong>de</strong> las 33 galenas estudiadas <strong>de</strong> 270 ppm.El bario acompaña al plomo en los filones.En consecuencia la galena <strong>de</strong> estas minas no <strong>de</strong>bióser usada en la antigüedad para obtención <strong>de</strong> platay su explotación se vincula directamente al plomo. 32Las fuentes medievales confirman también que laplata obtenida en el distrito procedía <strong>de</strong> maneraminoritaria <strong>de</strong> las galenas.En Girona todas las muestras se obtuvieron <strong>de</strong> lasescombreras, excepto una que nos fue proporcionadapor José Luis Montoto, trabajador <strong>de</strong> las minas <strong>de</strong>Osor, que señalo su extracción <strong>de</strong> las galerías subterráneas<strong>de</strong> la Mina Leonor. D. José Luis Montototambién nos acompañó a unas catas <strong>de</strong> exploraciónminera realizadas en los años sesenta en el término <strong>de</strong>Sant Julià <strong>de</strong> Llor. Una <strong>de</strong> las muestras aquí obtenidaes la que más contenido en plata han proporcionado(1.300 ppm), pero hay que tener en cuenta que nose trata <strong>de</strong> una mina explotada, sino simplemente<strong>de</strong> catas <strong>de</strong> exploración que no dieron resultadossatisfactorios para su explotación.En las galenas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la minas <strong>de</strong> Palamós(Mas Ros y Puig d’en Parals) se <strong>de</strong>tecta plomoacompañado <strong>de</strong> zinc, mientras que en la mina Pepito(Mont-ras) se <strong>de</strong>tectan cantida<strong>de</strong>s apreciables <strong>de</strong>bismuto, pero no así <strong>de</strong> zinc. En cuanto a la platael valor medio obtenido en estas minas es <strong>de</strong> 300ppm. Las 6 muestras <strong>de</strong> Mina Leonor en Osor presentanmenos impurezas que las <strong>de</strong>l anterior grupo,sin bismuto y en tan solo una se ha <strong>de</strong>tectado zinc.El contenido medio <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong> estamina es algo inferior (240 ppm).32. Tylecote (1987: 140: tab. 4.8) ofrece una tabla con losvalores consi<strong>de</strong>rados como aprovechables con la tecnologíaantigua, y salvo el caso <strong>de</strong> Laurion los valores sobrepasan los400 ppm, incluso en época romana.Ninguna <strong>de</strong> las galenas <strong>de</strong> las minas estudiadaspresenta contenidos <strong>de</strong> plata suficientes para unbeneficio en la antigüedad, y por tanto su explotaciónestuvo vinculada al plomo, como confirmanlos datos históricos que mencionan su explotacióna principios <strong>de</strong>l x i x por las tropas francesas parafabricar munición.En nuestro estudio hemos podido incorporar dosmuestras <strong>de</strong> galenas <strong>de</strong> las mineralizaciones <strong>de</strong> CanFranquesa y Torrent <strong>de</strong> les Bruixes en Santa Coloma<strong>de</strong> Gramanet (Barcelona) cedidas por el MuseoTorre Balldovina. Ambas muestras presentan tambiéncontenidos <strong>de</strong> plata muy bajos, inferiores a las 200ppm.Finalmente se han analizado dos muestras <strong>de</strong>plata <strong>de</strong> la mina Balcoll en Falset cedidas porJ. Abella que presentan impurezas <strong>de</strong> plomo (Pb)y níquel (Ni).En la prospección <strong>de</strong> El Molar se recogierontambién algunas muestras <strong>de</strong> minerales complejos <strong>de</strong>cobre que merecen el interés <strong>de</strong> ser señaladas porsus contenidos elevados <strong>de</strong> plata. Las muestras <strong>de</strong>la mina Linda Mariquita superan siempre las 1.000ppm (0,1%) y en dos casos alcanzan hasta el 0,4%(fig. 51).4. Materiales arqueológicosA continuación iremos exponiendo los estudiosrealizados sobre los distintos tipos <strong>de</strong> materiales<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia arqueológica or<strong>de</strong>nados en la secuencia<strong>de</strong> la ca<strong>de</strong>na productiva, empezando porlos minerales <strong>de</strong> plomo y acabando por los objetos<strong>de</strong> plata.4.1. GalenasSe han estudiado galenas <strong>de</strong> 4 yacimientos: Empúries,Ullastret, El Calvari y Castellet <strong>de</strong> Banyoles.Estas galenas muestras en general los mismos rasgosque los señalados en las muestras geológicas,es <strong>de</strong>cir, presencia reducida <strong>de</strong> contenido en plata,que en varios casos no llega al límite <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección<strong>de</strong>l equipamiento <strong>de</strong> XRF (situado en las 10 ppm),e impurezas esporádicas <strong>de</strong> cobre y antimonio. Sí esimportante <strong>de</strong>stacar que ninguna <strong>de</strong> ellas va acompañada<strong>de</strong> bismuto ni <strong>de</strong> zinc.La presencia <strong>de</strong> estas galenas en los yacimientosno está relacionada por tanto con su beneficio paraextracción <strong>de</strong> plata (fig. 52).297


4.2. Escorias4.2.1. Escorias <strong>de</strong> El CalvariEntre los materiales recuperados en las campañas<strong>de</strong> excavación <strong>de</strong> los últimos años, se encuentranfragmentos <strong>de</strong> escorias <strong>de</strong> pequeño tamaño y quehan aparecido dispersas por diversas zonas. El escasovolumen y la falta <strong>de</strong> concentración son dos elementosque inducen a consi<strong>de</strong>rar que la producción no pue<strong>de</strong>consi<strong>de</strong>rarse una actividad principal que se <strong>de</strong>sarrollaseen el poblado. El estudio <strong>de</strong>tallado <strong>de</strong> estasescorias y su comparación con otras <strong>de</strong> cronologíamás reciente publicado en el trabajo <strong>de</strong> Gener et al.(2007) nos evita dar <strong>de</strong>talles. Sin embargo, convienerecordar las principales observaciones extraídas <strong>de</strong>lestudio para enlazarlo con todo el resto <strong>de</strong> datostecnológicos.Las escorias, aunque pue<strong>de</strong>n distinguirse tres gruposmorfológicos, son todas residuos <strong>de</strong> la reducción <strong>de</strong>minerales <strong>de</strong> plomo (fig. 53). En una muestra se han<strong>de</strong>tectado bolitas <strong>de</strong> plomo-cobre (análisis CVM-2-11/5),así como zinc en el vidrio <strong>de</strong> relleno <strong>de</strong> otras. Lapresencia <strong>de</strong> bario, con la formación en la escoria<strong>de</strong> cristales <strong>de</strong> alófana [(K, Ba)Al(Si, Al) 3O 8], juntoa cobre y zinc nos indican que esos metales <strong>de</strong>bíanestar en el metalotecto <strong>de</strong> origen <strong>de</strong> la galena.Las pérdidas <strong>de</strong> plomo en estas escorias sonimportantes, la mayor parte formando los vidriosy en menor cantidad como segregados metálicosatrapados. Hay que señalar también que no se haencontrado ningún mineral argentífero ni platametálica en ninguna <strong>de</strong> las muestras analizadas.El análisis XRF-ED <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> ellas ha dado uncontenido <strong>de</strong> plata <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l 200 ppm o menor.Suponiendo que toda la plata fuera arrastrada porel plomo y éste reducido a metal en su totalidad, enlas condiciones más favorables (escorias con mayorpérdida <strong>de</strong> plomo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 50%) supondríacomo máximo 400 ppm con relación al plomo (400g por Tm <strong>de</strong> plomo), cantidad en torno al límite<strong>de</strong>l posible <strong>de</strong>splatado rentable con una tecnologíacomo la romana (Rov i r a Llo r e n s 2000: 317). EstosFig. 53. Componentes estructurales <strong>de</strong> una escoria <strong>de</strong>plomo <strong>de</strong>l segundo grupo <strong>de</strong> El Calvari. Los esqueletos <strong>de</strong>wollastonita sugieren un estado <strong>de</strong> re-disolución. ImagenSEM, electrones retrodispersados.datos son coherentes con las cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plata<strong>de</strong>tectadas en las galenas anteriormente analizadas,tanto geológicas como arqueológicas.Las escorias <strong>de</strong> El Calvari analizadas en el proyectomuestran un procedimiento <strong>de</strong> obtención <strong>de</strong> plomomuy sencillo y poco eficiente que, en algún aspectocomo es la formación <strong>de</strong> escorias <strong>de</strong> “sílice libre”,recuerda las características <strong>de</strong> esta metalurgia <strong>de</strong> lamisma época en el suroeste <strong>de</strong> la Península Ibérica.Sin embargo resulta muy llamativa la gran diferenciatecnológica que se percibe entre ambas áreasgeográficas. Mientras en Monte Romero la escoriafinal es <strong>de</strong> sangrado y con composición y estructurasorpren<strong>de</strong>ntemente parecidas a las escorias metalúrgicasactuales, las <strong>de</strong> El Calvari son simples vidriosmuy plomados.4.2.2. Escorias <strong>de</strong> EmpúriesProce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> las excavaciones en la Neápolispor Emili Gandia se recuperaron algunos fragmentos<strong>de</strong> escoria, aunque su contexto concreto es<strong>de</strong>sconocido, salvo la muestra PA12419 que proce<strong>de</strong><strong>de</strong> una fosa con restos metalúrgicos datable en lossiglos iii/ii ane.Los fragmentos <strong>de</strong> escoria analizados (PA12416,PA12517, PA12419) son pequeños nódulos <strong>de</strong> aspectoirregular, con incrustaciones <strong>de</strong> tierra y adherencias <strong>de</strong>sales <strong>de</strong> cobre en la superficie (fig. 54). Tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong>un punto <strong>de</strong> vista morfológico como <strong>de</strong> composición,las muestras tienen unas características similares,con presencia mayoritaria <strong>de</strong> cobre y porcentajessignificativos <strong>de</strong> plomo.Dos <strong>de</strong> ellas se han analizado con más <strong>de</strong>tallemediante SEM (PA12416 y PA12419). La matriz<strong>de</strong> la escoria es un vidrio rico en hierro con algo<strong>de</strong> cobalto, en el que se ha concentrado magnetitaen forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>ndritas muy bien <strong>de</strong>sarrolladas. Lasinclusiones metálicas atrapadas en la escoria tienenuna composición aproximadamente <strong>de</strong> un 94% Cu, un3% Fe y un 1% Co. En una <strong>de</strong> las muestras se ha<strong>de</strong>tectado a<strong>de</strong>más una zona con muchos granos <strong>de</strong>sílice parcialmente disueltos (fig. 55).Los porcentajes bastante elevados <strong>de</strong> cobalto <strong>de</strong>tectadosen estas escorias —un elemento muy a menudopresente en los minerales <strong>de</strong> cobre— sugieren que setrate <strong>de</strong> escorias <strong>de</strong> producción primaria <strong>de</strong> cobre,o sea escorias <strong>de</strong> reducción. A<strong>de</strong>más, la presencia<strong>de</strong> cristales <strong>de</strong> sulfuro <strong>de</strong> cobre y el alto contenidoen hierro <strong>de</strong> las inclusiones metálicas, que podrían<strong>de</strong>rivar <strong>de</strong>l mineral original, parecen también apoyaresta hipótesis.De momento no contamos con ningún indicioconcreto sobre la reducción <strong>de</strong> minerales <strong>de</strong> plomo oplata, a pesar <strong>de</strong> la existencia <strong>de</strong> las propias galenasrecogidas también en las excavaciones <strong>de</strong> Gandia. Enel caso <strong>de</strong>l cobre nos encontramos con la situacióncontraria: escorias que prueban la reducción <strong>de</strong> mineral,pero ausencia <strong>de</strong> minerales <strong>de</strong> cobre.Sin duda las activida<strong>de</strong>s metalúrgicas en espacios<strong>de</strong> taller <strong>de</strong>bieron estar presentes en la Neápolis, peropor <strong>de</strong>sgracia la documentación conservada es escasae incompleta como podremos observar en el resto <strong>de</strong>materiales estudiados.298


Fig. 54. Escorias <strong>de</strong> cobre PA12416 y PA12419 <strong>de</strong> Empúries.Fig. 55. Escoria PA12419. Granos <strong>de</strong> sílice parcialmentedisueltos. Imagen SEM, BSE.Fig. 56. Sección pulida <strong>de</strong>l fragmento <strong>de</strong> copela PA12375.4.3. CopelasUno <strong>de</strong> los materiales más interesantes que hemospodido estudiar son dos fragmentos <strong>de</strong> copelas <strong>de</strong>Empúries. Los materiales carecen <strong>de</strong> contexto arqueológico,pero su aparición en la Neápolis permiteavanzar algo más en el conocimiento <strong>de</strong> la producción<strong>de</strong> plata en Empúries.En un primer momento, este material por color,textura, composición y peso se había interpretadocomo litargirio. De hecho, la distinción entre litargirioy copela resulta problemática <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto<strong>de</strong> vista puramente morfológico, ya que durante elproceso <strong>de</strong> copelación el óxido <strong>de</strong> plomo, reaccionandocon la sílice <strong>de</strong> la cerámica, acaba por sustituir loscomponentes cerámicos <strong>de</strong> la pared <strong>de</strong> la vasija. Losdatos analíticos <strong>de</strong> estas copelas fueron presentadosen el trabajo <strong>de</strong> Montero et al. (2007) en el CongresoArcheometallurgy in Europe, celebrado en Aquileia(junio 2007).Uno <strong>de</strong> los dos fragmentos (PA12375) pudo serseccionado para observar su estructura, que presentasignificativos cambios cromáticos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un rojo oscurohasta un gris blanquecino, que parecen indicarcomo el óxido ha ido penetrando gradualmente enlas pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la copela (fig. 56). Para <strong>de</strong>terminar lacomposición elemental <strong>de</strong> esta copela, se realizaronuna serie <strong>de</strong> análisis globales, abriendo ventanas <strong>de</strong>100x en varios puntos a lo largo <strong>de</strong> la sección <strong>de</strong> lamuestra, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la parte superior hacia la zona inferiorque conservaba todavía una fina capa cerámicaadherida.En la tabla <strong>de</strong> la figura 57, don<strong>de</strong> se recogen losanálisis globales efectuados, se pue<strong>de</strong> apreciar comola zona superficial <strong>de</strong> la muestra está casi enteramenteconstituida por litargirio (PbO), siendo el contenido<strong>de</strong> sílice inferior al 1,5%. Entrando en el interior <strong>de</strong>la pieza, se empieza a <strong>de</strong>tectar una mayor presencia<strong>de</strong> los componentes cerámicos. Aumenta el contenido<strong>de</strong> sílice y se <strong>de</strong>tectan aluminio y calcio, cuyos porcentajestambién se incrementan a medida que nosvamos acercando al fondo <strong>de</strong> la copela, don<strong>de</strong> se ha<strong>de</strong>tectado también la presencia <strong>de</strong> hierro. De todos299


modos, parece haberse producido una homogenizaciónentre los componentes cerámicos y el óxido <strong>de</strong>plomo en las distintas zonas <strong>de</strong> la vasija, ya que enlos varios puntos analizados <strong>de</strong> la muestra no se haconseguido <strong>de</strong>tectar una significativa diferencia enla composición.Fig. 57. Resultados SEM-EDX <strong>de</strong> los análisis globales a100x (% en peso, como óxidos) <strong>de</strong> la muestra <strong>de</strong> litargirioPA12375.Los resultados <strong>de</strong> los análisis globales realizadosen la zona superior e inferior <strong>de</strong> la otra muestraestudiada, la PA12374 (tabla <strong>de</strong> la fig. 58), tambiénson coherentes con la composición elemental <strong>de</strong>una vasija cerámica que haya sido empleada en unproceso <strong>de</strong> copelación.Fig. 58. Resultados SEM-EDX <strong>de</strong> los análisis globales a100x (% en peso, como óxidos) <strong>de</strong> la muestra <strong>de</strong> litargirioPA12374.Por tanto, estos dos fragmentos apoyarían la hipótesis<strong>de</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> copelaciónpara la obtención <strong>de</strong> plata. Sin embargo, es necesariotener en cuenta otros aspectos para po<strong>de</strong>r concretar lahipótesis ya que sabemos, por el pecio <strong>de</strong> Mazarrón,que el litargirio fue un material comerciado. Una argumentación<strong>de</strong>tallada sobre la cuestión <strong>de</strong> la prácticao no <strong>de</strong> copelación en Empúries la realizaremos enel apartado <strong>de</strong> conclusiones.4.4. LingotesLa comercialización y transporte <strong>de</strong> metal estái<strong>de</strong>ntificada únicamente en materiales <strong>de</strong> base cobre.De Empúries contamos con varios fragmentos metálicos.El fragmento <strong>de</strong> lingote <strong>de</strong> cobre (PA12521) esparte <strong>de</strong> una torta <strong>de</strong> mayor tamaño, probablemente<strong>de</strong> sección plano-convexa, como parecen sugerir laforma redon<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los lados <strong>de</strong> la muestray el fondo convexo. Su composición muestra un cobre<strong>de</strong> gran pureza con impurezas significativas <strong>de</strong> plomo(0,9%). Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista metalográfico, lamuestra presenta una estructura con bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> granosrectilíneos, como cabe esperar en un metal que se haido enfriando lentamente en una lingotera.Otras dos muestras <strong>de</strong> masas metálicas, como enel caso <strong>de</strong>l lingote, también parecen haber formadoparte <strong>de</strong> un material <strong>de</strong> mayores dimensiones.La muestra PA12412 es un pequeño fragmento <strong>de</strong>forma irregular, con oxidaciones cobrizas en su superficie.La muestra presenta una matriz compuestapor plomo, en la que se han <strong>de</strong>tectado abundantessegregados <strong>de</strong> un bronce muy rico en estaño, quellega a alcanzar casi el 30% Sn. Su análisis globalda una composición <strong>de</strong> aproximadamente un 25%Cu, un 10% Sn y 65% Pb.Definir el proceso en el que se ha formado estematerial resulta imposible, no habiendo elementossuficientes para suponer que se trate <strong>de</strong>l resultado<strong>de</strong> un proceso para la obtención <strong>de</strong> bronce porco-reducción <strong>de</strong> minerales, por cementación o paraafirmar que sea el producto <strong>de</strong> una operación <strong>de</strong>reciclaje <strong>de</strong> metal, ya que los segregados <strong>de</strong> broncepresentes en la muestra tienen una composición queno correspon<strong>de</strong> a la habitual en los bronces <strong>de</strong> laépoca. Por el momento es una incógnita sin soluciónpero que remite a una metalurgia compleja <strong>de</strong> broncesternarios ricos en plomo.El segundo fragmento <strong>de</strong> masa metálica aplanada(PA12523) tiene una forma <strong>de</strong> ten<strong>de</strong>ncia triangular ysu superficie es irregular, cubierta por una fina capa<strong>de</strong> adherencias terrosas. La estructura y la composición<strong>de</strong> esta pieza resultan muy complejas, <strong>de</strong>bido ala heterogeneidad <strong>de</strong>l material que la constituye. Enla macrografía <strong>de</strong> la muestra cortada y en la imagenobtenida en el SEM (fig. 59), se aprecia claramenteque hay una zona <strong>de</strong> transición entre dos metalesyuxtapuestos <strong>de</strong> distinta naturaleza.El análisis global efectuado en la zona izquierda<strong>de</strong>l fragmento muestra la composición <strong>de</strong> un bronceplomado, pobre en estaño (2% Sn) y con aproximadamenteun 10% Pb. Por el contrario, la composiciónglobal <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> la muestra presentauna matriz <strong>de</strong> óxido <strong>de</strong> cobre con una elevadacantidad <strong>de</strong> estaño (aproximadamente un 25% Sn)y con escasa presencia <strong>de</strong> plomo (en torno al 1%Pb). Lo realmente sorpren<strong>de</strong>nte es que el estaño seencuentra prácticamente todo oxidado en forma <strong>de</strong>agujas segregadas. En ninguna zona <strong>de</strong> la muestrase ha <strong>de</strong>tectado estaño metálico, probablemente acausa <strong>de</strong> las condiciones oxidantes en las que seestaba operando.Fig. 59. Vista general <strong>de</strong> la muestra PA12523. Imagen SEM,BSE.300


Fig. 60. Materiales <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong> El Calvari: muestra 170 (17), 170 (18) y 170.El estudio metalográfico muestra que el materialrico en plomo tiene una microestructura <strong>de</strong>ndrítica<strong>de</strong> fundición, pero en la zona <strong>de</strong> frontera entre losdos materiales se produce una transformación <strong>de</strong>esta estructura <strong>de</strong>ndrítica hacia granos reticulares,por efecto <strong>de</strong> un calentamiento <strong>de</strong> la masa sólidarica en plomo. Parecen haberse producido fases <strong>de</strong>calentamiento-enfriamiento <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un margenrelativamente estrecho <strong>de</strong> temperaturas y en tiemposcortos que propiciaban y <strong>de</strong>tenían cambios <strong>de</strong> estadoen regiones localizadas <strong>de</strong>l material, lo que ha dadolugar a las distintas microestructuras observadas yque correspon<strong>de</strong>n al final <strong>de</strong> la operación, hechostodos que sugieren que se trate <strong>de</strong> una metalurgia <strong>de</strong>crisol, más proclive a cambios térmicos significativosen tiempos cortos.La formación en la superficie <strong>de</strong>l material plomado<strong>de</strong> una capa rica en casiterita acicular que no pue<strong>de</strong>ser <strong>de</strong>bida a la migración hacia el exterior <strong>de</strong>l estañooxidado <strong>de</strong>l núcleo (que apenas contiene estaño, comoindican los análisis <strong>de</strong>l metal sano), podría estar indicandoel fracaso <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> cementación <strong>de</strong>este metal plomado con un material rico en estaño,probablemente casiterita, encaminado a la obtención<strong>de</strong> un bronce ternario. Se trataría, pues, <strong>de</strong> un proceso<strong>de</strong> cementación que no ha podido completarse acausa <strong>de</strong> unas condiciones <strong>de</strong>masiado oxidantes en elmedio que no han permitido que se llegara a formarun bronce ternario más o menos homogéneo.Las dos masas metálicas analizadas podrían portanto documentar un trabajo previo <strong>de</strong> taller para laproducción <strong>de</strong> bronces ternarios; es <strong>de</strong>cir, la producción<strong>de</strong> un metal bruto que se pondría en circulaciónpara ser nuevamente refundido en el mismo u otrotaller y obtener una aleación homogénea.A esta serie <strong>de</strong> materiales hay que añadir otrosfragmentos <strong>de</strong> lingote <strong>de</strong> Sant Jaume Mas d’en Serràque reflejan una práctica metalúrgica similar. Uno <strong>de</strong>estos lingotes es un cobre bastante puro con algo<strong>de</strong> plomo, mientras que otros cinco fragmentos sonaleaciones <strong>de</strong> cobre-plomo, sin presencia significativa<strong>de</strong> estaño. A<strong>de</strong>más en varios <strong>de</strong> ellos los porcentajes <strong>de</strong>plomo resultan mayoritarios (Ga r c í a i Ru b e rt et al. 2007).4.5. Plomo metálicoEntre los elementos <strong>de</strong> plomo metálico contamoscon restos <strong>de</strong> fundición y objetos con formas <strong>de</strong>finidas.Dado el bajo punto <strong>de</strong> fundición <strong>de</strong>l plomo,es relativamente fácil que con un fuego puedan <strong>de</strong>rretirseobjetos y formarse masas amorfas <strong>de</strong> plomo,sin que su presencia señale necesariamente un lugar<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> fundición <strong>de</strong> este metal.La tipología <strong>de</strong> objetos es variada y cubre <strong>de</strong>s<strong>de</strong>grapas, pon<strong>de</strong>rales, glan<strong>de</strong>s, pesos <strong>de</strong> red, láminas osimples goterones <strong>de</strong> fundición (fig. 60). En el caso<strong>de</strong> algunas piezas <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> l’Espasa po<strong>de</strong>mosconsi<strong>de</strong>rarlas lingotes ya que presentan huellas <strong>de</strong>recorte <strong>de</strong> fragmentos.Una parte <strong>de</strong> estos plomos se analizaron en elMuseo <strong>de</strong> Reus con un espectrómetro portátil, cuyaresolución no ha permitido cuantificar las impurezas<strong>de</strong> plata, pero que en cualquier caso indican que loscontenidos <strong>de</strong> este metal eran muy bajos.Los datos <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> plomos (tabla <strong>de</strong> lafigura 61) revelan por tanto cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> impurezasmuy bajas. Solamente dos piezas <strong>de</strong> Empúries(PA12296 y PA12297) muestran cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bismuto,otras cuatro revelan presencia <strong>de</strong> cobre (dos objetos<strong>de</strong> Olérdola 33 y otros dos <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> l’Espasa) yalgunas más <strong>de</strong> antimonio y estaño. En cuanto a loscontenidos <strong>de</strong> plata la media es ligeramente inferiora las 200 ppm, aunque es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que en varios<strong>de</strong> los análisis no llega a <strong>de</strong>tectarse la presencia <strong>de</strong>plata, siendo el valor máximo <strong>de</strong> 460 ppm.En consecuencia mayoritariamente se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarque proce<strong>de</strong>rían <strong>de</strong> plomos no argentíferos y/oplomos secundarios obtenidos por copelación. Solo enlos casos en los que se ha <strong>de</strong>tectado alguna impurezasignificativa <strong>de</strong> estaño o cobre podría pensarse en unplomo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia primaria no argentífero, comopue<strong>de</strong> ser el lingote <strong>de</strong> Olérdola (OL98-8108-4).33. Los materiales <strong>de</strong> Olèrdola se analizaron a petición <strong>de</strong>Nuria Morell Cortes en relación con las investigaciones parasu tesis doctoral.301


Yacimiento N.˚ análisis Tipo N. ˚ Inv. Cu Ag Sn Sb Pb BiEmpúriesEmpúries302PA12295PA12296Resto fundición(goterón)Resto fundición(goterón)84-2-66 nd 0,01 0,090 nd 99,9 nd84-2-66 nd 0,02 0,070 nd 98,9 0,97Empúries PA12297 Lámina Pb MN5016 nd 0,02 0,090 nd 98,7 1,24Empúries PA12520 Goterón Plomo nd 0,04 nd nd 99,9 ndEmpúries PA12294 Lámina Pb 1983-7-717-225 nd 0,01 0,360 nd 99,6 ndCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesEl CalvariPA12449 Recorte CB99-ue143 nd 0,02 nd tr 99,9 ndPA12435PA12437PA12446PA12438PA12448PA12447PA12436PA12450PA11973Goterón fundiciónFragmento plomoGoterón fundiciónFragmento semicircularLámina conperforacionesGoterón fundiciónResto fundición(goterón)Goterón fundiciónCB04-ue335-r48nd 0,02 nd nd 99,9 ndCB99-ue79 nd 0,02 nd nd 99,9 ndCB01-R30 nd 0,015 nd nd 99,9 ndCB01-terrera nd 0,03 nd nd 99,9 ndCB00-Sup nd tr 0,07 nd 99,9 ndCB98-ue41 nd 0,01 0,09 nd 99,9 ndPlaca parc. fundidaCB04-ue335-r48nd 0,02 0,07 nd 99,86 ndCB99-ue111 nd 0,04 0,21 0,02 99,7 ndCVM05_UE170 nd 0,02 0,13 0,005 99,8 ndEl Calvari PA11970 Escoria CVM05_UE177 nd 0,015 0,13 nd 99,8 ndEl Calvari PA13182 Plomo (lámina) CVM05-UE177 nd 0,046 nd nd 99,7 0,24Mas Castellar PA12355 Pon<strong>de</strong>ral? MC-s/n nd 0,02 nd nd 99,9 ndMas Castellar PA12359 Pon<strong>de</strong>ral MC-s/n nd 0,02 nd nd 99,9 ndMas Castellar PA12357 Pieza discoidal MC30280-7-1 nd 0,02 nd nd 99,9 ndMas Castellar PA12358 Peso <strong>de</strong> red? MC158-4-28 nd 0,02 nd nd 99,9 ndMas Castellar PA12361 Peso <strong>de</strong> red MC132-4-1 nd 0,02 0,130 nd 99,8 ndMas Castellar PA12360 Hacha votiva MC-s/n nd 0,02 0,16 nd 99,8 ndMas Castellar PA12362 Anzuelo MC20162-8-1 nd 0,04 0,040 nd 99,7 ndOlérdola PA13004Grapa encerámicand 0,011 0,14 nd 99,9 ndOlérdola PA13005 Espiral plomo nd 0,007 0,01 tr 99,9 ndOlérdola PA13003 Glan<strong>de</strong> plomo tr tr 0,08 0,002 99,9 ndOlérdola PA13006 Lingote 0,7 0,008 0,27 0,026 99,0 ndS. Jaume-MasSerraS. Jaume-MasSerraS. Jaume-MasSerraPA11261 Resto fundición ue1022,C1 nd 0,004 0.09 nd 99.9 ndPA11262 Resto fundición ue1006, A3 nd 0,011 0.09 nd 99.9 ndPA11260 Lámina ue1022,C1,209 nd 0,003 0.10 nd 99.9 ndFig. 61. Análisis ED-XRF <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> plomo. Valores expresados en % en peso (nd= no <strong>de</strong>tectado; tr= trazas).


4.6. Objetos <strong>de</strong> plataDebidos a las circunstancias <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> muestrashay una serie <strong>de</strong> análisis cualitativos en los que seseñala la presencia <strong>de</strong> los elementos <strong>de</strong>tectados aunqueno se cuantifica porque la muestra era <strong>de</strong>masiadopequeña y en el espectro conseguido la intensidad <strong>de</strong>los picos es pequeña, aunque suficiente para manifestarsu presencia. En estos casos se señala la presencia <strong>de</strong>lelemento sin valorar su proporción. El resto <strong>de</strong> análisispresenta la composición elemental <strong>de</strong> los distintoselementos <strong>de</strong>tectados expresada en % en peso.Teniendo en cuenta estas limitaciones comparativasentre análisis cuantitativos y cualitativos, las característicasgenerales <strong>de</strong> los objetos analizados pue<strong>de</strong>nsintetizarse en que se trata <strong>de</strong> una plata bastante pura,con la presencia habitual <strong>de</strong> pequeños porcentajes<strong>de</strong> cobre e impurezas significativas en la mayoría <strong>de</strong>piezas <strong>de</strong> oro (Au) y plomo (Pb). El bismuto solo es<strong>de</strong>tectado en 3 casos (tabla 6).Sin embargo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este panorama generalhay una serie <strong>de</strong> datos que se apartan <strong>de</strong> la normay conviene resaltar. En primer lugar, <strong>de</strong>stacan porsu mayor pureza dos objetos <strong>de</strong> Empúries: el anilloincineración n.º 1 <strong>de</strong> la necrópolis paleoibérica <strong>de</strong>la muralla NE y el eslabón <strong>de</strong> la dia<strong>de</strong>ma o cinturón<strong>de</strong>l museo <strong>de</strong> Girona. Curiosamente ambas sonpiezas a las que se atribuye una mayor antigüedad.En ninguna <strong>de</strong> estas dos piezas se <strong>de</strong>tecta cobre nioro, estando presente el plomo únicamente en elcinturón. La tercera pieza <strong>de</strong> cronología más antigua,el anillo PA12293, sin embargo, sí presenta yamayores niveles <strong>de</strong> impurezas tanto <strong>de</strong> cobre como<strong>de</strong> oro y plomo, aunque sigue siendo una plata <strong>de</strong>alta pureza.Tenemos dos piezas <strong>de</strong> Castellet <strong>de</strong> Banyolescon presencia <strong>de</strong> Zn. Los comentarios sobre estapresencia los <strong>de</strong>sarrollaremos en el apartado <strong>de</strong> lasmonedas, ya que este fenómeno se <strong>de</strong>tecta tambiénen dos <strong>de</strong> ellas.Una composición singular se ha <strong>de</strong>tectado en ellingote <strong>de</strong> plata <strong>de</strong>l Coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong>Almos, analizado con el espectrómetro portátil. Serealizaron varias tomas en diversas zonas, pero enYacimiento TIPO Nº inv. Cu Zn Ag Sn Au PbCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesCubo 3198 99,4Placa oval remachada 5804 99,2Serra <strong>de</strong> l’Espasa Lingote-placa recortada SE 239 99,1Serra <strong>de</strong> l’Espasa Lingote-placa recortada SE 257 98,6Serra <strong>de</strong> l’Espasa Lingote barrita prismática 3217; SE 220? 98,3Serra <strong>de</strong> l’Espasa Goterón <strong>de</strong> fundición plano SE 266 98,2Serra <strong>de</strong> l’Espasa Goterón <strong>de</strong> fundición plano SE 265? 97,6Serra <strong>de</strong> l’Espasa Goterón <strong>de</strong> fundición plano SE 269 98,5Serra <strong>de</strong> l’Espasa Pondus troncocónico SE 5778 98,4Moleta <strong>de</strong>l Remei Lingote-placa SE 7969 98,5Serra <strong>de</strong> l’Espasa Pondus prismático (frag.) SE 240 0,22 1,1 96,5Serra <strong>de</strong> l’Espasa Pondus cilíndico SE 227 1,6 97Serra <strong>de</strong> l’Espasa Pieza discoidal perforada SE 223 98,4Serra <strong>de</strong> l’Espasa Pondus pequeño SE 226? 98,3Serra <strong>de</strong> l’Espasa Pesa hemiesférica SE 224 98,3Serra <strong>de</strong> l’Espasa Proyectil <strong>de</strong> honda SE 146 0,16 0,1 99,7Serra <strong>de</strong> l’Espasa Proyectil <strong>de</strong> honda SE 165 99Serra <strong>de</strong> l’Espasa Proyectil <strong>de</strong> honda SE 164 0,09 98,5Fig. 62. Análisis XRF <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> plomo realizados en el Museo <strong>de</strong> Reus.303


todas ellas se <strong>de</strong>tectaba un pico muy elevado <strong>de</strong>hierro (Fe) con un valor cuantificado en torno al 8% Fe. Aunque en algunas platas pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>tectarseimpurezas <strong>de</strong> hierro, algunas veces por efecto <strong>de</strong>la corrosión, esta cantidad tan elevada no suele serfrecuente, entre otras razones porque la plata y elhierro no mezclan bien. Al tratarse <strong>de</strong> un lingote,<strong>de</strong>bemos indagar en que factores han podido influirpara generar esta aleación fortuita. La cantidad <strong>de</strong>hierro en las piezas manufacturadas a partir <strong>de</strong> unmetal como el <strong>de</strong>l lingote ten<strong>de</strong>ría a <strong>de</strong>saparecer, yesto es lo que podría haber sucedido con el pendienteanalizado <strong>de</strong>l mismo yacimiento, en el que todavíase observa la presencia clara <strong>de</strong> un pico <strong>de</strong> hierro,pero ya como impureza (0,2 %).La última composición singular es la <strong>de</strong>l pendiente<strong>de</strong> Santa Madrona. Se trata <strong>de</strong> una aleación <strong>de</strong>plata con oro. El valor cuantificado <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarseestimativo (27,8 %), pero revela una presenciainusualmente alta, ya que hasta un 3% pue<strong>de</strong> llegara encontrase tanto en objetos como en monedas <strong>de</strong>plata. Inicialmente sospechamos que pudiera tratarseun una superficie dorada, sin embargo la observaciónmacroscópica con el binocular <strong>de</strong>scarto esta opción.Es difícil <strong>de</strong>cantarse por una intencionalidad en lamanufactura <strong>de</strong> esta aleación ya que no encontramosargumentos solventes que justifiquen esa mezcla tanelevada <strong>de</strong> oro en un objeto <strong>de</strong> plata. En consecuenciaoptamos por la opción <strong>de</strong> un producto acci<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>ltaller, en el que se mezclo en el crisol un residuo<strong>de</strong> oro.Dentro <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> piezas analizado (tabla<strong>de</strong> la fig. 62) <strong>de</strong>staca el elevado porcentaje <strong>de</strong> oroque presentan los objetos <strong>de</strong> Castellet <strong>de</strong> Banyoles,superando siempre el 1%, salvo en el anillo que llevaimpurezas <strong>de</strong> zinc en el que se <strong>de</strong>tecta en torno al0,4% Au.Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la manufactura hemospodido realizar metalografías a tres piezas (dos anillos yun brazalete). Las tres piezas presentan seccionesdiferentes: anillo <strong>de</strong> cinta, anillo <strong>de</strong> sección circularYacimiento Nº Análisis TIPO Nº inv. Fe Cu Zn Ag Au Pb BiEmpúries PA12524 Cinturón 23-023 Det. Det.Empúries PA12271 Lámina solar Parking 1979 -- 7,8 -- 91,9 nd 0,28 ndEmpúries PA12292 Anillo nd 99,9 nd nd ndEmpúriesCastellet <strong>de</strong>BanyolesColl <strong>de</strong>l Moro<strong>de</strong> Gan<strong>de</strong>saColl <strong>de</strong>l MoroSerra d’AlmósColl <strong>de</strong>l MoroSerra d’Almós304PA12293Anillo secc.circular4570 -- Det. -- Det. Det. Det.5802 Anillo 5802 0,9 0,46 96,9 0,42 0,94 ndPA12927Colgante conhilo plataCMG-M87 Det. Det. Det. Det.5047 Pendiente 5047 0,2 1,05 97,5 0,53 0,185879 Lingote 5879 8,0 0,28 90,9 0,37 ndPuig Castellet PA12270 Colgante -- 3,0 -- 94,8 2,15 nd ndSanta Madrona PA12790 Pendiente SM03-ue3/92 1,4 70,8 27,8 nd ndTivissaTivissaTivissaTivissaTivissaTivissaPA12264PA12267PA12267PA12266PA12265PA12268Recipiente(frag. bor<strong>de</strong>)Recipiente(frag. bor<strong>de</strong>)Recipiente(frag. bor<strong>de</strong>)Recipiente(frag.)Recipiente(frag.)Brazalete trenzado<strong>de</strong> 3 ca-- 1,8 -- 95,6 2,04 0,49 nd-- 2,3 -- 94,9 2,91 nd nd-- 2,90 Det. 94,9 2,17 nd nd-- 3,80 -- 94,3 1,07 0,84 nd-- 3,90 -- 93,7 2,13 0,21 nd-- 7,30 -- 88,2 2,94 1,51 0,23Ullastret PA12405 Brazalete 3586 Det. Det. Det. Det.Fig. 63. Objetos <strong>de</strong> plata analizados. Valores expresados en % en peso (nd= no <strong>de</strong> tectado; tr=trazas; Det.= <strong>de</strong>tectado pero nocuantificado)


y brazalete trenzado <strong>de</strong> 3 cabos. Su cronología tambiénes distinta: siglo v i ane siglo iv ane y siglo iiiane respectivamente. A pesar <strong>de</strong> estas diferencias seaprecia en todas ellas un <strong>de</strong>nominador común que esla ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> trabajo con la que se manufacturaronlas piezas: el metal fue <strong>de</strong>formado para conseguirla forma <strong>de</strong>seada y se terminó con un recristalizadotérmico <strong>de</strong> buena calidad.- PA12268. Brazalete trenzado <strong>de</strong> Castellet <strong>de</strong>Banyoles. El metal presenta una microestructura<strong>de</strong> granos <strong>de</strong> sección poligonal, maclados. Indicaque el metal fue <strong>de</strong>formado mecánicamente y luegorecristalizado térmicamente (fig. 64 1).una microestructura <strong>de</strong> cristales relativamente gran<strong>de</strong>s,<strong>de</strong> sección poligonal, con maclas residuales. Curiosamente,dicho núcleo no presenta segregados <strong>de</strong> cobrecomo cabría esperar por la composición <strong>de</strong>l metal. Elcobre <strong>de</strong>bió quedar confinado en la periferia por serla zona don<strong>de</strong> primero solidificó el metal (cerca <strong>de</strong>la pared <strong>de</strong>l mol<strong>de</strong>) y se ha corroído por completo.En cambio el núcleo es <strong>de</strong> plata mucho más pura.Las <strong>de</strong>formaciones mecánicas apreciadas cerca <strong>de</strong> lasuperficie metálica indican que el anillo fue martilladoen frío para acabar <strong>de</strong> darle la forma. Luego recibióun recocido suficiente para recristalizar el metal yeliminar casi todas las maclas (fig. 64 3).Fig. 64 1. Metalografías <strong>de</strong> los anillos <strong>de</strong> Plata: 1 (PA12268).Fig. 64 3. Metalografías <strong>de</strong> los anillos <strong>de</strong> plata: 3 (PA12293).- PA12292. Anillo cinta <strong>de</strong> Empúries. La metalografíacorrespon<strong>de</strong> a un material martillado y recocido.El recocido es bueno, lográndose cristales macladosbien conformados. Fuerte ataque <strong>de</strong> la corrosión,muy penetrante, con amplias zonas <strong>de</strong> la muestramineralizadas. (fig. 64 2).Fig. 64 2. Metalografías <strong>de</strong> los anillos <strong>de</strong> Plata: 2 (PA12292).- PA12293. Anillo <strong>de</strong> sección circular <strong>de</strong> Empúries.La metalografía <strong>de</strong> la sección muestra restos morfológicos<strong>de</strong> <strong>de</strong>ndritas en toda la periferia, <strong>de</strong>formadasmecánicamente. Hay corrosión inter<strong>de</strong>ndrítica penetranteen dicha periferia. El núcleo es compacto, conUna pieza interesante es el colgante <strong>de</strong> Coll <strong>de</strong>lMoro <strong>de</strong> Gan<strong>de</strong>sa, ya que emplea una técnica <strong>de</strong> cubrición<strong>de</strong> un núcleo <strong>de</strong> bronce (12,5% Sn) medianteun hilo <strong>de</strong> plata arrollado. De esta manera se ocultael metal <strong>de</strong>l interior y superficialmente aparenta serun objeto <strong>de</strong> plata. Esta plata difícil <strong>de</strong> cuantificar,por la interferencia <strong>de</strong>l metal <strong>de</strong> base, lleva impurezas<strong>de</strong> plomo, bismuto y probablemente <strong>de</strong> cobre.4.7. Monedas <strong>de</strong> plata (tabla fig. 65)Al margen <strong>de</strong> las monedas que se han estudiadopara la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> su proce<strong>de</strong>ncia mediante latécnica <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo, se realizó un pequeñoestudio sobre la composición <strong>de</strong>l metal <strong>de</strong> tres <strong>de</strong> lasprincipales cecas que acuñaron en plata en el NEcon ejemplares <strong>de</strong>l Gabinete Numismático <strong>de</strong>l MuseoArqueológico Nacional: Emporion, Iltirta y Kese.Aunque sobre las monedas <strong>de</strong> Emporion existendatos publicados (Ca m p o 2000) que reflejan variacionesa lo largo <strong>de</strong>l amplio periodo <strong>de</strong> acuñación, enla mayoría <strong>de</strong> las monedas analizadas se <strong>de</strong>tecta ungrado <strong>de</strong> pureza elevado, normalmente mayor <strong>de</strong>l 95%Ag. La serie <strong>de</strong> monedas ahora estudiada refleja esamisma ten<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> plata con pocas impurezas (Cu


N.º análisis CECA N.º inv. Cu Zn Ag Sn Sb Au Pb BiPA12276 Emporion 1973/24/4503 1.70 97.3 0.41 0.57 ndPA12277 Emporion 1973/24/4504 2.30 96.3 0.40 0.98 ndPA12278 Emporion 1973/24/4506 18.7 Det. 80.9 nd 0.35 ndPA12279 Emporion 1973/24/4507 tr 99.4 nd 0.20 0.40PA12280 Emporion 1973/24/4508 0.50 98.8 tr 0.40 0.33PA12281 Emporion 1973/24/4509 1.00 98.1 0.33 0.46 trPA12282 Emporion 1973/24/4510 nd 99.5 nd 0.23 0.27PA12283 Emporion 1973/24/4511 2.10 95.8 0.42 1.68 ndPA12284 Emporion 1973/24/4512 nd 99.6 nd 0.31 trPA12285 Emporion 1973/24/4513 9.60 89.8 0.39 tr ndPA12286 Emporion 1973/24/4514 25.60 73.4 0.60 0.40 ndPA12287 Emporion 1973/24/4515 0.80 98.0 nd 1.17 ndPA12247 Iltirta 1993/67/3445 0.58 96.2 2.08 0.48 0.69PA12249 Iltirta 1993/67/3447 1.25 97.1 1.22 0.47 ndPA12250 Iltirta 1993/67/3448 3.30 94.9 0.96 0.66 0.20PA12251 Iltirta 1993/67/3449 2.50 96.2 0.84 0.50 ndPA12252 Iltirta 1993/67/3450 2.20 95.4 1.97 tr 0.25PA12252b Iltirta 1993/67/3450 1.50 95.2 2.65 0.24 0.38PA12253 Iltirta 1993/67/3451 2.70 79.8 2.31 14.80 0.32PA12254 Iltirta 1993/67/3452 1.60 Det. 92.3 1.48 0.52 ndPA12255 Iltirta 1993/67/3453 83.20 nd 0,11 11.5 0.109 -- 0.59 ndPA12256 Iltirta 1973/24/4575 1.60 95.5 1.52 0.91 0.47PA12257 Iltirta 1973/24/4576 1.80 95.8 1.00 1.04 0.44PA12258b Iltirta 1973/24/4577 2.00 96.5 1.50 tr trPA12224 Kese 2.2950 3.30 95.4 1.10 0.27 ndPA12226 Kese 2.2954 3.10 95.4 0.91 0.52 ndPA12227 Kese 2.2955 2.70 95.9 0.89 0.49 ndPA12228 Kese 2.2956 2.20 96.5 0.90 0.36 ndPA12229 Kese 2.2957 2.60 95.7 1.08 0.60 ndPA12230 Kese 2.2958 3.30 95.4 0.85 0.45 ndPA12231 Kese 2.2959 2.50 95.9 1.21 0.38 ndPA12232 Kese 2.2960 1.90 96.8 1.10 0.24 ndPA12225 Kese 2.2952 2.00 96.7 0.78 0.47 ndPA11009PA11010PA11013PA11012PA11011306MasCastellarMasCastellarMasCastellarMasCastellarMasCastellar9,5 g 0.67 75.9 0.16 23.3 nd1,77 g 1.29 98.5 nd 0.19 nd0,67 g 2.33 94.1 2.09 0.46 1.061,73 g 1.30 89.2 nd 9.55 nd0,3 g 11.4 86.7 1.06 0.15 0.78Fig. 65. Análisis Ed-XRF <strong>de</strong> monedas <strong>de</strong>l Gabinete Numismático <strong>de</strong>l Museo Arqueológico Nacional. Valores expresados en %en peso (nd= no <strong>de</strong>tectado; Det.= <strong>de</strong>tectado pero no cuantificado; tr= trazas).


La moneda PA12278 presenta a<strong>de</strong>más la particularidad<strong>de</strong>l contenido <strong>de</strong> zinc, inusual tanto en lasacuñaciones como en los objetos <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> la época.La explicación a esta presencia <strong>de</strong> zinc es difícil <strong>de</strong><strong>de</strong>terminar ya que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a dos circunstancias.La primera sería su presencia vinculada al cobrealeado, que en esta moneda alcanza un porcentaje<strong>de</strong>l 18,7%. Es <strong>de</strong>cir la aleación <strong>de</strong> la plata con unmetal reciclado, en este caso un latón (aleación Cu-Zn), aunque todavía en este periodo los latones noson producciones habituales y no se han documentadoen el NE peninsular (Mo n t e r o y Pe r e a 2007).La segunda opción explicaría la presencia <strong>de</strong>l zincpor la utilización <strong>de</strong> minerales Pb-Zn ya sea por serestos argentíferos o por su aporte en el proceso <strong>de</strong>copelación. Sin embargo, este proceso aunque <strong>de</strong>ja unrastro <strong>de</strong> plomo en la plata, ya que es el elementomayoritario <strong>de</strong>bería haber eliminado las impurezas<strong>de</strong> zinc, si bien es cierto que entre la plata y el zinchay buena afinidad y podrían quedar atrapadas enpequeños porcentajes. Tenemos otros tres casos másen los que esta presencia <strong>de</strong> zinc es <strong>de</strong>tectada, unamoneda <strong>de</strong> Iltirta (PA1222), un fragmento <strong>de</strong> recipiente(PA12267) y un anillo <strong>de</strong> Castellet <strong>de</strong> Banyoles (5802).En los tres casos los porcentajes <strong>de</strong> cobre aleados sonmuy bajos (1,6; 2,9 y 0,9% respectivamente) lo que<strong>de</strong>scarta que el zinc procediera <strong>de</strong>l latón aleado, yaque a<strong>de</strong>más los picos espectrales <strong>de</strong>l zinc presentanmayor intensidad que los <strong>de</strong>l cobre.Una tercera opción podría vincular la presencia<strong>de</strong>l zinc al procesado <strong>de</strong> minerales argentíferos, sinnecesidad <strong>de</strong> copelación, pero las impurezas <strong>de</strong> plomoy oro <strong>de</strong> estas piezas <strong>de</strong>scartan directamente laopción al tratarse <strong>de</strong> plata copelada.Es probable que en los tres casos se trate <strong>de</strong> impurezasproducidas en el proceso <strong>de</strong> obtención <strong>de</strong>la plata, aunque sería necesario indagar más en estacuestión para obtener una respuesta satisfactoria.Las monedas <strong>de</strong> Iltirta presentan también una plata<strong>de</strong> alta pureza, con presencia <strong>de</strong> cobre normalmenteinferior al 3% (media <strong>de</strong> 1,9% Cu), pero con dosexcepciones. La moneda PA12253 que presenta uncontenido muy elevado <strong>de</strong> plomo (14,8% Pb) y lamoneda PA12255 que en realidad es un bronce (83,2%Cu y 11,5% Sn). En el primer caso la <strong>de</strong>valuación seha producido añadiendo plomo, elemento inusual yaque habitualmente se rebaja el porcentaje <strong>de</strong> plataañadiendo cobre al metal. En el segundo caso, estáclaro que se trata <strong>de</strong> una falsificación. La presenciatambién extraña <strong>de</strong> mercurio (Hg) nos hace sospecharque se <strong>de</strong>bió intentar ocultar su verda<strong>de</strong>ra apariencia,aunque el mercurio se empleaba habitualmente paradorar. La opción <strong>de</strong> que se tratara <strong>de</strong> un plateado conmercurio <strong>de</strong>bido a que no se <strong>de</strong>tecta en el análisisningún residuo <strong>de</strong> oro, no es <strong>de</strong>scartable, ya que seha i<strong>de</strong>ntificado en <strong>de</strong>narios romanos <strong>de</strong>l siglo i ane(In g o et al. 2004).Lo más habitual en las monedas es la técnica <strong>de</strong>forrado bien documentada en emisiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>nariosanteriores al cambio <strong>de</strong> era.En las monedas <strong>de</strong> Kese, la ten<strong>de</strong>ncia a acuñarplata <strong>de</strong> alta pureza se confirma también. El valormedio <strong>de</strong>l cobre es <strong>de</strong> 2,6%, y en todas las monedasse <strong>de</strong>tecta la presencia <strong>de</strong> plomo y oro en valoresmedios <strong>de</strong> 0,5% y 1% respectivamente. En ninguna<strong>de</strong> estas monedas se ha <strong>de</strong>tectado bismuto.Como rasgo más llamativo hay que <strong>de</strong>stacar que lasimpurezas <strong>de</strong> oro son significativamente más bajas enlas monedas <strong>de</strong> Emporion, que en las otras dos cecascomentadas, no solo porque no se <strong>de</strong>tecta en todaslas monedas, sino porque cuando aparece lo haceen porcentajes bajos, y en la mayoría <strong>de</strong> los casosinferiores a los contenidos <strong>de</strong> plomo. Estas impurezas<strong>de</strong> oro son más elevadas en la ceca <strong>de</strong> Iltirta.Finalmente incluimos en esta sección las piezas<strong>de</strong> plata monetiformes sin acuñar <strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong>Pontos, <strong>de</strong> las que se han analizado 5 <strong>de</strong> las 7 conocidas(ver referencias en este volumen). Destaca laheterogeneidad en la composición, a pesar <strong>de</strong> formarparte <strong>de</strong> un mismo conjunto. Por un lado la piezamás pesada (PA11009) es una aleación muy <strong>de</strong>valuadacon 23,3% Pb, paralelizándose en el modo <strong>de</strong> <strong>de</strong>valuarsecon la moneda ya comentada <strong>de</strong> Iltirta. Otra<strong>de</strong> estas piezas lleva también un contenido elevado<strong>de</strong> plomo, aunque menor (9,5% Pb). Por otra partelas dos piezas <strong>de</strong> menor peso (0,6 g) se diferencian<strong>de</strong> las otras tres por la presencia <strong>de</strong> impurezas elevadas<strong>de</strong> oro y bismuto. Y por último una <strong>de</strong> ellas(PA11011) se diferencia <strong>de</strong> la otra por un contenidoalto en cobre (11,4% Cu). Como se pue<strong>de</strong> apreciaren la figura 65 solo una <strong>de</strong> ellas (PA11010) presentauna pureza similar, con contenido <strong>de</strong> plata superioral 95%, a las monedas acuñadas, coincidiendo conla composición <strong>de</strong> las monedas <strong>de</strong> Emporion.5. Estudios <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>nciaLas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> los datos<strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong>la información geológica comparativa disponible.Afortunadamente en los últimos años han aparecidodiversos trabajos, tanto <strong>de</strong> carácter arqueológico comogeológico, que nos permiten disponer <strong>de</strong> una buenainformación <strong>de</strong> base sobre las mineralizaciones <strong>de</strong>plomo <strong>de</strong>l Mediterráneo occi<strong>de</strong>ntal.Para el área <strong>de</strong>l nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> la Península Ibérica,zona en la que se centra esta investigación, disponíamos<strong>de</strong> información sobre las Cordilleras CosterasCatalanas publicada por Canals y Car<strong>de</strong>llach (1997).Sin embargo consi<strong>de</strong>rábamos insuficientes estos datospara po<strong>de</strong>r realizar el estudio <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>los materiales arqueológicos <strong>de</strong> Cataluña <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>lproyecto coordinado “Plata Prerromana en Cataluña”.Por ello se realizaron prospecciones para la recogida<strong>de</strong> muestras geológicas en la zona <strong>de</strong>l Molar-Bellmunten Tarragona, vinculada a las investigaciones <strong>de</strong>l yacimiento<strong>de</strong> El Calvari, y en algunas minas <strong>de</strong>l entorno<strong>de</strong> Empúries en Girona, con el fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminarsi los recursos locales formaban parte <strong>de</strong> la estrategia<strong>de</strong> aprovechamiento <strong>de</strong> materias primas.Por otro lado, a nivel comparativo hemos contadocon los datos <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> orientación arqueológica<strong>de</strong> Hunt (2003) para el SW, cuya informacióngeológica se completa con los análisis <strong>de</strong> Marcoux(1998) para la Faja Piritica y <strong>de</strong> Tornos y Chiarada(2004) para las minas <strong>de</strong> Ossa Morena. El trabajo<strong>de</strong> Santos Zalduegui et al. (2004) se centra en lasminas <strong>de</strong> Linares-La Carolina, Valle <strong>de</strong> La Alcudia y307


Los Pedroches. El SE <strong>de</strong> la Península Ibérica cuentacon datos conseguidos por Stos-Gale et al. (1995) quecompletan los primeros análisis <strong>de</strong> Graeser y Friedrich(1970). Cer<strong>de</strong>ña, que jugó un papel importante en lasrutas comerciales <strong>de</strong>l Mediterráneo, dispone <strong>de</strong> unaamplia información tanto geológica como <strong>de</strong> materialesarqueológicos gracias a los trabajos <strong>de</strong> Stos-Gale etal. 1995 y Valera et al. 2005, y <strong>de</strong> otros autores comoLudwig et al. (1989) y Boni & Koeppel (1985). Parala Toscana hemos podido recopilar la informaciónpublicada por Stos Gale et al. (1995), mientras quelos datos utilizados <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong>los trabajos <strong>de</strong> Le Guen et al. (1991), Brevart et al.(1982) y el más reciente <strong>de</strong> Baron et al. (2006).Toda esta información se ha recopilado en unabase <strong>de</strong> datos que cuenta en la actualidad con 967registros <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> minerales, y en la que noestán contabilizados los minerales recuperados encontextos arqueológicos. La aportación <strong>de</strong> minerales<strong>de</strong>l proyecto ha sido <strong>de</strong> 46 muestras, todas minerales<strong>de</strong> plomo, salvo dos (un mineral <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> Falsety otro <strong>de</strong> cobre <strong>de</strong> Linda Mariquita) (fig. 66).En primer lugar se ha comparado la información<strong>de</strong> las diferentes regiones geográficas para <strong>de</strong>terminaraquellos ratios y campos isotópicos más característicosy tener en cuenta para estudios <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>talleaquellas áreas <strong>de</strong> solapamientos <strong>de</strong> mineralizaciones.En general, las mineralizaciones <strong>de</strong> galena <strong>de</strong> las áreasmás próximas a la costa en Cataluña, excluyendopor tanto el área pirenaica, presentan solapamientosparciales con los campos isotópicos <strong>de</strong> minas <strong>de</strong>lsur <strong>de</strong> Francia, Linares y Cer<strong>de</strong>ña. Con Linares elsolapamiento es mínimo en algunas ratios, y presentanuna buena discriminación en la ratio 206 Pb /204 Pb(fig. 67). El caso <strong>de</strong> Cer<strong>de</strong>ña es más complejo, <strong>de</strong>bidoa que algunas muestras <strong>de</strong> galenas <strong>de</strong>l dominio Herciniano(minas <strong>de</strong> Tubillos, Serra S’Ilixi y Correboi) se206Pb/204Pb18,618,5518,518,4518,418,3518,318,2518,218,1518,10,8450,85Fig. 67. Distribución comparativa entre los minerales <strong>de</strong>Cataluña y Linares.superponen a muestras <strong>de</strong> Cataluña, en concreto <strong>de</strong>lárea <strong>de</strong> Molar. Sin embargo, los análisis <strong>de</strong> materialesarqueológicos <strong>de</strong> Cer<strong>de</strong>ña no encajan en estos rangosisotópicos, perteneciendo todos los plomos analizadosa mineralizaciones <strong>de</strong>l Cámbrico (Va l e r a 2005:47-48 y 51-59). Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista geológico seseñala a<strong>de</strong>más que estas mineralizaciones <strong>de</strong>l Hercinianoson <strong>de</strong> bajo potencial extractivo. En consecuencia,no se tendrán en cuenta estas mineralizaciones sardasen las comparaciones que realicemos.El mayor grado <strong>de</strong> similitud en las ratios isotópicas<strong>de</strong> los minerales <strong>de</strong> Cataluña se produce conalgunas minas <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia, aunque en lasratio 207 Pb /204 Pb y 208 Pb /206 Pb se produce la mayordiscriminación (fig. 68). En consecuencia, con unanálisis <strong>de</strong>tallado <strong>de</strong> la posición <strong>de</strong> los materiales endistintos ratios es factible discriminar la proce<strong>de</strong>nciaen la mayoría <strong>de</strong> los casos.Se han podido estudiar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong>lproyecto un total <strong>de</strong> 55 muestras arqueológicas, <strong>de</strong>0,855207Pb/206PbLinares Cataluña0,860,8652,142,132,122,11208Pb/206Pb2,12,092,082,072,060,83 0,835 0,84 0,845 0,85 0,855 0,86 0,865 0,87207Pb/206PbMINERALESOBJETOS308Fig. 66. Distribución general <strong>de</strong> los objetos analizados en el proyecto en relación a todas las muestras minerales <strong>de</strong> lasregiones <strong>de</strong>l Mediterráneo occi<strong>de</strong>ntal.


208Pb/206Pb2,132,122,112,12,092,082,0715,57 15,59 15,61 15,63 15,65 15,67 15,69 15,71 15,73 15,75Cataluña207Pb/206PbSur FranciaFig. 68. Distribución comparativa entre los minerales <strong>de</strong>Cataluña y Sur <strong>de</strong> Franciaellas 4 no dieron resultado (una moneda y un anillo<strong>de</strong> plata <strong>de</strong> Empúries, una escoria <strong>de</strong> El Calvari yun lingote Cu-Pb <strong>de</strong> Sant Jaume).La distribución por yacimientos y tipo <strong>de</strong> materialse ofrece en la tabla <strong>de</strong> la figura 69.El estudio <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncias lo presentamos encuatro apartados diferentes: por un lado el materialarqueológico <strong>de</strong> El Calvari, en relación con las minas<strong>de</strong>l área Molar-Bellmunt, <strong>de</strong>spués analizaremos porseparado los materiales <strong>de</strong> plomo (galena, litargirioy plomo metálico), los <strong>de</strong> plata y los <strong>de</strong> base cobre<strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> yacimientos muestreados.La adscripción <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las muestrasarqueológicas a zonas concretas se ha realizado soloen aquellos casos en los que existe coinci<strong>de</strong>ncia plenacon los campos <strong>de</strong>finidos por las muestras geológicas.En unos pocos casos se ha i<strong>de</strong>ntificado con una regiónamplia como el SE, <strong>de</strong>bido a que la caracterizaciónes insuficiente para precisar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las distintasmineralizaciones. Otras muchas muestras han quedadoen zonas no <strong>de</strong>finidas por ninguna muestrageológica conocida.5.1. Muestras <strong>de</strong> El CalvariLa finalidad principal <strong>de</strong>l estudio era confirmar elaprovechamiento <strong>de</strong> los recursos locales <strong>de</strong> plomo,dada la proximidad geográfica entre el poblado yen concreto la mina Linda Mariquita. El relativoamplio estudio realizado sobre muestras geológicasrecogidas en la prospección nos ha permitido confirmarel grado <strong>de</strong> concordancia entre las muestrasarqueológicas y las geológicas y consi<strong>de</strong>rar algunosaspectos con cierto <strong>de</strong>talle. El estudio <strong>de</strong> estosmateriales se presento inicialmente en el CongresoInternacional <strong>de</strong> Arqueometría celebrado en Québecen mayo <strong>de</strong> 2006 (Mo n t e r o et al. en prensa), perocon posterioridad a esa fecha se recibieron nuevosdatos que perfilan mejor el panorama ya entoncesseñalado.En primer lugar, tanto las galenas, como las escoriasy los plomos metálicos se agrupan en la mismaregión isotópica (figura 70). Esta coinci<strong>de</strong> con lasmuestras recogidas <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> las mineralizacionesaflorantes, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> las minas Linda Mariquita,206Pb/204Pb18,4518,4318,4118,3918,3718,3518,3318,3118,290,85 0,851 0,852 0,853 0,854 0,855 0,856 0,857 0,858 0,859207Pb/206PbEl Calvari Empuries Castellet Banyoles Minerales Sup. Minerales Prof.Fig. 70. Distribución <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong> ElCalvari, Empúries y Castellet <strong>de</strong> Banyotes que concuerdancon las mineralizaciones en superficie <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> El Molar.Yacimiento N.º Muestras GalenaEscoria/LitargirioPlomoMetalbase CuObjetosplataMonedasEmpúries 19 2 2 6 2 2 5Castellet <strong>de</strong> Banyotes 7 1 2 4Coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Gan<strong>de</strong>sa 1 1Coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> la Serrad’Almós2 2El Calvari 9 2 2 2 3Mas Castellar <strong>de</strong> Pontos 5 5Puig Castellet 1 1Sant Jaume 4 4Serra <strong>de</strong> Daró 1 1Ullastret 2 1 1Total 51 6 4 14 5 11 11Fig 69. Distribución <strong>de</strong> las muestras analizadas mediante la técnica <strong>de</strong> isotopos <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proyecto “PlataPrerromana en Cataluña”.309


Fig. 71. Distribución comparativa en varias ratios <strong>de</strong> los objetos <strong>de</strong> Empúries relacionadas con minerales <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Franciay <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> El Molar.Jalapa, Barranco Hondo y Raimunda. Ninguna <strong>de</strong> lasmuestras arqueológicas entra el campo <strong>de</strong> distribución<strong>de</strong> las minas en profundidad (Mina Regia, Mineralogíay Bellmunt). Tampoco en esta región se produce <strong>de</strong>momento ningún solapamiento con mineralizaciones<strong>de</strong> otras regiones con datos <strong>de</strong> isótopos disponibles.En consecuencia la asignación <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia cuentacon un alto grado <strong>de</strong> fiabilidad.Curiosamente la distribución <strong>de</strong> las muestras arqueológicasen el diagrama <strong>de</strong> ratios 207Pb/206Pb frente al206Pb/204Pb presenta una localización periférica conlo que sería el campo isotópico <strong>de</strong>finido para estasmineralizaciones aflorantes <strong>de</strong> El Molar-Bellmunt.Esta disposición pue<strong>de</strong> servirnos <strong>de</strong> indicador queel muestreo geológico es representativo, pero todavíano <strong>de</strong>fine al 100% el grado <strong>de</strong> variabilidad isotópico,ya que en alguna ratio alguna <strong>de</strong> las muestrasarqueológicas quedarían justo en el bor<strong>de</strong> externo,este sería el caso <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las galenas recuperadasen el poblado.Las piezas que mayor concordancia presentan conla mineralización Linda Mariquita son la escoria <strong>de</strong>la ue 149 y un goterón <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong> la ue170-16. Porel contrario la escoria ue177 es consistente con elcampo que <strong>de</strong>finen las muestras <strong>de</strong> la mina BarrancoHondo.5.2. Proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> plomoLas muestras <strong>de</strong> plomo analizadas por isótopos <strong>de</strong>plomo incluyen principalmente materiales <strong>de</strong> dos<strong>de</strong> los principales yacimientos bajo estudio: Empúriesy Castellet <strong>de</strong> Banyoles. A<strong>de</strong>más solo disponemos <strong>de</strong>un análisis <strong>de</strong> una galena <strong>de</strong> Ullastret, y también seincluyeron en el estudio muestras <strong>de</strong>l yacimiento <strong>de</strong>Sant Jaume Mas d’en Serra, contemporáneo <strong>de</strong> ElCalvari y <strong>de</strong>l que se había realizado también un estudio<strong>de</strong>tallado sobre su metalurgia (Ga r c i a i Ru b e rtet al. 2007).En el caso <strong>de</strong> la galena <strong>de</strong> Ullastret los resultadosmuestran su concordancia con las mineralizaciones<strong>de</strong>l Prepirineo gerun<strong>de</strong>nse en general, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>estas presenta mayor afinidad con la distribución<strong>de</strong> los minerales <strong>de</strong> Osor. Esta muestra arqueológicaes la única que <strong>de</strong> momento tiene correspon<strong>de</strong>nciacon las mineralizaciones gerun<strong>de</strong>nses.Por lo que respecta a Castellet <strong>de</strong> Banyoles las tresmuestras <strong>de</strong> plomo analizadas (dos plomos y una galena)encajan perfectamente en el campo <strong>de</strong>finido porlas mineralizaciones <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong> Molar-Bellmunt ypresentan también una gran similitud en sus valorescon tres <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong> Empúries (dosgalenas y una lámina). Por tanto las tres muestras<strong>de</strong> mineral en bruto (galenas) <strong>de</strong> ambos yacimientospue<strong>de</strong>n atribuirse con fiabilidad a las minas <strong>de</strong> ElMolar, y encontramos plomo metálico también concordantecon la misma zona <strong>de</strong> origen (fig. 70).El caso <strong>de</strong> Empúries es algo más complejo. Yahemos señalado la concordancia <strong>de</strong> tres muestras conel campo isotópico <strong>de</strong> El Molar. El resto <strong>de</strong> plomosinvestigados proce<strong>de</strong>n probablemente en tres casos<strong>de</strong>l sureste, sin que podamos precisar más salvo enel disco <strong>de</strong> Pb(N-3-6201) que tiene mayor similitudcon las muestras <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Cabo <strong>de</strong> Gata. Ungoterón <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong> las excavaciones <strong>de</strong>l parkingtiene un origen en el sur <strong>de</strong> Francia (fig. 70), conmuchas opciones <strong>de</strong> que proceda <strong>de</strong> las minas <strong>de</strong>310


Vialas en Mont Lozère, en concreto es muy semejantea la muestra <strong>de</strong> Le Colombert B (Ba r o n et al.2006). Una última muestra, proce<strong>de</strong>nte también <strong>de</strong>lparking, no tiene <strong>de</strong> momento asignación <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>nciaconcreta.Tampoco es posible asignar una proce<strong>de</strong>ncia alos materiales <strong>de</strong> Sant Jaume, salvo para la muestraSJ-1022-C1 que pudiera proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> las minas <strong>de</strong>Cartagena (fig. 72). Las otras tres muestras quedan enuna región <strong>de</strong>sconocida, <strong>de</strong> la que por el momento nosabemos si podría ser consecuencia en algún caso <strong>de</strong>metal reciclado, con mezcla <strong>de</strong> varias proce<strong>de</strong>ncias,o <strong>de</strong> minas aún por caracterizar.208Pb/206Pb2,12,0952,092,0852,082,0752,070,836Cospel Pontos0,837PB San Jaume0,838Cospel Pontos207Pb/206PbCa<strong>de</strong>na CalvariFig. 72. Materiales que presentan concordancia con las ratiosisotópicas <strong>de</strong> las minas <strong>de</strong> Cartagena y Mazarrón.0,839Objetos Cartagena Mazarron0,840,8415.3. Proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> plataLa asignación <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia a los objetos y lasmonedas <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> momento ha tenido menos éxitoque en las muestras <strong>de</strong> plomo, ya que bastantes <strong>de</strong>estos materiales quedan en zonas sin <strong>de</strong>finición o noacaban <strong>de</strong> ajustar plenamente con los datos conocidos.Solo en 9 <strong>de</strong> las 22 muestras po<strong>de</strong>mos proponer unaproce<strong>de</strong>ncia probable.Con un origen probable en minerales <strong>de</strong> Cataluñasolo po<strong>de</strong>mos asignar el anillo <strong>de</strong> cinta <strong>de</strong> Empúriesy la arracada <strong>de</strong> Coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> la Serra d’Almosambos fechados en el siglo v i ane. En ambos casoshabrá que esperar a mejorar la caracterización <strong>de</strong>las minas <strong>de</strong> Falset para precisar si es posible estaadscripción concreta, aunque en el caso <strong>de</strong> la arracadalos valores isotópicos se encuentran más próximos ala plata <strong>de</strong> Balcoll que el anillo <strong>de</strong> Empúries, queajusta mejor a los valores <strong>de</strong> la Mina Linda Mariquita.Sin embargo, el solapamiento parcial con algunasmineralizaciones <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia complica un tantoel panorama, aunque su concordancia con las platasmencionadas es menor que el <strong>de</strong> las mineralizacionescomentadas <strong>de</strong> Cataluña.La dracma <strong>de</strong> Empúries 5832 aunque también seencuentra próxima a los valores <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>los minerales <strong>de</strong> Girona, sin embargo ajusta muchomejor con las minas <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia (fig. 74). Enel caso <strong>de</strong>l Lingote <strong>de</strong> Coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Serra d’Almosno es posible discernir si proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Franciao <strong>de</strong> las mineralizaciones <strong>de</strong> Girona.Finalmente queda comentar los resultados <strong>de</strong> losdos fragmentos <strong>de</strong> copela. La composición <strong>de</strong> amboses diferente y por tanto es una confirmación <strong>de</strong> quese trata <strong>de</strong> fragmentos <strong>de</strong> procesados distintos y no<strong>de</strong> una única copela (fig. 73). Sin embargo la asignación<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia no es <strong>de</strong>l todo clara, una <strong>de</strong>ellas parece encajar con las mineralizaciones <strong>de</strong>l SE,con valores próximos a los <strong>de</strong> las minas murcianas<strong>de</strong> Cartagena y Mazarrón, y la otra con bastanteprobabilidad tenga también su origen en el SE, siaceptamos un mayor tamaño <strong>de</strong> la región <strong>de</strong>l quehoy día disponemos por la escasez <strong>de</strong>l muestreoanalizado.208Pb/206Pb2,12,0952,092,0852,082,075GalenaUllastretLingote Serrad´AlmosLingote Cu-Sn-PbAmpuriasMoneda 5827Dracma 58320,843 0,845 0,847 0,849 0,851 0,853 0,855207Pb/206PbObjetos Min. Girona Sur Francia18,918,6518,818,7Pa12375Pa1237418,618,55Lingote Serrad´AlmosGalenaUllastretMoneda 5827206Pb/204Pb18,618,518,4206Pb/204Pb18,518,45Lingote Cu-Sn-PbAmpuriasDracma 583218,418,318,20,83 0,835 0,84 0,845 0,85 0,855 0,86"07Pb/206PbCopelas Ampurias Cartagena Mazarrón Minerales M/B Minerales Girona18,350,843 0,844 0,845 0,846 0,847 0,848 0,849 0,85 0,851 0,852207Pb/206PbObjetos Min. Girona Sur FranciaFig. 73. Posición comparativa <strong>de</strong> los fragmentos <strong>de</strong> copela <strong>de</strong>Empúries en relación a las minas <strong>de</strong> Cartagena, Mazarrón,minerales <strong>de</strong> Girona y <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Molar/Bellmunt.Fig. 74. Distribución comparativa <strong>de</strong> materiales concordantescon mineralizaciones <strong>de</strong> Girona y sur <strong>de</strong> Francia en el rango>0,845< 0,85 207Pb/206Pb.311


Las platas monetiformes <strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong>Pontos, al igual que mostraban una heterogeneidadcompositiva, presentan ratios isotópicas bastantediversas. Po<strong>de</strong>mos adscribir con bastante fiabilida<strong>de</strong>l ejemplar PA11013 a las minas <strong>de</strong> Cartagena yel ejemplar PA11010 a las minas <strong>de</strong> Mazarrón. Lapieza PA11012 muestra unas ratios completamente<strong>de</strong>splazadas que la colocan en una posición don<strong>de</strong>no tenemos ninguna referencia geológica, y que tampocopermite pensar en la posibilidad <strong>de</strong> mezcla <strong>de</strong>metales <strong>de</strong> dos proce<strong>de</strong>ncias. Las otras dos piezasquedan en el área intermedia entre las minas <strong>de</strong>lSE y las <strong>de</strong> Cataluña y sur <strong>de</strong> Francia, sin que sepueda <strong>de</strong>terminar un origen en ninguna <strong>de</strong> ellas.Entre los objetos que pue<strong>de</strong>n encajar en las ratiosisotópicas <strong>de</strong>l SE como área general se encuentrandos monedas <strong>de</strong> Empúries (5130 y 27794), y un fragmento<strong>de</strong> recipiente <strong>de</strong> Tivissa, aunque en este casopo<strong>de</strong>mos asignarle una proce<strong>de</strong>ncia probable <strong>de</strong> lasminas <strong>de</strong> Cartagena (fig. 75). La última pieza a la quese pue<strong>de</strong> dar adscripción es un anillo <strong>de</strong> Tivissa queencaja con mineralizaciones <strong>de</strong> Toscana, <strong>de</strong> las minas<strong>de</strong> las regiones <strong>de</strong> Bocchegiano o Grosseto. Esta regiónisotópica es algo conflictiva porque hay un alto grado<strong>de</strong> solapamiento entre las muestras <strong>de</strong> Cartagena ylas <strong>de</strong> Toscana, sin embargo en el diagrama con lasratios 207 Pb/ 204 Pb y 208 Pb/ 204 Pb se aprecia claramentesu vinculación a las minas italianas.208Pb/204Pb39,239,139,038,938,838,738,6Cospel PontosCa<strong>de</strong>naCalvari15,62 15,64 15,66 15,68 15,70 15,72 15,74207Pb/204PbAnillo TivissaSJC 1022 C1- -objetos Cartagena Mazarrón ToscanaCospel PontosVajilla TivissaPA12266Fig. 75. Materiales concordantes con las mineralizaciones <strong>de</strong>Cartagena, Mazarrón y Toscana.Del resto <strong>de</strong> muestras es difícil con la informacióndisponible en estos momentos otorgar una posibleproce<strong>de</strong>ncia. Habrá que esperar a mejorar la caracterización<strong>de</strong>l SE y <strong>de</strong> otras zonas con mineralizaciones,como el área al sur <strong>de</strong>l Ebro o la propia isla <strong>de</strong> Ibizapara <strong>de</strong>terminar si esas ratios isotópicas obe<strong>de</strong>cen ono a mezclas <strong>de</strong> metales.5.4. Proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> basecobreDe manera complementaria se han analizado muestras<strong>de</strong> metales <strong>de</strong> base cobre <strong>de</strong> los yacimientos<strong>de</strong> Empúries y El Calvari. En este segundo caso lafinalidad era <strong>de</strong>terminar si las mineralizaciones <strong>de</strong>cobre que aparecen en la zona junto al plomo fuerontambién aprovechadas. Se eligieron tres fragmentos<strong>de</strong> piezas diferentes <strong>de</strong> los materiales recuperados enla zona <strong>de</strong> la necrópolis. Estos metales eran broncesternarios con proporciones <strong>de</strong> plomo entre el 5 y10% (tabla <strong>de</strong> la fig. 76).El resultado <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> isótopos <strong>de</strong> plomorefleja una realidad distinta <strong>de</strong> la esperada al coincidirel brazalete sogueado y la aguja <strong>de</strong> fíbula conlos valores <strong>de</strong> las minas <strong>de</strong> Linares. La asignacióntiene un alto grado <strong>de</strong> fiabilidad ya que las muestras<strong>de</strong> El Calvari se integran perfectamente en el campoisotópico <strong>de</strong> esa región minera, quedando <strong>de</strong>scartadocon los datos disponibles su origen local en las minas<strong>de</strong>l Priorat. La ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> eslabones por el contrariomuestra unas ratios isotópicas diferentes que la sitúanen el campo <strong>de</strong> mineralizaciones <strong>de</strong>l SE.En el caso <strong>de</strong> Empúries se analizaron dos masasmetálicas o lingotes, uno <strong>de</strong> ellos (PA12521) es <strong>de</strong>cobre sin alear, aunque con impurezas elevadas<strong>de</strong> plomo y los resultados lo relacionan sin ningúntipo <strong>de</strong> duda con mineralizaciones <strong>de</strong> Chipre, y másen concreto con los <strong>de</strong> la región <strong>de</strong> Larnaca (fig.77). Sobre la circulación <strong>de</strong> metal <strong>de</strong> cobre <strong>de</strong>s<strong>de</strong>el Mediterráneo oriental en este periodo po<strong>de</strong>moscitar el estudio <strong>de</strong> las monedas púnicas <strong>de</strong> Tharros(Cer<strong>de</strong>ña occi<strong>de</strong>ntal) en el que se asigna al metaluna proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Lárnaca en 8 casos <strong>de</strong> los 11asignados a Chipre. Teniendo en cuenta que <strong>de</strong> las16 monedas con asignación concretas solo 4 correspon<strong>de</strong>na metal <strong>de</strong> Cer<strong>de</strong>ña, 11 a Chipre y uno a laAnálisis Tipo Yacimiento Fe Ni Cu Zn As Ag Sn Sb Pb BiPA12521Lingote <strong>de</strong>FundiciónEmpúries nd nd 99,0 nd nd 0,046 nd 0,033 0,94 ndPA12523 Lingote Empúries 0,88 nd 26,0 nd nd 0,019 20,1 0,063 52,9 ndPA12792BrazaletesogueadoEl Calvari(necrópolis)0,59 nd 82,9 nd nd 0,066 10,4 0,071 6,04 ndPA12793Aguja fíbulaEl Calvari(necrópolis)0,74 nd 78,8 nd nd 0,058 11,3 0,034 9,1 ndPA12794Ca<strong>de</strong>naeslabonesEl Calvari(necrópolis)0,68 nd 80,1 nd nd 0,026 13,8 nd 5,4 ndFig. 76. Análisis Ed-XRF <strong>de</strong> los metales <strong>de</strong> base cobre analizados por isotopos <strong>de</strong> plomo. Valores expresados en % en peso(nd=no <strong>de</strong> tectado; tr=trazas).312


2,1218,92,11518,8518,82,1118,75208Pb/206Pb2,1052,12,095BrazaleteCalvariAguja Fíbula Calvari206Pb/204Pb18,718,6518,618,552,092,0850,853 0,854 0,855 0,856 0,857 0,858 0,859 0,8618,518,45Lingote CuAmpurias18,4207Pb/206Pb0,830,8350,840,8450,85LinaresEl Calvari207Pb/206PbLarnaca (Chipre)ObjetosFig. 77. Localización <strong>de</strong>l lingote <strong>de</strong> Cu <strong>de</strong> Empúries enrelación a los minerales <strong>de</strong> Lárnaca (Chipre).Península Ibérica (At ta n a s i o et al. 2001), parece claroque el cobre fue un recurso ampliamente comerciado<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Mediterráneo oriental.El otro lingote o masa metálica (PA12523) con unaaleación ternaria en la que el plomo cubre el 50% yel resto se lo reparten casi en proporciones similaresel cobre y el estaño (tabla fig. 75), presenta unaasignación algo más complicada porque se localizaen zonas don<strong>de</strong> existe cierto solapamiento entre lasmineralizaciones <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia y Cataluña, peroencaja mejor con las muestras francesas (fig. 74).6. ConclusionesA la luz <strong>de</strong> los datos manejados po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducirunas cuantas pautas en relación al aprovechamiento<strong>de</strong> los minerales <strong>de</strong> plomo y plata en el nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong>la Península. El aprovechamiento <strong>de</strong> la galena tuvouna importancia relevante durante el primer milenioa.C. pero sin vinculación directa con la extracción <strong>de</strong>plata. Tanto en la zona <strong>de</strong> El Molar-Bellmunt comoen las mineralizaciones <strong>de</strong> Girona, la galena contieneimpurezas <strong>de</strong> plata insuficientes para su beneficio enla antigüedad. Sin embargo arqueológicamente estáatestiguada su explotación no solo por la existencia<strong>de</strong> galenas recuperadas en contextos arqueológicos,sino también por su aprovechamiento en objetos<strong>de</strong> plomo como parecen confirmar los análisis <strong>de</strong>isótopos <strong>de</strong> plomo.No contamos con datos sobre beneficio <strong>de</strong> la plataya que los materiales <strong>de</strong>l yacimiento <strong>de</strong> El Calvarisólo reflejan una metalurgia <strong>de</strong> plomo, y carecemos<strong>de</strong> materiales que se relacionen con la copelación <strong>de</strong>plata, salvo dos fragmentos <strong>de</strong> copelas <strong>de</strong> Empúries,que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la proce<strong>de</strong>ncia noencajan con mineralizaciones <strong>de</strong>l NE y sí más probablementecon el SE.Los datos sobre proce<strong>de</strong>ncia (fig. 78) tampocoavalan un aprovechamiento significativo <strong>de</strong> plata<strong>de</strong>l NE, ya que tanto las monedas como los objetos,aunque tienen en gran parte un origen in<strong>de</strong>terminado,no parece probable que correspondan conmineralizaciones <strong>de</strong>l NE y cuando la proce<strong>de</strong>ncia esconocida se relacionan principalmente con el área <strong>de</strong>lsu<strong>de</strong>ste. Solo una parte minoritaria parece vincularsecon las minas <strong>de</strong> Tarragona y <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia.Sin embargo, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser interesante que seanlos materiales <strong>de</strong> cronología más antigua (siglo v iFig. 78. Resultados <strong>de</strong> las muestras analizadas por Isotopos<strong>de</strong> plomo, y asignación <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia tras el estudiocomparativo con la información geológicaane), aunque no todos, los que tengan relación conmineralizaciones <strong>de</strong>l NE.El plomo y la plata llegan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el SE hasta losyacimientos catalanes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> al menos el siglo ivane, mientras que el abastecimiento <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el sur <strong>de</strong>Francia se <strong>de</strong>tecta en Empúries solo en la fase final(siglo ii-i ane).En lo que respecta al SE, en Empúries hay 4 quepresentan ratios muy similares. El plomo escrito,una lámina <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong>l parking, una dracma yun fragmento <strong>de</strong> litargirio. Se ubican en una zonapróxima a las minas <strong>de</strong> Cartagena, aunque con losdatos actuales no pue<strong>de</strong> asegurarse esa proce<strong>de</strong>ncia,siendo más correcta su atribución genérica al SE.Estas muestras señalan un rango cronológico amplio,siglos iv/iii-i ane, que proporciona una referencia <strong>de</strong>continuismo en el abastecimiento.En el caso <strong>de</strong> Empúries, don<strong>de</strong> se constata unamplio abanico en la proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los materiales,no tenemos pruebas concluyentes sobre activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>copelación <strong>de</strong> plata. Los dos fragmentos <strong>de</strong> copelaspodrían ser un argumento favorable, sin embargouna reflexión pormenorizada sobre todo el conjunto<strong>de</strong> datos disponible hace que la opción sobre uncontrol en la obtención <strong>de</strong> plata disminuya sus posibilida<strong>de</strong>sconcretas. Debemos tener en cuenta lossiguientes elementos:— Las copelas/litargirio fueron un elemento comercializadoen la antigüedad dada la posibilidad <strong>de</strong>su reaprovechamiento como plomo.— Dado que el aprovechamiento <strong>de</strong> galenas argentíferasno requiere el añadido <strong>de</strong> plomo, las copelas/litargirio como subproducto <strong>de</strong> su beneficio reflejanla proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los minerales procesados y portanto no obe<strong>de</strong>cen a una posible mezcla <strong>de</strong> minerales<strong>de</strong> distinta proce<strong>de</strong>ncia. En las muestras <strong>de</strong>Empúries los datos apuntan a regiones isotópicasvinculadas al su<strong>de</strong>ste.— Como no tenemos constancia <strong>de</strong>l aprovechamiento<strong>de</strong> galenas argentíferas <strong>de</strong>l NE, dado su bajocontenido en plata, la proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l SE parececonsistente.— Esta proce<strong>de</strong>ncia implicaría que para que se realizaseen Empúries la copelación <strong>de</strong>bería haber llegadola galena en bruto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el SE. Sin embargo lasmuestras <strong>de</strong> galena conocidas en Empúries no contienenplata y proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l área <strong>de</strong>l El Molar.313


Yacimiento Objeto Inventario Cronología Proce<strong>de</strong>ncia Metal206/204207Pb/204Pb208Pb/204Pb207Pb/206Pb208Pb/206PbCastellar <strong>de</strong>PontósCospel 10 (PA11010)SE(Mazarrón)Ag 18,734 15,67 38,96 0,8366 2.0796Castellar <strong>de</strong>PontósCospel 13 (PA11013)SE(Cartagena)Ag 18,733 15,71 39,02 0,8384 2.0828Castellar <strong>de</strong>PontósCastellar <strong>de</strong>PontósCastellar <strong>de</strong>PontósCastellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesCospel 11 (PA11011) Ag 18,552 15,64 38,67 0,843 2.0846Cospel 9 (PA11009) Ag 18,806 15,76 39,29 0,8381 2.089Cospel 12 (PA11012) Ag 18,857 15,83 39,54 0,8395 2.0965Anillo 5802 iii ane TOSCANA Ag 18,735 15,7 39,05 0,8378 2.084Galena PA12433 iii ane MOLAR Pb 18,302 15,67 38,45 0,856 2.101Castellet <strong>de</strong>BanyolesLáminaAgPA12268PA12268 iii ane Ag 18,67 15,68 38,88 0,8399 2.0824Castellet <strong>de</strong>BanyolesCastellet <strong>de</strong>BanyolesPlomo PA12435 iii ane MOLAR Pb 18,312 15,67 38,46 0,8556 2.1004Plomo PA12449 iii ane MOLAR Pb 18,328 15,69 38,55 0,8563 2.1031Castellet <strong>de</strong>BanyolesRecipienteAgPA12264 iii ane Ag 18,735 15,68 38,89 0,8372 2.0756Castellet <strong>de</strong>BanyolesRecipienteAgPA12266iii aneSE(Cartagena)Ag 18,736 15,73 39,06 0,8395 2.0844Coll <strong>de</strong>lMoro Gan<strong>de</strong>saColgante CMG M87 v i i-v i ane Ag 18,68 15,69 38,97 0,8401 2.0862Coll <strong>de</strong>lMoro Serrad’AlmosColl <strong>de</strong>lMoro Serrad’AlmosArracada 5047Lingote 5879v i ane(segundamitad)v i ane(segundamitad)CATALUÑAFalset?Ag 18,32 15,65 38,48 0,8542 2.1003Ag 18,544 15,68 38,77 0,8458 2.0905El Calvari Escoria CVM05-177 v i i-v i ane MOLAR Pb 18,308 15,67 38,46 0,856 2.1010El Calvari Escoria Pb UE 149 v i i-v i ane MOLAR Pb 18,337 15,67 38,48 0,8545 2.0987El Calvari Galena UE 154 v i i-v i ane MOLAR Pb 18,31 15,66 38,42 0,8551 2.0985El CalvariGalena(frag.Pequeño)CVM-177-13(PA11972)v i i-v i ane MOLAR Pb 18,335 15,7 38,56 0,8561 2.1030El CalvariGoteronPbCVM-170-16(PA11973)v i i-v i ane MOLAR Pb 18,321 15,69 38,52 0,8563 2.1025El Calvari Plomo CVM-170-17 v i i-v i ane MOLAR Pb 18,306 15,66 38,45 0,8557 2.100El Calvari(necrópolis)AgujaFibula?PA12793 LINARES Br 18,247 15,63 38,4 0,8563 2.1041El Calvari(necrópolis)El Calvari(necrópolis)BrazaleteSogueadoCa<strong>de</strong>naEslabonesPA12792 LINARES Br 18,273 15,63 38,4 0,8554 2.1016PA12794 SE? Br 18,685 15,67 38,86 0,8387 2.0800314


Yacimiento Objeto Inventario Cronología Proce<strong>de</strong>ncia Metal206/204207Pb/204Pb208Pb/204Pb207Pb/206Pb208Pb/206PbEmpúriesAnillo Ag<strong>de</strong> cinta2226(PA12292)v i ane CATALUÑA? Ag 18,348 15,65 38,45 0,8529 2.0958EmpúriesCinturónAgPA12524 Ag 18,549 15,66 38,74 0,8442 2.0888Empúries Disco Pb N-3-6201 iv-iii aneSE (Cabo<strong>de</strong> Gata)Pb 18,787 15,68 38,88 0,8347 2.0695EmpúriesDivisorEmporion5130(PA12291)SE? Ag 18,763 15,66 38,78 0,8344 2.0668EmpúriesDivisorEmporion6181(PA12290)Ag 18,662 15,65 38,71 0,8384 2.0744EmpúriesDracmaEmporion27794ii ane(inicios)SE Ag 18,705 15,67 38,96 0,8376 2.0827EmpúriesDracmaEmporion5832ii ane(inicios)SURFRANCIAAg 18,495 15,67 38,71 0,8475 2.0930Empúries Galena PA12373 MOLAR 18,315 15,67 38,47 0,8556 2.0996Empúries Galena PA12519 MOLAR Pb 18,303 15,67 38,45 0,8559 2.1005EmpúriesGoterónPb84-2-66(PA12295)ii-i aneSURFRANCIAPb 18,361 15,68 38,56 0,8537 2.1001EmpúriesLáminaPbMN5016(PA12296)iv ane MOLAR Pb 18,303 15,66 38,44 0,8557 2.100EmpúriesLáminaPb1983-7-717(PA12294)ii-i ane SE Pb 18,727 15,69 39,02 0,8376 2.0838EmpúriesLingoteCuPA12521 CHIPRE Cu 18,494 15,57 38,41 0,8417 2.0766EmpúriesLingoteCu-Sn-PbPA12523SURFRANCIA?Br 18,489 15,65 38,63 0,8463 2.0893EmpúriesLingotePb1980-28-163 ii-i ane Pb 18,651 15,68 38,91 0,8406 2.0862Empúries Copela PA12375 SE Pb 18,724 15,68 39 0,8374 2.0831Empúries Copela PA12374 SE? Pb 18,803 15,78 39,34 0,8391 2.0920EmpúriesMonedaAg5827iv ane(segundamitad)Ag 18,615 15,66 38,76 0,8483 2.082EmpúriesPbescrito2618 iv-iii ane SE Pb 18,727 15,69 39,01 0,8376 2.0833PuigCastelletColgante PA12270 Ag 18,593 15,67 38,81 0,8427 2.0874Sant JaumeGoteronPbSJ-1022-C1SE (Cartagena?)Pb 18,697 15,7 38,98 0,8392 2.0851Sant JaumeGoterónplomoSJ-1006-278 v i i-v i ane Pb 18,7 15,68 38,9 0,8384 2.0805Sant Jaume Grapa SJ-1004-705 v i i-v i ane Pb 18,679 15,68 38,93 0,8396 2.084Sant JaumeSerra <strong>de</strong>DaróLáminaplomoBrazaleteAgSJ-1022-209 v i i-v i ane Pb 18,688 15,69 38,95 0,8395 2.0843586 v-iii ane Ag 18,713 15,67 38,84 0,8373 0.2075315


Yacimiento Objeto Inventario Cronología Proce<strong>de</strong>ncia Metal206/204207Pb/204Pb208Pb/204Pb207Pb/206Pb208Pb/206PbIlla d’enReixac-UllastretDracmaRho<strong>de</strong>4237 III ane Ag 18,68 15,68 38,84 0,8392 2.0794Puig <strong>de</strong>Sant Andreu-UllastretGalena PA12407 GIRONA Pb 18,535 15,69 38,87 0,8465 2.0973— Dado que hay objetos <strong>de</strong> plomo con probableproce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l SE, es evi<strong>de</strong>nte que llegó plomo<strong>de</strong> esa región, pero <strong>de</strong>bido a su pureza pudo serplomo reaprovechado como subproducto <strong>de</strong> lacopelación.— Si llegó plomo en mineral <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> ElMolar, también pudo llegar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el SE.— Sin embargo no tenemos ningún indicio que <strong>de</strong>scartela posibilidad <strong>de</strong> que la plata pudiese llegara Empúries en estado metálico ya procesada osemirrefinada, acompañada <strong>de</strong> plomo, ya fuese <strong>de</strong>galena o <strong>de</strong> litargirio.— Otros datos <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia señalan tanto la presencia<strong>de</strong> plomo como <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong>l sur<strong>de</strong> Francia en los siglo ii-i ane. Por tanto se repiteel mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los dos metales, sinque sepamos si llegó como materia prima o comolingotes <strong>de</strong> metal.Tras estas consi<strong>de</strong>raciones, en el caso <strong>de</strong> quellegase la galena <strong>de</strong>l SE y se copelase, Empúriestendría un control sobre la producción <strong>de</strong> plata. Encaso contrario <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ría su abastecimiento <strong>de</strong> plataprincipalmente, según los datos actuales, <strong>de</strong>l SE. Sinembargo, las dos opciones no son necesariamenteexcluyentes, aunque <strong>de</strong> momento no po<strong>de</strong>mos afirmarcon certeza la existencia <strong>de</strong> una producción <strong>de</strong> plata.Las toberas recuperadas en el yacimiento podríanestar <strong>de</strong>stinadas al proceso <strong>de</strong> copelación completo(Ru i z d e Ar b u l o 1989) o simplemente intervenir enun proceso <strong>de</strong> refinado final <strong>de</strong> la plata.En el caso <strong>de</strong> Castellet <strong>de</strong> Banyoles la plata tampocotiene un origen claro en el NE, orientándosehacia el SE. Sin embargo llaman la atención las altasproporciones <strong>de</strong> oro que aparecen mezcladas en laplata, situación paralelizable a la que presentan lasmonedas <strong>de</strong> Iltirta analizadas.En conclusión, salvo excepciones en alguna monedao casos singulares en los objetos por la elevadapresencia <strong>de</strong> otros elementos diferentes al cobre, laplata tanto en monedas como objetos suele teneruna elevada pureza (entre 99-94% Ag), aunque conimpurezas <strong>de</strong> cobre que se mantienen por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l4%. En general no se observan pautas <strong>de</strong> <strong>de</strong>valuación<strong>de</strong>l metal frecuentes, aunque los procesos tecnológicosen la obtención y manufactura <strong>de</strong> la plata muestranalgunos rasgos llamativos como la presencia <strong>de</strong> zinc(materiales <strong>de</strong> Castellet <strong>de</strong> Banyoles), hierro (lingote<strong>de</strong> Coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> la Serra d’Almos) o contenidosinusuales <strong>de</strong> oro (pendiente <strong>de</strong> Santa Madrona) querequieren un estudio más <strong>de</strong>tallado para explicar supresencia.Consi<strong>de</strong>racionesfinalesNúria Rafel Fontanals, IgnacioMontero Ruiz, Pere Castanyer(coordinadores)Los resultados <strong>de</strong> los tres años <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>dicadosal <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto “Plata prerromana enCataluña”, que hemos sintetizado en los apartadosanteriores, bosquejan un panorama que sin duda superael absoluto vacío <strong>de</strong> datos contrastables <strong>de</strong>l que partíamos,pero que, a la vez, se aleja en algunos aspectos<strong>de</strong> las hipótesis <strong>de</strong> partida y abre nuevas perspectivasque serán objeto <strong>de</strong> comprobación en los próximosaños en el marco <strong>de</strong>l proyecto “Aprovechamiento <strong>de</strong>recursos <strong>de</strong> plomo y plata en el primer milenio aC:interacción comercial y cultural en el MediterráneoOcci<strong>de</strong>ntal” (HUM2007-62725-C03-00).Por lo que respecta a la explotación <strong>de</strong> los recursos<strong>de</strong> plata <strong>de</strong>l nor<strong>de</strong>ste peninsular, la evi<strong>de</strong>ncia conque contamos hasta la fecha es aún algo imprecisa;no obstante, emerge con claridad el abastecimiento<strong>de</strong> plata <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste peninsular (Murcia y Almería)al menos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo v ane y hasta el siglo i ane.Junto a esta fuente <strong>de</strong> aprovisionamiento, se documenta,en una medida mucho menor y en materiales<strong>de</strong> cronologías más recientes (fines <strong>de</strong>l siglo iii-i ane),la presencia <strong>de</strong> metal manufacturado proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>la Toscana (Castellet <strong>de</strong> Banyoles) y posiblemente <strong>de</strong>lsur <strong>de</strong> Francia (Empúries). Para el siglo v i ane hayindicios, que <strong>de</strong>berán comprobarse en el futuro, <strong>de</strong>una posible explotación <strong>de</strong> los minerales <strong>de</strong> plata <strong>de</strong>lPriorat (anillo <strong>de</strong> la necrópolis <strong>de</strong> la Muralla NE <strong>de</strong>Empúries y arracada <strong>de</strong>l coll <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Serra d’Almos).Exceptuando la galena hallada en el yacimiento<strong>de</strong> Ullastret, que parece proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> las mineralizacionesprepirenaicas, no hay ninguna evi<strong>de</strong>ncia hastala fecha <strong>de</strong> que éstas últimas fueran explotadas porlos griegos emporitanos.El panorama para el plomo, sin embargo, es radicalmentedistinto. Las evi<strong>de</strong>ncias indican netamentela explotación <strong>de</strong>l plomo prioratino durante todo elperíodo cronológico objeto <strong>de</strong> este estudio. El mineral<strong>de</strong> plomo <strong>de</strong>l Priorat, <strong>de</strong> gran pureza y, por lo tanto,poco rentable para el posible beneficio <strong>de</strong> la plata 3434. Esta era ya nuestra hipótesis <strong>de</strong> partida, que la analítica,tanto <strong>de</strong>l mineral muestreado en las minas como <strong>de</strong>l mineral316


se documenta, ya sea en estado mineral o metálico,aparte <strong>de</strong> en la propia comarca, en el Castellet <strong>de</strong>Banyoles <strong>de</strong> Tivissa (finales <strong>de</strong>l siglo iii ane a c. 200ane) y en Empúries (galena posiblemente <strong>de</strong>l siglov ane o anterior, galena como mínimo anterior afinales <strong>de</strong>l siglo iii ane, plomo anterior al segundocuarto <strong>de</strong>l siglo iv ane). Empúries, sin embargo,parece recibir plomo <strong>de</strong> otras proce<strong>de</strong>ncias a<strong>de</strong>más<strong>de</strong>l Priorat, en concreto <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> la Penínsulay <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia.Están en estudio en estos momentos datos peninsularesque parecen indicar que la distribución<strong>de</strong>l plomo <strong>de</strong>l Priorat supera el ámbito geográficocatalán, al parecer en el marco <strong>de</strong> otros territoriosrelacionados con el ámbito fenicio; no obstante,dichos datos, insospechados cuando iniciamos elproyecto y <strong>de</strong> compleja interpretación, requieren aún<strong>de</strong> profundización.En lo que respecta al cobre, en el Calvari <strong>de</strong>l Molarse documenta, aparte <strong>de</strong>l mineral local, la presencia<strong>de</strong> piezas ornamentales <strong>de</strong> bronce fechables en lossiglos v i i-v i ane, elaboradas con metal proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>lsu<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> la Península y <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Linares y enEmpúries un fragmento <strong>de</strong> lingote <strong>de</strong> cobre, <strong>de</strong>sgraciadamentesin datos exactos sobre el lugar <strong>de</strong>l hallazgoy su cronología, indica un origen chipriota.En resumen, pues, el horizonte que se presentaen estos momentos para la circulación <strong>de</strong>l metal enel nor<strong>de</strong>ste peninsular es <strong>de</strong> una complejidad queno sospechábamos cuando iniciamos el proyecto, siexceptuamos quizás el caso <strong>de</strong> Empúries don<strong>de</strong>, comogran puerto <strong>de</strong> comercio que fue, era esperable unflujo diverso.Así pues, los resultados <strong>de</strong>l proyecto han idoredirigiendo la investigación y han puesto <strong>de</strong> manifiestoun panorama complejo <strong>de</strong>l uso y circulación<strong>de</strong>l metal que ha aconsejado continuarlo en lospróximos años partiendo <strong>de</strong> la hipótesis <strong>de</strong>l peso eimportancia que tuvo la explotación <strong>de</strong> las minas <strong>de</strong>El Molar-Bellmunt en los inicios <strong>de</strong> la colonizaciónfenicia, explotación que fue perdiendo importanciahasta el cambio <strong>de</strong> era a favor <strong>de</strong> los minerales y/ometales <strong>de</strong> otras proce<strong>de</strong>ncias, mayoritariamente <strong>de</strong>lSE <strong>de</strong> la Península, así como el aprovechamiento másreducido <strong>de</strong> los recursos locales y la explotación <strong>de</strong>mineralizaciones aún por <strong>de</strong>terminar, probablementecon un origen intermedio entre el área catalana y elSE o <strong>de</strong>l interior peninsular.En consecuencia es necesario mejorar el conocimientoisotópico <strong>de</strong> ésas áreas intermedias, completamente<strong>de</strong>sconocidas a este nivel, el conocimientoarqueológico <strong>de</strong>l entorno <strong>de</strong> las minas <strong>de</strong> El Molarhallado en contexto arqueológico, ha ido confirmando. Cabe,no obstante, indicar que la documentación escrita <strong>de</strong>l siglo x i vseñala claramente que junto a la obtención mayoritaria <strong>de</strong> plataa partir <strong>de</strong> minerales <strong>de</strong> este metal también se beneficia plata apartir <strong>de</strong> la galena <strong>de</strong> la zona, con rationes apreciables quepue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> las minas don<strong>de</strong> seda cuenta <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong> los ensayos <strong>de</strong>stinados a fijar lostributos (Ma r t í n e z El c a c h o 2004). Hay que tener en cuenta quela posibilidad <strong>de</strong> beneficiar la plata <strong>de</strong> las galenas <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>la tecnología disponible y que las mejoras y avances a lo largo<strong>de</strong> la historia han permitido el aprovechamiento <strong>de</strong> proporciones <strong>de</strong>plata por cada tonelada <strong>de</strong> plomo cada vez más bajas.y, en especial, <strong>de</strong>l yacimiento <strong>de</strong> El Calvari, que alparecer tiene un papel <strong>de</strong>terminante en la produccióny distribución <strong>de</strong>l mineral/metal hasta el siglo v i ane,así como <strong>de</strong> su entorno inmediato en época ibéricapues la evi<strong>de</strong>ncia analizada hasta ahora indica que elo los centros distribuidores están en este momentofuera <strong>de</strong>l área minera estricta.Asimismo, para po<strong>de</strong>r trazar una interpretaciónhistórica <strong>de</strong>l marco general en el que se <strong>de</strong>sarrollanestos intercambios en el tiempo, es necesario ampliarla perspectiva <strong>de</strong> estudio a otras zonas <strong>de</strong>l Mediterráneoocci<strong>de</strong>ntal involucradas en la producción <strong>de</strong>plata y plomo en el I milenio ane, como es Ibiza—cuyo papel en la distribución <strong>de</strong> los productos feniciosen el nor<strong>de</strong>ste hace que su conocimiento tengauna importancia estratégica para el proyecto— y losasentamientos fenicios e ibéricos, <strong>de</strong> modo que seafactible explicar la posible presencia <strong>de</strong> galenas <strong>de</strong>lárea catalana y, por otro lado, la llegada <strong>de</strong> metalal área catalana <strong>de</strong> otras proce<strong>de</strong>ncias.Los datos con que contamos hasta ahora indicanpara Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós y para el Puig <strong>de</strong>Sant Andreu <strong>de</strong> Ullastret un comportamiento en loque respecta a la plata parecido al <strong>de</strong> Empúries, sibien no contamos aún con un patrón claro para elabastecimiento <strong>de</strong> plomo, cuestión, pues, en la que<strong>de</strong>berá profundizarse en el futuro.En el área minera <strong>de</strong>l Priorat el trabajo <strong>de</strong> camporealizado hasta la fecha no ha permitido i<strong>de</strong>ntificarcon claridad activida<strong>de</strong>s extractivas protohistóricasy, por otra parte, la evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Calvari (y también<strong>de</strong>l Puig Roig) parece indicar que el procesado no serealizaba en el interior <strong>de</strong> estos poblados, sino queprobablemente se llevaba a cabo al pie <strong>de</strong> los filones.Las características morfológicas y <strong>de</strong> cobertura vegetal<strong>de</strong> la comarca, así como las gran<strong>de</strong>s transformacionesque ha sufrido el área minera a causa <strong>de</strong> unaingente explotación hasta el siglo x x dificultan estatarea, que, sin embargo, constituye uno <strong>de</strong> nuestrosobjetivos en los próximos años.En las áreas mineras pirenaicas y prepirenaicasorientales <strong>de</strong>be profundizarse en la caracterizaciónisotópica <strong>de</strong>l mineral, <strong>de</strong>l mismo modo que <strong>de</strong>behacerse en la <strong>de</strong>l Priorat. Ésta última ha sido biencaracterizada en el curso <strong>de</strong>l proyecto cuyos resultadosaquí presentamos; sin embargo, dada su relevancia,nos proponemos elevar el nivel <strong>de</strong> precisión, <strong>de</strong> modoque la discriminación y contrastación <strong>de</strong> resultadosresulte cada vez más inequívoca.Finalmente han surgido una serie <strong>de</strong> aspectos tecnológicosen el procesado y manufactura <strong>de</strong> la plata,como es la presencia <strong>de</strong> mercurio, zinc o hierro, quese escapan <strong>de</strong> las pautas tradicionalmente asumidasy que necesitan por un lado <strong>de</strong>terminar su grado <strong>de</strong>frecuencia o excepcionalidad, y por otro una explicacióncoherente con el nivel tecnológico <strong>de</strong>l momento.No olvi<strong>de</strong>mos que este periodo <strong>de</strong>l I milenio ane esun momento <strong>de</strong> profunda transformación tecnológicaen el campo <strong>de</strong> la metalurgia.317


Xavier AquiluéMuseu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Empúriesxaquilue@gencat.catXosé-Lois ArmadaInvestigador contratado JAE-DocLaboratorio <strong>de</strong> Arqueoloxía <strong>de</strong> Paisaxe, Instituto <strong>de</strong> EstudiosGalegos Padre Sarmiento CSIC-XuGa). Santiago <strong>de</strong> CompostelaCarme BelarteInvestigadora ICREA adscrita a l’Institut Català d’ArqueologiaClàssicacbelarte@icac.netPere CastanyerMuseu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Empúriespcastanyer@gencat.catSara FairénDepartment of ArchaeologyDurham Universitysara.fairen-jimenez@dur.ac.ukPepa GasullUniversidad Autónoma <strong>de</strong> Barcelonapepa.gasull@uab.esMarc GenerInstituto <strong>de</strong> Historia, CSICC/ Albasanz, 26-28. 28037-Madridmcgener@cenim.csic.esRaimon GraellsBecario Predoctoral FIGeneralitat <strong>de</strong> Catalunya-Universitat <strong>de</strong> Lleidaraimongf@historia.udl.catMark HuntUniversidad <strong>de</strong> Sevillamhunt@us.esAurora MartinMuseu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Girona,Ullastretaurora.martin@gencat.catJosep M. MataUniversitat Politècnica <strong>de</strong> Catalunya. Dept. EnginyeriaMinera i Recursos Naturalsmata@emrn.upc.eduIgnacio Montero RuizInstituto <strong>de</strong> Historia, CSICC/ Albasanz, 26-28. 28037-Madridimontero@ih.csic.esNúria MorellInstitut Català d’Arqueologia Clàssicanmorell@icac.netArturo PérezUniversitat <strong>de</strong> Lleidaaperez@historia.udl.catEnriqueta PonsMuseu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Gironaenriqueta.pons@gencat.netNúria RafelUniversitat <strong>de</strong> Lleidanrafel@historia.udl.catMartina RenziInstituto <strong>de</strong> Historia, CSICC/ Albasanz, 26-28. 28037-MadridMartina.renzi@iol.itM. Carme RoviraMuseu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Barcelonacrovirah@gencat.catSalvador RoviraMuseo Arqueológico NacionalC/ Serrano, 13. 28001-MadridSalvador.rovira@mcu.esMarta SantosMuseu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Empúriesmsantosr@gencat.catJoaquim TremoledaMuseu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya-Empúriesjtremoleda@gencat.catPepa VillalbaFundació Bosch Gimpera-Universitat <strong>de</strong> Barcelonapvillaba@ub.edu318


BibliografíaAb e l l a et al. 2001J. Abella Creus, C. Curto y J. Fabre, “Bellmunt <strong>de</strong>lPriorato. Historia, geología y mineralogía”, Bocamina,7, 2001, 28-63.Ag u s t í et al. 2004B. Agustí, D. Codina, R. Dehesa, J. Llinàs, J. Merino,C. Montalbán y A. Vargas, “Excavacions arqueològiques aVilanera (l’Escala, Alt Empordà)”, Tribuna d’Arqueologia2000-2001, Barcelona, 2004, 99-114.Al a m i n o s et al. 1991A. Alaminos, M. Ojuel, J. Sanmartí i J. Santacana,“Algunas observaciones sobre el comercio colonial enla costa central y meridional <strong>de</strong> Catalunya en épocaarcaica”, Remesal i Musso (eds.), La presencia <strong>de</strong>material etrusco en la Península Ibérica, Barcelona,1991.Al m a g r o 1952M. Almagro, Las inscripciones ampuritanas griegas,ibéricas y latinas, Monografías Ampuritanas, II,Barcelona, 1952.Al m a g r o 1953M. Almagro, Las necrópolis <strong>de</strong> Empúries, I. Introduccióny necrópolis griegas, Monografías Ampuritanas III,Barcelona, 1953.Al m a g r o 1955M. Almagro, Las necrópolis <strong>de</strong> Empúries, II. Necrópolisromanas. Las necrópolis indígenas, MonografíasAmpuritanas III, Barcelona, 1955.Am o r ó s 1933aJ. Amorós, Les dracmes emporitanes, Barcelona, 1933.Am o r ó s 1933bJ. Amorós, D’una troballa <strong>de</strong> mone<strong>de</strong>s emporitanesi la possible cronologia <strong>de</strong> les mone<strong>de</strong>s d’Empúries,Barcelona, 1933.Am o r ó s 1934J. Amorós, Les mone<strong>de</strong>s emporitanes anteriors a lesdracmes, Barcelona, 1934.Aq u i l u é et al. 2000X. Aquilué, P. Castanyer, M. Santos, J. Tremoleda,“Les ceràmiques gregues arcaiques <strong>de</strong> la PalaiàPolis d’Empòrion”, Ceràmiques jònies d’època arcaica.Centres <strong>de</strong> producció i comercialització al MediterraniOcci<strong>de</strong>ntal, Monografies Emporitanes, 11, Barcelona,2000, 285-346.Aq u i l u é et al. 1999X. Aquilué (dir.), Intervencions arqueològiques aSant Martí d’Empúries (1994-1996). De l’assentamentprecolonial a l’Empúries actual, MonografiesEmporitanes 9, Girona, 1999.Aq u i l u é et al. 2004X. Aquilué et al., Deu anys d’arqueologia a l’entornd’Empúries. Actuacions efectua<strong>de</strong>s entre 1993 i 2002,Monografies Emporitanes, 12, Barcelona, 2004.Aq u i l u é en prensaX. Aquilué, P. Castanyer, M. Santos, J. Tremoleda,“Noves evidències <strong>de</strong>l comerç fenici amb les comunitatsindígenes <strong>de</strong> l’entorn d’Empúries”, Contactes. Indígenesi fenicis a la Mediterrània occi<strong>de</strong>ntal entre els seglesviii i v i ane (Alcanar 2006).Ar a n e g u i 2000C. Aranegui (ed.), Argantonio, rey <strong>de</strong> Tartessos, Sevilla,2000.Ar m a d a et al. 2005aX.-L. Armada, D. Garcia, I. Montero, I. Moreno,N. Rafel y M. C. Rovira, “Minería y metalurgia durantela I Edad <strong>de</strong>l Hierro. Procesos <strong>de</strong> cambio en el sur<strong>de</strong> Cataluña”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 15,2005, 133-150.Ar m a d a et al. 2005bX.-L. Armada, M. A. Hunt, J. Juan, I. Montero, N. Rafely J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “Primeros datos arqueométricossobre la metalurgia <strong>de</strong>l poblado y necrópolis <strong>de</strong>lCalvari <strong>de</strong>l Molar (Priorat, Tarragona)”, Trabajos <strong>de</strong>Prehistoria, 62.1, 2005, 139-155.319


Ar t e a g a et al. 1986O. Arteaga, J. Padró, E. Sanmartí, “La expansiónfenicia por las costas <strong>de</strong> Cataluña y el Languedoc”,G. <strong>de</strong>l Olmo, M. E. Aubert (eds.), Los fenicios en laPenínsula Ibérica, Saba<strong>de</strong>ll, 1986, 303-314.As e n s i o, Sa n m a rt í 2005D. Asensio, J. Sanmartí, “Fenicis i púnics al territori <strong>de</strong>Catalunya: cinc segles d’interacció colonial”, Fenicis ipúnics al Països Catalans, Fonaments, 12, 2005, 89-105.As e n s i o et al. 1996D. Asensio, X. Cela y C. Ferrer, “Els materials ceràmics<strong>de</strong>l poblat ibèric <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong> Banyoles (Tivissa).Col·lecció Salvador Vilaseca <strong>de</strong> Reus”, Pyrenae, 27,1996, 163-191.As e n s i o et al. 2001D. Asensio, M. C. Belarte y J. Noguera, “El poblamentibèric al curs inferior <strong>de</strong> l’Ebre (Ribera d’Ebre i BaixEbre)”, A. Martín y R. Plana (eds.), Actes <strong>de</strong> la TaulaRodona d’Ullastret: Territori polític i territori ruraldurant l’edat <strong>de</strong>l Ferro a la Mediterrània Occi<strong>de</strong>ntal,Monografies d’Ullastret, 2, Ullastret, 2001, 283-300.As e n s i o et al. 2002D. Asensio, M. Miró y J. Sanmartí, “El nucli ibèric <strong>de</strong>lCastellet <strong>de</strong> Banyoles (Tivissa, Ribera d’Ebre): un estat<strong>de</strong> la qüestió”, Ibers a l’Ebre. Recerca i interpretació. IJorna<strong>de</strong>s d’Arqueologia <strong>de</strong> Tivissa (Tivissa, 23 i 24 <strong>de</strong>novembre <strong>de</strong> 2001). Ilercavònia, 3, 2002, 185-204.As e n s i o et al. 2003D. Asensio, M. Miró, J. Sanmartí y J. Velaza, “Inscripciónibérica sobre plomo proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Castellet <strong>de</strong> Banyoles(Tivissa)”, Paleohispanica, 3, 2003, 195-204.As e n s i o et al. 2005D. Asensio, M. Miró y J. Sanmartí, “Darreresintervencions arqueològiques al Castellet <strong>de</strong> Banyoles(Tivissa, Ribera d’Ebre): una ciutat ibèrica en el segleiii aC”, Món ibèric als Països Catalans. XIII Col·loquiInternacional d’Arqueologia <strong>de</strong> Puigcerdà – Puigcerdà 14i 15 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 2003 (vol. I), Institut d’EstudisCeretans, Puigcerdà, 2005, 615-627.At ta n a s i o et al. 2001D. Attanasio, G. Bultrini, G. M. Ingo, “The Possibilityof Provenancing a Series of Bronze Punic Coins foundat Tharros (Western Sardinia) using the LiteratureLead Isotope Database”, Archaeometry, 43(4), 2001,529-547.Au b e t 1993M. E. Aubet, “El comerç fenici i les comunitats <strong>de</strong>lFerro a Catalunya”, Laietania, 8, 1993, 23-40.Ba l s e r a 2006R. Balsera, “El «oppidum» ibérico <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong> l’Espasa(capçanes, Priorat) y su conjunto numismático: interpretacióneconómica y territorial”, BRSAT, 28, 35-73.Ba r b e r à 1990J. Barberà, “La necrópolis <strong>de</strong> la muralla N.E. <strong>de</strong>Empúries en el proceso <strong>de</strong> la iberización”, Verdolay,2, 1990, 201-206.Ba r o n et al. 2006S. Baron, J, Cargnan, S. Laurent, A. Ploquin, “Medievallead making on Mont-Lozère Massif (Cévennes-France):trancing ore resources using Pb isotopes”, AppliedGeochemistry, 21, 2006, 242-252.Be l a rt e 1997M. C. Belarte, Arquitectura domèstica i estructura sociala la Catalunya protohistòrica, Arqueomediterrània, I,Barcelona, 1997.Be l a rt e et al. 2000M. C. Belarte, J. Sanmartí, J. Santacana y D. Asensio,“Modèles <strong>de</strong> sites proto-urbains du Bronze Final etPremier Âge du Fer en Catalogne méridionale”, J. Gascóy F. Claustre (eds.), Habitats, économies et sociétésdu Nord-Ouest méditerranéen <strong>de</strong> l’Âge du Bronze aupremier Âge du Fer (XXIVe Congrès Préhistorique <strong>de</strong>France, Carcassonne, 26-30 Septembre 1994), SociétéPréhistorique <strong>de</strong> France, Paris, 2000, 139-145.Be l a rt e, No g u e r a 2002M. C. Belarte y J. Noguera, “Le système d’occupationdu territoire du ve au iiie siècle av. J.-C. dans le coursinférieur <strong>de</strong> l’Ebre”, D. Garcia y F. Verdin (eds.),Territoires celtiques. Espaces ethniques et territoires <strong>de</strong>sagglomerations protohistoriques d’Europe occi<strong>de</strong>ntale(actes du XXIV colloque international <strong>de</strong> l’AFEAF,Martigues, 1-4 juin 2000), Errance, Paris, 2002, 37-47.Be l a rt e, No g u e r a 2007M. C. Belarte y J. Noguera, La necròpolis protohistòrica<strong>de</strong> Santa Madrona (Riba-roja, Ribera d’Ebre), Hic etNunc, 2, Tarragona, 2007.Bl e c h et al. 2001M. Blech, M. Koch, M. Kunst, Hispania Antica.Denkmäler <strong>de</strong>r Frühzeit, Mainz, 2001.Bo n i, Ko e p p e l 1985M. Boni, V. Koeppel, “Ore-lead isotope pattern fromthe Iglesiente-Sulcis Area (SW Sardinia) and theproblem of remobilization of metals”, MineraliumDeposita, 20(3), 1985.Bo s c h Gi m p e r a 1913-1914aP. Bosch Gimpera, “Troballes a Tivissa”, Anuari <strong>de</strong>l’Institut d’Estudis Catalans, V, 1913-1914, 856-858.Bo s c h Gi m p e r a 1913-1914bP. Bosch Gimpera, “Campanya arqueológica <strong>de</strong>l’Institut d’Estudis Catalans al límit <strong>de</strong> Catalunya iAragó (Caseres, Calaceit i Maçalió” Anuari <strong>de</strong> l’Institutd’Estudis Catalans, V, part 2, 1913-1914, 819-823.Bo s c h Gi m p e r a 1921-1926P. Bosch Gimpera, “Les investigacions <strong>de</strong> la culturaibèrica al Baix Aragó”, Anuari <strong>de</strong> l’Institut d’EstudisCatalans, VII, 1921-1926, 72-80.Br e va r t et al. 1982O. Brevart, B. Dupré, C. Allègre, “Metallogenicprovinces and the reomobilisation process studiesby lead isotopes: lead-zinc ore <strong>de</strong>posits from theSouthern Massif Central, France”, Economic Geology,77, 1982, 564-574.320


Br u g u e r a 2004F. Bruguera, Mines d’Osor. Imatges i records. Catàleg<strong>de</strong> l’exposició conmemorativa <strong>de</strong>ls vint-i-cinc anys<strong>de</strong>l tancament <strong>de</strong> les mines, Ajuntament d’Anglès id’Osor, 2004.Ca m p o 1972M. Campo, “Los divisores <strong>de</strong> dracma emporitana”,Acta Numismatica, II, 1972, 19-48.Ca m p o 1987M. Campo, “Las monedas <strong>de</strong> los tesoros <strong>de</strong> Pont <strong>de</strong>Molins, Tarragona y Rosas <strong>de</strong>l Gabinet Numismàtic<strong>de</strong> Catalunya (s. iv a.C)”, Studi per Laura Breglia,I, Bollettino di Numismatica. Suppl. al n. 4, 1987,139-160.Ca m p o 1991M. Campo, “Dracmas e imitaciones <strong>de</strong> Emporionen tesoros <strong>de</strong>l Gabinet Numismàtic <strong>de</strong> Catalunya”,Glaux, Collana di Studi e Richerche di Numismatica7, 1991, 165-184.Ca m p o 1994M. Campo, “Moneda griega y púnica <strong>de</strong> Hispania:las primeras emisiones”, IX Congreso Nacional <strong>de</strong>Numismática, Elche, 1994, 75-92.Ca m p o 1997M. Campo, “La moneda griega y su influencia en elcontexto indígena”, en Historia monetaria <strong>de</strong> HispaniaAntigua, Madrid, 1997, 19-49.Ca m p o 2000M. Campo, “La Ceca <strong>de</strong> Emporion: consi<strong>de</strong>racionestécnicas y metalográficas”, B. Kluge, B. Weisser (eds.),XII Internationaler Numismatischer Kongress, Berlin1997, Akten, Berlin, 185-193.Ca m p o 2002M. Campo, “Las emisiones <strong>de</strong> Emporion y su difusiónen el entorno ibérico”, La monetazione <strong>de</strong>l Focei inOcci<strong>de</strong>nte (Nápoles 1996), Roma, 2002, 139-166.Ca m p o 2003M. Campo, “Les primeres imatges gregues. L’inici<strong>de</strong> les fraccionaries d’Emporion”, VII Curs d’Històriamonetària d’Hispània. Les imatges monetàries: llenguatgei significat, Gabinet Numismàtic <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona,2003, 25-45.Ca m p o 2004aM. Campo, “La moneda en el área <strong>de</strong> influencia <strong>de</strong>Emporion y Rho<strong>de</strong>”, Presenza e funzioni <strong>de</strong>lla monetanelle chorai <strong>de</strong>lle colonie greche dall’Iberia al Mar Nero(Nápoles 2000), Roma, 2004, 3-18.Ca m p o 2004bM. Campo, “Dinero <strong>de</strong> metal y moneda en territorioindigete: el testimonio <strong>de</strong> Mas Castellar (siglos v-iiia.C.)”, Moneta qua scripta. La moneda como soporte<strong>de</strong> escritura (Osuna 2003), Anejos <strong>de</strong>l Archivo Español<strong>de</strong> Arqueología, XXXIII, Sevilla, 2004, 345-353.Ca m p o 2006M. Campo, “La moneda a Rho<strong>de</strong>: producció i circulació”,A. M. Puig, A. Martin (coord.), La colònia grega <strong>de</strong>Rho<strong>de</strong> (Roses, Alt Empordà), Sèrie Monogràfica <strong>de</strong>lMAC-Girona, 23, Girona, 2006, 575-583.Ca m p o en prensaM. Campo, “Tesoro <strong>de</strong> dracmas emporitanas halladoen el Puig <strong>de</strong> Sant Andreu (Ullastret). II. Estudio <strong>de</strong>las monedas”, Homenaje al profesor Antonio Beltrán,Numisma, 251.Ca m p o , Sa n m a rt í 1994M. Campo, E. Sanmartí, “Nuevos datos para lacronología <strong>de</strong> las monedas fraccionarias <strong>de</strong> Emporion:revisión <strong>de</strong>l tesoro Neápolis 1926”, Iberos y Griegos:lecturas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la diversidad (Empúries 1991), HuelvaArqueológica XIII.2, 1994, 153-172.Ca n a l s, Ca r d e l l a c h 1997A. Canals, E. Car<strong>de</strong>llach, “Ore lead and sulphurisotope pattern from the low temperatures veins of theCatalonian Coastal Ranges (NE Spain)”, MineraliumDeposita, 32, 1997, 243-249.Ca n ó s 2002I. Canós, L’epigrafia grega a Catalunya, HungarianPolis Studies, 9, Debrecen, 2002.Ca s ta n y e r et al. 1999aP. Castanyer, Q. Esteba, E. Pons, M. Santos, J. Tremoleda,“L’assentament indígena <strong>de</strong> la primera edat<strong>de</strong>l ferro”, Aq u i l u é et al. 1999, 103-215.Ca s ta n y e r et al. 1999bP. Castanyer, M. Santos, J. Tremoleda, “L’assentamentd’època arcaica: Fase III”, en Aq u i l u é et al. 1999,217-330.Ca s t r o 1994P. V. Castro Martínez, La sociedad <strong>de</strong> los Campos<strong>de</strong> Urnas en el nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> la Península Ibérica. Lanecrópolis <strong>de</strong> El Calvari (El Molar, Priorat, Tarragona),BAR International Series, 592, Oxford, 1994.Ce l a et al. 1999X. Cela Espin, J. Noguera y M. C. Rovira Hortalà,“Els materials arqueològics <strong>de</strong>l jaciment ibèric <strong>de</strong>l Coll<strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Serra d’Almos (Tivissa, Ribera d’Ebre).Col·lecció <strong>de</strong>l Museu Comarcal Salvador Vilaseca <strong>de</strong>Reus”, Pyrenae, 30, 1999, 91-121.Co d i n a et al. en prensaF. Codina, A. Martín, G. <strong>de</strong> Prado, “Tesoro <strong>de</strong> dracmasemporitanas hallado en el Puig <strong>de</strong> Sant Andreu(Ullastret). I. El contexto arqueológico”, Homenaje alprofesor Antonio Beltrán, Numisma, 251.Di l o l i, Be à 2005J. Diloli y D. Bea, “El món ibèric a les comarquesmeridionals <strong>de</strong> Catalunya”, Món ibèric als PaïsosCatalans. XIII Col·loqui Internacional d’Arqueologia<strong>de</strong> Puigcerdà – Puigcerdà 14 i 15 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong>2003 (vol. I), Institut d’Estudis Ceretans, Puigcerdà,2005, 545-581.321


Du p r é 2006X. Dupré Raventós, “Un santuario foceo junto al ríoOleum: la antefija arcaica <strong>de</strong>l Hospitalet <strong>de</strong> l’Infant(Van<strong>de</strong>llòs, Tarragona)”, D. Vaquerizo y J. F. Murillo(eds.), El concepto <strong>de</strong> lo provincial en el mundo antiguo.Homenaje a la Profesora Pilar León Alonso (vol. I),Universidad <strong>de</strong> Córdoba, Córdoba, 2006, 55-88.Fe r n á n d e z Ju r a d o 1993J. Fernán<strong>de</strong>z Jurado, “Plata y plomo en el comerciofenicio-tartésico”, en R. Arana, A. M. Muñoz, S. Ramalloy M. M. Ros (eds.), Metalurgia en la PenínsulaIbérica durante el primer milenio a. C. Estado actual<strong>de</strong> la investigación, Universidad <strong>de</strong> Murcia, Murcia,1993, 131-165.Fe r r e r 1996E. Ferrer Albelda, “Sistematización <strong>de</strong> las puntas<strong>de</strong> flecha orientalizantes, aspectos tipológicos yterminológicos”, Antiquitas, 7, 1996, 45-52.Fe r r e r Er e s 2002M. A. Ferrer Eres, “Actividad extractiva y metalúrgica”,H. Bonet y C. Mata, El puntal <strong>de</strong>ls Llops. Un fortíne<strong>de</strong>tano, Serie <strong>de</strong> Trabajos Varios, 99, Servicio <strong>de</strong>Investigación Prehistórica, Valencia, 2002, 192-206.Fe r r e r, Ve l a z a en prensaJ. Ferrer, J. Velaza, “Lámina <strong>de</strong> plomo con inscripción<strong>de</strong> la fosa FS362”, E. Pons & L. Garcia, Prácticasalimentarias en el mundo ibérico: el ejemplo <strong>de</strong> la fosa362 <strong>de</strong> Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós (Empordà-España),en prensa.Ga r c í a Ru b e rt 2005D. García Rubert, El poblament <strong>de</strong>l primer ferro ales terres <strong>de</strong>l Sènia, tesis doctoral, Universidad <strong>de</strong>Barcelona, 2005, 3 vols.Ga r c í a Ru b e rt et al. 2007D. García Rubert, F. Gracia Alonso, I. Montero Ruiz, I.Moreno Martínez y M. C. Rovira Hortalà, “Estudio <strong>de</strong>composición mediante ED-XRF <strong>de</strong> materiales metálicos<strong>de</strong>l asentamiento Protohistórico <strong>de</strong> Sant Jaume MasD’en Serrà (Alcanar, Montsià, Tarragona)”, J. Molera,J. Farjas, P. Roura y T. Pra<strong>de</strong>ll (eds.), Avances enArqueometría 2005. Actas <strong>de</strong>l VI Congreso Ibérico <strong>de</strong>Arqueometría. Girona, 2007, 145-152.Ge n e r et al. 2007M. Gener, S. Rovira, I. Montero, M. Renzi, N. Rafely X.-L. Armada, “Análisis <strong>de</strong> escorias <strong>de</strong> plomo <strong>de</strong>lpoblado <strong>de</strong> la Edad <strong>de</strong>l Hierro <strong>de</strong> El Calvari en ElMolar (Priorat, Tarragona)”, J. Molera, J. Farjas, P.Roura y T. Pra<strong>de</strong>ll (eds.), Avances en Arqueometría2005. Actas <strong>de</strong>l VI Congreso Ibérico <strong>de</strong> Arqueometría,Universitat <strong>de</strong> Girona, Girona, 2007, 153-161.Ge n e r a 1982M. Genera, “El Puig Roig <strong>de</strong>l Roget (El Masroig)”,Les excavacions arqueològiques a Catalunya en elsdarrers anys. Excavacions Arqueològiques a Catalunya1, 215-217.Ge n e r a 1993aM. Genera, Vinebre: els primers establiments <strong>de</strong>l Riberal.Recerques arqueològiques, Diputació <strong>de</strong> Tarragona,Tarragona, 1993.Ge n e r a 1993bM. Genera, Protohistòria <strong>de</strong>l Priorat. El poblat <strong>de</strong>l PuigRoig <strong>de</strong>l Roget, el Masroig (el Priorat), Ajuntament <strong>de</strong>Masroig, El Masroig, 1993.Ge n e r a 1995M. Genera, El poblat protohistòric <strong>de</strong>l Puig Roig <strong>de</strong>lRoget, Memòries d’Intervencions arqueològiques aCatalunya, 17, Departament <strong>de</strong> Cultura - Generalitat<strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 1995.Ge n e r a et al. 2002M. Genera, C. Brull, J. M. Pérez, P. Camps, A. Gómez,P. Rams, L. Sant, F. Riart y O. Llorens, “L’establiment<strong>de</strong> Sant Miquel <strong>de</strong> Vinebre (Vinebre, Ribera d’Ebre):estudi preliminar <strong>de</strong> l’estructura <strong>de</strong> tanca <strong>de</strong>l vessantseptentrional”, Ibers a l’Ebre. Recerca i interpretació. IJorna<strong>de</strong>s d’Arqueologia <strong>de</strong> Tivissa (Tivissa, 23 i 24 <strong>de</strong>novembre <strong>de</strong> 2001). Ilercavònia, 3, 2002, 251-267.Gó m e z Ra m o s 1999P. Gómez Ramos, Obtención <strong>de</strong> metales en la Prehistoria<strong>de</strong> la Península Ibérica, BAR International Series, 753,Oxford, 1999.Go n z á l e z d e Ca n a l e s et al. 2004F. González <strong>de</strong> Canales, L. Serrano y J. Llompart,El emporio fenicio precolonial <strong>de</strong> Huelva (ca. 900-770a.C.), Biblioteca Nueva, Madrid, 2004.Go n z á l e z Ma r c é n et al. 1999P. González Marcén, A. Martín y R. Mora (eds.),Can Roqueta. Un establiment pagès prehistòric imedieval (Saba<strong>de</strong>ll, Vallès Occi<strong>de</strong>ntal), ExcavacionsArqueològiques a Catalunya, 16, Barcelona, 1999.Gr a c i a 2008F. Gracia Alonso, “Fenicios en Iberia”, Historia NationalGeographic, 50, 2008, 42-53.Gr a e l l s 2004R. Graells, “Indicis d’emergència aristocràtica alregistre funerari <strong>de</strong>l nord-est peninsular. La tombaAgullana 184”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 14,2004, 61-83.Gr a e l l s 2006R. Graells, “Aproximació als materials metàl·lics<strong>de</strong>l jaciment ibèric <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong> l’Espasa (Priorat,Tarragona)”, BRSAT, 28, 15-35.Gr a e s e r, Fr i e d r i c h 1970S. Graeser, S. G. Friedrich, “Zur frage <strong>de</strong>r altestellungung genese <strong>de</strong>r blei-zink vorkommen <strong>de</strong>r Sierra <strong>de</strong>Cartagena in Sapnien”, Mineralium Deposita, 5 (4),1970, 365-374.Gu a d á n 1968-1970A. M. Guadán, Las monedas <strong>de</strong> plata <strong>de</strong> Emporion yRho<strong>de</strong>, I-II, Anales y Boletín <strong>de</strong> los Museos <strong>de</strong> Arte<strong>de</strong> Barcelona XII y XIII, Barcelona, 1968-1970.322


Hu n t 2003M. A. Hunt Ortiz, Prehistoric Mining and Metallurgyin South West Iberian Peninsula, BAR InternationalSeries, 1188, Oxford, 2003.IgchM. Thompson, O. Morkholm, C. M. Kraay , An inventoryof Greek coin hoards, Nueva York, 1973.In g o et al. 2004G. M. Ingo, E. Angelini, T. De Caro y B. Bultrini,2004: “Combined use of surface and micro-analyticaltechniques for the study of ancient coins”. AppliedPhysics A 79: 171-176.La u b e n h e i m e r 1973F. Laubenheimer, Recherches sur les lingots <strong>de</strong> cuivreet <strong>de</strong> plomb d’époque romaine dans les régions <strong>de</strong>Languedoc-Roussillon et <strong>de</strong> Provence-Corse, París,1973.Le Gu e n et al. 1991M. le Guen, J.-J. Orgeval, J. Lancelot, “Lead isotopebehaviour in a polyphased Pb-Zn ore <strong>de</strong>posit: LesMalines (Cévennes, France)”, Mineralium Deposita,26(3), 1991, 180-188.Lu d w i g et al. 1989K. R. Ludwig, R. Vollmer, B. Turi, K. R. Simmons,G. Perna, “Isotopic constraints on the genesis ofbase-metal ores in southern and central Sardinia”,European Journal of Mineralogy, 1, 1989, 657-666.Ma l u q u e r 1969J. Maluquer <strong>de</strong> Motes, “Los fenicios en Cataluña”,V Symposium <strong>de</strong> Prehistoria Peninsular, Jerez <strong>de</strong> laFrontera 1968, Barcelona, 1969, 241-250.Ma l u q u e r, Ol i va 1965J. Maluquer, M. Oliva, “Hallazgo <strong>de</strong> dracmas y divisoresampuritanos en las excavaciones <strong>de</strong> Ullastret en 1964”,Pyrenae, I, 1965, 85-123.Ma r, Ru i z De Ar b u l o 1993R. Mar, J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, Empúries romana. Historia,arquitectura y arqueología, Saba<strong>de</strong>ll, 1993.Ma r c o u x 1998E. Marcoux, “Lead isotope systematics in the giantmassive sulphi<strong>de</strong> <strong>de</strong>posits in the Iberian Pyrite belt”,Mineralium Deposita, 33 (1–2), 1998, 45–58.Ma r t í n 2000A. Martín, “L’oppidum <strong>de</strong>l Puig <strong>de</strong> Sant Andreu d’Ullastret.Aportació <strong>de</strong> les intervencions arqueo-lògiques recents alconeixement <strong>de</strong>ls sistemes <strong>de</strong>fensius i <strong>de</strong> l’urbanisme”,L’hàbitat protohistòric a Catalunya, Rosselló i Llenguadococci<strong>de</strong>ntal (Girona 2000), Sèrie Monogràfica <strong>de</strong>l MAC-Girona, 19, Girona, 2000, 107-121.Ma r t í n 2005A. Martín, “Territori i hàbitat al nord-est català enèpoca ibèrica”, Món ibèric als Països Catalans. Actes <strong>de</strong>lXIII Col·loqui Internacional d’Arqueologia <strong>de</strong> Puigcerdà(Puigcerdà, 2003), I, Puigcerdà, 2005, 323-345.Ma r t í n , Ge n í s 1993A. Martín, M. T. Genís, “Els jaciments ibèrics <strong>de</strong>l Puig<strong>de</strong> Serra (Serra <strong>de</strong> Daró). Segles v i-iv a.C.”, Estudis <strong>de</strong>lBaix Empordà, 12, Sant Feliu <strong>de</strong> Guíxols, 5-48.Ma r t í n et al. 1999aA. Martín Cólliga, J. Gallart Fernán<strong>de</strong>z, C. RoviraHortalà y J. M. Mata-Perelló, “Nor<strong>de</strong>ste”, G. Delibes eI. Montero (eds.), Las primeras etapas metalúrgicas enla Península Ibérica. II. Estudios regionales, InstitutoUniversitario Ortega y Gasset, Madrid, 1999, 115-177.Ma r t í n et. al. 1999bA. Martín, R. Buxó, J. B. López, M. Mataró (dirs.),Excavacions arqueològiques a l’Illa d’en Reixac(1987-1992), Monografies d’Ullastret, 1, Girona, 1999.Ma r t í n e z El c a c h o 2004A. Martínez Elcacho, “La explotación <strong>de</strong> la plata en elcondado <strong>de</strong> las montañas <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>s (Tarragona) durantela Baja Edad Media”, O. Puche y M. Ayarzagüena(eds.), Minería y metalurgia históricas en el Sudoesteeuropeo, SEDPGYM-SEHA, Madrid, 2004, 357-363.Ma r t í n e z El c a c h o 2007A. Martínez Elcacho, “Organització senyorial ijurisdiccional <strong>de</strong>l comtat <strong>de</strong> les Muntanyes <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>s ibaronia d’Entença a mitjan segle x i v: el paradigma <strong>de</strong>l<strong>de</strong>smembrament <strong>de</strong> l’antic terme castral <strong>de</strong> Siurana”,J. Bolòs (ed.), Estudiar i gestionar el paisatge històricmedieval, Territori i Societat a l’Edat Mitjana. Història,arqueologia, documentació, IV, Universitat <strong>de</strong> Lleida,Lleida, 2007, 227-281.Ma r t í n e z El c a c h o en prensa aA. Martínez Elcacho, “Las or<strong>de</strong>nanzas promulgadasen 1352 para explotar la plata en el Condado <strong>de</strong>Pra<strong>de</strong>s y Baronía <strong>de</strong> Entenza”, Historia. Instituciones.Documentos, 33 (2007).Ma r t í n e z El c a c h o en prensa bA. Martínez Elcacho, “Una sentència sobre l’aigua<strong>de</strong>l mas <strong>de</strong> Bas promulgada el 1591: el rentat <strong>de</strong>minerals a la zona minera <strong>de</strong>l Molar (el Priorat)”,Actes <strong>de</strong>l VI congrés sobre Sistemes agraris, organitzaciósocial i po<strong>de</strong>r local: Poblament, territori i història rural(Alguaire, 26 i 27 d’abril <strong>de</strong> 2007).Ma s c o r t et al. 1988M. Mascort, J. Sanmartí y J. Santacana, “Noves da<strong>de</strong>ssobre el comerç fenici a Catalunya”, Prehistòria iArqueologia <strong>de</strong> la conca <strong>de</strong>l Segre. Homenatge al Prof.Dr. Joan Maluquer <strong>de</strong> Motes. 7è Col·loqui Internacionald’Arqueologia <strong>de</strong> Puigcerdà. 6-8 <strong>de</strong> Juny <strong>de</strong> 1986, Institutd’Estudis Ceretans, Puigcerdà, 1988, 185-199.Mata 1990J. M. Mata, Els minerals <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona,1990.Maya et al. 1998J. L. Maya, F. Cuesta y J. López Cachero (eds.),Genó: un poblado <strong>de</strong>l Bronce Final en el Bajo Segre(Lleida), Publicacions <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Barcelona,Barcelona, 1998.323


Me d a r d e 1985M. Medar<strong>de</strong>, “Joyas <strong>de</strong> Empúries”, Investigación yCiencia, 104, 1985, 40-42.Mo n t e a g u d o 1977L. Monteagudo, Die Beile auf <strong>de</strong>r Iberischen Halbinsel,Prähistorische Bronzefun<strong>de</strong>, IX.6, München, 1977.Mo n t e r o-Ru i z, Pe r e a 2007I. Montero-Ruiz, A. Perea, “Brasses in the earlymetallurgy of the Iberian Peninsula”, S. La Niece, D.Hook y P. Craddock (eds.): Metals and Mines. Studiesin Archaeometallurgy. Archetype Publications, London,136-139.Mo n t e r o et al. 1995I. Montero, S. Rovira, P. Gómez, “Plata argàrica”,Boletín <strong>de</strong> la Asociación Española <strong>de</strong> Amigos <strong>de</strong> laArqueología 35, 1995, 97-106.Mo n t e r o et al. 2007I. Montero-Ruiz, P. Castanyer, M. Gener, M. Hunt,J. M. Mata, E. Pons, S. Rovira-Llorens, C. Rovira-Hortalà, M. Renzi, M. Santos-Retolaza y J. F. Santos-Zalduegui, “Lead and silver metallurgy in Emporion(L’Escala, Girona, Spain)”, Archaeometallurgy inEurope. 2nd Internacional Conference, Aquileia, Italy,june 2007 [CD-ROM].Mo n t e r o-Ru i z et al. en prensaI. Montero-Ruiz, M. Gener, M. Renzi, M. Hunt, S. Rovira,J. F. Santos-Zalduegui, “Provenance of lead infirst Iron Age sites in Southern Catalonia (Spain)”,36 th Archaeometry (May 2nd-6th, 2006 Quebec).No g u e r a 1998J. Noguera, “Evolució <strong>de</strong>l poblament <strong>de</strong> la foia <strong>de</strong>Móra (Ribera d’Ebre, Tarragona) <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l bronze finala l’ibèric ple: anàlisi i evolució <strong>de</strong>l territori”, <strong>Revista</strong>d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 8, 1998, 19-38.No g u e r a 2002J. Noguera, Ibers a l’Ebre, Centre d’Estudis <strong>de</strong> laRibera d’Ebre, Flix, 2002.No g u e r a 2006J. Noguera, Gènesi i evolució <strong>de</strong> l’estructura <strong>de</strong>lpoblament ibèric en el curs inferior <strong>de</strong>l riu Ebre: laIlercavònia septentrional, tesis doctoral, Departament <strong>de</strong>Prehistòria, Història Antiga i Arqueologia, Universitat<strong>de</strong> Barcelona, Barcelona, 2006 [disponible en internet:][Consulta: enero <strong>de</strong> 2008].Ol i va 1976M. Oliva, “Excavaciones arqueológicas en elyacimiento prerromano <strong>de</strong> Ullastret. Bajo Ampurdán(Gerona)”, Noticiario Arqueológico Hispánico, IV, 1976,735-799.Os u n a et al. 2000M. Osuna, J. Bedia y A. M. Domínguez, “Elsantuario protohistórico hallado en la calle Mén<strong>de</strong>zNúñez (Huelva)”, P. Cabrera y M. Santos (eds.),Ceràmiques jònies d’època arcaica: centres <strong>de</strong> producciói comercialització al Mediterrani Occi<strong>de</strong>ntal. Actes <strong>de</strong>la Taula Rodona celebrada a Empúries, els dies 26 al28 <strong>de</strong> maig <strong>de</strong> 1999, Monografies Emporitanes, 11,Barcelona, 2000, 177-188.Pa l l a r é s 1982R. Pallarés, “El Castellet <strong>de</strong> Banyoles, Tivissa”, LesExcavacions Arqueològiques a Catalunya en els DarrersAnys, Excavacions Arqueològiques a Catalunya, 1,Barcelona, 1982, 218-219.Pa l l a r é s 1984R. Pallarés, El poblamiento ibérico <strong>de</strong> las comarcas<strong>de</strong> Tarragona (El Castellet <strong>de</strong> Banyoles, Tivissa, Riberad’Ebre), tesis doctoral, Universitat <strong>de</strong> Barcelona,Barcelona, 1984.Pa l o l 1958P. <strong>de</strong> Palol, La necrópolis hallstattica <strong>de</strong> Agullana(Gerona), Bibliotheca Praehistorica Hispanica, I,Madrid, 1958.Po n s 1984E. Pons, L’Empordà <strong>de</strong> l’edat <strong>de</strong>l Bronze a la <strong>de</strong>lFerro 1100-600 aC., Sèrie Monogràfica <strong>de</strong>l Centred’Investigacions Arqueològiques 4, Girona, 1984.Po n s 1996-1997E. Pons, “L’última etapa <strong>de</strong> l’edat <strong>de</strong>l Bronze al’Empordà (850-700 aC): una relació <strong>de</strong>l grupempordanès amb la població mailhaciana. Estat <strong>de</strong>la qüestió”, Hispània i Roma. D’August a Carlemany.Congrés d’homenatge al Dr. Pere <strong>de</strong> Palol/1, Annals<strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Gironins, 36, 1996-1997,235-258.Po n s et al. 2001J. Pons, M. M. Riera y M. Riera, Història <strong>de</strong> Cabrera,Col·lecció Eines, 6, Palma, 2001.Po n s 2002E. Pons (dir.), Mas Castellar <strong>de</strong> Pontós (Alt Empordà).Un complex arqueològic d’època ibèrica (Excavacions1990-1998), Sèrie Monogràfica <strong>de</strong>l MAC-Girona, 21,Girona, 2002.Po n s 2003E. Pons, “De l’edat <strong>de</strong>l bronze a l’edat <strong>de</strong>l ferro aCatalunya: <strong>de</strong>splaçaments, esta<strong>de</strong>s i canvi cultural”,Cota Zero, 18, Vic, 2003, 106-130.Po n s 2006E. Pons, “El grup cultural empordanès <strong>de</strong> principis<strong>de</strong> l’edat <strong>de</strong>l ferro (s. v i i i v i aC)”, De les comunitatslocals als estats arcaics: la formació <strong>de</strong> les societatscomplexes a la costa <strong>de</strong>l Mediterrani occi<strong>de</strong>ntal,ArqueoMediterrània 9, 2006, 183-199.Po n s, Pa u t r e a u 1994E. Pons, J. Pautreau, “La nécropole d’Anglès, LaSelva (Gérone, Espagne) et les relations Atlantique-Méditerranée à travers les Pyrénées au début <strong>de</strong> l’Agedu Fer”, Actes du XVI colloque <strong>de</strong> l’AFEAF (Agen1992), Aquitania 12, 1994, 353-375.324


Po n s et al. 1989E. Pons, J. M. Llorens, A. Toledo, “Le hameau fortifiédu Puig Casteller à Lloret <strong>de</strong> Mar (Girona, Espagne).Un bilan <strong>de</strong>s recherches”, Documents d’ArchéologieMéridionale 12, 1989, 191-222.Po n s et al. 1999E. Pons, J. M. Llorens, J. Merino, Guies <strong>de</strong>l Museud’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya. Puig Castellet, Girona,1999.Pu i g 1920J. Puig i Cadafalch, “La colònia grega d’Empúries”,Anuari <strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Catalans, VI, 1915-1920,694-712.Ra f e l 1993N. Rafel, Necròpolis <strong>de</strong>l Coll <strong>de</strong>l Moro, Gan<strong>de</strong>sa, Terra Alta.Campanyes 1984 a 1987, Excavacions Arqueològiquesa Catalunya, 12, Departament <strong>de</strong> Cultura - Generalitat<strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 1993.Ra f e l 2000N. Rafel, “El poblat <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molar. ExcavacionsVilaseca”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 10, 2000,261-275.Ra f e l, Ar m a d a 2005N. Rafel y X.-L. Armada, “Nous treballs al jacimentprotohistòric <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>l Molar (Priorat, Tarragona).Campanyes 2001-2002”, Tribuna d’Arqueologia 2002-2003, 2005, 53-66.Ra f e l et al. 2003N. Rafel, J. Abella y A. Martínez Elcacho, “La zonaminera <strong>de</strong> Molar-Bellmunt-Falset. Les explotacions <strong>de</strong>coure, plom i plata i els interessos comercials fenicisal Baix Ebre”, <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 13,2003, 155-166.Ra f e l et al. en prensaN. Rafel, L. Armada, C., Belarte, P. Castanyer, P. Ga-sull,M. Gener, R. Graells, M. Hunt, J. M. Mata, I. Montero,A. Pérez, E. Pons, M. C. Rovira, S. Rovira, M.Santos, P. Villalba, “La arqueología <strong>de</strong> la plata y suinvestigación en la Península Ibérica: el proyectoPlata Prerromana en Catalunya”, IV Simposio sobreminería y metalurgia históricas <strong>de</strong>l suroeste europeo,Mequinensa, 6-9/7/2006.Ra m o n 1994-1996J. Ramon, “Las relaciones <strong>de</strong> Eivissa en época feniciacom las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l bronce final y hierro antiguo<strong>de</strong> Catalunya”, Mo<strong>de</strong>ls d’ocupació, transformació iexplotació <strong>de</strong>l territori entre el 1600 i el 500 a.n.e.a la Catalunya meridional i zones limítrofes <strong>de</strong> la<strong>de</strong>pressió <strong>de</strong> l’Ebre, Gala 3-5, Sant Feliu <strong>de</strong> Codines,1994-1996, 399-422.Ra u r e t 1976A. M. Rauret Dalmau, La metalurgia <strong>de</strong>l bronceen la Península Ibérica durante la Edad <strong>de</strong>l Hierro,Universidad <strong>de</strong> Barcelona, Barcelona, 1976.Re n z i 2007M. Renzi, “Estudio tipológico y funcional <strong>de</strong> lastoberas <strong>de</strong>l yacimiento <strong>de</strong> La Fonteta (Guardamar<strong>de</strong>l Segura, Alicante)”, Trabajos <strong>de</strong> Prehistoria 64.1,2007, 165-177.Ri p o l l é s 1982P. P. Ripollés, La circulación monetaria en la TarraconenseMediterránea, Serie <strong>de</strong> Trabajos Varios, 77, Valencia,1982.Ri p o l l é s 1989P. P. Ripolles, “Fraccionarias ampuritanas. Estado <strong>de</strong>la investigación”, Archivo <strong>de</strong> Prehistoria Levantina, 19,1989, 303-317.Ri p o l l é s 2004P. P. Ripolles, “Las primeras acuñaciones griegas eibéricas <strong>de</strong> la Península Ibérica: formalización <strong>de</strong>l uso<strong>de</strong> la plata a peso. Emporion y Arse”, Moneta quascripta. La moneda como soporte <strong>de</strong> escritura (Osuna2003), Anejos <strong>de</strong>l Archivo Español <strong>de</strong> Arqueología,XXXIII, Sevilla, 2004, 333-344.Ro v i r a i Ho r ta l à 1993M. C. Rovira i Hortalà, “Estudi arqueometal·lúrgic <strong>de</strong>l’Illa d’en Reixac – Ullastret (Baix Empordà)”, <strong>Revista</strong>d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 3, 1993, 65-149.Ro v i r a i Ho r ta l à 1999M. C. Rovira Hortalà, “Els objectes metàl·lics”, enMa r t i n et al. 1999, 187-203.Ro v i r a i Ho r ta l à 2001M. C. Rovira i Hortalà, “Les <strong>de</strong>buts <strong>de</strong> l’utilisation et<strong>de</strong> la production du fer en Méditerranée occi<strong>de</strong>ntale: laPèninsule Ibérique et le Midi français”, MediterraneanArchaeology, 14, 2001, 147-162.Ro v i r a Ho r ta l à 2002aM. C. Rovira Hortalà, “Els objectes metàl·lics”, enPo n s 2002, 333-367.Ro v i r a Ho r ta l à 2002bM .C. Rovira Hortalà, “Producció metal·lúrgica”, enPo n s 2002, 523-529.Ro v i r a Ho r ta l à 2007M. C. Rovira Hortalà, “Producción e intercambio<strong>de</strong> los primeros objetos <strong>de</strong> hierro <strong>de</strong>l nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong>la Península Ibérica”, Actes du XXVIIIe ColloqueInternational AFEAF, Toulouse 20-23/5/2004, Supplà Aquitania 14/2, 2007, 167-175Ro v i r a Ll o r e n s 2000S. Rovira Llorens, “Continuismo e innovación en lametalurgia Ibérica”, Saguntum, 3, 2000, 209-227.Ro v i r a Ll o r e n s, Am b e rt 2002S. Rovira Llorens y P. Ambert, “Vasijas cerámicas parareducir minerales <strong>de</strong> cobre en la Península Ibéricay en la Francia meridional”, Trabajos <strong>de</strong> Prehistoria59.1, 2002, 89-105.325


Ru i z d e Ar b u l o 1984J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “Emporion y Rho<strong>de</strong>. Dosasentamientos portuarios en el golfo <strong>de</strong> Rosas”,Arqueología Espacial, Coloquio sobre distribución yrelaciones entre los asentamientos, 4, Teruel, 1984,115-140.Ru i z d e Ar b u l o 1989J. Ruiz <strong>de</strong> Arbulo, “Soportes y toberas. Los ejemplares<strong>de</strong> Emporion”, Archivo Español <strong>de</strong> Arqueología, 62,1989, 315-324.Ru i z Za pat e r o 1985G. Ruiz Zapatero, Los Campos <strong>de</strong> Urnas <strong>de</strong>l NE <strong>de</strong> laPenínsula Ibérica [2 vols.], Universidad Complutense,Madrid, 1985.Ru i z Za pat e r o 2004G. Ruiz Zapatero, “Casas y tumbas. Explorando la<strong>de</strong>sigualdad social en el Bronce Final y la PrimeraEdad <strong>de</strong>l Hierro <strong>de</strong>l NE <strong>de</strong> la Península Ibérica”,Mainake XXVI, 2004, 293-330.Sa n m a rt í 1988E. Sanmartí-Grego, “Datación <strong>de</strong> la muralla griegameridional <strong>de</strong> Empúries y caracterización <strong>de</strong> la faciescerámica <strong>de</strong> la ciudad en la primera mitad <strong>de</strong>l sigloiv a. <strong>de</strong> J.-C.”, Revue <strong>de</strong>s Étu<strong>de</strong>s Anciennes, XC, 1-2,1988, 99-137.Sa n m a rt í 1990E. Sanmartí-Grego, “Emporion, port grec à vocationibérique”, La Magna Grecia e il lontano Occi<strong>de</strong>nte.Atti <strong>de</strong>l ventinovesimo convegno di studi sulla MagnaGrecia (Taranto 1989), Nápoles, 1990, 389-410.Sa n m a rt í 1992E. Sanmartí-Grego, “Massalia et Emporion, une originecomune, <strong>de</strong>ux <strong>de</strong>stins différents”, Marseille grecqueet la Gaule, Étu<strong>de</strong>s Massaliètes 3, Aix-en-Provence,1992, 27-41.Sa n m a rt í, Sa n t i a g o 1987E. Sanmartí-Grego, R. A. Santiago, “Une lettregrecque sur plomb trouvée à Emporion”, Zeitschriftfür Papyrilogie und Epigraphik, 68, 1987, 119-127.Sa n m a rt í, Sa n t i a g o 1988E. Sanmartí-Grego, R. A. Santiago, “La lettre grecqued’Emporion et son contexte archéologique”, RevueArchéologique <strong>de</strong> Narbonnaise, 21, 1988, 3-17.Sa n m a rt í, Sa n t i a g o 1989E. Sanmartí-Grego, R. A. Santiago, “Une nouvelleplaquette <strong>de</strong> plomb trouvée à Emporion”, Zeitschriftfür Papyrilogie und Epigraphik, 77, 1989, 36-38.Sa n m a rt í et al. 1983-1984E. Sanmartí-Grego, J. M. Nolla, X. Aquilué, “Lesexcavacions <strong>de</strong> l’àrea <strong>de</strong>l Parking al sud <strong>de</strong> la Neàpolisd’Empúries. (Informe preliminar)”, Empúries, 45-46,1983-1984, 110-153.Sa n m a rt í et al. 1995E. Sanmartí-Grego, P. Castanyer, J. Tremoleda, M. Santos,“Amphores grecques et trafics commerciaux enMéditerranée occi<strong>de</strong>ntale au ive s.av.J.-C. Nouvellesdonnées issues d’Emporion”, Sur les pas <strong>de</strong>s Grecsen Occi<strong>de</strong>nt... Hommages à André Nickels, Étu<strong>de</strong>sMassaliètes 4, Paris - Lattes, 1995, 31-47.Sa n m a rt í et al. 2000J. Sanmartí, M. C. Belarte, J. Santacana, D. Asensio,J. Noguera, L’assentament <strong>de</strong>l bronze final i primeraedat <strong>de</strong>l ferro <strong>de</strong>l Barranc <strong>de</strong> Gàfols (Ginestar, Riberad’Ebre), Arqueomediterrània, 5, Universitat <strong>de</strong>Barcelona, 2000.Sa n t o s 2003M. Santos, “Fenicios y griegos en el extremo NEpeninsular durante la época arcaica y los orígenes <strong>de</strong>lenclave foceo <strong>de</strong> Emporion”, Contactos en el extremo <strong>de</strong>la Oikouméne. Los griegos en Occi<strong>de</strong>nte y sus relacionescon los fenicios. XVII Jornadas <strong>de</strong> Arqueología feniciopúnica(Eivissa 2002), Eivissa, 87-132.Sa n t o s en premsaM. Santos, “Un <strong>de</strong>pósito metálico en el poblado <strong>de</strong>lBronce Final <strong>de</strong> Sant Martí d’Empúries”, Arqueología<strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos metálicos <strong>de</strong>l Bronce Final en lapenínsula Ibérica, León, en prensa.Sa n t o s Za l d u e g u i et al. 2004J. F. Santos Zalduegui, S. García <strong>de</strong> Madinabeitia, J. I.Gil Ibarguchi, F. Palero, “A lead isotope database: theLos Pedroches – Alcudia area (Spain); implications forarchaeometallurgical connections across southwesternand southeastern Iberia”, Archaeometry, 46 (4), 2004,625-634.Sc h u b a r t 1983H. Schubart, “Morro <strong>de</strong> Mezquitilla. Vorbericht überdie Grabungskampagne 1982 auf <strong>de</strong>m Siedlungshügelan <strong>de</strong>r Algarrobo-Mündung”, Madri<strong>de</strong>r Mitteilungen,24, 1983, 104-131.Sc h u b a r t 1999H. Schubart, “La forja fenicia <strong>de</strong>l hierro en el Morro<strong>de</strong> Mezquitilla”, A. González Prats (ed.), La CerámicaFenicia en Occi<strong>de</strong>nte: centros <strong>de</strong> producción y áreas<strong>de</strong> comercio (Actas <strong>de</strong>l I Seminario Internacional sobreTemas Fenicios, Guadamar <strong>de</strong>l Segura, 1997), Instituto<strong>de</strong> Cultura Juan Gil-Albert - Diputación Provincial <strong>de</strong>Alicante, Alicante, 1999, 241-256.Se r r a Rà f o l s 1941J. <strong>de</strong> C. Serra Ràfols, “El poblado ibérico <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong>Banyoles (Tivissa, Bajo Ebro)”, Empúries, 3, 1941, 15-34.Se r r a Rà f o l s 1965J. <strong>de</strong> C. Serra Ràfols, “La <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l pobladoibérico <strong>de</strong>l Castellet <strong>de</strong> Banyoles <strong>de</strong> Tivissa (BajoEbro)”, Empúries, 26-27, 1965, 105-117.Se r r a Vi l a r ó 1925J. Serra Vilaró, Escornalbou prehistòric, Talleres Vidal,Barcelona, 1925.326


St o s-Ga l e et al. 1995Z. Stos-Gale, N. H. Gale, J. Houghton, R. Speakman,“Lead isotope data from the Isotrace Laboratory,Oxford: Archaeometry data base 1 ores from theWestern Mediterranean”, Archaeometry, 37, 1995, 407–415.Ta r r a d e l l-Fo n t 2002N. Tarra<strong>de</strong>ll-Font, “Estudi preliminar <strong>de</strong> les mone<strong>de</strong>s”,C. Ferrer, A. Rigo, Puig Castellar. Els ibers a SantaColoma <strong>de</strong> Gramenet. 5 anys d’intervenció arqueològica(1998-2002), Monografies Locals 1, Santa Coloma <strong>de</strong>Gramenet, 2002, 128-137.Ta r r a d e l l-Fo n t 2004N. Tarra<strong>de</strong>ll-Font, “Les troballes numismàtiques <strong>de</strong>lCastellet <strong>de</strong> Banyoles <strong>de</strong> Tivissa (Baix Ebre, Catalunya).Noves troballes <strong>de</strong> les excavacions 1998-1999 i revisió<strong>de</strong> les anteriors”, Fonaments, 10-11, 2003-2004,245-317.To l e d o, Pa l o l 2006A. Toledo, P. <strong>de</strong> Palol, La necròpolis d’incineració <strong>de</strong>lBronze Final transició a l’edat <strong>de</strong>l ferro <strong>de</strong> Can Bech <strong>de</strong>Baix, Agullana (Alt Empordà, Girona). Els resultats<strong>de</strong> la campanya d’excavació <strong>de</strong> 1974, Sèrie Monogràfica<strong>de</strong>l MAC-Girona, 24, Girona, 2006.To r n o s, Ch i a r a d i a 2004F. Tornos, M. Chiaradia, “Plumbotectonic Evolution ofthe Ossa Morena Zone, Iberian Peninsula: Tracing theInfluence of Mantle-Crust Interaction in Ore-FormingProcesses”, Economic Geology, 99, 2004, 965-985.Ty l e c o t e 1987R. F. Tylecote, The Early history of metallurgy inEurope, Longman, London, 1987,Va l e r a et al. 2005R. G. Valera, P. G. Valera, A. Rivoldini, “Sardinianore <strong>de</strong>posits and metals from the Bronze Age”, F.Lo Sciavo, A. Giumlia-mair, U. Sanna, R. Valera(eds.): Archaeometallurgy in Sardinia, Monographiesinstrumentum, 30. Editions Monique Mergoil,Montagnasc, 2005, 43-87.Và z q u e z et al. 2006-2007M. P. Vàzquez, J. Medina, J.-R. González y J. I.Rodríguez, “El jaciment <strong>de</strong> la serra <strong>de</strong>l Calvari (la Granjad’Escarp, el Segrià, Lleida). Estat <strong>de</strong> la qüestió”, <strong>Revista</strong>d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 16-17, 2006-2007, 63-110.Ve n y, Ce r d à 1972C. Veny y D. Cerdà, “Materiales arqueológicos <strong>de</strong> dospecios <strong>de</strong> la isla <strong>de</strong> Cabrera (Baleares)”, Trabajos <strong>de</strong>Prehistoria, 29, 1972, 298-322.Vi l a s e c a 1941S. Vilaseca, “Los pequeños ‘tranchets’ y puntas <strong>de</strong>flecha <strong>de</strong> filo tranversal <strong>de</strong> los talleres <strong>de</strong> sílex <strong>de</strong>lbajo Priorato (provincia <strong>de</strong> Tarragona)”, Atlantis. Actasy Memorias <strong>de</strong> la Sociedad Española <strong>de</strong> Antropología,Etnografía y Prehistoria y Museo Etnológico Nacional,XVI.1-2, 1941, 106-128.Vi l a s e c a 1943S. Vilaseca, El poblado y la necrópolis prehistóricos<strong>de</strong> Molá (Tarragona), Acta Arqueológica Hispánica,I, Madrid, 1943.Vi l a s e c a 1952S. Vilaseca, “La coveta <strong>de</strong> l’Heura d’Ull<strong>de</strong>molins”,Empúries, 14, 1952, 121-130.Vi l a s e c a 1953S. Vilaseca, Coll <strong>de</strong>l Moro, yacimiento posthallstáttico(Serra d’Almors, Tarragona), Estudios Ibéricos, 1,Diputación Provincial <strong>de</strong> Valencia, Valencia, 1953.Vi l a s e c a 1954S. Vilaseca, Nuevos yacimientos tarraconenses <strong>de</strong>cerámica acanalada, Instituto <strong>de</strong> Estudios Tarraconenses“Ramón Berenguer IV”, Centro Comarcal <strong>de</strong> Reus,Reus, 1954.Vi l a s e c a 1973S. Vilaseca, Reus y su entorno en la Prehistoria [2 vols.],Asociación <strong>de</strong> Estudios Reusenses, Reus, 1973.Vi l a s e c a et al. 1949S. Vilaseca, J. <strong>de</strong> C. Serra Ràfols y L. Brull, Excavaciones<strong>de</strong>l Plan Nacional en el Castellet <strong>de</strong> Bañolas, <strong>de</strong> Tivisa(Tarragona), Informes y Memorias <strong>de</strong> la ComisaríaGeneral <strong>de</strong> Excavaciones Arqueológicas, 20, Madrid,1949.Vi l a s e c a, Vi l a s e c a 1957S. Vilaseca y L. Vilaseca, “Una explotación mineraprehistórica. La Solana <strong>de</strong>l Bepo, <strong>de</strong> Ull<strong>de</strong>molins (prov.<strong>de</strong> Tarragona)”, IV Congreso Nacional <strong>de</strong> Arqueología,Burgos 1955, Zaragoza, 1957, 135-139.Vi l a s e c a Bo r r à s 1958M. L. Vilaseca Borràs, El poblado ibérico <strong>de</strong> la Serra <strong>de</strong>l’Espasa, Capsanes. Materiales arqueológicos, Instituto<strong>de</strong> Estudios Tarraconenses “Ramón Berenguer IV”,Reus, 1958.Vi l l a r o n g a 1982Villaronga, L., “El tresor iv <strong>de</strong> Tivissa”, Acta Numismatica,12, 63-73.Vi l l a r o n g a 1987L. Villaronga, “Uso <strong>de</strong> la ceca <strong>de</strong> Emporion por losromanos para cubrir sus necesida<strong>de</strong>s financierasen la Península Ibérica durante la Segunda GuerraPúnica”, Studi per Laura Breglia, Supl. Bollettino diNumismatica, 4, Roma, 1987, 209-214.Vi l l a r o n g a 1994L. Villaronga, Corpus Nummum Hispaniae ante Augustiaetatem, Madrid, 1994.Vi l l a r o n g a 1997L. Villaronga, Mone<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plata emporitanes <strong>de</strong>lssegles v-iv aC, Complements d’Acta Numismàtica, 2,Barcelona, 1997.327


Vi l l a r o n g a 2000L. Villaronga, Les mone<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plata d’Empòrion, Rho<strong>de</strong>i les seves imitacions, <strong>de</strong> principi <strong>de</strong>l segle iii aC fins al’arribada <strong>de</strong>ls romans, el 218 aC, Complements d’ActaNumismàtica, 5, Barcelona, 2000.Vi l l a r o n g a 2002L. Villaronga, Les dracmes emporitanes <strong>de</strong> principi<strong>de</strong>l segle ii aC, Complements d’Acta Numismàtica, 7,Barcelona, 2002.Vi l l a r o n g a 2003L. Villaronga, La plata emporitana <strong>de</strong> la Segona GuerraPúnica, final <strong>de</strong>l segle iii aC, Complements d’ActaNumismàtica, 8, Barcelona, 2003.Vi v e s 2006J. Vives-Ferrándiz, Negociando encuentros. Situacionescoloniales e intercambios en la costa oriental <strong>de</strong>la Península Ibérica, Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> ArqueologíaMediterránea, 12, Barcelona, 2006.328


Memòria <strong>de</strong>l’activitatportada a termepel Laboratorid’Arqueologia <strong>de</strong>la Universitat <strong>de</strong>Lleida durant elsanys 2006 i 2007Durant els anys 2006 i 2007 la principal tascaportada a terme al SCT-Laboratori d’Arqueologia <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida ha estat el tractament <strong>de</strong> pecesarqueològiques, que havien d’anar exposa<strong>de</strong>s alrecentment inaugurat Museu <strong>de</strong> Lleida. La tasca,com ja es va recollir en la memòria anterior, es vainiciar durant l’any 2004 i s’ha emmarcat dins <strong>de</strong>lconveni <strong>de</strong> col·laboració signat entre el museu i laUniversitat <strong>de</strong> Lleida.El laboratori durant els anys 2006 i 2007 s’ha fetcàrrec <strong>de</strong>l tractament <strong>de</strong> conservació i restauració <strong>de</strong>setanta-vuit peces <strong>de</strong> ceràmica d’aquest nou museu.Les peces restaura<strong>de</strong>s estan data<strong>de</strong>s entre el bronzefinal i l’època ibèrica i són <strong>de</strong> tipologia diversa: tassescarena<strong>de</strong>s, plats, olles, cassoles, tasses amb apèndix <strong>de</strong>botó, urnes funeràries, tapadores, tenalles, àmfores ifigures zoomorfes. La majoria són peces <strong>de</strong>l fons <strong>de</strong>la Fundació Pública <strong>de</strong> la Diputació <strong>de</strong> Lleida (IEI)i es van trobar als jaciments <strong>de</strong> Genó (Aitona, el Segrià),Carratalà (Aitona, el Segrià), Gebut (Soses, elSegrià), la Pedrera (Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer-Térmens,la Noguera), la Colomina (Gerb, la Noguera), la Serra<strong>de</strong>l Calvari (la Granja d’Escarp, el Segrià) i Bolós(Almenar, el Segrià). També s’han restaurat peces <strong>de</strong>ceràmica data<strong>de</strong>s a èpoques posteriors a la ibèrica,així, s’ha tractat una llàntia andalusina, dues gerresmedievals, un plat policrom <strong>de</strong>l segle x v i i i tres orsesi un pot <strong>de</strong> farmàcia <strong>de</strong>l segle xviii.De la tasca portada a terme sobre totes aquestespeces <strong>de</strong> ceràmica, cal remarcar la quantitat <strong>de</strong>tenalles <strong>de</strong> mi<strong>de</strong>s i <strong>de</strong>coracions diverses que s’hantractat al laboratori. Entre elles sobresurten, per ladificultat <strong>de</strong> la seva reintegració, diverses tenalles<strong>de</strong> format mitjà i gran que estaven trenca<strong>de</strong>s ennombrosos fragments. Un exemple d’aquestes tenallesrestaura<strong>de</strong>s és la recollida a les fotos 1a i 1b. Estracta d’una tenalla <strong>de</strong>l poblat <strong>de</strong> l’edat <strong>de</strong>l bronze<strong>de</strong> Genó (Aitona, el Segrià) que estava trencada enFig. 1a i b: tenalla <strong>de</strong> gran format <strong>de</strong>l jaciment <strong>de</strong>l bronzefinal <strong>de</strong> Genó (Aitona, el Segrià) abans i <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> la sevarestauració (fotos: Laboratori d’Arqueologia i Xavier Goñi -Servei <strong>de</strong> Reproducció d’Imatge <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Lleida).331


147 fragments i que presentava pèrdues importants<strong>de</strong>l seu voluminós cos carenat.Com que el Laboratori d’Arqueologia està especialitzaten el tractament <strong>de</strong> peces arqueològiquesmetàl·liques, ha estat l’encarregat <strong>de</strong> restaurar quaranta-noupeces <strong>de</strong> bronze i ferro que havien <strong>de</strong> serexposa<strong>de</strong>s a les vitrines <strong>de</strong>l museu. La majoria <strong>de</strong>lsobjectes també procedien, com les peces <strong>de</strong> ceràmica,<strong>de</strong>l fons <strong>de</strong> la Fundació Pública <strong>de</strong> la Diputació <strong>de</strong>Lleida (IEI) i es van trobar a diferents jaciments <strong>de</strong>les comarques lleidatanes que estan datats entre elbronze final i l’època visigòtica: la Pedrera (Vallfogona<strong>de</strong> Balaguer-Térmens, el Segrià), la Colomina(Gerb, la Noguera), la Serra <strong>de</strong>l Calvari (la Granjad’Escarp, el Segrià), Gebut (Soses, el Segrià), Tossal<strong>de</strong> les Tenalles (Sidamon, el Pla d’Urgell) i el Bovalar(Seròs, el Segrià). Les peces <strong>de</strong> bronze restaura<strong>de</strong>ssón <strong>de</strong> tipologies diverses i, entre elles, <strong>de</strong>staquen unaca<strong>de</strong>neta amb penjolls, una sivella, una fíbula,una punta <strong>de</strong> fletxa, un amulet fàl·lic, un braçalet, unaespatuleta i una placa <strong>de</strong> bronze amb reblons <strong>de</strong>plom. Els objectes <strong>de</strong> ferro restaurats són ganivets,ganivets afalcatats, falçs, podadores, puntes <strong>de</strong> sageta,baules <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, un fre <strong>de</strong> cavall, una serra, unganxo, una rasqueta <strong>de</strong>ntada, una carda <strong>de</strong> llana,una sivella i una <strong>de</strong>stral petita.A tots aquests objectes <strong>de</strong> bronze i ferro, primer,se’ls ha fet un tractament d’estabilització per evitarproblemes <strong>de</strong> corrosió que <strong>de</strong>gradarien encara mésel metall. Un cop feta aquesta estabilització, s’haportat a terme l’eliminació <strong>de</strong> les capes <strong>de</strong> rovell quetapaven i <strong>de</strong>sfiguraven els objectes mitjançant processosmecànics. El tractament <strong>de</strong> neteja ha permèsrecuperar la superfície original <strong>de</strong> les peces i posaral <strong>de</strong>scobert les formes, les <strong>de</strong>coracions, els elementsconstructius (reblons, claus, etc.) i les restes d’elementsorgànics associats als objectes metàl·lics, com ara elsmànecs <strong>de</strong> fusta. A les fotos 2 i 3 es pot veure lafíbula <strong>de</strong> bronze i el fre <strong>de</strong> cavall que formaven part<strong>de</strong>ls aixovars recollits a la necròpoli <strong>de</strong> la Pedrera(Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer-Térmens, la Noguera). Enles fotos “a” es pot veure com van arribar les duesFig. 2a i b: fíbula <strong>de</strong> bronze proce<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> la necròpoli ibèrica <strong>de</strong> la Pedrera (Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer-Térmens, la Noguera)a l’inici i final <strong>de</strong>l seu tractament <strong>de</strong> conservació i restauració (fotos: Xavier Goñi - Servei <strong>de</strong> Reproducció d’Imatge <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida).332


Fig. 3a i b: fre <strong>de</strong> cavall <strong>de</strong> ferro proce<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> la necròpli ibèrica <strong>de</strong> la Pedrera (Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer-Térmens, laNoguera) abans i <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong>l procés <strong>de</strong> conservació i restauració (fotos: Xavier Goñi - Servei <strong>de</strong> Reproducció d’Imatge <strong>de</strong> laUniversitat <strong>de</strong> Lleida).333


Fig. 4a i b: dia<strong>de</strong>ma <strong>de</strong> bronze tal i com es va trobar a la Cova <strong>de</strong>ls Voltors (Coll <strong>de</strong> Nargó, l’Alt Urgell) i <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong>l seutractament (fotos: Xavier Goñi - Servei <strong>de</strong> Reproducció d’Imatge <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Lleida).peces al laboratori: estaven tapa<strong>de</strong>s per les restes <strong>de</strong>terra, les concrecions i les capes <strong>de</strong> rovell origina<strong>de</strong>sdurant el seu enterrament i, a més, presentaven signesevi<strong>de</strong>nts d’estar patint problemes <strong>de</strong> corrosió activa.En les fotos “b” es veu l’aspecte <strong>de</strong>ls dos objectes<strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> ser restaurats: s’han estabilitzat, s’ha aturatel <strong>de</strong>senvolupament <strong>de</strong> la corrosió i s’ha recuperat laforma i els <strong>de</strong>talls <strong>de</strong> les dues peces gràcies al procés<strong>de</strong> neteja. A més, en el fre <strong>de</strong> ferro, el tractament <strong>de</strong>conservació i restauració que s’ha aplicat ha permèstornar la mobilitat a tots els seus elements.Al SCT-Laboratori d’Arqueologia també s’han restauratper al Museu <strong>de</strong> Lleida peces no arqueològiques<strong>de</strong> metall com un calze i catorze pellofes d’aliatge <strong>de</strong>coure, proce<strong>de</strong>nts <strong>de</strong> l’antiga col·lecció diocesana. Amés <strong>de</strong> les peces <strong>de</strong> ceràmica i metall, al laboratori,s’han restaurat peces d’altres materials: fragments <strong>de</strong>tapadores <strong>de</strong> guix <strong>de</strong>cora<strong>de</strong>s amb empremtes, que esvan trobar sobre les urnes funeràries <strong>de</strong> la necròpoliibèrica <strong>de</strong> la Pedrera (Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer-Térmens,la Noguera), dues agulles d’os proce<strong>de</strong>nts <strong>de</strong> la vil·laromana <strong>de</strong>l Romeral (Albesa, la Noguera) i un alambí<strong>de</strong> vidre <strong>de</strong>l segle x v i i.El volum <strong>de</strong> feina que va generar la col·laboracióamb la inauguració <strong>de</strong>l Museu <strong>de</strong> Lleida va fer necessariincorporar, <strong>de</strong>s <strong>de</strong> febrer <strong>de</strong> 2006 fins al maig <strong>de</strong>2007, una altra restauradora, la Laia Abelló, a l’equipque ja treballava al laboratori i que estava format perla Carme Prats, la Maria Trigo i la Mireia Caña<strong>de</strong>ll.De manera puntual també van treballar al laboratorila Inés Banegas i la Gemma Piqué.Durant els anys 2006 i 2007 el SCT-Laboratorid’Arqueologia també ha donat suport als projectes <strong>de</strong>recerca dirigits pels membres <strong>de</strong> la Secció d’Arqueologia,Prehistòria i Història Antiga <strong>de</strong>l Departamentd’Història <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Lleida. Així, s’ha restauratun conjunt d’excepcional valor trobat amb elsenterraments <strong>de</strong> la Cova <strong>de</strong>ls Voltors (Coll <strong>de</strong> Nargó,l’Alt Urgell) datats al bronze mitjà. Es tracta <strong>de</strong> l’aixovar<strong>de</strong> bronze format per una dia<strong>de</strong>ma (fotos 4),dos braçalets i les <strong>de</strong>nes <strong>de</strong> dos collarets. Com queles peces no es van trobar enterra<strong>de</strong>s, sinó diposita-334


<strong>de</strong>s sobre el terra rocós <strong>de</strong> la cova, la dia<strong>de</strong>ma i elsbraçalets no estan gaire mineralitzats i el bronze esconserva en un sorprenent bon estat. Durant el procés<strong>de</strong> neteja <strong>de</strong> la dia<strong>de</strong>ma s’ha pogut recuperar una rica<strong>de</strong>coració repujada a la part frontal <strong>de</strong> l’objecte.Dins <strong>de</strong> les tasques <strong>de</strong> col·laboració amb els projectes<strong>de</strong> la Universitat, també s’han restaurat pecesproce<strong>de</strong>nts <strong>de</strong>ls treballs arqueològics portats a termepels membres <strong>de</strong> la Secció d’Arqueologia, Prehistòriai Història Antiga. Així, s’ha restaurat una tassa carenadaamb nansa i <strong>de</strong>coració incisa proce<strong>de</strong>nt <strong>de</strong>ljaciment <strong>de</strong> l’edat <strong>de</strong>l bronze <strong>de</strong> Minferri (Juneda, lesGarrigues); fragments <strong>de</strong> diferents vasos <strong>de</strong> ceràmicacampaniforme trobats a l’excavació <strong>de</strong>ls Reguers <strong>de</strong>Seró (Artesa <strong>de</strong> Segre, la Noguera), una tassa <strong>de</strong>ceràmica, una punta <strong>de</strong> fletxa <strong>de</strong> bronze i fragments<strong>de</strong> diferents elements d’ornamentació personal, també<strong>de</strong> bronze, <strong>de</strong>l jaciment protohistòric <strong>de</strong>l Calvari <strong>de</strong>lMolar (Priorat, Tarragona).El conveni <strong>de</strong> col·laboració en arqueologia urbanasignat entre la Universitat i l’Ajuntament <strong>de</strong> Lleida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> l’any 1995, contempla que el Laboratori d’Arqueologiaes faci càrrec <strong>de</strong> la restauració <strong>de</strong> les peces troba<strong>de</strong>s<strong>de</strong> les intervencions arqueològiques realitza<strong>de</strong>s per laSecció d’Arqueologia <strong>de</strong> l’Ajuntament <strong>de</strong> Lleida a laciutat. Durant els anys 2006 i 2007 s’ha continuatla col·laboració amb aquest conveni i s’han tractatmone<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bronze i peces <strong>de</strong> ceràmica proce<strong>de</strong>nts<strong>de</strong> les termes romanes excava<strong>de</strong>s al carrer Car<strong>de</strong>nalRemolins i peces <strong>de</strong> ceràmica <strong>de</strong> les intervencionsfetes a dos solars <strong>de</strong>l carrer Blon<strong>de</strong>l <strong>de</strong> Lleida.Carme PratsSCT-Laboratori d’ArqueologiaUniversitat <strong>de</strong> LleidaPl. Víctor Siurana, 125003 Lleidalab-arq@lab-arq.udl.catIntervencionsarqueològiques ipaleontològiques aLleida durant elsanys 2006 i 2007Raimon Graells i Fabregat 1IntroduccióContinuant la relació sumària <strong>de</strong> les intervencionsarqueològiques i paleontològiques dutes a terme ala província <strong>de</strong> Lleida la <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong><strong>Ponent</strong> presenta aquest cop les realitza<strong>de</strong>s en el bienni2006-2007 per tal <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r equilibrar la relació<strong>de</strong> les intervencions amb els anys <strong>de</strong> publicació <strong>de</strong>la revista i po<strong>de</strong>r d’aquesta manera continuar ambla menor distància temporal possible. Per a po<strong>de</strong>rrealitzar aquest treball han estat requeri<strong>de</strong>s, com éshabitual, les da<strong>de</strong>s als Serveis Territorials <strong>de</strong> Lleida<strong>de</strong>l Departament <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong>Catalunya en la seva <strong>de</strong>legació a Lleida. Un copmés l’arqueòleg territorial i el seu equip ens les hanaportat <strong>de</strong> manera amable i diligent. 2Aquí es presenta la llista d’intervencions classifica<strong>de</strong>ssegons els criteris establerts en els anteriorstreballs en la revista, que se segueixen <strong>de</strong>s <strong>de</strong> 1995.Es presenten unes gràfiques quantitatives, no <strong>de</strong>senvolupa<strong>de</strong>sni explica<strong>de</strong>s en el text per evitar unainnecessària reiteració. Som conscients que aquestesda<strong>de</strong>s que es presenten només mostren indicadorsquantitatius, i potser discutibles en la seva representativitat,<strong>de</strong> la realitat <strong>de</strong> l’activitat arqueològica a lesterres <strong>de</strong> Lleida. Les anàlisis <strong>de</strong> major profunditat ique puguin entrar en una <strong>de</strong>scripció més qualitativatant <strong>de</strong> les intervencions com <strong>de</strong>ls seus resultats,<strong>de</strong>passen els objectius d’aquest text, que pretén sermerament informatiu.A causa <strong>de</strong> l’extraordinari tractament <strong>de</strong> dues campanyes(2006 i 2007) crec que convé fer una sèrie<strong>de</strong> comentaris i advertències sobre el tractament <strong>de</strong>les da<strong>de</strong>s:En primer lloc, cal assenyalar que les dues campanyeses presenten en el present treball però <strong>de</strong>manera separada, seguint el format <strong>de</strong> presentacióhabitual <strong>de</strong> fitxes llista<strong>de</strong>s <strong>de</strong> manera correlativa.En segon lloc, únicament les gràfiques mostrenuna comparativa entre els dos anys en funció <strong>de</strong>ltema il·lustrat, seguint el sistema <strong>de</strong> gràfiques utilitzatnormalment.En tercer lloc, cal comentar l’enorme quantitatd’intervencions recolli<strong>de</strong>s en aquest treball ja que l’any1. Becari FI, Departament d’Arqueologia, Prehistòria iHistòria Antiga <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Lleida. Amb el suport <strong>de</strong>lFons Social Europeu i <strong>de</strong>l Departament d’Universitats, Recercai Societat <strong>de</strong> la Informació <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya.2. Cal agrair el gest a Josep Gallart i fer-lo extensiu alsseus col·laboradors.335


2006 es dugueren a terme un total <strong>de</strong> 181 actuacionsarqueològiques i 189 l’any 2007 segons es <strong>de</strong>sprèn<strong>de</strong> la Memòria d’actuacions arqueològiques <strong>de</strong> l’any2006 i <strong>de</strong> la Memòria d’actuacions arqueològiques <strong>de</strong>l’any 2007 a l’àmbit <strong>de</strong>ls Serveis Territorials <strong>de</strong> Lleida<strong>de</strong>l Departament <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> la Generalitat, i <strong>de</strong>les informacions aporta<strong>de</strong>s pel Servei d’Arqueologia<strong>de</strong> l’Ajuntament <strong>de</strong> Lleida i <strong>de</strong>l Servei d’Arqueologia <strong>de</strong>l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs.Llista d’intervencions <strong>de</strong> l’any 2006A. Prospeccions paleontològiques iarqueològiques programa<strong>de</strong>sPaleontologia1. Va l l d e l r i u Sa l l e n t (Coll <strong>de</strong> Nargó, Alt Urgell).Direcció: J. Peralba, J. Escuer.Perío<strong>de</strong>: Cretaci Superior.Dates intervenció: 24 <strong>de</strong> juliol a 11 d’agost.Pressupost: 10.700,00 €.Subvenció Cultura: 1.540,00 €.Neolític2. Fo r at d e l a Co n q u e ta d e Sa n ta Li n ya (les Avellanesi Santa Linya, Noguera).Direcció: R. MoraPerío<strong>de</strong>: Neolític – E. <strong>de</strong>l Bronze.Dates intervenció: 1 <strong>de</strong> maig a 15 <strong>de</strong> juny i 3 <strong>de</strong>juliol a 10 d’agostPressupost: 3.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Romà3. El Go l e r ó (la Vansa i Fórnols, Alt Urgell).Direcció: C. Carreras.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 28 d’agost a 10 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval4. L’o b a g a g r a n Mata m a l a (Sant Esteve <strong>de</strong> la Sarga,Pallars Jussà).Direcció: M. Sancho.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 1 a 7 d’agost.Pressupost: 3.883,60,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.In<strong>de</strong>terminat5. Se r r a l l a r g a i s e r r a d e Mo n t c l ú s, va l l s t r a n s v e r-s a l s (Castelló <strong>de</strong> Farfanya, Os <strong>de</strong> Balaguer, lesAvellanes, Camarasa, Alfarràs, Noguera).Direcció: R. Mora, J. Martínez, P. González.Perío<strong>de</strong>: Paleolític a E. Contemporània.Dates intervenció: 21 d’abril a 5 <strong>de</strong> maig i 1 a 18<strong>de</strong> juny.Pressupost: 26.328,00 €.Subvenció Cultura: 6.000,00 €.6. In t e r f l u v i d e l s r i u s On d a r a i Sió (Cervera, Granyanella,les Oluges, Plans <strong>de</strong> Sió, Barbens, Tàrrega,Tornabous, Segarra, Pla d’Urgell i Urgell).Direcció: D. Montanero.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 16 a 31 d’octubre.Pressupost: 3.222,92 €.Subvenció Cultura: 2.500,00 €.B. Prospeccions i son<strong>de</strong>jospaleontològics i arqueològicsd’urgència i preventiusPaleolític7. Pla d i r e c t o r Ae r ò d r o m Ll e i d a-Al g u a i r e (Fr a n j ao c u pa c i ó fa s e s I i II) (Al g u a i r e, Al m a c e l l e s, To r-r e fa r r e r a, Segrià).Direcció: R. Pou.Perío<strong>de</strong>: Paleolític.Dates intervenció: 3 a 4 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 909,60 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Bronze Final i Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro8. La Vi n ya d e l Bat l l e v e l l d’Og e r n (Bassella, AltUrgell).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro - Ibèric -Romà.Dates intervenció: 9 a 11 d’octubre.Pressupost: 1.252,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Ibèric9. Ct r a. C-14, Tr a m Ci u ta d i l l a-Tà r r e g a (Pk 56+300 a l70+500) (Ciutadilla-Verdú-Tàrrega, Urgell).Direcció: R. Jornet.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Romà.Dates intervenció: 25 <strong>de</strong> març a 2 d’abril.Pressupost: 1.542,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Romà10. Al b i, Ta r r é s, Vinaixa (Albi, Tarrés, Vinaixa, Garrigues).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval.Dates intervenció: 8 a 12 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 2.882,60 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval11. Zo n a d e To r r e b l a n c a (Tr a n s f o r m a c i ó d e Se c à aRe g a d i u) (Ponts, Noguera).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 10 a 12 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 1.100,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.336


Mo<strong>de</strong>rn12. Zo n a s u d-o e s t d’Al m e n a r (Almenar, Segrià).Direcció: R. Sala.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 13 a 25 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 10.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Contemporani13. Ce m e n t i r i d e Ce rv e r a (Cervera, Segarra).Direcció: J. A. Cantos.Perío<strong>de</strong>: Contemporani.Dates intervenció: 4 a 15 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 3.312,96 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.In<strong>de</strong>terminat14. Ca r r e t e r a C-12, t r a m Àg e r-Cr u ï l l a d e C-13 (Pk201+000 a l Pk 212-230) (Àger, Noguera).Direcció: M. C. Benet.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 31 <strong>de</strong> juliol a 4 d’agost.Pressupost: 4.094,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.15. Co l·l e c t o r d e l Re g u e r d e l a Mi t j a n a (Alguaire ila Portella, Segrià).Direcció: A. M. Cavez.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 10 a 11 d’abril.Pressupost: 1.139,12 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.16. Línia El è c t r i c a S.E. 110 Kv c.h. Ri a l b 1 i 2 (Es t e s aa línia 110 Kv e x i s t e n t Po b l a-Po n s) (Baronia <strong>de</strong>Rialb i Tiurana, Noguera).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 2 a 4 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.17. Va r i a n t d e Co l l d e Na r g ó, Cr ta . C-14, Tr a m Co l ld e Na r g ó-Or g a n y à (Pk 155+500 a l Pk 159+300)(Coll <strong>de</strong> Nargó, Alt Urgell).Direcció: M. Visa.Perío<strong>de</strong>: Paleolític-E. Contemporània.Dates intervenció: 30 a 31 <strong>de</strong> març.Pressupost: 1.100,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.18. Ct r a. C-14, t r a m Ol i o l a-Po n t s (Pk 112+700 a l Pk121+000) (Oliola, Ponts, Noguera).Direcció: F. Busqueta.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 27 a 30 <strong>de</strong> març.Pressupost: 1.100,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.19. Va r i a n t Or g a n y à c t r a. C-14, t r a m Or g a n y à (Pk159+300 a l Pk 163+200) (Organyà, Cabó, Fígols iAlinyà, Alt Urgell).Direcció: R. Pou.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 1 a 2 d’abril.Pressupost: 1.160,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.20. Ga s o d u c t e d e Ga s Nat u r a l Tà r r e g a-Ag r a m u n t -Ar t e s ad e Se g r e-Po n t s (Préixens, Noguera).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 17 a 19 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.21. Pa r c e ò l i c Ta l av e r a Civit (Talavera, Segarra).Direcció: M. Río.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 22 a 24 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 510,40 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.22. Pa r c e ò l i c Ta l av e r a No r d (Talavera, Segarra).Direcció: M. Río.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E.Contemporània.Dates intervenció: 15 a 17 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 1.368,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.23. Pa r c e ò l i c Ta l av e r a Su d (Talavera, Segarra).Direcció: M. Río.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 18 a 20 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 672,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.24. Línia El è c t r i c a a lta t e n s i ó (Torrefeta i Florejacs,Segarra).Direcció: J. M. Díaz.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 4 a 15 d’abril.Pressupost: 900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.25. Ca m í Ag r a m u n t -Co s c ó-Va r i a n t d e Co s c ó (Agramunti Oliola, Urgell i Noguera).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 13 a 31 d’octubre.Pressupost: 1.494,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.26. Ca n a l Al g e r r i-Ba l a g u e r (Pr o j e c t e d e n o va c a p ta c i óp e r g r av e tat ) (Alfarràs i Ivars <strong>de</strong> Noguera, Segriài Noguera).Direcció: R. Pou.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 21 a 22 d’octubre.Pressupost: 742,40 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.27. Ct r a. C-26, Tr a m Al g e r r i-Ba l a g u e r (Pk3+740 a l7+00, 9+000 a l 15+000, 17+000 a l 22+230) (Algerri,Balaguer, Castelló <strong>de</strong> Farfanya, Noguera).Direcció: M. Visa.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 24 a 25 d’abril.Pressupost: 1.480,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.28. Au t o v i a A-22 Ll e i d a-Os c a, Tr a m va r i a n t Al m a c e l l e s(Almacelles, Segrià).Direcció: A. Geanini.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 13 a 16 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 3.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.29. Ct r a. C-28 i n o va va r i a n t d’Es t e r r i (Pk 51+580a l 54+780, 56+840 a l 62+945) (Alt Àneu, Esterrid’Àneu, Pallars Sobirà).337


Direcció: P. Cots.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 23 d’agost a 8 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 5.800,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.30. Va r i a n t d’Ar b e c a Ct r a. C-233 i L-204 (Pk 68+600a l Pk 70+450) (Pk 18+100) (Arbeca, Garrigues).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 6 a 8 <strong>de</strong> març.Pressupost: 1.200,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.31. Pa r c s e ò l i c s d e l’a lta An o i a, Pu j a lt i Tu r ó d e lMa g r e (Argençola, Calaf, Calonge… Sant Guim<strong>de</strong> Freixenet, Anoia, Segarra).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 25 <strong>de</strong> setembre a 1 d’octubre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.32. Ga s Ca r d o n a-Ol i u s-So l s o n a (Cardona, Olius, Solsona,Bages i Solsonès).Direcció: A. Antoñanzas, P. Iguácel.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 30 d’octubre a 5 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.33. Au t o v i a A-22 Ll e i d a-Os c a, t r a m l a Ce r d e r a va r i a n td’Al m a c e l l e s (EMD <strong>de</strong> Raimat, Lleida, Segrià).Direcció: P. Oñate.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 10 a 14 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 3.768,90 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.34. Su b e s ta c i ó Vi l o b í 66/30/12 Kv (modificació) (Fulleda,Garrigues).Direcció: A. Castañeda.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 30 d’octubre.Pressupost: 500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.35. Pa r c e ò l i c Pl a d e l To s s a l e t (Fulleda, Tarrés, Senan,Garrigues i Conca <strong>de</strong> Barberà).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 18 a 21 <strong>de</strong> gener.Pressupost: 1.800,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.36. Pa r c e ò l i c Rà f o l s (Fulleda, Tarrés, Vinaixa i l’Espluga<strong>de</strong> Francolí, Garrigues i Conca <strong>de</strong> Barberà).Direcció: J. M. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 18 a 21 <strong>de</strong> gener.Pressupost: 1.800,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.37. Línia e l è c t r i c a s o t e r r a d a a lta t e n s i ó Se t-Vi l o b í Se t-Ta l l at (Fulleda, Vallbona <strong>de</strong> les Monges, Senan iEspluga <strong>de</strong> Francolí, Garrigues, Urgell i Conca <strong>de</strong>Barberà).Direcció: A. Castañeda.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 20 a 23 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.38. Línia e l è c t r i c a s o t e r r a d a a lta t e n s i ó Se t-Vi l o b í Se t-Ta l l at (Fulleda, Vallbona <strong>de</strong> les Monges, Senan iEspluga <strong>de</strong> Francolí, Garrigues, Urgell i Conca <strong>de</strong>Barberà).Direcció: J. M. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 13 <strong>de</strong> març a 3 d’abril.Pressupost: 900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.39. Pa r c e ò l i c d e Gu i m e r à (Guimerà, Urgell).Direcció: M. Río.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 24 a 26 d’agost.Pressupost: 1.368,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.40. Ca n a l Ga r r i g u e s s u d, e ta pa IV, fa s e 5 (Juncosa,Bellaguarda, els Torms, Garrigues).Direcció: A. Vilaseca.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 30 d’octubre a 3 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 2.050,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.41. Línies e l è c t r i q u e s Se t-Mo n c l ú s Se t-Sa n t An t o n i,Se t-Au l i v e r, Se t-l e s Ro t e s (la Grana<strong>de</strong>lla, Bellaguarda,Garrigues).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 17 a 22 d’octubre.Pressupost: 2.800,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.42. Pa r c e ò l i c d e Ll a r d e c a n s (Llar<strong>de</strong>cans, Segrià).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 6 a 10 d’octubre.Pressupost: 1.740,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.43. Pa r c e ò l i c d e Ll a r d e c a n s (Llar<strong>de</strong>cans, Segrià).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 21 a 22 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 1.500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.44. Ca n a l Se g r i à s u d, fa s e II (Llar<strong>de</strong>cans, Maials, Seròs,Almatret, Segrià).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 6 a 11 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 2.900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.45. Va r i a n t d e Mi r a l c a m p a Ct r a. L-200 i c o n n e x i óN-IIa i N-II (Miralcamp, Mollerussa i Fondarella,Pla d’Urgell).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 8 a 10 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 711,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.46. Sa lt Ca b í s c o l II a l r i u Se g r e (Montellà i Martinet,el Pont <strong>de</strong> Bar, Cerdanya i Alt Urgell).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 6 a 8 d’octubre.Pressupost: 1.276,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.338


47. Pa r c e ò l i c d e Mo n t o l i u d e Se g a r r a (Montoliu <strong>de</strong>Segarra, Segarra).Direcció: E. Monguiló.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 28 a 30 d’agost.Pressupost: 1.368,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.48. L’h o r ta d e c a l To r r e i l a v i n ya d’Og e r n. Pr o j e c t ed e s e c à a Re g a d i u (Oliana, Bassella i Pinell, AltUrgell i Solsonès).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 2 a 5 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 1.120,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.49. Línia e l è c t r i c a d e Po n t d e Ba r a Ll e s (Pont <strong>de</strong>Bar i Lles <strong>de</strong> Cerdanya, Alt Urgell i Cerdanya).Direcció: A. Ramon.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 13 <strong>de</strong> febrer a 7 <strong>de</strong> març.Pressupost: 1.545,30 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.50. La Ll e n g u a d e r a (Ponts, Noguera).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 27 <strong>de</strong> novembre a 8 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 1.252,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.51. Pa r c e ò l i c Ri b e r a d’On d a r a (Ribera d’Ondara, Segarra).Direcció: M. Río.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 28 a 30 d’agost.Pressupost: 1.368,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.52. Ce n t r a l h i d r o e l è c t r i c a d e Tírvia (r i u No g u e r a d eVa l l f e r r e r a) (Tírvia, Pallars Sobirà).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 2 a 3 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 950,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.53. Línia e l è c t r i c a l e s Fo r q u e s-l e s Co m e s (Vallbona<strong>de</strong> les Monges, Passanant i Espluga <strong>de</strong> Francolí,Urgell i Conca <strong>de</strong> Barberà).Direcció: R. López.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 4 a 6 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 1.067,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.C. Prospeccions i son<strong>de</strong>jospaleontològics i arqueològics com apràctiques <strong>de</strong> camp universitàriesPaleontologia54. Pr à c t i q u e s d e c a m p d e Pa l e o z o o l o g i a a Is o n a, Ab e l l aC., Àg e r i l’Am e t l l a (Isona i Conca Dellà, Abella<strong>de</strong> la Conca, Àger i Camarasa, Pallars Jussà iNoguera).Direcció: R. Domènech.Perío<strong>de</strong>: Mezosoic-Cenozoic.Dates intervenció: 15 a 18 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.55. Pr à c t i q u e s d e c a m p e n m i c r o pa l e o n t o l o g i a i pa l e o-b o t à n i c a a Tr e m p (Tremp, Pallars Jussà).Direcció: C. Martín.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 8 a 12 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.D. Excavacions arqueològiques ipaleontològiques programa<strong>de</strong>sPaleontologia56. Ba s t u r s-Ba s t u r s p o b l e (Isona i Conca Dellà, PallarsJussà).Direcció: A. Galobart, R. Gaete, M. Martín.Perío<strong>de</strong>: Mezosoic - Cenozoic.Dates intervenció: 4 a 13 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 1.500,00 €.Paleolític57. Co va d e l Pa r c o (Alòs <strong>de</strong> Balaguer, Noguera).Direcció: J. M. Fullola, X. Mangado, R. Bartrolí.Perío<strong>de</strong>: Paleolític Superior.Dates intervenció: 15 <strong>de</strong> juny a 20 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 10.600,00 €.Subvenció Cultura: 7.500,00 €.58. Ro c a d e l s Bo u s, Sa n t Ll o r e n ç d e Mo n t g a i (Camarasa,Noguera).Direcció: J. Martínez, R. Mora, I. <strong>de</strong> la Torre.Perío<strong>de</strong>: Paleolític.Dates intervenció: 1 a 20 d’abril.Pressupost: 21.360,00 €.Subvenció Cultura: 6.650,00 €.59. Co va Gr a n (les Avellanes i Santa Linya, Noguera).Direcció: R. Mora, J. Martínez, I. <strong>de</strong> la Torre.Perío<strong>de</strong>: Paleolític.Dates intervenció: 19 <strong>de</strong> juny a 31 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 26.328,00 €.Subvenció Cultura: 6.000,00 €.60. Ba l m a Gu i l a n y à (Navès, Solsonès).Direcció: J. Casanova, R. Mora, J. Pizarro.Perío<strong>de</strong>: Paleolític Superior - Epipaleolític.Dates intervenció: 1 a 30 d’agost.Pressupost: 31.840,00 €.Subvenció Cultura: 11.000,00€.61. Mo n t l l e ó o Mo n t l l à s (Prats i Sansor, Cerdanya).Direcció: X. Mangado, J. M. Fullola, O. Mercadal.Perío<strong>de</strong>: Paleolític Superior.Dates intervenció: 1 a 30 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 9.000,00 €.Subvenció Cultura: 7.730,00 €.62. Co va Co l o m e r a (Sant Esteve <strong>de</strong> la Sarga, PallarsJussà).Direcció: F. X. Oms.Perío<strong>de</strong>: Paleolític.Dates intervenció: 18 d’agost a 15 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 4.900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.339


Neolític63. E l col l e t d e l Sà l z e r II Me g à l i t (Odèn, Solsonès).Direcció: J. Castany.Perío<strong>de</strong>: Neolític.Dates intervenció: 20 <strong>de</strong> juny a 15 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 6.300,00 €.Subvenció Cultura: 2.850,00 €.E.<strong>de</strong>l Bronze64. C o va d e l Sa r d o (Vall <strong>de</strong> Boí, Alta Ribagorça).Direcció: E. Gassiot, J. Jiménez, M. Celma.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 31 <strong>de</strong> juliol a 31 d’agost.Pressupost: 25.100,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Bronze Final - Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro65. E l s Vi l a r s (Arbeca, Garrigues).Direcció: A. Vidal.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro.Dates intervenció: 6 <strong>de</strong> febrer a 30 <strong>de</strong> setembre i1 a 30 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 43.320,00 €.Subvenció Cultura: 12.000,00 €.Ibèric66. An t o n a (Artesa <strong>de</strong> Segre, Noguera).Direcció: J. Ros.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Medieval.Dates intervenció: 14 d’agost a 9 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 18.030,00 €.Subvenció Cultura: 7.500,00 €.67. M o n t e r ó (Camarasa, Noguera).Direcció: J. Principal, P. Camañes, M. A. González.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Romà.Dates intervenció: 17 a 30 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.68. T o s s a l d e l e s Fo r q u e s (la Sentiu <strong>de</strong> Sió, Noguera).Direcció: N. Morell, J. Principal.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 15 a 31 d’agost.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.69. Sa n t Es t e v e d’Ol i u s (e n t o r n e s g l é s i a) (Olius, Solsonès).Direcció: R. Cardona.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 27 <strong>de</strong> febrer a 30 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 13.273,03 €.Subvenció Cultura: 4.750,00€.70. C a m p d e l s Mo r o s d e l a Co d i n a (Pinell, Solsonès).Direcció: R. Cardona.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Medieval.Dates intervenció: 1 a 15 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 15.655,18 €.Subvenció Cultura: 6.300,00 €.71. E l s Es t i n c l e l l s (Verdú, Urgell).Direcció: C. Garcia.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 3 <strong>de</strong> febrer a 30 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 29.324,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.72. E l s Es t i n c l e l l s (Verdú, Urgell).Direcció: R. Cardona.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 12 a 26 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 18.161,00 €.Subvenció Cultura: 6.600,00 €.Romà73. Ie s s o (Guissona, Segarra).Direcció: J. Guitart.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 15 <strong>de</strong> juny a 31 d’octubre.Pressupost: 26.200,00 €.Subvenció Cultura: 7.650,00 €.74. E l Go l e r ó (la Vansa i Fórnols, Alt Urgell).Direcció: J. Palet.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 1 a 15 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 3.600,00 €.Subvenció Cultura: 4.105,00 €.Medieval75. C a s t è t h Le o n (Es Bòr<strong>de</strong>s, Val d’Aran).Direcció: E. Ros.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 21 <strong>de</strong> juliol a 12 d’agost.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.76. L e s Ca r b o n e r e s (la Vansa i Fórnols, Alt Urgell).Direcció: J. M. Palet.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 11 a 17 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 2.100,00 €.Subvenció Cultura: 2.300,00 €.77. E l s Altimiris (Sant Esteve <strong>de</strong> la Sarga, PallarsJussà).Direcció: M. Sancho.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 16 a 29 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 14.679,20 €.Subvenció Cultura: 4.000,00 €.In<strong>de</strong>terminat78. P r a d e l l (la Vansa i Fórnols, Alt Urgell).Direcció: J. M. Palet.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 18 a 23 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 2.100,00 €.Subvenció Cultura: 2.300,00 €.E. Excavacions arqueològiques ipaleontològiques preventivesNeolític79. F o r at d e l a Co n q u e ta d e Sa n ta Li n ya (les Avellanesi Santa Linya, Noguera).Direcció: J. Pizarro, A. Daura, E. Garcia.Perío<strong>de</strong>: Neolític – E. <strong>de</strong>l Bronze.Dates intervenció: 28 <strong>de</strong> novembre a 1 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.340


Edat <strong>de</strong>l Bronze80. C t r a. Té r m e n s -Me n à r g u e n s: Pl a d e Vi o l e s (d e l aC-13 a l a C-12) (Térmens, Noguera).Direcció: R. Pou.Perío<strong>de</strong>: E. <strong>de</strong>l Bronze.Dates intervenció: 7 a 10 <strong>de</strong> març.Pressupost: 11.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.81. T o s s a l d e l Mo r: va r i a n t c t r a. C-14, t r a m Tà r r e g a(Tàrrega, Urgell).Direcció: E. Hinojo.Perío<strong>de</strong>: E. <strong>de</strong>l Bronze.Dates intervenció: 27 <strong>de</strong> març a 31 d’abril.Pressupost: 23.189,79 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.82. M i n f e r r i (Juneda, Garrigues).Direcció: A. Nieto.Perío<strong>de</strong>: E. <strong>de</strong>l Bronze.Dates intervenció: 2 a 31 d’octubre.Pressupost: 18.768,51 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Bronze final i Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro83. T o s s a l d e l Mo r o d e Ca s t e l l s e r à (Castellserà, Urgell).Direcció: O. Escala.Perío<strong>de</strong>: E. <strong>de</strong>l Bronze – Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro.Dates intervenció: 30 <strong>de</strong> novembre a 30 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 36.227,94 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.84. P r at d e l Po n t d e Sa l a r d ú (Naut Aran, Vald’Aran).Direcció: J. González.Perío<strong>de</strong>: E. <strong>de</strong>l Bronze – Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro.Dates intervenció: 28 <strong>de</strong> març a 28 d’abril.Pressupost: 6.825,44 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.85. C a s t e l l d e l’Of e g at (Tàrrega, Urgell).Direcció: J. R. Rodríguez.Perío<strong>de</strong>: E. <strong>de</strong>l Bronze - Ibèric - Medieval.Dates intervenció: 24 <strong>de</strong> juliol a 10 d’agost.Pressupost: 1.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Ibèric86. C t r a. L-201: El s Si f o n s, Tr a m S. M. Ri u c o r b-Ma l d à(Sant Martí <strong>de</strong> Riucorb, Urgell).Direcció: R. Jornet.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Romà.Dates intervenció: 20 a 24 <strong>de</strong> març.Pressupost: 1.403,60 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.87. P l a d e l Pe r e l l ó (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Traveset.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Romà.Dates intervenció: 17 a 21 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.88. M o l í d’Es p í g o l (Tornabous, Urgell).Direcció: J. Principal.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 31 <strong>de</strong> maig a 21 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 5.658,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.89. C/Ca s e s n o v e s 28-30 (Cervera, Segarra).Direcció: M. B. Álvarez.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 5 a 9 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 3.248,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Romà90. E l Ro m e r a l (v i l·l a r o m a n a ) (Albesa, Noguera).Direcció: V. Revilla, M. Cubero, J. Guevara.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 16 <strong>de</strong> gener a 31 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 39.289,14 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.91. S a n ta Ma r i a d e Ta l l ó (e s g l é s i a, z o n a e x t e r n a a b s i s)(Bellver <strong>de</strong> Cerdanya, Cerdanya).Direcció: O. Mercadal.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval.Dates intervenció: 7 a 18 d’agost.Pressupost: 3.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.92. V il·l a r o m a n a d e Ta l a r n (els Plans <strong>de</strong> Sió, Segarra).Direcció: J. Ros.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 14 <strong>de</strong> setembre a 13 d’octubre.Pressupost: 15.660,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.93. I e s s o: Av. Ge n e r a l i tat, 4 (Guissona, Segarra).Direcció: J. A. Cantos.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 9 a 31 d’octubre.Pressupost: 10.221,92 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.94. I e s s o: C/Po r ta l No u, 1 (Guissona, Segarra).Direcció: M. B. Álvarez.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval.Dates intervenció: 20 a 25 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 7.586,40 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.95. I e s s o: C/Se m i n a r i, 16-18 (Guissona, Segarra).Direcció: M. B. Álvarez.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval.Dates intervenció: 3 a 15 <strong>de</strong> març.Pressupost: 8.189,60 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.96. Ie s s o: C/ d e l a Fo n t, 21 (Guissona, Segarra).Direcció: E. Segués.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 26 d’abril.Pressupost: 241,28 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.97. Ie s s o: Rava l Co m a 21-23, C/ d e l’Om 20-22 (Guissona,Segarra).Direcció: E. Segués.Perío<strong>de</strong>: Romà – Medieval.Dates intervenció: 15 a 29 <strong>de</strong> març, 12 a 24 d’abrili 2 a 8 <strong>de</strong> maig.341


Pressupost: 18.300,16 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.98. Ie s s o: Av. Ve r g e d e l Cl a u s t r e, C/Ta p i o l e s (Guissona,Segarra).Direcció: O. Trullàs.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 15 a 26 <strong>de</strong> maig i 9 a 20 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 7.294,08 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.99. L l e i d a: C/ Pi i Ma r g a l l, C/ Ig u a l a d a, 2 (Lleida,Segrià).Direcció: M. Morán.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 5 <strong>de</strong> juny a 31 d’agost.Pressupost: 38.449,94 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.100. Ll e i d a: Eix c o m e r c i a l, Pl. Cat e d r a l , C/ Ma j o r,Pl. Pa e r i a, Ma g d a l e n a (Lleida, Segrià).Direcció: M. Solsona.Perío<strong>de</strong>: Romà - Contemporani.Dates intervenció: 25 <strong>de</strong> maig a 30 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 100.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.101. Ll e i d a: Pa l a u d e l a Pa e r i a (s o t e r r a n i s) (Lleida,Segrià).Direcció: I. Gil.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 2 a 30 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 12.609,90 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.102. Ll e i d a: Rb l a. Fe r r a n 41, c a n t o n a d a Ca r d e n a lRe m o l i n s (Lleida, Segrià).Direcció: M. Morán.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 20 <strong>de</strong> novembre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 17.266,30 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.103. Vil·l a r o m a n a d e Vi l a g r a s s a (Vilagrassa, Urgell).Direcció: P. Cots.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 5 d’octubre a 5 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 4.305,92 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.104. Vil·l a r o m a n a d e Vi l a g r a s s a (Vilagrassa, Urgell).Direcció: O. Escala.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 3 a 14 d’abril.Pressupost: 1.760,48 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval105. Ca s t e l l d’Ai t o n a (Aitona, Segrià).Direcció: M. Monjo.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 13 a 25 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 7.238,40 €.Subvenció Cultura: 4.180,00 €.106. El Vi l o t (Almacelles, Segrià).Direcció: M. Gené.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 15 d’agost a 15 d’octubre.Pressupost: 1.300,00 €.Subvenció Cultura: 10.899,87 €.107. Ba l a g u e r: C/ d e l Po n t 45-47 (Balaguer, Noguera).Direcció: M. Monjo.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 2 <strong>de</strong> novembre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembrePressupost: 2.823,96 €.Subvenció Cultura: 660,00 €.108. Ba l a g u e r: C/ Sa n t Ja u m e 2a 10/ l a Ba n q u e ta,41-45 (Balaguer, Noguera).Direcció: M. Visa.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 21 a 25 <strong>de</strong> maig i 20 <strong>de</strong> juliola 20 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 83.779,84 €.Subvenció Cultura: 24.193,00 €.109. Ba l a g u e r: C/ Sa n t Ja u m e 2a 10/ l a Ba n q u e ta,41-45 (Balaguer, Noguera).Direcció: M. Visa.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 27 <strong>de</strong> novembre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 3.680,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.110. Ba l a g u e r: Pl a d’Al m at à (Balaguer, Noguera).Direcció: A. Camats.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Andalusí.Dates intervenció: 19 <strong>de</strong> juliol a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 16.606,65 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.111. Ba l a g u e r: Pl a d’Al m at à (z o n a 5) (Balaguer, Noguera).Direcció: M. Monjo.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Andalusí.Dates intervenció: 1 <strong>de</strong> gener a 31 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 89.315,68 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.112. Sa n ta Ma r i a d e l e s Fr a n q u e s e s (m o n e s t i r) (Balaguer,Noguera).Direcció: O. Escala.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 1 a 31 d’agost.Pressupost: 12.250,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.113. Sa n ta Ma r i a d e l e s Fr a n q u e s e s (m o n e s t i r) (Balaguer,Noguera).Direcció: O. Escala.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 9 a 13 <strong>de</strong> gener.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.114. Ca s t e l l d e Ba r b e n s (Barbens, Pla d’Urgell).Direcció: T. Gilisbars.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 2 a 12 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 6.500,00 €.Subvenció Cultura: 3.450,00 €.115. Ca s t e l l d e Ma l g r at (Cervera, Segarra).Direcció: I. Salvadó.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 23 <strong>de</strong> setembre a 8 d’octubre.Pressupost: 3.979,04 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.342


116. Ca s t e l l d e Ma l g r at (Cervera, Segarra).Direcció: J. Chorén.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 4 a 17 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 5.502,11 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.117. Sa n t Sa d u r n í d e Ll o r d à (Isona i Conca Dellà,Pallars Jussà).Direcció: J. M. Vila, X. Geis.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 6 a 30 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 12.214,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.118. Ll e i d a: b a i x a d a d e l a Trinitat 6-8 (Lleida, Segrià).Direcció: M. Morán.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 10 <strong>de</strong> febrer a 31 <strong>de</strong> març.Pressupost: 27.070,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.119. Ll e i d a: r b l a. Fe r r a n 9 (Lleida, Segrià).Direcció: X. Payà.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 26 d’octubre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 39.563,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.120. Co n v e n t d e Sa n t Ra m o n (Sant Ramon, Segarra).Direcció: J. Menchon.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 7 a 22 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 2.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.121. La Ca r r e r a d e l Ca s t e l lv e l l (Solsona, Solsonès).Direcció: P. Cascante.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 1 a 15 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 16.529,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.122. Ca s t e l l d e Tà r r e g a (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 16 <strong>de</strong> gener a 30 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 22.868,92 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.123. Ca s t e l l d e Tà r r e g a (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 13 <strong>de</strong> novembre a 30 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 21.940,52 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.124. Rava l d e Sa n t Ag u s t í (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 18 a 31 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 5.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.125. To r r e d e Va l l f e r o s a (Torà, Segarra).Direcció: J. J. Menchon.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 2 a 15 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 4.988,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.126. Ca s t e l l d e Ve r d ú (Verdú, Urgell).Direcció: J. R. Renyer.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 30 d’octubre a 30 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 1.800,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.127. Ca s t e l l d e Ta rta r e u (les Avellanes i Santa Linya,Noguera).Direcció: M. Monjo.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 26 <strong>de</strong> juny a 18 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 22.952,00 €.Subvenció Cultura: 7.380,00 €.F. Controls i seguiments arqueològics ipaleontològicsPaleontologia128. Pe d r e r a d e Ta l l a d e l l (Tàrrega, Urgell).Direcció: M. Bonet.Perío<strong>de</strong>: Oligocè - Paleontològic.Dates intervenció: 8 a 27 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 3.748,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Paleolític129. Pa r c e ò l i c s e r r a d e Vi l o b í (Fulleda i Tarrés,Garrigues).Direcció: A. Castañeda.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 24 d’abril a 31 <strong>de</strong> maig i 26 <strong>de</strong>juny a 30 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.130. Pa r c e ò l i c s e r r a d e Vi l o b í (Fulleda i Tarrés,Garrigues).Direcció: J. Díaz, A. Castañeda.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 13 <strong>de</strong> novembre a 1 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 2.500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.131. Va r i a n t Ct r a. C-233, t r a m B. Bl a n q u e s (Pk 70+000d e l a c t r a. n-240 a l Pk 64+960 C-233) (l e s BorgesBlanques, Garrigues).Direcció: J. González.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 31 <strong>de</strong> juliol a 31 d’agost.Pressupost: 2.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.132. Va r i a n t Ct r a. C-233, t r a m B. Bl a n q u e s (Pk 70+000d e l a c t r a. n-240 a l Pk 64+960 C-233) (l e s BorgesBlanques, Garrigues).Direcció: M. B. Álvarez.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 1 a 13 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 5.066,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.133. Pa r c e ò l i c d e l Ta l l at (Vallbona <strong>de</strong> les Mongesi Senan, Urgell i Conca <strong>de</strong> Barberà).Direcció: J. Díaz, A. Castañeda.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.343


Dates intervenció: 18 d’abril a 31 <strong>de</strong> maig 12 a 17<strong>de</strong> juny i 24 <strong>de</strong> juliol a 25 d’agost.Pressupost: 5.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.134. Pa r c e ò l i c d e l Ta l l at (Vallbona <strong>de</strong> les Mongesi Senan, Urgell i Conca <strong>de</strong> Barberà).Direcció: A. Castañeda.Perío<strong>de</strong>: Paleolític - E. Contemporània.Dates intervenció: 4 a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Neolític135. Pl a d e l Ga r d e l o - Fi n c a Ar a n y ó (Juneda, Garrigues).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: Neolític.Dates intervenció: 12 a 30 <strong>de</strong> juny i 24 a 28 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 6.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Edat <strong>de</strong>l Bronze136. To s s a l d e l Mo r: va r i a n t Ct r a. C-14, t r a m Tà r r e g a(Tàrrega, Urgell).Direcció: E. Hinojo.Perío<strong>de</strong>: E. <strong>de</strong>l Bronze.Dates intervenció: 24 a 25 d’octubre.Pressupost: 23.189,79.€.Subvenció Cultura: 0,00 €.Ibèric137. Va r i a n t l e s Bo r g e s Bl a n q u e s (N-240–C-233) (Pk70+100 a Pk 64+960) (les Borges Blanques, Garrigues).Direcció: M. B. Álvarez.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 12 <strong>de</strong> setembre a 11 d’octubre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.138. Pl a d e l Pe r e l l ó: C/ A.Po n t i Go l, C/ Dr. Fl e m i n g(Tàrrega, Urgell).Direcció: J. R. Renyer.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Romà.Dates intervenció: 27 d’octubre.Pressupost: 400,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Romà139. Ie s s o: C/ On z e d e Se t e m b r e i Pl. Ve l l Pl a (Guissona,Segarra).Direcció: E. Segués.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 29 <strong>de</strong> maig a 9 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 3.758,40 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.140. Ie s s o: n u c l i u r b à (Pl. Ve l l Pl a, C/ Bi s b a l, On z e d eSe t e m b r e, Rava l Sa n t Pe r e…) (Guissona, Segarra).Direcció: O. Trullàs.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 29 a 30 d’agost.Pressupost: 3.758,40 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.141. Ie s s o: Vi a l s d e l a Fo n t, Gu e t o, Ba i x a d a Ca p d e v i l ai Po r ta l No u (Guissona, Segarra).Direcció: R. Arcos.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 20 <strong>de</strong> novembre a 27 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 11.971,20 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.142. Ie s s o: Av. On z e d e Se t e m b r e, C/ Mo n t s e c, P.Ca s a l s, La Fo n t, Ti n t, Av. Po n t s, No ta r i Sa s t r e…(Guissona, Segarra).Direcció: O. Trullàs.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 16 a 27 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 4.185,28 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval143. Ba l a g u e r: C/ Te i x i d o r s (Balaguer, Noguera).Direcció: M. Manchó.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 24 a 30 <strong>de</strong> juliol, 14 a 20 d’agosti 11 a 17 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 3.469,35 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.144. Ba l a g u e r: Sa n ta Ma r i a d e Ba l a g u e r (e s g l é s i a)(Balaguer, Noguera).Direcció: A. Camats.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Andalusí.Dates intervenció: 4 d’abril a 6 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 3.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.145. Sa n ta Ma r i a d e l e s Fr a n q u e s e s (m o n e s t i r) (Balaguer,Noguera).Direcció: O. Escala.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 20 a 23 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.146. Sa n ta Ma r i a d e l e s Fr a n q u e s e s (m o n e s t i r) (Balaguer,Noguera).Direcció: O. Escala.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 27 a 30 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 3.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.147. Mu r d e l Nu c l i (Castellar <strong>de</strong> la Ribera, Solsonès).Direcció: L. Fàbregas.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 13 a 21 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.148. C/ Ma j o r d e Ce rv e r a (Cervera, Segarra).Direcció: M. C. Ayet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 21 <strong>de</strong> setembre a 30 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 1.339,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.149. La t o r r e d e Ca p d e l l a (Sant Vicenç <strong>de</strong> Cap<strong>de</strong>lla,Pallars Jussà).Direcció: J. A. Cantos.344


Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: -Pressupost: 2.224,88 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.150. Mo n t fa l c ó-Mu r a l l at (les Oluges, Segarra).Direcció: J. Ros.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 13 a 30 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 3.364,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.151. Mu r a l l a e n t o r n e s g l é s i a Me n à r g u e n s (Menàrguens,Noguera).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 18 a 22 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 360,99 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.152. Sa n ta Ma r i a d e Ta ü l l (Vall <strong>de</strong> Boí, Alta Ribagorça).Direcció: A. Pancorbo.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 16 d’octubre a 1 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 11.402,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.153. Sa n ta Ma r i a d e Ca r d e t (Vall <strong>de</strong> Boí, Alta Ribagorça).Direcció: K. Harzbecher.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 29 <strong>de</strong> maig a 2 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 2.392,50 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.154. Sa n ta Ma r i a d e Ca r d e t (Vall <strong>de</strong> Boí, Alta Ribagorça).Direcció: M. Flores.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 4 a 15 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 2.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Mo<strong>de</strong>rn155. Pl a ç a San t Ro c 3 (Ca n Ca r r e r e s) (Solsona, Solsonès).Direcció: P. Cascante.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 27 a 30 <strong>de</strong> març.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Contemporani156. Sa n ta Ma r i a d’Ag r a m u n t (Agramunt, Urgell).Direcció: J. R. Renyer.Perío<strong>de</strong>: Contemporani.Dates intervenció: 30 <strong>de</strong> gener a 3 <strong>de</strong> març.Pressupost: 10.440,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.157. Pu n ta d e l Fo r t í (la Granja d’Escarp, Segrià).Direcció: J. R. Rodríguez.Perío<strong>de</strong>: Contemporani.Dates intervenció: 4 a 16 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 2.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.158. C/ Sa n t Pe l e g r í, 120 (Tàrrega, Urgell).Direcció: S. Hernán<strong>de</strong>z.Perío<strong>de</strong>: Contemporani.Dates intervenció: 13 <strong>de</strong> març a 13 d’abrilPressupost: 6.978,56 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.159. C/ Sa n t Pe l e g r í, 120 (Tàrrega, Urgell).Direcció: S. Hernán<strong>de</strong>z.Perío<strong>de</strong>: Contemporani.Dates intervenció: 24 <strong>de</strong> juliol a 11 d’agost.Pressupost: 250,56 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.160. C/ Sa n t Pe l e g r í, 120 (Tàrrega, Urgell).Direcció: M. T. Gilisbars.Perío<strong>de</strong>: Contemporani.Dates intervenció: 28 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 5.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.In<strong>de</strong>terminat161. Re g d e Co l l d e Fo i x (Alfarràs, Segrià).Direcció: I. Cabrelles.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 16 a 27 <strong>de</strong> gener.Pressupost: 1.025,26 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.162. Ca n a l Al g e r r i -Ba l a g u e r, Se c t o r B 1a f a s e(Castelló <strong>de</strong> Farfanya, Menàrguens, Torrelameu,Noguera).Direcció: P. Fernán<strong>de</strong>z, F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 16 a 31 <strong>de</strong> gener i 27 a 30 <strong>de</strong>juliol.Pressupost: 10.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.163. Línia e l è c t r i c a l e s Fo r q u e s-l e s Co m e s (Vallbona<strong>de</strong> les Monges, Passanant i Espluga <strong>de</strong> Francolí,Urgell i Conca <strong>de</strong> Barberà).Direcció: R. López.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 14 a 30 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.G. Consolidacions, restauracions,neteja, documentació, a<strong>de</strong>quació icondicionamentPaleontologia164. Va l l d e l r i u Sa l l e n t: m a s Pi n y e s 1 (Coll <strong>de</strong> Nargó,Alt Urgell).Direcció: J. Peralba, J. Escuer, X. Delclòs.Perío<strong>de</strong>: Mezosoic - Cenozoic.Dates intervenció: 27 <strong>de</strong> març a 2 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 20.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.165. Ca r r e t e r a d e l Do l l (Camarasa, Noguera).Direcció: C. Rotgers.Perío<strong>de</strong>: Mezosoic - Cenozoic.Dates intervenció: 3 a 28 d’abril.Pressupost: 8.170,00 €.Subvenció Cultura: 1.500,00 €.345


Rupestre166. Ma s d e n’Ol i v e s i p l a d e Sa n ta Cecília (Ponts,Noguera).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 3 a 4 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 1.600,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.167. Co va d e l Ju l i o (la Grana<strong>de</strong>lla, Garrigues).Direcció: E. Sarrià.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 1 a 20 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Ibèric168. Sa n t Es t e v e d’Ol i u s (e n t o r n e s g l é s i a) (Olius,Solsonès).Direcció: J. Chorén.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: -Pressupost: 51.477,24 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval169. Ba l a g u e r: p l a d’Al m at à (z o n a 5, c a s a 2) (Balaguer,Noguera).Direcció: M. J. Garcia, M. Car<strong>de</strong>nal.Perío<strong>de</strong>: Medieval – Andalusí.Dates intervenció: 13 <strong>de</strong> juny a 1 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 360.00,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.170. C/ Ma j o r d e Ce rv e r a (Cervera, Segarra).Direcció: M. C. Ayet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 21 i 22 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.171. Ll e i d a: Av. Bl o n d e l 98, C/ Pa l o m a 3-5, C/ Ra s t r o4 (Lleida, Segrià).Direcció: -Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: -Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.172. Ll e i d a: r b l a. Fe r r a n 9 (Lleida, Segrià).Direcció: X. Payà.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 2 <strong>de</strong> maig a 31 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 20.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.173. El Bo va l a r (Seròs, Segrià).Direcció: S. Hernán<strong>de</strong>z.Perío<strong>de</strong>: Paleocristià.Dates intervenció: 18 a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: ACR.Subvenció Cultura: 0,00 €.174. Rava l d e Sa n t Ag u s t í (Tàrrega, Urgell).Direcció: M. Saa.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 28 d’agost a 1 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.H. Intervencions arqueològiques ipaleontològiques d’urgència (Decret78/2002)Neolític175. Es p i n a C (Tàrrega, Urgell).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: Neolític - E. <strong>de</strong>l Bronze.Dates intervenció: 6 a 17 <strong>de</strong> març.Pressupost: 32.499,72 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Edat <strong>de</strong>l Bronze176. Mi n f e r r i (Juneda, Garrigues).Direcció: O. Escala.Perío<strong>de</strong>: E. <strong>de</strong>l Bronze.Dates intervenció: 15 <strong>de</strong> novembre a 20 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 5.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Romà177. Nec r ò p o l i s d e Pa l o u s (Camarasa, Noguera).Direcció: D. Griñó.Perío<strong>de</strong>: Romà tardà.Dates intervenció: 16 a 22 d’octubre.Pressupost: 5.094,94 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.178. Ie s s o: Ua 8, av . Ve r g e d e l Cl a u s t r e, C/ Ta p i o l e si Pa u Ca s a l s (Guissona, Segarra).Direcció: O. Trullàs.Perío<strong>de</strong>: Romà - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 2 a 9 <strong>de</strong> gener.Pressupost: 16.367,76 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.179. Re c t o r i a d e Nav è s (Navès, Solsonès).Direcció: D. Griñó.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval.Dates intervenció: 25 d’octubre a 5 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 12.757,19 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval180. Ba l a g u e r: Pl a d’Al m at à (Balaguer, Noguera).Direcció: M. Mulet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Andalusí.Dates intervenció: 12 <strong>de</strong> juny a 30 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 153.126,12 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.181. Ll e i d a: Se u Ve l l a: c l a u s t r e (Lleida, Segrià).Direcció: I. Gil.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 6 a 10 <strong>de</strong> març.Pressupost: 6.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.346


Llista d’intervencions <strong>de</strong> l’any 2007A. Prospeccions paleontològiques iarqueològiques programa<strong>de</strong>sPaleontologia1. Co s ta Ro i a, Or c a u 2, Ab e l l a d e l a Co n c a 2 (Isonai Conca Dellà, Pallars Jussà).Direcció: O. Oms, M. Badia.Perío<strong>de</strong>: Mesozoic-Cenozoic.Dates intervenció: 2 a 24 d’abril.Pressupost: 12.850,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.2. Va l l d e l r i u Sa l l e n t: z o n a Pu j o l (Coll <strong>de</strong> Nargó,Alt Urgell).Direcció: J. Peralba.Perío<strong>de</strong>: Mesozoic - Cenozoic.Dates intervenció: 23 <strong>de</strong> juliol a 15 d’agost.Pressupost: 12.850,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Romà3. Se r r a d e l Ca d í (la Vansa i Fórnols, Josa i Tuixén,Cava i Alàs i Cerc, Alt Urgell).Direcció: J. M. Palet.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 17 a 28 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 4.800,00 €.Subvenció Cultura: 1314,00 €.In<strong>de</strong>terminat4. Ser r a Ll a r g a i Se r r a d e Mo n t c l ú s, va l l s t r a n s-v e r s a l s (Castelló <strong>de</strong> Farfanya, Os <strong>de</strong> Balaguer,les Avellanes, Camarasa, Alfarràs, Noguera i Segrià).Direcció: C. Masvidal, J. Pizarro.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 31 <strong>de</strong> març a 15 d’abril.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 4.629,00 €.5. Se r r a d e l Re i (Espot, Rialp, Sort, Boí, Torre Cap<strong>de</strong>lla,Pallars Sobirà).Direcció: E. Gassiot, J. Jiménez, V. García.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 1 a 15 <strong>de</strong> juliol i 22 d’agost a4 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 11.998,10 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.B. Prospeccions i son<strong>de</strong>jospaleontològics i arqueològicsd’urgència i preventiusIbèric6. Pl a d e l Co l l d e l Re i (Corbins, Segrià).Direcció: M. R. Cuesta.Perío<strong>de</strong>: IbèricDates intervenció: 26 a 27 d’abril.Pressupost: 1.200,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.In<strong>de</strong>terminat7. Pa s d e Co m i o l s-Ct r a. L512, L-911, L-913, C-1412B,L-912, Lp91, 32 I-14- Tr a m Ar t e s a d e Se g r e-Po n t s-Tr e m p (Artesa <strong>de</strong> Segre, Oliola, Ponts, Baronia<strong>de</strong> Rialb, Isona i Conca Dellà, Noguera i PallarsJussà).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 24 a 28 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 3.500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.8. Xa r x a d e distribució d e r e g s i s t e m a Se g a r r a-Ga r r i-g u e s, s e c t o r 12, s u b s e c t o r 12.1 (Albatàrrec, Alfés,Montoliu <strong>de</strong> Lleida, Sunyer, Segrià).Direcció: J. B. López.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 9 a 17 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.9. Xarxa MPB <strong>de</strong> Gas Natural. Diversos municipis<strong>de</strong>l Segrià i <strong>de</strong> la Noguera (Albesa, Torrelameu,Portella, Corbins, Benavent <strong>de</strong> Segrià, Vilanova <strong>de</strong>Segrià, Alguaire, Lleida, Segrià i Noguera)Direcció: N. Gil.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 22 a 29 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 4.200,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.10. Es ta c i ó d e p u r a d o r a d’a i g ü e s o c o l·l e c t o r s e n a lta(Alcoletge, Segrià).Direcció: C. A. Pociña.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 8 al 12 <strong>de</strong> gener.Pressupost: 3.770,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.11. Pr o j e c t e r e g a d i u Se g a r r a-Ga r r i g u e s (Alfés i Sunyer,Segrià).Direcció: J. A. Benéitez.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 9 al 12 d’agost.Pressupost: 2.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.12. Ca n a l Se g a r r a-Ga r r i g u e s, Se c t o r 1 i s e c t o r 2 (x a r x ad e distribució r e g s i s t e m a (Alfés, Sunyer, Alcanó,Sarroca <strong>de</strong> Lleida, Granyena <strong>de</strong> les Garrigues,Segrià i Garrigues).Direcció: J. B. López.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 3 a 5 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 1.500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.13. Si s t e m a Se g a r r a-Ga r r i g u e s, Se c t o r 12, s u b s e c t o r12.1 (Alfés, Sunyer, Montoliu <strong>de</strong> Lleida, Segrià).Direcció: F. Giral.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 4 a 14 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 3.950,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.14. Ae r o p o rt d e Ll e i d a-Al g u a i r e (Alguaire, Segrià).Direcció: A. Vilaseca.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 24 <strong>de</strong> setembre a 21 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 13.800,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.347


15. Ca m í d’a c c é s a l’e s ta c i ó h i v e r n a l Vi r ó s-Va l l f e r r e r a(Alins, Pallars Sobirà).Direcció: L. Forca<strong>de</strong>s.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 22 a 25 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 556,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.16. Au t o v i a A-14 Ll e i d a-f r o n t e r a f r a n c e s a, t r a m Alme n a r -límit província d’Os c a (Almenar i Alfarràs,Segrià).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 25 a 30 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 2.500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.17. Gr av e r a d’An g l e s o l a (Anglesola, Urgell).Direcció: M. R. Cuesta.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 19 a 20 d’abril.Pressupost: 1.200,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.18. Ac c e s s o s c t r a. C-53 t r a m An g l e s o l a-Va l l f o g o n ad e Ba l a g u e r (Pk118+200) (Anglesola, Tàrrega,Castellserà, Fuliola, Bellmunt, Penelles, Bellcaire,Vallfogona <strong>de</strong> Balaguer, Urgell i Noguera).Direcció: C. Ruiz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 15 a 16 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 1.440,70 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.19. Co l·l e c t o r d e Pi i Co n d i c i o n a m e n t d e l a Ed a r (Bellver<strong>de</strong> Verdanya, Cerdanya).Direcció: C. A. Pociña.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 15 a 17 <strong>de</strong> gener.Pressupost: 2.900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.20. Po l í g o n 4, Pa r c e l·l a 79 (Camarasa, Noguera).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 14 a 15 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 1.100,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.21. Ct r a. Lv-7023 (Pk 4+740 a l Pk 7+800) (Castelldans,Garrigues).Direcció: J. A. Benéitez.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 1 a 6 d’agost.Pressupost: 550,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.22. Co n c e n t r a c i ó pa r c e l·l à r i a x a r x a d e r e g a d i u Ar a m u n t(Conca <strong>de</strong> Dalt, Pallars Jussà).Direcció: R. López.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 9 a 10 d’agost.Pressupost: 736,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.23. Xa r x a distribució r e g s i s t e m a Se g a r r a-Ga r r i g u e s a lCa n ó s i l a Fi g u e r o s a (els Plans <strong>de</strong> Sió i Tàrrega,Segarra i Urgell).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 21 a 30 d’octubre.Pressupost: 1.494,08 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.24. Línia e l è c t r i c a a è r i a-s u b t e r r à n i a 25 Kv L-3 Gu i s s o n ai l-8 c o o p e r at i va n o va SE Mo n t-r o i g (els Plans <strong>de</strong>Sió, Torrefeta i Florejacs i Guissona, Segarra).Direcció: A. Castañeda.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 15 a 20 d’octubre.Pressupost: 900,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.25. Ct r a. C-14, Tr a m Or g a n y à-Mo n ta n t d e To s t (Pk163+200 a Pk 166+520) (Fígols, Alinyà, Organyà,Alt Urgell).Direcció: M. Freixa.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 26 a 29 d’abril.Pressupost: 1.100,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.26. Pr o j e c t e d e Re g a l a Va l l d e Sa n t Jo a n (Flix iMaials, Ribera d’Ebre i Segrià).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 2 a 5 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.27. Àr e a d e c o n c e s s i ó m i n e r a (Gu i x) Kn a u f (Guixers,Solsonès).Direcció: M. Pedro.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 25 <strong>de</strong> juny a 6 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 6.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.28. Pr o j e c t e r e g a d i u Ga r r i g u e s Su d (Juncosa, Bellaguarda,els Torms, Garrigues).Direcció: B. Candomeque.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 30 <strong>de</strong> juliol a 2 d’agost.Pressupost: 1.234,24 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.29. Pa r c e ò l i c d e Mo n c l u e s (la Grana<strong>de</strong>lla, Garrigues).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 30 <strong>de</strong> juliol a 2 d’agost.Pressupost: 1.595,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.30. Pa r c e ò l i c Au l i v e r (la Grana<strong>de</strong>lla, el Soleràs i elsTorms, Garrigues).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 3 a 6 d’agost.Pressupost: 1.995,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.31. Tr a n s f o r m a c i ó e n r e g a d i u Gr a n j a d’Es c a r p-Se r ò s(Granja d’Escarp i Seròs, Segrià).Direcció: R. Pou.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 2 a 3 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 947,50 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.32. Pa r c e ò l i c d e Ll a r d e c a n s (Llar<strong>de</strong>cans, Segrià).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 26 a 29 <strong>de</strong> març.Pressupost: 1.800,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.348


33. Re g a d i u Se g r i à Su d, fa s e II (Llar<strong>de</strong>cans, Maials,Seròs, Almatret, Segrià).Direcció: A. Camats.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 19 <strong>de</strong> febrer a 12 <strong>de</strong> marc i 23a 30 d’abrilPressupost: 6.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.34. Au t o v i a A-14, t r a m Ll e i d a-Al fa r r à s (Lleida, Torrefarrera,Rosselló, Vilanova <strong>de</strong> Segrià, Segrià).Direcció: J. Merino.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 4 a 6 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 2.006,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.35. Su b e s ta c i ó d e Ma i a l s (Maials, Segrià).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 12 a 14 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 1.235,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.36. Xa r x a distribució d e l r e g d e l s i s t e m a Se g a r r a-Ga r r i g u e s-Ca n a l i t z a c i ó Se c t o r 7 (Maldà, Urgell).Direcció: J. A. Benéitez.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 15 a 18 d’octubre.Pressupost: 2.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.37. Ca n a l d’Ar a g ó i Cata l u n ya , o b r e s d e m i l l o r a im o d e r n i t z a c i ó d e l a z o n a r e g a b l e (Massalcoreig,Almacelles, Almenar, Alcarràs, Segrià).Direcció: B. Candomeque.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 15 a 19 d’octubre.Pressupost: 2.200,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.38. Ct r a. C-260 e n t r e Ad r a l l i Ca n t u r r i (Montferrer iCastellbó i Ribera d’Urgellet, Alt Urgell).Direcció: P. L. Artigues.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 10 a 15 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 1.716,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.39. Xa r x a d e distribució d e Re g a d i u d e l Si s t e m a Se g a r r a-Ga r r i g u e s, Se c t o r 1 (Oliola i Vilanova <strong>de</strong> l’Aguda,Noguera).Direcció: F. Busquets.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 5 a 10 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 2.990,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.40. Vi l a n s at s (Organyà, Alt Urgell).Direcció: M. R. Cuesta.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 23 a 24 d’abril.Pressupost: 1.200,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.41. La Ll e n g u a d e r a (Ponts, Noguera).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 18 <strong>de</strong> juny a 20 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 7.157,20 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.42. Ca n a l Se g a r r a-Ga r r i g u e s, s e c t o r s 1 i 2 (Xa r x a d edistribució s i s t e m a d e r e g) (Ponts, Cabanabona,Oliola, Artesa <strong>de</strong> Segre, Noguera).Direcció: J. B. López.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 22 <strong>de</strong> gener a 2 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 1.500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.43. Ca n a l Se g a r r a-Ga r r i g u e s, Tr a m 1 (Ponts i Oliola,Noguera).Direcció: J. B. López.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 1 a 8 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 3.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.44. No va c t r a. d e Ri b a-r o j a a Me q u i n e n s a (Riba-roja,Almatret, Seròs, la Granja d’Escarp, Ribera d’Ebrei Segrià).Direcció: R. Pou.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 25 a 30 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 3.340,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.45. Se t-Ri b a-r o j a a Se t-Al m at r e t, Se t-Al m at r e t-Ma i a l si Se t-Gr a n a d e l l a i Se t-Ma i a l s (Riba-roja, Maials,Almatret, Llar<strong>de</strong>cans i la Grana<strong>de</strong>lla, Ribera d’Ebre,Segrià i Garrigues).Direcció: J. Díaz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 1 a 6 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.46. Po l í g o n 2, pa r c e l·l a 175 (Sant Esteve <strong>de</strong> la Sarga,Pallars Jussà).Direcció: F. Giral.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 3 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 380,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.47. Pa r c e ò l i c d e Mo n ta r g u l l (Talavera i Llorac, Segarrai Conca <strong>de</strong> Barberà).Direcció: R. López.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 25 a 30 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 1.300,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.48. Ct r a. C-242, t r a m To r r e b e s s e s-Ul l d e m o l i n s (Torrebesses,Llar<strong>de</strong>cans, Grana<strong>de</strong>lla, Bellaguarda,Juncosa, Margalef i Ull<strong>de</strong>molins, Segrià, Garriguesi Priorat).Direcció: C. Ruiz.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 21 a 22 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 1.440,72 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.49. Au t o v i a A-14, Ll e i d a-f r o n t e r a f r a n c e s a, t r a m Ro s-s e l l ó-Al m e n a r (Torrefarrera, Rosselló, Alguaire iAlmenar, Segrià).Direcció: M. Freixa.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 9 a 14 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 2.100,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.349


50. Co m a r c a Ga r r i g u e s i z o n a o r i e n ta l d e l Se g r i à (diversos,Garrigues i Segrià).Direcció: J. Brufal.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: -Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.51. Pr o j e c t e d’a b a s ta m e n t d’a i g u a a Ll e i d a i n u c l i s u r-b a n s d e l a z o n a r e g a b l e d e l c a n a l d e Pi n ya n a, fa s e2 (diversos, Noguera, Segrià i Llitera).Direcció: L. Santanach.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: -Pressupost: 4.831,20 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.C. Prospeccions geofísiques (<strong>de</strong>cret78/02)Romà52. Mo r u l l s d e Ge r b (Os <strong>de</strong> Balaguer, Noguera).Direcció: R. Sala.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 25 a 30 d’abril.Pressupost: 4.200,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.D. Excavacions arqueològiques ipaleontològiques programa<strong>de</strong>sPaleontologia53. Va l l d e l r i u Sa l l e n t: Fi n c a d e Pi n y e s (Coll <strong>de</strong>Nargó, Alt Urgell).Direcció: B. Vila, J. Jiménez, M. Celma.Perío<strong>de</strong>: Cretaci Superior.Dates intervenció: 17 a 30 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 8.000,00 €.Subvenció Cultura: 1.300,00 €.54. Ba s t u r s Po b l e (Isona i Conca Dellà, Pallars Jussà).Direcció: R. Gaete, A. Galobart, V. Riera.Perío<strong>de</strong>: Campanià-Maastrichtià (C.s.).Dates intervenció: 2 a 15 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 6.320,00 €.Subvenció Cultura: 2.000,00 €.55. Mo l í d e l Ba r ó, S. Ro m à Ab e l l a (Isona i ConcaDellà, Pallars Jussà).Direcció: R. Gaete, A. Galobart, V. Riera.Perío<strong>de</strong>: -Dates intervenció: 18 <strong>de</strong> juny a 1 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 4.420,00 €.Subvenció Cultura: 1.900,00 €.Paleolític56. Co va d e l Pa r c o (Alòs <strong>de</strong> Balaguer, Noguera).Direcció: J. M. Fullola, X. Mangado, R. Bartrolí.Perío<strong>de</strong>: Paleolític superior - Bronze.Dates intervenció: 25 <strong>de</strong> juny a 15 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 3.738,00 €.57. Ro c a d e l s Bo u s, Sa n t Ll o r e n ç d e Mo n t g a i (Camarasa,Noguera).Direcció: J. Martínez, R. Mora, I. <strong>de</strong> la Torre.Perío<strong>de</strong>: Paleolític.Dates intervenció: 30 <strong>de</strong> març a 15 d’abril.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 3.626,00 €.58. Ba l m a Gu i l a n y à (Navès, Solsonès).Direcció: J. Casanova, S. Vega, J. Pizarro.Perío<strong>de</strong>: Paleolític superior - Epipaleolític.Dates intervenció: 1 a 30 d’agost.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 8.979,00 €.59. Co va Co l o m e r a (Sant Esteve <strong>de</strong> la Sarga, PallarsJussà).Direcció: F. X. Oms.Perío<strong>de</strong>: Paleolític.Dates intervenció: 20 d’agost a 15 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 4.900,00 €.Subvenció Cultura: 2.900,00 €.60. Mon t e l l ó i Mo n t l l à s (Prats i Sansor, Cerdanya).Direcció: X. Mangado, J. M. Fullola, O. Mercadal.Perío<strong>de</strong>: Paleolític Superior.Dates intervenció: 1 a 15 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 3.224,00 €.61. Co va Gr a n (les Avellanes i Santa Linya, Noguera).Direcció: R. Mora, J. Martínez, I. <strong>de</strong> la Torre.Perío<strong>de</strong>: Paleolític.Dates intervenció: 17 <strong>de</strong> juny a 31 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 63.100,00 €.Subvenció Cultura: 17.543,00 €.Edat <strong>de</strong>l Bronze62. Ca i x a d e l Mo r o III (m e g à l i t) (Odèn, Solsonès).Direcció: J. Castany.Perío<strong>de</strong>: Bronze.Dates intervenció: 27 <strong>de</strong> juny a 15 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 5.775,00 €.Subvenció Cultura: 2.550,00 €.63. To l l d e l’Au b a r e d a d e Ge p i l s-Ci s ta d e l a Ra s a d el’Es c a l a (Pinell, Solsonès).Direcció: J. Castany.Perío<strong>de</strong>: Bronze.Dates intervenció: 10 a 16 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 1.800,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.64. Co va d e l Sa r d o (Vall <strong>de</strong> Boí, Alta Ribagorça).Direcció: E. Gassiot, J. Jiménez, M. Celma.Perío<strong>de</strong>: -Dates intervenció: 14 <strong>de</strong> juliol a 20 d’agost.Pressupost: 25.200,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Bronze Final - Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro65. El s Vi l a r s (Arbeca, Garrigues).Direcció: A. Vidal.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro - Ibèric.Dates intervenció: 1 a 21 <strong>de</strong> gener i 1 <strong>de</strong> febrer a30 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 43.320,00 €.Subvenció Cultura: 13.000,00 €.350


Ibèric66. A n t o n a (Artesa <strong>de</strong> Segre, Noguera).Direcció: A. Camats.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Medieval.Dates intervenció: 6 a 31 d’agost.Pressupost: 18.000,00 €.Subvenció Cultura: 3.700,00 €.67. M o n t e r ó (Camarasa, Noguera).Direcció: J. Principal, P. Camañes, M. A. González.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 1 a 15 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 4.681,00 €.Subvenció Cultura: 6.090,00 €.68. T o s s a l d e l e s Fo r q u e s (la Sentiu <strong>de</strong> Sió, Noguera).Direcció: N. Morell.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 1 a 15 d’agost.Pressupost: 3.580,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.69. C a s t e l lv e l l (p o b l at i b è r i c) (Olius, Solsonès).Direcció: R. Cardona.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 1 a 15 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 15.655,00 €.Subvenció Cultura: 3.895,00 €.70. S a n t Es t e v e d’Ol i u s (e n t o r n e s g l é s i a) (Olius, Solsonès).Direcció: R. Cardona.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 16 a 30 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 13.673,00 €.Subvenció Cultura: 3.200,00 €.71. S a n t Es t e v e d’Ol i u s (e n t o r n e s g l é s i a) (Olius, Solsonès).Direcció: J. M. Gallego.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 2 <strong>de</strong> gener a 30 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 87.651,52 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.72. E l s Es t i n c l e l l s (Verdú, Urgell).Direcció: R. Cardona.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 12 a 30 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 20.020,00 €.Subvenció Cultura: 8.454,00 €.Romà73. Ie s s o (Guissona, Segarra).Direcció: J. Guitart, J. Pera.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 28 <strong>de</strong> maig a 26 d’octubre.Pressupost: 49.000,00 €.Subvenció Cultura: 6.000,00 €.74. El Go l e r ó (la Vansa i Fórnols, Alt Urgell).Direcció: J. M. Palet.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 27 d’agost a 14 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 4.800,00 €.Subvenció Cultura: 2.016,00 €.Medieval75. E l s Altimiris (Sant Esteve <strong>de</strong> la Sarga, PallarsJussà).Direcció: M. Sancho, W. Alegria.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 10 <strong>de</strong> juny a 5 d’agost.Pressupost: 17.003,20 €.Subvenció Cultura: 2.409,00 €.In<strong>de</strong>terminat76. C o va d e l Mo r t (Sant Esteve <strong>de</strong> la Sarga, PallarsJussà).Direcció: M. Pedro.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 17 a 26 d’agost.Pressupost: 2.650,00 €.Subvenció Cultura: 1.080,00 €.E. Excavacions arqueològiques ipaleontològiques preventivesNeolític77. T ú m u l d e l s Re g u e r s d e Se r ó (Ca n a l Se g a r r a Ga r-r i g u e s) (Artesa <strong>de</strong> Segre, Noguera).Direcció: J. B. López.Perío<strong>de</strong>: Neolític final - Calcolític.Dates intervenció: 6 a 26 <strong>de</strong> febrer i 28 <strong>de</strong> febrera 16 <strong>de</strong> març.Pressupost: 50.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.78. E l Fo r at d e l a Co n q u e ta d e Sa n ta Li n ya (les Avellanesi Santa Linya, Noguera).Direcció: S. VegaPerío<strong>de</strong>: Neolític - Bronze.Dates intervenció: 2 <strong>de</strong> maig a 31 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 60.199,13 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Edat <strong>de</strong>l Bronze79. M e n h i r d e Sa n t Ma g í d e Pa l l e r o l s d e l Ca n t ó(Montferrer i Castellbó, Alt Urgell).Direcció: J. Tarrús.Perío<strong>de</strong>: Bronze.Dates intervenció: 15 a 22 d’octubre.Pressupost: 600,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.80. P l a d e Ta b a c (Montoliu <strong>de</strong> Lleida, Segrià).Direcció: X. Esteve.Perío<strong>de</strong>: Bronze.Dates intervenció: 27 a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.81. E l s Pl a n s (Tarrés, Garrigues).Direcció: A. Castellà.Perío<strong>de</strong>: Bronze.Dates intervenció: 13 a 16 <strong>de</strong> març.Pressupost: 1.338,18 €.Subvenció Cultura: 697,00 €.351


Bronze Final - Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro82. E l s Au b a c s i l’Es ta n y -Va r i a n t Ar b e c a c r ta . 233 (Pk68+300 a l 70+450) i L-201 Pk 17+500 a l a C-233(Arbeca, Garrigues).Direcció: M. Garcia.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro - Ibèric.Dates intervenció: 20 a 24 d’agost.Pressupost: 28.072,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.83. E l s Vi l a r s (Arbeca, Garrigues).Direcció: A. Vidal.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro - Ibèric.Dates intervenció: 24 <strong>de</strong> maig a 30 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 300.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.84. To s s a l d e Dé u (Camarasa, Noguera).Direcció: R. López.Perío<strong>de</strong>: Bronze Final – Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro.Dates intervenció: 25 <strong>de</strong> gener a 5 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 12.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.85. V a l l d e l a Cl a m o r (Ne c r ò p o l i s) (Soses, Segrià).Direcció: J. B. LópezPerío<strong>de</strong>: Bronze Final - Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro -Ibèric.Dates intervenció: 1 d’octubre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 22.748,24 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Ibèric86. M o l í d’Es p í g o l (Tornabous, Urgell).Direcció: J. Principal, D. Torres.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 3 a 22 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.87. M o l í d’Es p í g o l (Tornabous, Urgell).Direcció: R. Buxó, J. Principal.Perío<strong>de</strong>: Ibèric.Dates intervenció: 11 a 14 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Romà88. V il·l a r o m a n a d e l Ro m e r a l (Albesa, Noguera).Direcció: V. Revilla.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 1 d’abril a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 32.504,51 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.89. L’H e r e u e t (Artesa <strong>de</strong> Segre, Noguera).Direcció: C. Dalmau.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 9 <strong>de</strong> juliol a 31 d’octubre.Pressupost: 95.100,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.90. T o s s a l d e l Mo r o, m o n u m e n t f u n e r a r i r o m à (Corbins,Segrià).Direcció: L. Marí.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 7 a 18 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 38.980,08 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.91. Ie s s o: C/ On z e d e Se t e m b r e 11 (Guissona, Segarra).Direcció: O. Trullàs.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 13 d’agost a 7 <strong>de</strong> setembre i 22d’octubre a 7 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 17.455,18 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.92. I e s s o: C/ On z e d e Se t e m b r e 11 (Guissona, Segarra).Direcció: C. Belmonte.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 26 <strong>de</strong> setembre a 10 d’octubre.Pressupost: 17.455,18 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.93. Ie s s o: Ca m í d e l a Mo r a n a (Guissona, Segarra).Direcció: R. Arcos.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 10 a 14 d’abril.Pressupost: 1.879,20 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.94. Ie s s o: C/ On z e d e Se t e m b r e 18 (Guissona, Segarra).Direcció: C. Belmonte.Perío<strong>de</strong>: Romà.Dates intervenció: 24 a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 6.403,20 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.95. I e s s o: C/ Rava l d e l a Co m a 6 (Guissona, Segarra).Direcció: K. Harzbecher.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 4 a 22 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 13.456,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.96. R b l a. Fe r r a n 17-19 (Lleida, Segrià).Direcció: M. P. Vázquez.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 13 <strong>de</strong> febrer a 31 d’octubre i 5<strong>de</strong> novembre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 103.018,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval97. S a n t Es t e v e d’Ab e l l a (e s g l é s i a) (Abella <strong>de</strong> la Conca,Pallars Jussà).Direcció: R. Arcos.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 17 a 31 <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 1.080,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.98. P o u d e g e l d’Ag r a m u n t (Agramunt, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció:Pressupost: 75.500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.99. C a s t e l l d’Ai t o n a (Aitona, Segrià).Direcció: M. Monjo.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 5 a 16 <strong>de</strong> març.Pressupost: 11.999,97 €.Subvenció Cultura: 4.479,10 €.100. Ca s t e l l d e Tava s c a n (Lladorre, Pallars Sobirà).Direcció: C. Subiranas.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 22 a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 11.646,40 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.352


101. Ca s t e l l d e Ma l d à (Maldà, Urgell).Direcció: J. R. Rodríguez.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 9 <strong>de</strong> juliol a 30 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 99.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.102. Ca s t e l l d e Ma l d à (Maldà, Urgell).Direcció: J. R. Rodríguez.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 15 <strong>de</strong> febrer a 30 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 99.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.103. Sa n ta Ma r i a d’Ar t i e s (e s g l é s i a) (Naut Aran, Vald’Aran).Direcció: X. Gutiérrez.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 20 d’agost a 7 <strong>de</strong> setembre i 22<strong>de</strong> novembre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 12.456,73 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.104. Pl a ç a Ma j o r d’Al c a r r à s (Alcarràs, Segrià).Direcció: M. Monjo.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 5 a 14 <strong>de</strong> març.Pressupost: 8.000,00 €.Subvenció Cultura: 14.326,49 €.105. Pl a ç a Ma j o r d’Al c a r r à s (Alcarràs, Segrià).Direcció: X. Bermú<strong>de</strong>z.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 16 febrer a 4 <strong>de</strong> març, 26 <strong>de</strong>març a 27 d’abril i 7 a 20 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 8.000,00 €.Subvenció Cultura: 14.326,49 €.106. El Vi l o t (Almacelles, Segrià).Direcció: M. Gené.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 27 d’agost a 27 d’octubre.Pressupost: 13.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.107. Ca s t e l l d e Ta rta r e u (les Avellanes i Santa Linya,Noguera).Direcció: M. Monrós, C. Muntaner.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 13 d’agost a 1 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 9.100,00 €.Subvenció Cultura: 7.140,00 €.108. Pa s s e i g i Mu r a l l a d e l Bo m b o (Balaguer, Noguera).Direcció: A. Pancorbo.Perío<strong>de</strong>: Medieval – Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 14 a 25 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 27.840,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.109. Pa s s e i g i Mu r a l l a d e l Bo m b o (Balaguer, Noguera).Direcció: A. Pancorbo, D. Gutiérrez.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rnDates intervenció: 26 <strong>de</strong> març a 27 d’abrilPressupost: 8.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.110. Pl a d’Al m at à (Balaguer, Noguera).Direcció: M. Monjo.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Andalusí.Dates intervenció: 2 <strong>de</strong> juliol a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 149.587,78 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.111. Pl a ç a d e l a Re g u e r e ta (Balaguer, Noguera).Direcció: R. López.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 19 a 30 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 14.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.112. Pl a ç a Ma n u e l Ma r í n (Balaguer, Noguera).Direcció: X. Bermú<strong>de</strong>z.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 14 a 31 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 8.726,40 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.113. To r r e Fo r ta d e Mi r av e t (Castell <strong>de</strong> Mur, PallarsJussà).Direcció: R. Arcos.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 10 a 21 <strong>de</strong> setembre i 12 a 30d’octubre.Pressupost: 5.885,84 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.114. Ca s t e l l d e Ma l g r at (Cervera, Segarra).Direcció: J. Chorén.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 7 <strong>de</strong> març a 3 d’abril.Pressupost: 7.498,24 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.115. Sa n t Do m è n e c (e s g l é s i a) (Cervera, Segarra).Direcció: E. Segués.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 12 <strong>de</strong> març a 16 d’abril.Pressupost: 15.871,12 €.Subvenció Cultura: 7.935,56 €.116. Ca s t e l l d e Sa n t Ge rv à s (Gavet <strong>de</strong> la Conca,Pallars Jussà).Direcció: L. Moret.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 14 a 15 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 6.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.117. Co n j u n t m o n u m e n t a l d e Sa n t Ge rv à s (Gavet <strong>de</strong>la Conca, Pallars Jussà).Direcció: R. Arcos.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 31 <strong>de</strong> maig a 15 <strong>de</strong> junyPressupost: 60.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.118. Ca r r e r d e Sa n t Pa u (Solsona, Solsonès).Direcció: P. Cascante.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 20 a 31 d’agost.Pressupost: 9.954,56 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.119. La Ca r r e r a d e l Ca s t e l lv e l l (Solsona, Solsonès).Direcció: P. Cascante.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 1 <strong>de</strong> setembre a 1 d’octubre.Pressupost: 32.361,16 €.Subvenció Cultura: 12.054,63 €.120. Es g l é s i a d e l a Nat i v i tat (Sunyer, Segrià).Direcció: M. R. Cuesta.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 15 a 30 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 5.830,41 €.Subvenció Cultura: 2.796,31 €.353


121. Ca s t e l l d e Tà r r e g a (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 8 <strong>de</strong> gener a 12 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 21.940,22 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.122. Fo n t d e l s r o m a n s – C/ Jo a n To u s (Tàrrega, Urgell).Direcció: J. A. Benéitez.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 16 <strong>de</strong> març a 15 d’abrilPressupost: 7.600,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.123. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 19 <strong>de</strong> febrer a 19 <strong>de</strong> març i 30<strong>de</strong> març a 16 d’abril.Pressupost: 38.980,08 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.124. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s (Tàrrega, Urgell).Direcció: M. Mulet.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 20 a 29 <strong>de</strong> març.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.125. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s C/ Ba l m e s d e l Ma s e t(Tàrrega, Urgell).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 27 i 28 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 28.200,30 €.Subvenció Cultura: 11.483,00 €.126. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s (Pa r c e l ·le s5821903-905-906-907) (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 12 a 16 <strong>de</strong> març i 19 a 27 <strong>de</strong> març.Pressupost: 7.500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.127. Rava l d e Sa n t Ag u s t í Xa n f r à C/ J. To u s (Tàrrega,Urgell).Direcció: P. Cots.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 8 a 31 <strong>de</strong> gener.Pressupost: 11.175,30 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.128. Rava l d e Sa n t Ag u s t í (C/ J. To u s, r ava l Sa n tAg u s t í, C/ J.Ca r u l l a) (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Pancorbo.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 26 <strong>de</strong> setembre a 11 d’octubrePressupost: 12.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.129. Mo n e s t i r d e Sa n ta Ma r i a d e Va l l b o n a (Vallbona<strong>de</strong> les Monges, Urgell).Direcció: I. Teixell.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 2 a 6 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 6.487,42 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.130. C/ Sa n t Pe r e Cl av e r 29, 31, 33 i p l a ç a Ma j o r34a i 34B (Verdú, Urgell).Direcció: J. A. Benéitez.Perío<strong>de</strong>: MedievalDates intervenció: 3 a 6 d’octubre.Pressupost: 1.427,90 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.131. C/De m o c r à c i a 15 (Lleida, Segrià).Direcció: X. Payà.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 9 <strong>de</strong> juliol a 3 d’agost i 6 a 31d’agost.Pressupost: 13.382,30 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.In<strong>de</strong>terminat132. Ct r a. C-12, t r a m Àg e r-c r u ï l l a d e C-13 (Pk 201+000a l Pk 212+230) (Àger, Camarasa i Vilanova <strong>de</strong>Meià, Noguera).Direcció: J. A. Benéitez.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 7 a 20 <strong>de</strong> maigPressupost: 5.138,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.133. Pl a ç a Sa n ta Ll ú c i a 16 (Solsona, Solsonès).Direcció: P. Cascante.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 27 a 30 <strong>de</strong> març.Pressupost: 19.918,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.F. Controls i seguiments arqueològics ipaleontològicsNeolític134. Va l l d e l’Ar a n y ó XII, Va l l d e l’Ar a n y ó XI, Va l l d el’Ar a n y ó I (Fi n c a Ar a n y ó ) (Juneda, Garrigues).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: Neolític - Bronze.Dates intervenció: 23 d’abril a 4 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 4.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Edat <strong>de</strong>l Bronze135. Po l í g o n 5, pa r c e l·l a 285 (Juneda, Garrigues).Direcció: S. Escu<strong>de</strong>ro.Perío<strong>de</strong>: Bronze.Dates intervenció: 29 a30 d’octubre.Pressupost: 556,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Bronze Final i Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro136. La v i n ya d e l Bat l l e v e l l d’Og e r n (Bassella, AltUrgell).Direcció: R. López.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro - Ibèric - Romà.Dates intervenció: 27 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 368,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Ibèric137. C/ Ro s a Se n s at 73 (Tàrrega, Urgell).Direcció: N. Salazar.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Romà.Dates intervenció: 18 a 23 <strong>de</strong> juny.354


Pressupost: 1.716,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.138. Pl a d e l Pe r e l l ó: C/ Me s t r e Ll o b e t 29, C/ Me s t r eGü e l l 71 (Tàrrega, Urgell).Direcció: N. Salazar.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Romà.Dates intervenció: 5 a 30 d’abril.Pressupost: 5.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.139. Pl a d e l Pe r e l l ó: C/ Or i e n t 57 (Tàrrega, Urgell).Direcció: X. Geis.Perío<strong>de</strong>: Ibèric - Romà.Dates intervenció: 10 i 11 d’abril.Pressupost: 677,44 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Romà140. Ie s s o: Av. On z e d e Se t e m b r e 3 f i n s p l a ç a Ve l lPl a (Guissona, Segarra).Direcció: K. Harzbecher.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 17 a 21 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 1.879,20 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.141. Ie s s o: Ba i x a d a Ca p d e v i l a i Po r ta l No u (Guissona,Segarra).Direcció: K. Harzbecher.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 23 a 28 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 3.758,40 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.142. Ie s s o: C/ d e l Ti n t, Av d e Po n t s i C/ No ta r i Ro c aSa s t r e (Guissona, Segarra).Direcció: E. Cano.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 16 a 20 d’abril.Pressupost: 4.851,28 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.143. Ie s s o: C/ Mo n t s e c s/n (Guissona, Segarra).Direcció: O. Trullàs.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 5 a 15 <strong>de</strong> març.Pressupost: 6.728,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.144. Ie s s o: c a r r e r s d e l Gu e t o, p o r ta l No u i p l a ç a Pe r eFa i g e s (Guissona, Segarra).Direcció: R. Arcos.Perío<strong>de</strong>: Romà - Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 5 <strong>de</strong> març a 5 d’abril.Pressupost: 10.486,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval145. C/ Te i x i d o r s (Balaguer, Noguera).Direcció: M. Mulet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporània.Dates intervenció: 3 a 5 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 1.035,30 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.146. C/ Ava l l 31-33 (Balaguer, Noguera).Direcció: R. López.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporània.Dates intervenció: 23 a 24 <strong>de</strong> juliol.Pressupost: 450,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.147. Ca s t e l l Fo r m ó s (Balaguer, Noguera).Direcció: A. Camats.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 20 a 21 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 1.472,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.148. Pl a ç a Ma n u e l Ma r í n (Balaguer, Noguera).Direcció: X. Bermú<strong>de</strong>z.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 18 a 21 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.149. Pl a ç a Me r c a d a l i C/ e l Po r ta l e t (Balaguer, Noguera).Direcció: M. Mulet.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 19 a 26 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 2.948,72 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.150. Sa n ta Ma r i a d e l e s Fr a n q u e s e s (Balaguer, Noguera).Direcció: L. Forca<strong>de</strong>s.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 13 a 19 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 250,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.151. Un i tat d’Ac c i ó c e n t r e 5 (Ua/C5) Ca r r e r s Fr a n c,San t Pe r e, Es c a l a i Fr a n c e s c (Balaguer, Noguera).Direcció: X. Bermú<strong>de</strong>z.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 15 a 25 <strong>de</strong> març.Pressupost: 1.852,34 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.152. C/ Ava l l 43, C/ Ba n q u e ta 16 (Balaguer, Noguera).Direcció: X. Bermú<strong>de</strong>zPerío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 26 <strong>de</strong> gener a 4 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 677,71 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.153. Co n v e n t d e Sa n t Ba r t o m e u (Bellpuig, Urgell).Direcció: R. Arcos.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 6 a 10 d’agost.Pressupost: 1.890,23 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.154. Ca s t e l l d e l a Gu à r d i a d e Mu r i Es g l è s i a d e Sa n tFe l i u (Castell <strong>de</strong> Mur, Pallars Jussà).Direcció: R. Arcos.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 13 d’agost a 7 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 19.193,08 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.155. C/ Ma j o r d e Ce rv e r a (Cervera, Segarra).Direcció: S. Hernán<strong>de</strong>z.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 15 <strong>de</strong> gener a 16 <strong>de</strong> març, 19<strong>de</strong> març a 18 <strong>de</strong> maig i 11 <strong>de</strong> junyPressupost: 24.462,00 €.Subvenció Cultura: 22.367,70 €.156. Sa n t Ro m à d e Va l l d a r q u e s (Coll <strong>de</strong> Nargó, AltUrgell).Direcció: M. Piera.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 12 a 16 <strong>de</strong> novembre.355


Pressupost: 6.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.157. Ca s t e l l d e Gu i m e r à (Guimerà, Urgell).Direcció: J. Medina.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 1 d’agost a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 2.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.158. Ie s s o: Pl a ç a Ca p d e v i l a s/n (Guissona, Segarra).Direcció: O. Trullàs.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 19 <strong>de</strong> març a 19 d’abril.Pressupost: 12.319,20 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.159. Mu r a l l a Ca s a l d e l Me t g e Fe r r a n a l c/ l’Es p e r a n ç a1 (Sant Llorenç <strong>de</strong> Morunys, Solsonès).Direcció: R. Balsera.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 16 a 23 d’agost.Pressupost: 4.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.160. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s C/ Ba l m e s , Pi n t o rMa r s à, J. M. d e Sa g a r r a, J. Mi r ó (Tàrrega, Urgell).Direcció: R. Pahisa.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 11 a 25 d’octubre.Pressupost: 3.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.161. Sa n ta Ma r i a d e Ta ü l l (Vall <strong>de</strong> Boí, Alta Ribagorça).Direcció: A. Pancorbo.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 30 d’abril a 15 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 11.402,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.162. C/ d e l a Fo n t 7 (Tàrrega, Urgell).Direcció: D. Griñó.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 10 a 21 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 9.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Mo<strong>de</strong>rn163. C/ Fr a n c e s c Mo r a g a s (Fi n c a Ca d a s t r a l5420101CG4152S0001WK) (Tàrrega, Urgell).Direcció: P. Cots.Perío<strong>de</strong>: Mo<strong>de</strong>rn - Contemporani.Dates intervenció: 11 a 31 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 85.182,28 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.In<strong>de</strong>terminat164. Pa r c e ò l i c d e l a Se r r a d e Vi l o b í (Fulleda i Tarrés,Garrigues).Direcció: A. Castañeda.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 5 a 26 <strong>de</strong> febrer.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.165. Línia e l è c t r i c a Se t-Vi l o b í Se t-Ta l l at (Fulleda,Vallbona <strong>de</strong> les Monges i Espluga <strong>de</strong> Francolí,Garrigues i Conca <strong>de</strong> Barberà).Direcció: A. Castañeda.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 3 a 28 <strong>de</strong> setembre i 19 <strong>de</strong>novembre a 3 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 1.800,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.166. Va r i a n t d e Mi r a l c a m p c t r a. L-200 (Pk 2+300 a l3+700) (Miralcamp, Pla d’Urgell).Direcció: J. A. Benéitez.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 14 a 21 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 950,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.167. Ga s o d u c t e Sú r i a-Ca r d o n a-So l s o n a (Solsona, Olius,Clariana <strong>de</strong> Car<strong>de</strong>ner, Pinós i Riner, Solsonès).Direcció: C. Olmos, M. Leida.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 8 d’octubre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.168. Pr o j e c t e d’a b a s ta m e n t d’a i g u a a Ll e i d a i n u c l i su r b a n s d e l a z o n a r e g a b l e d e l c a n a l d e Pi n ya n a,fa s e 2 (Diversos, Noguera, Segrià i Llitera).Direcció: L. Santanach.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: -Pressupost: 6.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.G. Consolidacions, restauracions,neteja, documentació, a<strong>de</strong>quació icondicionamentPaleontologia169. Va l l d e l r i u Sa l l e n t: Ma s Pi n y e s (Coll <strong>de</strong> Nargó,Alt Urgell).Direcció: J. Peralba.Perío<strong>de</strong>: Mesozoic - Cenozoic.Dates intervenció: 4 a 21 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.170. Ba s t u r s Po b l e, Mo l í d e l Ba r ó, Co s ta d e l a Se r-r a-1, Co s ta d e l a Se r r a-2 (Isona i Conca Dellà,Pallars Jussà).Direcció: O. Oms, V. Riera.Perío<strong>de</strong>: Cretaci.Dates intervenció: 2 <strong>de</strong> maig a 12 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 2.000,00 €.Neolític171. Tú m u l d e l s Re g u e r s d e Se r ó (Ca n a l Se g a r r aGa r r i g u e s) (Artesa <strong>de</strong> Segre, Noguera).Direcció: J. B. López.Perío<strong>de</strong>: Neolític final - Calcolític.Dates intervenció: 3 a 13 d’abril.Pressupost: 5.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Bronze Final i Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro172. El s Vi l a r s (Arbeca, Garrigues).Direcció: A. Vidal.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l ferro - Ibèric.Dates intervenció: 15 d’octubre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.356


Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.173. Se r r a d e l Ca lva r i (la Granja d’Escarp, Segrià).Direcció: M. P. Vàzquez.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro - Ibèric.Dates intervenció: 18 <strong>de</strong> setembre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 17.370,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.174. Ma s d e l Co c (Seròs, Segrià).Direcció: M. P. Vàzquez.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro - Ibèric.Dates intervenció: 18 <strong>de</strong> setembre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 11.030,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.175. Pe d r ò s (n e c r ò p o l i s) (Seròs, Segrià).Direcció: M. P. Vàzquez.Perío<strong>de</strong>: Primera Edat <strong>de</strong>l Ferro - Ibèric.Dates intervenció: 18 <strong>de</strong> setembre a 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 13.380,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval176. Pl a d’Al m at à-s a n t u a r i d e l Sa n t Cr i s t (Balaguer,Noguera).Direcció: M. R. Cuesta.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 13 a 24 d’agost.Pressupost: 6.739,20 €.Subvenció Cultura: 2.000,00 €.177. Ie s s o: p l a ç a Ca p d e v i l a 8-9, C/ Sa n ta Ma g d a l e n a10-12-14 i c/ Sa n t Ma g í 1 (Guissona, Segarra).Direcció: O. Trullàs.Perío<strong>de</strong>: Medieval - Mo<strong>de</strong>rn.Dates intervenció: 10 a 14 <strong>de</strong> setembre.Pressupost: 13.219,20 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.178. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: fins a 30 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.179. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s C/Ba l m e s 46 (Tàrrega,Urgell).Direcció: R. Pahisa.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: -Pressupost: 374,10 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.180. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s C/ Ba l m e s d e l Ma s e t(Tàrrega, Urgell).Direcció: -Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 12 a 16 <strong>de</strong> març i 19 a 27 <strong>de</strong> març.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.In<strong>de</strong>terminat181. Ct r a. C-12, t r a m Àg e r-c r u ï l l a d e C-13 (Pk 201+000a l Pk 212+230) (Àger i Camarasa, Noguera).Direcció: F. Giral.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: Agost.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.182. Pl a ç a Sa n ta Ll ú c i a 16 (Solsona, Solsonès).Direcció: P. Cascante.Perío<strong>de</strong>: In<strong>de</strong>terminat.Dates intervenció: 11 a 15 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 0,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.H. Intervencions arqueològiques ipaleontològiques d’urgència (Decret78/2002)Paleontologia183. Pl a n ta d e l Me s t r e (Abella <strong>de</strong> la Conca, Pallars Jussà).Direcció: M. Martín.Perío<strong>de</strong>: Paleontologia.Dates intervenció: 7 a 19 <strong>de</strong> maig.Pressupost: 5.012,23 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.184. Ba l m a d e l s Pu n t s (Albi, Garrigues).Direcció: V. Camarasa.Perío<strong>de</strong>: -Dates intervenció: 2 a 12 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 2.441,80 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Paleolític185. Ro c a d e l s Bo u s, Sa n t Ll o r e n ç d e Mo n t g a i (Camarasa,Noguera).Direcció: J. Pizarro, J. Martínez.Perío<strong>de</strong>: Paleolític.Dates intervenció: 1 d’octubre a 1 <strong>de</strong> novembre.Pressupost: 7.045,50 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.Medieval186. Ma s d e l Pa g è s (la Grana<strong>de</strong>lla, Garrigues).Direcció: D. Griñó.Perío<strong>de</strong>: Medieval?Dates intervenció: 19 a 27 <strong>de</strong> juny.Pressupost: 6.074,73 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.187. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 2 a 31 <strong>de</strong> juliol i 6 a 31 d’agost.Pressupost: 9.500,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.188. Ne c r ò p o l i s d e l e s Ro q u e t e s (Tàrrega, Urgell).Direcció: A. Colet.Perío<strong>de</strong>: Medieval.Dates intervenció: 15 a 19 d’octubre, 5 a 9 <strong>de</strong>novembre i 28 <strong>de</strong> novembre a 5 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 20.000,00 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.189. Bo va l a r (Seròs, Segrià).Direcció: J. Morera.Perío<strong>de</strong>: Paleocristià.Dates intervenció: 26 <strong>de</strong> novembre a 7 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre.Pressupost: 2.7840,64 €.Subvenció Cultura: 0,00 €.357


Fig. 1. Any 2006: prospeccions arqueològiques ipaleontològiques per perío<strong>de</strong>s.Fig. 2. Any 2006: prospeccions arqueològiques ipaleontològiques per comarques.Fig. 3. Any 2007: prospeccions arqueològiques ipaleontològiques per perío<strong>de</strong>s.Fig. 4. Any 2007: prospeccions arqueològiques ipaleontològiques per comarques.Fig. 5. Any 2006: comparativa entre excavacionsprograma<strong>de</strong>s, preventives, per <strong>de</strong>cret 78/02 i controls.Fig. 6. Any 2007: comparativa entre excavacionsprograma<strong>de</strong>s, preventives, per <strong>de</strong>cret 78/02 i controls.358


Fig. 7. Quadre resum <strong>de</strong> les intervencions dutes a terme l’any 2006.Fig. 8. Quadre resum <strong>de</strong> les intervencions dutes a terme l’any 2007.359


III Fòrum AurigaL’any 2007 fou especial per a la ciutat <strong>de</strong> Lleida.Per una banda va ostentar la Capitalitat <strong>de</strong> la CulturaCatalana i per l’altra commemorà un fet menys alegre:el tres-cents aniversari <strong>de</strong> la conquesta <strong>de</strong> la ciutatper les tropes <strong>de</strong> Felip V, amb les dures conseqüènciesd’aquell fet bèl·lic es<strong>de</strong>vingut enmig <strong>de</strong> la guerra <strong>de</strong>Successió. Els Fòrums Auriga van néixer l’any 2005per iniciativa <strong>de</strong> la revista Auriga i sota l’aixopluc <strong>de</strong>la Capital <strong>de</strong> la Cultura Catalana per tal d’establir unDiàleg sobre el llegat grecoromà a Catalunya, una jaesperada cita anual <strong>de</strong>ls estudiosos <strong>de</strong>l món clàssic,ja siguin filòlegs o historiadors. Per tant el I FòrumAuriga va tenir lloc a Esparreguera (Go n z á l e z 2006),el II a Amposta (Go n z á l e z 2007 a) i el III a Lleida(Tu d e l a 2007, Go n z á l e z 2007 b), mentre que el IVse celebrarà a Perpinyà i el V a Figueres, aquest jadurant l’any 2009.El Fòrum celebrat a la capital <strong>de</strong>l Segre ha estatfins a la data el <strong>de</strong> més assistència, amb un total <strong>de</strong>162 persones inscrites, i va tenir lloc concretamentels dies 17 i 18 <strong>de</strong> novembre. En aquesta edició vacomptar amb el suport <strong>de</strong> la Fundació Pública Institutd’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs <strong>de</strong> la Diputació <strong>de</strong> Lleida(IEI) i <strong>de</strong> l’Institut Municipal d’Acció Cultural <strong>de</strong>l’Ajuntament <strong>de</strong> Lleida (IMAC), a més <strong>de</strong> la col·laboració <strong>de</strong>l Col·legi Oficial <strong>de</strong> Doctors i Llicenciatsen Filosofia i Lletres i en Ciències <strong>de</strong> Catalunya, aixícom <strong>de</strong> l’Associació Amics <strong>de</strong> la Seu Vella <strong>de</strong> Lleida.Les sessions es realitzaren el primer dia a l’AulaMagna <strong>de</strong> l’IEI <strong>de</strong> la manera següent: primeramentva tenir lloc la presentació <strong>de</strong>l III Fòrum per part <strong>de</strong>Montserrat Tu<strong>de</strong>la, directora <strong>de</strong>l Fòrum, i <strong>de</strong> Joan-Ramon González, que feia aquesta funció al territori.A continuació va <strong>de</strong>senvolupar-se el Bloc I, <strong>de</strong>stinata Universitats i Centres <strong>de</strong> Recerca, presidint la taulaFrancesca Mestres, amb les aportacions <strong>de</strong> JosepMurga<strong>de</strong>s sobre Propòsits i activitats <strong>de</strong> l’Aula CarlesRiba <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Barcelona, d’Ignasi Garcéssobre El territori d’Iltirda/Ilerda: <strong>de</strong> la plenitud ibèricaa la implantació i consolidació romana, <strong>de</strong> Pedro L.Cano Alonso sobre B-learning i llatí a la UAB, i cloentla sessió amb l’aportació d’Isabel Rodà i <strong>de</strong> RoserCalvet sobre La recerca i la seva difusió: una prioritat<strong>de</strong> l’ICAC en col·laboració amb altres institucions.Al migdia la pausa va permetre gaudir d’una estona<strong>de</strong> conversa en el pati gòtic <strong>de</strong> l’Antic Hospital<strong>de</strong> Santa Maria, seu <strong>de</strong> l’IEI. Seguidament tinguélloc el Bloc II, <strong>de</strong>dicat a Museus i institucions, quecomptà amb Maria Jesús Espuña com a presi<strong>de</strong>nta<strong>de</strong> taula <strong>de</strong> les intervencions següents: 2008: L’any<strong>de</strong>l centenari <strong>de</strong> la recuperació institucional d’Empúriesper part <strong>de</strong> <strong>de</strong> Xavier Aquilué, El Museu <strong>de</strong> GuissonaEduard Camps i Cava per part <strong>de</strong> Josep Ros i Mateui La difusió <strong>de</strong>l coneixement general a partir <strong>de</strong> lesexcavacions arqueològiques a Catalunya per part <strong>de</strong>Gemma Hernàn<strong>de</strong>z. Una breu pausa al voltant <strong>de</strong> les13 h va permetre als representants <strong>de</strong> les institucionsi <strong>de</strong> les entitats organtizadores fer una salutació alsnombrosos assistents, abans que el matí finalitzés ambles intervencions <strong>de</strong> Marta Prevosti, Víctor Revilla iel sotasignant que presentaren el Simposi Les vil·lesFig. 2. Els pòsters participants en el III Fòrum Auriga s’exposaren enla galeria <strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs (foto. J. I. Rodríguez. Serveid’Audiovisuals <strong>de</strong> l’IEI)Fig. 1. Imatge oficial <strong>de</strong>l III Fòrum Auriga.360


omanes a la Tarraconense. Implantació, evolució itransformació i <strong>de</strong> Montserrat Macià que parlà <strong>de</strong>lMuseu <strong>de</strong> Lleida Diocesà i Comarcal, dins <strong>de</strong>l BlocIII referent a Projectes <strong>de</strong>l territori que fou mo<strong>de</strong>ratper Marta Morán.La sessió <strong>de</strong> la tarda comença amb el Bloc IV<strong>de</strong>dicat a la Divulgació <strong>de</strong>l patrimoni, presidit perJoan-Ramon González i que comptà amb les aportacions<strong>de</strong> Montserrat Franquesa i Jaume Almirallsobre l’Associació Catalana <strong>de</strong> Neohel·lenistes, d’EnricSeritjol i <strong>de</strong> Magí Seritjol sobre El re-enactament: unmo<strong>de</strong>l seriós <strong>de</strong> divulgació històrica, amb l’impressionant<strong>de</strong>splegament d’una toga i la mostra d’altresutensilis quotidians <strong>de</strong> l’època romana.El darrer tema fou <strong>de</strong>dicat a la Papirologia, formantel Bloc V, mitjançant l’aportació <strong>de</strong> Miquel Fernán<strong>de</strong>z,Teresa Noël, Anna Pell i Montserrat Tu<strong>de</strong>la sobreL’inventari Papirolològic <strong>de</strong> Catalunya, i la <strong>de</strong> JosepPadró i Concepció Piedrafita sobre Papir egipci <strong>de</strong>lMuseu Episcopal <strong>de</strong> Vic.Novament Eulàlia Vintró, ja una figura clàssica enel tancament <strong>de</strong>ls Fòrum Auriga, va ser la mo<strong>de</strong>radora<strong>de</strong> la taula rodona, la qual en aquest fòrum va estar<strong>de</strong>dicada al Futur <strong>de</strong>l llegat grecoromà en una societatmulticultural i globalitzada, i comptà amb Ignasi Parra,Joan-Ramon González, Pere Izquierdo i Miquel Sitjarcom a convidats. Coincidiren tots en la necessitat <strong>de</strong>mantenir viva la flama <strong>de</strong>l passat clàssic com a partfonamental <strong>de</strong> la nostra cultura i es donà suport ala proposta <strong>de</strong> la directora <strong>de</strong>l Fòrum <strong>de</strong> “proposara la UNESCO que el llegat <strong>de</strong>l món grecoromà a laMediterrània sigui consi<strong>de</strong>rat patrimoni immaterialuniversal <strong>de</strong> la humanitat”.La visita a la Ilerda romana, guiada per XavierPayà i a la Seu Vella pel sotasignant, foren la cloendad’una freda nit <strong>de</strong> tardor. Al dia següent guiats perLluís Marí i Víctor Revilla es vistaren els jacimentsromans <strong>de</strong>l Romeral d’Albesa i el <strong>de</strong>l Tossal <strong>de</strong>l Moro<strong>de</strong> Corbins.Cal recordar que durant el Fòrum es van po<strong>de</strong>rveure a la galeria <strong>de</strong>l pati <strong>de</strong> l’antic Hospital <strong>de</strong>Santa Maria una sèrie <strong>de</strong> pòsters: Una làpida romanaamb doble valor històric. La perduració <strong>de</strong>l llatí coma símbol <strong>de</strong> cristianisme <strong>de</strong> Joan-Ramon González,Josep Medina i Maria Pilar Vázquez, La ciutat romanad’Aeso (Isona, Pallars Jussà) <strong>de</strong> Teresa Reyes, ElPla director <strong>de</strong> la vil·la romana <strong>de</strong>ls Munts (Altafulla,Tarragonès) i el projecte <strong>de</strong>l nou edifici <strong>de</strong> serveis icentre d’interpretació <strong>de</strong> Francesc Tarrats, Esculapi.El retorn <strong>de</strong>l Déu. Exposició al Museu d’Arqueologia<strong>de</strong> Catalunya <strong>de</strong> Pere Izquierdo, La Societat Catalanad’Arqueologia, L’oralitat és viva! De Demòdoc alscontacontes <strong>de</strong> Rafel Rodríguez, Lour<strong>de</strong>s Salomóni Maria Salomón, Presentació <strong>de</strong>l Panlingua d’IgnasiFarreres, Dracma Arqueologia, sccl, Secció Catalana<strong>de</strong> la Sociedad Española <strong>de</strong> Estudios Clásicos, i Projecte<strong>de</strong> recerca ISTESME <strong>de</strong> Rosa Comes.En total prop <strong>de</strong> dues-centes persones ha passat perles sessions i activitats <strong>de</strong>l III Fòrum Auriga i un copmés s’ha vist la utilitat <strong>de</strong> conèixer el treball que sobreel món clàssic <strong>de</strong>senvolupen el doble col·lectiu d’historiadorsi <strong>de</strong> filòlegs, amb l’enriquiment <strong>de</strong> l’aposta perdonar protagonisme al territori que acull la reunió.Joan-Ramon González PérezCap <strong>de</strong>l Servei d’Arqueologia <strong>de</strong> l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncsjrgonzalez@diputaciolleida.catBibliografiaGo n z á l e z 2006J. R. González: “I Fòrum Auriga”. <strong>Revista</strong> d’Arqueologia<strong>de</strong> <strong>Ponent</strong> 15, 2005, Lleida, 2006, 379.Go n z á l e z 2007 aJ. R. González: “II Fòrum Auriga”. <strong>Revista</strong> d’Arqueologia<strong>de</strong> <strong>Ponent</strong>, 16-17, 2006-2007, Lleida, 2007, 358-359.Go n z á l e z 2007 bJ. R. González: “Breu crònica <strong>de</strong>l III Fòrum Auriga”.Auriga. <strong>Revista</strong> <strong>de</strong> divulgació <strong>de</strong>l món clàssic, 49,Barcelona, tardor 2007, p. 4-5.Tu d e l a 2007M. Tu<strong>de</strong>la: “Presentació”. Auriga. <strong>Revista</strong> <strong>de</strong> divulgació<strong>de</strong>l món clàssic, 49, Barcelona, tardor 2007, p. 3.361


Simposi “Lesvil·les romanes ala Tarraconense.Implantació,evolució itransformació”Entre els dies 28 i 30 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 2007 es vacelebrar a Lleida el simposi Les vil·les romanes a laTarraconense. Implantació, evolució i transformació, elqual va ser coordinat per Víctor Revilla, Joan-RamonGonzález i Marta Prevosti. Aquest simposi, organitzatper l’Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs, en col·laboració ambel Museu d’Arqueologia <strong>de</strong> Catalunya, tenia com aobjectiu principal plantejar i discutir l’estat actual<strong>de</strong> la recerca sobre les formes i l’evolució <strong>de</strong> les estructures<strong>de</strong>l poblament rural a la península Ibèricaen època imperial i, <strong>de</strong> forma més particular, en elgran espai geogràfic i administratiu que constituïala provincia Hispania Tarraconensis. La reunió preteniaintegrar aquest poblament en el seu contextcultural i socioeconòmic global i no limitar-se a una<strong>de</strong>scripció, més o menys minuciosa, <strong>de</strong> les tipologiesconstructives o <strong>de</strong>ls programes <strong>de</strong>coratius empratsen l’arquitectura <strong>de</strong> la vil·la hispànica. Tampoc no espretenia analitzar un perío<strong>de</strong> en particular, com haviaestat fet, <strong>de</strong> forma molt acurada, en altres reunionscientífiques (vid. per exemple, A. Chavarría, J. Arce,G.-P. Brogliolo, Villas tardoantiguas en el Mediterráneoocci<strong>de</strong>ntal, Madrid, 2006).De forma complementària el simposi ha intentatevi<strong>de</strong>nciar els problemes <strong>de</strong> caràcter conceptual imetodològic generats per l’existència d’un volum <strong>de</strong>documentació arqueològica <strong>de</strong> qualitat <strong>de</strong>sigual. L’estat<strong>de</strong>l nostre coneixement presenta mancances importants,tant pel que fa a la pràctica científica (es tracta, engran part, <strong>de</strong>ls resultats obtinguts en excavacionsd’urgència <strong>de</strong> caràcter limitat) com al valor explicatiu<strong>de</strong> les hipòtesis actualment accepta<strong>de</strong>s. Aquestsproblemes són especialment evi<strong>de</strong>nts en el cas <strong>de</strong> lesTerres <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong> on, tot i els avenços <strong>de</strong> l’arqueologia<strong>de</strong> camp, encara sembla prematur intentar unareconstrucció global <strong>de</strong>l poblament d’època imperial.En aquest sentit es pretenia renovar tant les einesd’anàlisi com els plantejaments teòrics utilitzats, massa<strong>de</strong>penents encara <strong>de</strong> la comparació (i subordinació)respecte a les fonts escrites, reproduint un tipus <strong>de</strong>relació entre arqueologia i història que, per fortuna,avui dia ja està superada en altres camps.Els temes tractats en el simposi es van organitzaren una sèrie <strong>de</strong> ponències i en un conjunt <strong>de</strong> comunicacionsi pòsters. Les ponències es distribuïren endues categories. En primer lloc, algunes conferènciesintroductòries d’àmbit temàtic, relaciona<strong>de</strong>s ambels problemes <strong>de</strong> <strong>de</strong>finició <strong>de</strong> la vil·la com a formad’hàbitat i la seva funció, l’economia <strong>de</strong> la vil·la iels programes <strong>de</strong>coratius. A continuació, una sèrie<strong>de</strong> ponències <strong>de</strong> caràcter geogràfic que pretenienoferir l’estat actual <strong>de</strong>l coneixement sobre el poblamentrural a Catalunya i a altres regions <strong>de</strong> l’Estatespanyol. Amb això es cercava comparar situacions iritmes d’evolució específics. Les comunicacions i elspòsters, per la seva banda, se centraven en l’anàlisiparticular <strong>de</strong> l’evolució <strong>de</strong> jaciments arqueològics i<strong>de</strong>l seu territori, alguns d’ells inèdits, que aportennoves da<strong>de</strong>s sobre la situació <strong>de</strong> l’hàbitat.En la reunió van participar investigadors <strong>de</strong> diversesuniversitats catalanes (Lleida, Girona, Barcelona) id’Espanya (Universidad Autónoma <strong>de</strong> Madrid, UniversidadCarlos III, Universitat <strong>de</strong> València, Universitatd’Alacant, Universidad <strong>de</strong> Murcia, Universidad <strong>de</strong>Granada), així com membres d’altres institucions <strong>de</strong>recerca (ICAC, Àrea <strong>de</strong> Recerca Històrica i PatrimoniCultural d’Andorra), la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, elServei <strong>de</strong> Patrimoni Arquitectònic <strong>de</strong> la Diputació <strong>de</strong>Barcelona i museus (Saragossa, Aspe). Va tancar elsimposi una conferència <strong>de</strong>l doctor José M. BlázquezMartínez, catedràtic emèrit <strong>de</strong> la Universitat Complutense,sobre els mosaics i l’arquitectura <strong>de</strong> les vil·lestardanes <strong>de</strong>ls Pirineus.També foren visita<strong>de</strong>s les vil·les <strong>de</strong>l Romeral d’Albesai <strong>de</strong>l tossal <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Corbins, explica<strong>de</strong>s pel signantd’aquesta nota i el senyor Lluís Marí, responsables<strong>de</strong>ls corresponents projectes <strong>de</strong> recerca.Víctor RevillaDepartament d’Història AntigaFacultat Geografia i HistòriaUniversitat <strong>de</strong> Barcelonarevilla@ceipac.ub.edu362


La REVISTA D’ARQUEOLOGIA DE PONENT (<strong>RAP</strong>) ésla publicació anual <strong>de</strong> la Unitat d’Arqueologia, Prehistòriai Història Antiga <strong>de</strong>l Departament d’Història <strong>de</strong>la Universitat <strong>de</strong> Lleida. S’edita mitjançant un conveni<strong>de</strong> col·laboració amb la Paeria. Ajuntament <strong>de</strong> Lleidai la Fundació Pública Institut d’Estudis Iler<strong>de</strong>ncs.1. Cada any el Consell <strong>de</strong> Redacció rebrà originalsfins al 15 <strong>de</strong> maig, els acceptarà explícitament o retornaràper introduir-hi modificacions...2. La llengua <strong>de</strong> la revista és el català, tot i que esrebran, igualment, articles en les restants llengüesoficials <strong>de</strong> l’Estat, així com en anglès, italià, francès ialemany.3. Els treballs s’estructuraran <strong>de</strong> la següent manera:títol i autor, resum <strong>de</strong> 150 paraules en català o castellài en una altra llengua estrangera (francès, anglès,alemany o italià), entre sis o vuit paraules clau, text,notes, bibliografia, peus <strong>de</strong> figures i figures. Cada treballdurà a la primera pàgina el títol, en minúscules,per tal d’apreciar les majúscules i els accents, el nomi els cognoms <strong>de</strong> l’autor, l’adreça professional <strong>de</strong> lainstitució que representa, o en el seu <strong>de</strong>fecte, l’adreçapersonal i, finalment, l’adreça electrònica. En tots elscasos amb indicació telefònica. Els treballs es presentaranen suport paper (DIN A-4) i en suport magnètic(configuració PC o Macintosh) amb indicació explícita<strong>de</strong>l programa utilitzat (preferentment aplicacionsWord).4. Dins el text les cites bibliogràfiques es faran <strong>de</strong>la següent manera:a) Es recomana la utilització <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> citacionsdirectes entre parèntesis (Harvard) amb lallista bibliogràfica al final <strong>de</strong>l treball. Les referènciesentre parèntesis indicaran el cognom <strong>de</strong> l’autor, enmajúscules sense la inicial <strong>de</strong>l nom propi, l’any i lespàgines separa<strong>de</strong>s per una coma, emprant el punt icoma per citar dues obres o autors. Exemple:(PÉREZ 1984, 25), (PÉREZ 1984, 25; 1988, 33-45), o bé(PÉREZ 1984, 25; AUBET 1978, 270), (JUNYENT, PÉREZ1982, 63-93), (JUNYENT et al. 1988, 241-248).b) Els diferents articles publicats per un autor en unmateix any es diferenciaran amb una lletra minúscula.Exemple:(MALUQUER 1982a, 251-253).c) Al final <strong>de</strong> l’article, la bibliografia recollirà elsautors i les obres cita<strong>de</strong>s al text, or<strong>de</strong>nats alfabèticamenti per anys. Les obres individuals en primer lloc,i <strong>de</strong>sprés, les col·lectives indicant el nom complet <strong>de</strong>tots els autors.d) En les referències a revistes, publicacions periòdiqueso col·leccions, els títols no s’abreujaran.Per a les monografies es <strong>de</strong>tallarà el lloc d’edició; pera les revistes el volum, l’any i les pàgines concretes,i per als congressos, la ciutat i la data <strong>de</strong> celebració,així com el lloc d’edició.Els següents exemples po<strong>de</strong>n il·lustrar aquestanormativa:PÉREZ 1984A. Pérez, La ciutat romana d’Ilerda. Lleida, 1984.TED’A 1990TED’A, L’amfiteatre romà <strong>de</strong> Tarragona, Memòriesd’Excavació, 3, Tarragona, 1990.GARCÍA Y BELLIDO 1960A. García y Bellido, “Lápidas funerarias <strong>de</strong> gladiadoresen Hispania”, Archivo Español <strong>de</strong> Arqueología, 33,1960, 40-60.AUBET 1978M. E. Aubet, “La cerámica a torno <strong>de</strong> la Cruz <strong>de</strong>lNegro”, Simposi Internacional Els Orígens <strong>de</strong>l MónIbèric (Barcelona-Empúries, 1977), Ampurias, 38-40,1976-1978, 267-280.363


JUNYENT, PÉREZ 1982E. Junyent i A. Pérez, “El yacimiento romano <strong>de</strong>la Fonteta <strong>de</strong> Grealó (Lleida, Segrià)”, Ilerda, XLIII,1982, 63-93.JUNYENT et al. 1988E. Junyent, A. Pérez i N. Rafel, “El futur <strong>de</strong> l’arqueologiaa Lleida”, L’Avenç, 117, Plecs d’Història Local, 1988,241-248.5. Si el treball necessita inexcusablement la utilització<strong>de</strong> notes a peu <strong>de</strong> pàgina, les cri<strong>de</strong>s aniran dins<strong>de</strong>l text amb números correlatius entre parèntesis. Encap cas no s’utilitzarà op. cit.Les notes es presentaran en pàgines a part, or<strong>de</strong>na<strong>de</strong>si al final <strong>de</strong>l text, per tal <strong>de</strong> facilitar la composició.Exemples:1. Per a aquest tema v. PÉREZ (1984, 25-27) i les noves aportacions<strong>de</strong>...2. JUNYENT et al. (1988, 242) justifiquen aquesta situació...6. Els quadres, gràfics, mapes i figures (les làminestambé es consi<strong>de</strong>ren figures) es presentaran en formatdigital, amb indicació <strong>de</strong>l o <strong>de</strong>ls programes utilitzats.Les fotografies i/o diapositives s’acceptaran també enversió original, munta<strong>de</strong>s i amb escala gràfica sempreque calgui, indicant dins <strong>de</strong>l text la posició on s’ha <strong>de</strong>situar. La caixa <strong>de</strong> la revista amida 17’5 x 26 cm; lacaixa d’una sola columna és <strong>de</strong> 8’5 cm. Cada figuradurà, en llapis, el nom <strong>de</strong> l’autor <strong>de</strong> l’article i la sevanumeració corresponent. Els peus <strong>de</strong> figures, or<strong>de</strong>natsi <strong>de</strong>gudament numerats, es presentaran a part, al final<strong>de</strong> l’article. Les referències a les figures en el text esfaran segons mo<strong>de</strong>l. Exemple: ... (fig. 11), ... (fig. 13,3), ... (fig. 13, 7-9).7. Els autors corregiran un joc <strong>de</strong> galera<strong>de</strong>s en untermini màxim <strong>de</strong> quinze dies <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> la data <strong>de</strong>lliurament per part <strong>de</strong>l Consell <strong>de</strong> Redacció. Aquestacorrecció, que es limitarà a possibles erra<strong>de</strong>s ortogràfiques,numèriques, etc., no podrà suposar, en capcircumstància, una modificació substancial <strong>de</strong>l textoriginal ja imprès. Si en aquest termini les correccionsno han estat efectua<strong>de</strong>s es consi<strong>de</strong>rarà que l’autor,sota la seva responsabilitat, accepta com a <strong>de</strong>finitiuel text inicialment presentat.8. Cada autor rebrà un exemplar <strong>de</strong> la revista i se lilliurarà un total <strong>de</strong> 25 separates gratuïtes per articlepublicat. En cas <strong>de</strong> voler-ne un nombre major, les<strong>de</strong>speses aniran a càrrec <strong>de</strong> l’autor en funció <strong>de</strong>l preuestablert amb l’impressor.364


COL·LECCIÓ MONOGRAFIES D’ARQUEOLOGIA URBANANúm. 1. La “terra sigillata” <strong>de</strong> l’antic Portal <strong>de</strong> Magdalena, per Arturo Pérez Almoguera......... 15Núm. 2. L’horitzó andalusí <strong>de</strong> l’antic Portal <strong>de</strong> Magdalena, per Ana Loriente Pérez.................. 15€€Núm. 3.Les excavacions d’urgència a l’església <strong>de</strong> Sant Martí <strong>de</strong> Lleida (el Segrià), per JosepGallart i Fernán<strong>de</strong>z, Josep Giralt i Balagueró, Josep Maria Miró i Miró i ElisendaVives i Balmaña..................................................................................................................... 15€Núm. 4. L’antic Portal <strong>de</strong> Magdalena, edició a cura d’Ana Loriente i Anna Oliver.................... 15€Núm. 5.La vil·la romana <strong>de</strong> Torre Andreu (la Bor<strong>de</strong>ta, Lleida), edició a cura d’Arturo Pérezi Núria Rafel.......................................................................................................................... 15€REVISTA D’ARQUEOLOGIA DE PONENTNúm. 1. (1991) .................................................................................................................................... 27Núm. 2. (1992) .................................................................................................................................... 27Núm. 3. (1993)...................................................................................................................................... 27Núm. 4. (1994)...................................................................................................................................... 27Núm. 5. (1995)...................................................................................................................................... 27Núm. 6. (1996)...................................................................................................................................... 27Núm. 7. (1997)...................................................................................................................................... 27Núm. 8. (1998)...................................................................................................................................... 27Núm. 9. (1999)...................................................................................................................................... 27Núm. 10. (2000)...................................................................................................................................... 27Núm. 11-12. (2001-2002)........................................................................................................................ 27Núm. 13. (2003)....................................................................................................................................... 27Núm. 14. (2004)....................................................................................................................................... 27Núm. 15. (2005)....................................................................................................................................... 27Núm. 16-17. (2006-2007)........................................................................................................................ 27€€€€€€€€€€€€€€€Intercanvis: Prof. Arturo PérezUnitat d’Arqueologia, Prehistòria i Història AntigaFacultat <strong>de</strong> Lletres. Departament d’HistòriaUniversitat <strong>de</strong> LleidaPlaça Víctor Siurana, 125003 LLEIDATelèfons 973 70 31 57 / 973 70 20 28E-mail: aperez@historia.udl.esLa pàgina web: www.rap.cat conté els sumaris <strong>de</strong>ls números 1 al 16-17 ila revista on line en format pdf a partir <strong>de</strong>l núm. 14.365

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!