09.06.2015 Views

Critica al Derecho Penal de Hoy - Derecho Penal en la Red

Critica al Derecho Penal de Hoy - Derecho Penal en la Red

Critica al Derecho Penal de Hoy - Derecho Penal en la Red

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

CF~TICA<br />

AL DERECHO<br />

PENAL DE HOY


Winfried Hassemer<br />

CRITICA<br />

AL DERECHO<br />

PENAL DE HOY<br />

Norma, interpretación,<br />

procedimi<strong>en</strong>to.<br />

Límites <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva<br />

Traducción <strong>de</strong> Patricia S. Ziffer


Primera edición: mayo 1995<br />

Segunda edición: febrero 1998<br />

Primera reimpresión: febrero 2003<br />

<strong>Critica</strong> <strong>al</strong> <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> hoy. - 2" ed. <strong>la</strong> reirnp.<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires; Ad-Hoc, 2003.<br />

128 p.; 23x16 cm.<br />

ISBN: 950-894-1 11-1<br />

l. Titulo - 1. <strong>Derecho</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>. 2. Proceso P<strong>en</strong><strong>al</strong>-Caracteristicas.<br />

DlRECClON EDITORIAL<br />

Dr. Rubén O. Ville<strong>la</strong><br />

Copyright by AD-HOC S.R.L.<br />

Dirección, Administración y Correspon<strong>de</strong>ncia:<br />

Viamonte 1450 - Tel.1Fax: 4371-0778 14371-6635<br />

C1055ABB Bu<strong>en</strong>os Aires, República Arg<strong>en</strong>tina<br />

E-mail: info@adhoc-ville<strong>la</strong>.com<br />

Sitio: www.adhoc-ville<strong>la</strong>.com<br />

Librería virtu<strong>al</strong>: www.editori<strong>al</strong>adhoc.com<br />

Printed in Arg<strong>en</strong>tina<br />

<strong>Derecho</strong>s reservados por <strong>la</strong> ley 11.723<br />

ISBN: 950-894-111-1


CAI~~~LILO I<br />

¿UNDERECHOCORRECTO<br />

MEDIANTE UN LENGUAJE CORRECTO?<br />

. ACERCA DE LA PROHIBICION DE ANALOC~<br />

EN EL DERECHO PENAL .<br />

I . Por qice el l<strong>en</strong>g~caj es tan iriiportante para el <strong>de</strong>recho .<br />

1 . Codificación .........................................................<br />

2 . División <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res ..............................................<br />

3 . <strong>Derecho</strong> mo<strong>de</strong>rno .................................................<br />

11. Por qué e1 <strong>de</strong>reclzo p<strong>en</strong><strong>al</strong> ti<strong>en</strong>e problemas especi<strong>al</strong>es<br />

con el l<strong>en</strong>guaje ..............................................................<br />

1 . La peligrosidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> .........................<br />

2 . El principio <strong>de</strong> leg<strong>al</strong>idad .......................................<br />

III . Cómo se int<strong>en</strong>ta asegurar el l<strong>en</strong>guaje correcto .............<br />

1 . Teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y teoría <strong>de</strong> los métodos ............<br />

2 . Dogmática p<strong>en</strong><strong>al</strong> ..................................................<br />

a) Corrección y f<strong>al</strong>sación .....................................<br />

bl Prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía ...................... . ..........<br />

[\fa Cómo se logra el asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l idioma correcto ....<br />

1 . Casos ...................................................................<br />

2 . Fundam<strong>en</strong>tos .......................................................<br />

a) La discusión <strong>de</strong> los juristas; s<strong>en</strong>tido versus<br />

texto .................................................................<br />

h) L<strong>en</strong>guaje coloqui<strong>al</strong> versus l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> los<br />

juristas ............................................................<br />

cl Opinión judici<strong>al</strong> versus opinión popu<strong>la</strong>r ............<br />

d) An<strong>al</strong>ogía versus interpretación .........................


8<br />

C~TIC AL DERECHO PENAL DE HOY<br />

V . QLL~ se sigue <strong>de</strong> lo anterior ........................................... 41<br />

~ibliwrafra ......................................................................... 45<br />

cAP\Pini~0 11<br />

EL DESTINO DE LOS DERECHOS DEL CIUDADANO<br />

EN EL DERECHO PENAL "EFICIENTE"<br />

1 . La viol<strong>en</strong>cia omnipres<strong>en</strong>te ............................................<br />

1 . La percepción soci<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia ......................<br />

2 . La actitud soci<strong>al</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia ....................<br />

a) Filosofía política ...............................................<br />

b) Criminología .....................................................<br />

11 . El <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> "e$ci<strong>en</strong>tem..........................................<br />

1 . La política ............................................................<br />

a) Represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia ..................................<br />

b) Manejo .............................................................<br />

2 . La teoría ................... ........................................<br />

3 . La dogmática .......................................................<br />

a) "Capacidad funcion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong><br />

justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>" ..................................................<br />

b) Pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es ......................................<br />

111 . Dos crtes tiones ..............................................................<br />

1 . Am<strong>en</strong>aza ..............................................................<br />

2 . Efici<strong>en</strong>cia .............................................................<br />

IV . Resrtrn<strong>en</strong> .......................................................................<br />

CW~TLJLO 111<br />

LINEAMIENTOS DE UN PROCESO PENAL<br />

EN EL ESTADO DE DERECHO<br />

1 . \ Consi<strong>de</strong>raciones previas ............................................... 69<br />

11 . Conceptos y marco &.fondo ......................................... 70<br />

1 . Proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> ....................................................... 70<br />

a) Características <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> ..................... 71<br />

bl Procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> y <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> .. 73<br />

2 . Conformidad <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho ........................ 74<br />

<strong>al</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y estado soci<strong>al</strong> ..................... 75


) Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y estado efici<strong>en</strong>te .................<br />

III . Caracterización <strong>de</strong> rm procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> con forme<br />

<strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recl-io .....................................................<br />

I . Teoría y práctica ..................................................<br />

2 . Concepto <strong>de</strong> verdad proces<strong>al</strong> ................................<br />

a) Teoria <strong>de</strong>l coriocimi<strong>en</strong>to ....................................<br />

b) <strong>Derecho</strong> constitucion<strong>al</strong> .....................................<br />

C) <strong>Derecho</strong> proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> .....................................<br />

3 . V<strong>al</strong>i<strong>de</strong>z <strong>de</strong> principios indisponibles .......................<br />

4 . La división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> ............<br />

a) Procedimi<strong>en</strong>to acusatorio .................................<br />

b) In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> jiist.icia.<br />

c) <strong>Derecho</strong>s <strong>de</strong> participación efectivos <strong>de</strong>l<br />

imputado .........................................................<br />

IV . La situacíón actu<strong>al</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Repí~blica Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

Alemania .......................................................................<br />

1. Desarrollo g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> ................................................<br />

2 . Ejemplos ..............................................................<br />

a) Soluciones infornl<strong>al</strong>es ......................................<br />

b) Testigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona ........................................<br />

C) Tratos <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> ................................<br />

V . Posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> confome <strong>al</strong><br />

estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recl-ro .........................................................<br />

CAIJITUI>~ IV<br />

LOS PRESUPIJESTOS<br />

DE LA PFUSIÓN PREVENTIVA<br />

La discusión actr~<strong>al</strong> .......................................................<br />

1 . <strong>Derecho</strong> comparado .............................................<br />

2 . Los hechos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho ............................ - .........<br />

3 . Consecu<strong>en</strong>cias .....................................................<br />

Los parámetros normativos ..........................................<br />

1 . Legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva ....................<br />

2 . Límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva ............................<br />

a) Presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia ...................................


10 CRITICA AL DEW. CHO PENAL DE HOY<br />

b) Prohibición <strong>de</strong> exceso ....................................... 120<br />

3 . Política crimin<strong>al</strong> a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo ............................... 124<br />

111 . Conclusiones ................................................................. 126


Capítulo I<br />

¿Un <strong>de</strong>recho correcto<br />

mediante un l<strong>en</strong>guaje correcto?<br />

Acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición<br />

<strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>*<br />

SUMARIO: I, Por- quS el l<strong>en</strong>guaje es tan importante para el clerecho.<br />

1. Codificación. 2. Divisi<strong>en</strong> <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res. 3. <strong>Derecho</strong> mo<strong>de</strong>rno.<br />

II. Por. qu.G el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> ii<strong>en</strong>e problemas especi<strong>al</strong>es con el<br />

l<strong>en</strong>guuje. l. La peligrosidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>. 2. El principio <strong>de</strong><br />

leg<strong>al</strong>idad 111. Córno se int<strong>en</strong>ta asegicr-ar- el l<strong>en</strong>guaje cor-r-ecto.<br />

1. Teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y teona <strong>de</strong> los métodos. 2. Dogmática p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

a) Corrección y f<strong>al</strong>sación. b) Prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía. IV. Cómo se<br />

lqr-u e1 ascgrrrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l idiorna cor-recto. 1. Casos.<br />

2. Furidrini<strong>en</strong>tos. c~) La discusión <strong>de</strong> los juristas: s<strong>en</strong>tido versus<br />

texto. b) L<strong>en</strong>guaje coloqui<strong>al</strong> versus l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> los juristas.<br />

c) Opiriioli Judici<strong>al</strong> versus opinión popu<strong>la</strong>r. d) An<strong>al</strong>ogía versus<br />

interpre<strong>la</strong>cion. V. Qué se sigue <strong>de</strong> lo antertor. Bibliqrajiu.<br />

* Trarlucido directam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong>l manuscrito <strong>en</strong> l<strong>en</strong>qua <strong>al</strong>emana:<br />

Richliyes R ~ht dur-ch richtiges Sprech<strong>en</strong>? - Zum An<strong>al</strong>qieverbot irn<br />

Str-aJrt7c ht.


1. POR QUÉ EL LENGUAJE ES TAN<br />

IMPORTANTE PARA EL DERECHO<br />

"<strong>Derecho</strong> y l<strong>en</strong>guaje" es un tema eterno, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> coyuntura cambia. La razón es evi<strong>de</strong>nte: <strong>la</strong>s<br />

leyes, su concretización <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho judici<strong>al</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

dogmática jurídica, su interpretación y aplicación <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones judici<strong>al</strong>es y <strong>en</strong> <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong> estas <strong>de</strong>cisiones,<br />

todo ello es l<strong>en</strong>guaje. Don<strong>de</strong> termina el l<strong>en</strong>guaje,<br />

comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> fuerza, y <strong>la</strong> fuerza pue<strong>de</strong> ser<br />

<strong>de</strong>morada <strong>en</strong> tanto el l<strong>en</strong>guaje t<strong>en</strong>ga efectos. Cuando<br />

se hab<strong>la</strong> -intimidatoriam<strong>en</strong>te- <strong>de</strong> "ejecución" <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones jurídicas, no se <strong>de</strong>be p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> el disparo<br />

<strong>de</strong>l policía o <strong>en</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l funcionario <strong>de</strong> ejecución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a; se pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones se impongan <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana mediante<br />

el l<strong>en</strong>guaje, compr<strong>en</strong>sión y cumplimi<strong>en</strong>to. Ésa es <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y l<strong>en</strong>guaje vista <strong>de</strong>s<strong>de</strong> afuera:<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>al</strong>lí don<strong>de</strong> el <strong>de</strong>recho llega <strong>al</strong> mundo que <strong>de</strong>be<br />

juzgar y or<strong>de</strong>nar.<br />

La perspectiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo interno aparece, <strong>en</strong> última<br />

instancia, idéntica. Esta perspectiva se ori<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho consigo mismo, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong>s directivas que dispone nuestra Constitución<br />

-como parámetro <strong>de</strong> todo <strong>de</strong>recho que aquí rige-.<br />

Entre estas directivas, dos son <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiva importancia<br />

para <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho y l<strong>en</strong>guaje: el


carácter escrito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es y <strong>la</strong><br />

división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res. Ambas apuntan <strong>al</strong> mismo problema,<br />

sólo que por vías difer<strong>en</strong>tes.<br />

1. Codificación<br />

Nuestro sistema jurídico ha sido organizado<br />

mediante codificación, es <strong>de</strong>cir, mediante el conjunto<br />

or<strong>de</strong>nado <strong>de</strong> normas escritas; ese conjunto es <strong>al</strong> que<br />

hoy hacemos refer<strong>en</strong>cia cuando hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> "leyes".<br />

La forma <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> codificación no es<br />

obligatoria ni histórica ni normativam<strong>en</strong>te; como se<br />

pue<strong>de</strong> ver especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

jurídico angloamericano, es posible organizar un<br />

<strong>de</strong>recho mo<strong>de</strong>rno y a<strong>de</strong>cuado <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

mediante un sistema <strong>de</strong> case <strong>la</strong>w, <strong>en</strong> el cu<strong>al</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

juridicas fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar fijadas <strong>de</strong><br />

antemano y por escrito, sino que pue<strong>de</strong>n ser e<strong>la</strong>boradas<br />

paso a paso a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> un caso<br />

juridia y los casos simi<strong>la</strong>res subsigui<strong>en</strong>tes (a pesar<br />

<strong>de</strong> lo cu<strong>al</strong>, por el mom<strong>en</strong>to, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong><br />

cuestión <strong>de</strong> si un <strong>de</strong>recho casuístico esta <strong>en</strong> peores<br />

condiciones que <strong>la</strong> codificación para satisfacer <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mundo mo<strong>de</strong>rno <strong>en</strong> cuanto a seguridad<br />

y previsibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones jurídicas).<br />

Una vez que se ha eíegido <strong>la</strong> codificación como<br />

forma <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s juridicas fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es,<br />

esto t<strong>en</strong>drá necesariam<strong>en</strong>te amplias<br />

consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho. Pues <strong>en</strong> ese caso <strong>la</strong> ley adquiere<br />

una función <strong>de</strong> parámetro que, por lejos, no se pue<strong>de</strong><br />

comparar con el rol <strong>de</strong> los prece<strong>de</strong>nts (es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s


<strong>de</strong>cisiones anteriores simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> un caso jurídico<br />

concreto) <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho casuista: <strong>la</strong> ley<br />

no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te antece<strong>de</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión, sino que es<br />

creada por medio <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to específico, con<br />

compet<strong>en</strong>cias particu<strong>la</strong>res, es publicada según reg<strong>la</strong>s<br />

especi<strong>al</strong>es <strong>en</strong> un lugar <strong>de</strong>stacado, ha sido e<strong>la</strong>borada<br />

y <strong>de</strong>cidida cuidadosam<strong>en</strong>te por los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l<br />

pueblo electos y, por ello, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se proce<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

forma consecu<strong>en</strong>te cuando se somete a <strong>la</strong> "reserva <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ley" a todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>es: <strong>la</strong> función<br />

<strong>de</strong> parámetro c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> para el juzgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

juridicidad se atribuye a <strong>la</strong> ley escrita y surgida<br />

conforme <strong>al</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to.<br />

Con <strong>la</strong> ley, también el l<strong>en</strong>guaje adquiere importancia.<br />

La justicia, el Po<strong>de</strong>r Ejecutivo, asociaciones,<br />

instituciones, particu<strong>la</strong>res, todos aquellos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

que preguntarse acerca <strong>de</strong> cuál es el <strong>de</strong>recho que aquí<br />

rige, son remitidos a <strong>la</strong> ley, y <strong>de</strong> este modo, a un objeto<br />

que no es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te l<strong>en</strong>guaje -los prece<strong>de</strong>ntes también<br />

lo son-, sino, <strong>al</strong> mismo tiempo, el resultado <strong>de</strong><br />

esfuerzos específicos <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrección<br />

idiomática, y objeto <strong>de</strong> múltiples esfuerzos <strong>en</strong> cuanto<br />

a <strong>la</strong> precisión y <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong>l significado <strong>de</strong>l<br />

l<strong>en</strong>guaje: <strong>la</strong> ley es, por un <strong>la</strong>do, el punto <strong>de</strong><br />

crist<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría<br />

<strong>de</strong>l método, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática, por el otro; está<br />

f<strong>la</strong>nqueada por reg<strong>la</strong>s incluso acerca <strong>de</strong>l manejo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s leyes, y <strong>en</strong>riquecida con paráfrasis <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido<br />

respectivo; está ro<strong>de</strong>ada por el <strong>de</strong>recho judici<strong>al</strong><br />

y por <strong>la</strong>s ac<strong>la</strong>raciones y complem<strong>en</strong>taciones practicadas<br />

ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> dogmática; es, <strong>en</strong> síntesis,


16 WNFRiED HASSEMER<br />

el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una empresa gigantesca re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong><br />

significación <strong>de</strong> los símbolos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />

2. División <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res<br />

La concreción <strong>de</strong> <strong>la</strong> división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res, un<br />

principio fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>mocrático,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción con el Po<strong>de</strong>r<br />

Judici<strong>al</strong>, pero también con el Po<strong>de</strong>r Ejecutivo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida <strong>de</strong> que el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley t<strong>en</strong>ga<br />

éxito. En un Estado con división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res, el Po<strong>de</strong>r<br />

Legis<strong>la</strong>tivo ti<strong>en</strong>e, <strong>de</strong> iure, una función conductora y<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>limitación fr<strong>en</strong>te a los otros dos po<strong>de</strong>res, que se<br />

ejerce mediante el instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley. En el ámbito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia, esto es <strong>de</strong>signado como <strong>la</strong><br />

"sujeción a <strong>la</strong> ley", y se asocia a ello que el juez<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be ejecutar <strong>la</strong> ley, sin po<strong>de</strong>r agregarle<br />

nada a su cont<strong>en</strong>ido, y que <strong>de</strong>be sometérsele <strong>en</strong> forma<br />

tot<strong>al</strong>. La sujeción <strong>de</strong>l juez a <strong>la</strong> ley está asegurada<br />

constitucion<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te; es fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>.<br />

Si el legis<strong>la</strong>dor -por el motivo que sea- no logra<br />

expresarse con <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>te precisión como para que<br />

el marco semántico <strong>de</strong> los conceptos que emplea sea<br />

c<strong>la</strong>ro, coloca <strong>al</strong> Po<strong>de</strong>r Judici<strong>al</strong>, y también <strong>al</strong> Ejecutivo,<br />

<strong>en</strong> el lugar que, conforme a <strong>la</strong> división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res, le<br />

está reservado a él. La division <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res <strong>de</strong>ja <strong>de</strong><br />

funcionar, porque se confun<strong>de</strong> <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

respectivas funciones legítimas. Uno <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />

ocupa el campo <strong>de</strong>l otro, o lo que es peor: no se sabe<br />

con exactitud dón<strong>de</strong> están los límites. Estos límites<br />

son, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, construcciones <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje;<br />

con el l<strong>en</strong>guaje ti<strong>en</strong>e éxito o fracasa una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res.


CR~TICA A[. DERECHO PENAL DE H(:)Y 17<br />

3. <strong>Derecho</strong> mo<strong>de</strong>rno<br />

El sistema juridico <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad mo<strong>de</strong>rna, caracterizado<br />

por <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar problemas<br />

complejos y <strong>de</strong> tomar posición <strong>en</strong> forma flexible fr<strong>en</strong>te<br />

a los cambios veloces <strong>de</strong>l mundo exterior, natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te,<br />

ti<strong>en</strong>e dificulta<strong>de</strong>s con estos principios. El<br />

legis<strong>la</strong>dor ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>os movilidad que <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia,<br />

o, incluso, que el po<strong>de</strong>r administrador. Una<br />

a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong>l sistema juridico <strong>al</strong> cambio soci<strong>al</strong><br />

mediante <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s leg<strong>al</strong>es -t<strong>al</strong><br />

como lo exig<strong>en</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> codificación y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res- es cada vez más anacronica.<br />

Por ello -y porque <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor <strong>en</strong> un<br />

mundo <strong>de</strong> inseguridad normativa son cada vez m<strong>en</strong>os<br />

probables- el legis<strong>la</strong>dor se abandona cada vez más<br />

a <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> su tarea por parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

aplica <strong>la</strong> ley: <strong>la</strong>s leyes no son c<strong>la</strong>ras, y el ámbito para<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión es mayor.<br />

Las consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> este <strong>de</strong>sarrollo para el sistema<br />

jurídico y el Estado, como es evi<strong>de</strong>nte, son<br />

importantes. El<strong>la</strong>s no <strong>de</strong>berían ser tratadas aquí,<br />

pues <strong>en</strong> nada modifican <strong>la</strong> importancia fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje para el <strong>de</strong>recho. Sólo que esta importancia<br />

se manifiesta con otro ropaje. <strong>Hoy</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> el primer p<strong>la</strong>no <strong>de</strong>l manejo <strong>de</strong>l jurista con el<br />

l<strong>en</strong>guaje no tanto el arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación (<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ley), sino más bi<strong>en</strong> el arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación (<strong>en</strong><br />

el ext<strong>en</strong>so ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l producto leg<strong>al</strong>).<br />

El objeto <strong>de</strong> los esfuerzos jurídicos <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

no son tanto <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, sino <strong>la</strong> indicación<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho judici<strong>al</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> 10s


18 WINFRIED HASSEMER<br />

tribun<strong>al</strong>es superiores; <strong>en</strong> cu<strong>al</strong>quier caso, <strong>de</strong> lo que se<br />

trata es <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje.<br />

11. POR QUÉ EL DERECHO PENAL TIENE<br />

PROBLEMAS ESPECIALES CON EL LENGUAJE<br />

La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor mo<strong>de</strong>rno a expresarse<br />

más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> forma poco c<strong>la</strong>ra, y <strong>de</strong> cargar el peso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión cada vez más <strong>en</strong> hombros aj<strong>en</strong>os, ti<strong>en</strong>e<br />

difer<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sidad según <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, y<br />

también, difer<strong>en</strong>tes consecu<strong>en</strong>cias. Hay ramas <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho que, por así <strong>de</strong>cirlo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

por su propia natur<strong>al</strong>eza (como por ejemplo,<br />

el <strong>de</strong>recho económico o impositivo), mi<strong>en</strong>tras que hay<br />

otras ramas que se apoyan más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> regu<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>en</strong> cierto modo eternas (como, por ejemplo, el <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong> familia o el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>). Los ámbitos "móviles"<br />

toleran mejor que los "eternos" un <strong>de</strong>recho judici<strong>al</strong><br />

flexible. En estos últimos, <strong>la</strong>s modificaciones normativas<br />

sorpresivas, frecu<strong>en</strong>tes y no espectacu<strong>la</strong>res<br />

transmit<strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inestabilidad e irritación,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los otros, pue<strong>de</strong> ser un indicio <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia y mo<strong>de</strong>rnidad.<br />

1. La peligrosidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

En el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, como ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

ciertam<strong>en</strong>te más perdurable, <strong>la</strong>s modificaciones<br />

normativas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser reflexionadas cuidadosam<strong>en</strong>te,<br />

tomarse el tiempo necesario para el<strong>la</strong>s, y cuando se<br />

ejecutan, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser puestas <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>en</strong> forma<br />

solemne (o por lo m<strong>en</strong>os, se <strong>de</strong>be dar esa impresión):


CR~TICA AL DERECIIO PENN, DE 11( )Y 19<br />

<strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> son aquel<strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones<br />

soci<strong>al</strong>es que se asi<strong>en</strong>tan más profundam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

nosotros. (Por eso, los juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es se refier<strong>en</strong> a<br />

veces a su materia como a un "mínimo ético".) Aun<br />

cuando una noma p<strong>en</strong><strong>al</strong>, como por ejemplo <strong>la</strong> interrupción<br />

<strong>de</strong>l embarazo, esté frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

discusión, su modificación (por ejemplo, su eliminación)<br />

presupone una puesta <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a que garantice<br />

<strong>la</strong> seriedad solemne con que asociamos a <strong>la</strong>s<br />

normas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es.<br />

Esto se re<strong>la</strong>ciona con el hecho <strong>de</strong> que el <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> dispone <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sanciones más severas fr<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong>s lesiones normativas: privación <strong>de</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> prisión, <strong>de</strong>sapo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to patrimoni<strong>al</strong>,<br />

<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>as <strong>de</strong> multa, tratami<strong>en</strong>tos<br />

coactivos, prohibición <strong>de</strong> conducir, inhabilitación<br />

para cargos públicos, para ser elegible o para votar,<br />

como consecu<strong>en</strong>cias jurídicas luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> fin<strong>al</strong>ización<br />

<strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to; prision prev<strong>en</strong>tiva, <strong>al</strong><strong>la</strong>nami<strong>en</strong>to,<br />

secuestro <strong>de</strong> objetos, interv<strong>en</strong>ciones telefónicas y<br />

grabación <strong>de</strong> conversaciones, extracciones <strong>de</strong> sangre<br />

y revisiones coactivas <strong>en</strong> un hospit<strong>al</strong> durante el<br />

proceso: estos instrum<strong>en</strong>tos son tan peligrosos, que<br />

una sociedad civilizada <strong>de</strong>be asegurarlos <strong>de</strong> distintas<br />

formas y protegerlos <strong>de</strong> modo t<strong>al</strong> cjue no caigan <strong>en</strong><br />

manos in<strong>de</strong>bidas, y sean utilizados por <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bidas<br />

<strong>en</strong> forma cuidadosa, igu<strong>al</strong>itaria y proporcionada.<br />

Sobre todo <strong>la</strong> fiiosofía política <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1liistraciói.i<br />

tuvo como consecu<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a, y <strong>la</strong> praxis <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong><br />

jurispru<strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> ejecución, hayan respetado estos<br />

presupuestos, y los hayan e<strong>la</strong>borado. El <strong>de</strong>recho


20 WiNFRiED HASSEMER<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y el <strong>de</strong>recho<br />

proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> constituy<strong>en</strong> hoy no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un<br />

medio <strong>de</strong> persecución o <strong>de</strong> cruda "lucha" contra el<br />

<strong>de</strong>lito; constituy<strong>en</strong> también un medio para garantizar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mejor forma posible el asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es <strong>de</strong> aquellos que inte~<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> un conflicto p<strong>en</strong><strong>al</strong> -esto es, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s peores lesiones<br />

producidas por <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l hombre-: <strong>de</strong>rechos<br />

fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima, sino<br />

también <strong>de</strong> los testigos y, sobre todo, <strong>de</strong> los sospechosos<br />

<strong>de</strong>l hecho. El <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> es también el<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l imputado, y también <strong>de</strong>l<br />

autor; protección fr<strong>en</strong>te a un "proceso abreviado",<br />

fr<strong>en</strong>te a una reacción <strong>de</strong>sproporcionada y fr<strong>en</strong>te a un<br />

juicio apresurado fr<strong>en</strong>te a los circundantes. Nuestras<br />

leyes p<strong>en</strong><strong>al</strong>es dispon<strong>en</strong>, por ello, <strong>de</strong> un ars<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

medios <strong>de</strong> protección jurídica: <strong>de</strong>rechos a c<strong>al</strong><strong>la</strong>r, a<br />

negarse a testificar, a ser <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido por un profesion<strong>al</strong><br />

(ev<strong>en</strong>tu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, a cargo <strong>de</strong>l Estado), a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

fr<strong>en</strong>te a una acusación; los <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y permitir su control, <strong>de</strong><br />

acelerar el procedimi<strong>en</strong>to (pero no <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los<br />

intereses legítimos <strong>de</strong>l afectado), <strong>de</strong> no perjudicar <strong>al</strong><br />

con<strong>de</strong>nado <strong>en</strong> forma <strong>de</strong>sproporcionada, <strong>de</strong> tratar a<br />

qui<strong>en</strong> no está con<strong>de</strong>nado por s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia firme como<br />

si fuera inoc<strong>en</strong>te (aun fr<strong>en</strong>te a graves sospechas), y<br />

<strong>de</strong> protegerlo fr<strong>en</strong>te a imputaciones c<strong>al</strong>umniosas.. .<br />

2. El principio <strong>de</strong> leg<strong>al</strong>idad<br />

La c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es jurídicos que <strong>de</strong>be proteger,<br />

y <strong>la</strong> peligrosidad <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong>


C~TICAL DEKECI-10 PENAL DE HOY 2 1<br />

utilizar para esa protección, colocan <strong>al</strong> <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

<strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción especi<strong>al</strong>, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te respecto <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es <strong>de</strong> los inte~ni<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />

conflicto p<strong>en</strong><strong>al</strong>, sino también respecto <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />

Como hemos visto (supra, 1), es justam<strong>en</strong>te el l<strong>en</strong>guaje<br />

el que ayuda a asegurar importantes principios<br />

<strong>de</strong>l sistema jurídico. La seriedad que <strong>de</strong>be regir precisam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> ac<strong>en</strong>túa nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> esta rama <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho.<br />

Los estrictos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> son<br />

restringidos no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te mediante principios y<br />

posiciones jurídicas (como el principio <strong>de</strong> proporcion<strong>al</strong>idad<br />

o el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa), sino también<br />

mediante el modo <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje jurídico-p<strong>en</strong><strong>al</strong>. A difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> otras ramas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

ti<strong>en</strong>e el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> expresarse <strong>de</strong> una manera <strong>de</strong>terminada.<br />

En lugares <strong>de</strong> importancia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

(art. 103, 11, GG) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera norma <strong>de</strong>l<br />

Código P<strong>en</strong><strong>al</strong> (8 1, StGB), se dispone con <strong>la</strong>s mismas<br />

p<strong>al</strong>abras: "un hecho so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> ser p<strong>en</strong>ado si<br />

<strong>la</strong> punibilidad estaba <strong>de</strong>terminada leg<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te antes<br />

<strong>de</strong> que el hecho fuera cometido".<br />

El precepto su<strong>en</strong>a mas inof<strong>en</strong>sivo que como lo<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n los juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es. Pues se extrae <strong>de</strong> él<br />

-<strong>en</strong> un infrecu<strong>en</strong>te acuerdo, y <strong>en</strong> coinci<strong>de</strong>ncia con<br />

<strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sa tradición <strong>de</strong>l principio nullum crim<strong>en</strong> nul<strong>la</strong><br />

po<strong>en</strong>a sine lege- cuatro estrictas instrucciones para<br />

el legis<strong>la</strong>dor y el juez p<strong>en</strong><strong>al</strong>es.<br />

El legis<strong>la</strong>dor <strong>de</strong>be formu<strong>la</strong>r sus normas con tanta<br />

precisión como sea posible (mandato <strong>de</strong> certeza: lex<br />

certa); el legis<strong>la</strong>dor &&-y<strong>al</strong>es no pue<strong>de</strong>n aplicar<br />

<strong>la</strong>s leyes <strong>en</strong> form-&e@<br />

perjuicio <strong>de</strong>l afectado


(prohibición <strong>de</strong> retroactividad: lex praeuia); el juez<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong>be contar con una ley escrita para con<strong>de</strong>nar<br />

o agravar p<strong>en</strong>as (prohibición <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho consuetudinario:<br />

lex scriptu) y no pue<strong>de</strong> aplicar el <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> forma an<strong>al</strong>ógica <strong>en</strong> perjuicio <strong>de</strong>l afectado<br />

(prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogia: lex stricta) .<br />

El conjunto <strong>de</strong> todo esto es <strong>de</strong>signado por los<br />

juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es como "principic <strong>de</strong> leg<strong>al</strong>idad". Del<br />

respeto <strong>de</strong> ello se espera una estrecha sujeción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

jurispru<strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> ley, una mayor transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>en</strong> su justificacion, y <strong>de</strong><br />

este modo, una mejor previsibilidad. y <strong>al</strong> mismo<br />

tiempo, contro<strong>la</strong>bilidad, <strong>de</strong> aquello que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

legis<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia p<strong>en</strong><strong>al</strong>es.<br />

La leg<strong>al</strong>idad no es una característica <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>, sino su misión y objetivo. Es un<br />

principio político, es <strong>de</strong>cir, discutido y siempre lesionable,<br />

y los ejemplos <strong>de</strong> lesiones son numerosos y<br />

diversos. En cuanto a estos ejemplos, aquí so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

se los tratará <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un purito <strong>de</strong> vista específico: <strong>la</strong>s<br />

lesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> lex stncta, <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía.<br />

La prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía es, por lo m<strong>en</strong>os a<br />

primera vista, un mandato para el juez p<strong>en</strong><strong>al</strong>: ninguna<br />

con<strong>de</strong>na ni agravacióri <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

jurídicas sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación an<strong>al</strong>ógica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ley. Pero también ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción:<br />

cuanto más intelig<strong>en</strong>te y c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te este forniu<strong>la</strong>da<br />

<strong>la</strong> ley, tanto rnejc~r pue<strong>de</strong>n (quizá no evitarse, pero por<br />

lo m<strong>en</strong>os) seR<strong>al</strong>arse y corregirse <strong>la</strong>s infracciones<br />

contra <strong>la</strong> prollibición <strong>de</strong> aplicación an<strong>al</strong>ógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.<br />

En <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> i<strong>de</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> una justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong> exitosa,<br />

conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, legis<strong>la</strong>dor v jiiez, lex<br />

certa y lex strictu, se dan mutuam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mano.


En este marco, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te sabe con precision -o<br />

pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>terarse fácilm<strong>en</strong>te- qué reacciones y qué<br />

procedimi<strong>en</strong>tos acarrean consigo t<strong>al</strong>es conductas, y<br />

los juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es sab<strong>en</strong> con precision qué hay que<br />

hacer. Todos están <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong><br />

práctica, <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r<strong>la</strong>, y ev<strong>en</strong>tu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> corregir<strong>la</strong>:<br />

los peligrosos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

son aplicados so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to correcto, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> dirección correcta y <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida correcta; están<br />

sujetos a principios que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> garantizar <strong>la</strong> protección<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es <strong>de</strong> los afectados.<br />

111. COMO SE INTENTA ASEGURAR<br />

EL LENGUAJE CORRECTO *<br />

A partir <strong>de</strong> estos augurios, no sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> que los<br />

juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es se esfuerc<strong>en</strong> por crear y asegurar los<br />

presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>de</strong>lidad a los principios, transpar<strong>en</strong>cia<br />

y contro<strong>la</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Lo hac<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> dos vías. Una -que<br />

conduce a través <strong>de</strong> los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> teona <strong>de</strong>l método-, se refiere a <strong>la</strong><br />

estructuración metódica <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ley y<br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>; <strong>la</strong> otra -a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática p<strong>en</strong><strong>al</strong>-, está as<strong>en</strong>tada sobre <strong>la</strong><br />

particu<strong>la</strong>r situación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

1. Teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y teoría <strong>de</strong> los métodos<br />

Más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, y a pesar<br />

<strong>de</strong> todas sus metas y puntos <strong>de</strong> partida específicos,<br />

10s juristas han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do instrum<strong>en</strong>tos metódicos


24 WINFIUED HASSEMER<br />

<strong>de</strong> v<strong>al</strong>i<strong>de</strong>z g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> para manejarse correctam<strong>en</strong>te con<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje para el <strong>de</strong>recho (supra, 1).<br />

Entie estos instrum<strong>en</strong>tos, resultan <strong>de</strong> importancia<br />

<strong>la</strong>s teorías que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asegurar <strong>la</strong> aplicación<br />

igu<strong>al</strong>itaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes dadas: <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación.<br />

Son, <strong>al</strong> mismo tiempo, l<strong>la</strong>nas y necesarias:<br />

"concreta <strong>en</strong> tu interpretación el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley";<br />

esta exig<strong>en</strong>cia "gramatic<strong>al</strong>" es consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

circunstancia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s leyes son construcciones <strong>de</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje y <strong>de</strong> que los jueces están vincu<strong>la</strong>dos a esas<br />

leyes. "Respeta el contexto sistemático <strong>en</strong> que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra, <strong>la</strong> oración o <strong>la</strong> norma": esta<br />

or<strong>de</strong>n "sistemática" extrae ccrnclusiones <strong>de</strong> que el<br />

legis<strong>la</strong>dor, más o m<strong>en</strong>os estricto, coloca <strong>la</strong>s normas<br />

<strong>en</strong> un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to, y mediante ese or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

también proporciona informaciones materi<strong>al</strong>es <strong>en</strong><br />

cuanto a <strong>la</strong> semántica. "Respeta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l<br />

legis<strong>la</strong>dor histórico": esta obedi<strong>en</strong>cia "histórico-subjetiva"<br />

es lo mínimo que el legis<strong>la</strong>dor pue<strong>de</strong> pedir <strong>de</strong>l<br />

juez que <strong>de</strong>be aplicar <strong>la</strong> ley. "Exti<strong>en</strong><strong>de</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

una ley a <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad": esta teoría "teleológico-objetiva"<br />

es <strong>la</strong> más pura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias metodológicas <strong>al</strong><br />

juez; exige una obedi<strong>en</strong>cia "p<strong>en</strong>sante". "No abandones<br />

nunca <strong>en</strong> tu interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución": <strong>al</strong>go verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te obvio <strong>en</strong> un<br />

or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico que mi<strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes simples con<br />

el parhetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución; tanto más, por<br />

supuesto, su interpretación.<br />

Estos cánones -s<strong>al</strong>vo <strong>la</strong> interpretación "conforme<br />

a <strong>la</strong> Constitución", natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te- ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su<br />

formu<strong>la</strong>ción vig<strong>en</strong>te 200 años <strong>de</strong> antigüedad, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tonces promet<strong>en</strong>, para el supuesto <strong>de</strong> su cumpli-


CR~TICA AL DERF,CfI() PENAL DE FIOY 25<br />

mi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> fiel prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lev a <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad a<br />

que hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia. Tan antiguo cómo estas reg<strong>la</strong>s<br />

es también el escepticismo acerca <strong>de</strong> su efectividad.<br />

La práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley no se<br />

ati<strong>en</strong>e a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong>l método, t<strong>al</strong> como se<br />

pue<strong>de</strong> ver fácil~n<strong>en</strong>t <strong>en</strong> un análisis más profundo; <strong>al</strong><br />

no hacerlo, natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, no proce<strong>de</strong> meram<strong>en</strong>te<br />

lesionando reg<strong>la</strong>s (esto s<strong>en</strong>a el mejor resultado para<br />

<strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l método), sino, por su parte, estableci<strong>en</strong>do<br />

reg<strong>la</strong>s: existiría una "teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica" que, natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> manera inform<strong>al</strong>, cont<strong>en</strong>dría, respetaría<br />

y, dado el caso, sancionaría, un conjunto <strong>de</strong><br />

reg<strong>la</strong>s para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión e interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

leyes; este conjunto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s se difer<strong>en</strong>ciaría materi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l método.<br />

Esa posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica sería tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te razonable;<br />

pues los cánones <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

teoría <strong>de</strong>l método no estarían cumpli<strong>en</strong>do lo que<br />

promet<strong>en</strong>, y, <strong>en</strong> esa medida, cumplirían una función<br />

tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te distorsionante: dado que <strong>la</strong> elección <strong>de</strong><br />

una <strong>de</strong>terminada vía <strong>de</strong> interpretación (como por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> interpretación histórica <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gramatic<strong>al</strong>) implica típicam<strong>en</strong>te un <strong>de</strong>terminado resultado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación (que sería difer<strong>en</strong>te si se<br />

eligiera otra vía interpretativa), los cánones <strong>de</strong> interpretación<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te podrían ser ricos <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cias<br />

para el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación si<br />

hubiera <strong>al</strong>go así como un meta-canon: un conjunto<br />

<strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s que no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te ponga a disposición y<br />

<strong>de</strong>scriba los cánones individu<strong>al</strong>es, sino que, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> ello, prescriba <strong>en</strong> forma precisa <strong>en</strong> qué situaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>be elegirse cada uno <strong>de</strong> los cánones;


26 WNFRIED HASSEMER<br />

sólo <strong>en</strong>tonces estaría <strong>de</strong>terminada métodicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

conducta interpretativa <strong>de</strong>l juez. Este meta-canon no<br />

existe. Por lo tanto, <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía interpretativa,<br />

y <strong>de</strong> este modo, también el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación,<br />

resultan metodológicam<strong>en</strong>te arbitrarios.<br />

Las reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> interpretación servirían, quizá, para <strong>la</strong><br />

justificación, pero no para <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho,<br />

serían una facon <strong>de</strong> parler. instrum<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación, pero no para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión.<br />

Si se sigue esta crítica -y no veo cómo podría ser<br />

refutada au fond-, <strong>en</strong>tonces no se pue<strong>de</strong> esperar<br />

<strong>de</strong>masiado <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l<br />

método para el asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje correcto,<br />

y con ello, para una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ley y aplicación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Metodológicam<strong>en</strong>te,<br />

es dificil sujetar <strong>al</strong> juez a una ca<strong>de</strong>na,<br />

y <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias que pudimos, o que <strong>de</strong>bimos hacer<br />

-bajo <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un mismo texto leg<strong>al</strong>- <strong>en</strong> cuanto<br />

a los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia fr<strong>en</strong>te a difer<strong>en</strong>tes<br />

conste<strong>la</strong>ciones soci<strong>al</strong>es y políticas confirman esta<br />

conclusión. Para ello no hace f<strong>al</strong>ta recurrir siquiera<br />

a los ataques extremos que caracterizaron a una<br />

"interpretación ilimitada" (Bernd Rüthers) bajo el<br />

nazismo; para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> nuestro mundo es<br />

más productivo consi<strong>de</strong>rar, por ejemplo, <strong>la</strong>s "reconstrucciones"<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia, a <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>be una<br />

estrategia bi<strong>en</strong> int<strong>en</strong>cionada <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> justicia moroso, a los rápidos cambios soci<strong>al</strong>es,<br />

y que a estos fines trata a <strong>la</strong> ley más como un<br />

estímulo que como un límite para <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión jurídica<br />

<strong>de</strong>l juez.


CIÚTICA AL L)ERE(:HO PENAL DE HOY 27<br />

2. Dogmática p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> esta conclusión, es<br />

posible <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por qué el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, <strong>en</strong> cuanto<br />

rama <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da <strong>al</strong> l<strong>en</strong>guaje<br />

y a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sus<br />

propias precauciones para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho<br />

correcto con un l<strong>en</strong>guaje correcto. Antes <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trar a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> tanto mandato c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> <strong>al</strong> juez a partir<br />

<strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> leg<strong>al</strong>idad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, quizá<br />

resulte <strong>de</strong> utilidad una reflexión previa.<br />

a) Corrección y f<strong>al</strong>sación<br />

El programa "<strong>de</strong>recho correcto mediante un<br />

l<strong>en</strong>guaje correcto" no <strong>de</strong>be ser cargado hoy con excesivas<br />

expectativas, como si una correcta compr<strong>en</strong>sión<br />

y utilización <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje fuera a garantizar<br />

que el resultado también sea correcto. Una i<strong>de</strong>a<br />

semejante t<strong>en</strong>dría fuerza <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho natur<strong>al</strong> y eso no<br />

es posible producirlo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un tiempo limitado: natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

se <strong>de</strong>be tomar siempre <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta (como<br />

lo hemos vivido y como lo vivimos todavía) que el<br />

ilícito aparece <strong>en</strong> un correcto ropaje lingüístico, que<br />

el <strong>de</strong>lito y <strong>la</strong> lesión <strong>al</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> ley no son<br />

reconocibles ya por sus errores lingüísticos sino por<br />

indicadores rriateri<strong>al</strong>es <strong>de</strong> que exist<strong>en</strong> leyes injustas.<br />

Un l<strong>en</strong>guaje correcto, por lo tanto, pue<strong>de</strong> no producir<br />

un <strong>de</strong>recho correcto.<br />

Pero un l<strong>en</strong>guaje incorrecto pue<strong>de</strong> excluir un<br />

<strong>de</strong>recho correcto. Si uno se repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme


28 WINFFüED HASSEMER<br />

importancia que ti<strong>en</strong>e el idioma correcto para el<br />

<strong>de</strong>recho <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> (supra, I), y para el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r (supra, 11), <strong>en</strong>tonces es posible ver <strong>la</strong><br />

fuerza <strong>de</strong> f<strong>al</strong>sación <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>recho: <strong>la</strong> coinci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia judici<strong>al</strong> con<br />

<strong>la</strong> ley que <strong>la</strong> rige ya es un v<strong>al</strong>or jurídico por si mismo,<br />

prescindi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido; <strong>la</strong> sujeción a <strong>la</strong> ley<br />

<strong>de</strong>be ser. Por lo tanto, una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia judici<strong>al</strong> que no<br />

pue<strong>de</strong> invocar <strong>la</strong> ley no pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>recho correcto.<br />

(El hecho <strong>de</strong> que exista una negativa legitima <strong>de</strong>l juez<br />

<strong>en</strong> contra <strong>de</strong> una ley injusta, es <strong>de</strong>cir, que <strong>la</strong> <strong>de</strong>sobedi<strong>en</strong>cia<br />

fr<strong>en</strong>te a una Iey pueda ser un mandato<br />

jurídico, si bi<strong>en</strong> pert<strong>en</strong>ece a nuestras experi<strong>en</strong>cias<br />

normativas, no elimina el v<strong>al</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong> sujeción <strong>de</strong>l juez<br />

a <strong>la</strong> ley <strong>en</strong> <strong>la</strong> cotidianeidad norm<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.)<br />

Por lo tanto, el medio l<strong>en</strong>guaje es un factor <strong>de</strong><br />

f<strong>al</strong>sación <strong>en</strong> el negocio <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, no<br />

<strong>de</strong> verificación. No produce <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong> los resultados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación, pero indica <strong>la</strong> f<strong>al</strong>sedad <strong>en</strong><br />

el caso norm<strong>al</strong> <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Éste es un resultado<br />

magro sólo si se <strong>de</strong>spierta <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>ua expectativa <strong>de</strong><br />

que <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho existe siempre so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

un resultado correcto, y que éste pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>ducido<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley mediante <strong>la</strong> subsunción. Es un<br />

resultado significativo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>al</strong>idad <strong>de</strong>l manejo judici<strong>al</strong> con <strong>la</strong> ley, que está<br />

<strong>de</strong>terminado por marcos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión, creación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho y, norm<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, por una gama <strong>de</strong> soluciones<br />

sost<strong>en</strong>ibles.


CFÚTICA AL DERECHO PENAI, DE HOY 2 9<br />

b) Prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía<br />

La dogmática p<strong>en</strong><strong>al</strong>, como el conjunto or<strong>de</strong>nado<br />

<strong>de</strong> paráfrasis y concreciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes p<strong>en</strong><strong>al</strong>es<br />

vig<strong>en</strong>tes, ofrece ayuda si es p<strong>en</strong>sada conjuntam<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía.<br />

Al igu<strong>al</strong> que <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> interpretación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l método (supra, 111,<br />

l), también <strong>la</strong> dogmática jurídica formu<strong>la</strong> indicaciones<br />

para aquel que interpreta <strong>la</strong> ley, <strong>en</strong> un nivel<br />

<strong>de</strong> abstracción intermedio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ley y <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

<strong>de</strong>l supuesto <strong>de</strong> hecho. Pero a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> interpretación. <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática<br />

están sujetas a <strong>la</strong> ley vig<strong>en</strong>te, se sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> y ca<strong>en</strong><br />

con el<strong>la</strong>; si, por ejemplo, <strong>la</strong> interpretación históricosubjetiva<br />

exige el respeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminada voluntad<br />

leg<strong>al</strong>, <strong>la</strong> dogmática <strong>de</strong> <strong>la</strong> legítima <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa informa<br />

acerca <strong>de</strong> qué es lo que, <strong>en</strong> concreto, dice <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción "agresión actu<strong>al</strong> antijurídica" (contra <strong>la</strong><br />

cu<strong>al</strong> uno pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse) <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> legítima<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa; si <strong>la</strong> ley se modifica, seguram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> respectiva<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática jurídica se tomará<br />

obsoleta, pero ello no ocurrirá con ninguna reg<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

interpretación.<br />

Ambos conjuntos <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el objetivo<br />

<strong>de</strong> asegurar el trabajo con <strong>la</strong> ley, hacerlo consist<strong>en</strong>te,<br />

transpar<strong>en</strong>te y, <strong>de</strong> este modo, contro<strong>la</strong>ble.<br />

Ninguno <strong>de</strong> los dos cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> b<strong>en</strong>dición jurídicoconstitucion<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley (que si<strong>en</strong>ta profundos basam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sujeción <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> un<br />

estado con división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res); pero <strong>la</strong> dogmática<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>, <strong>en</strong> todo caso, ofrece una extraordinaria cantidad<br />

<strong>de</strong> informaciones acerca <strong>de</strong>l "verda<strong>de</strong>ro" conte-


nido <strong>de</strong>l mandato leg<strong>al</strong>, <strong>la</strong>s cu<strong>al</strong>es son or<strong>de</strong>nadas <strong>en</strong><br />

forma cuidadosa y accesible para los juristas <strong>en</strong><br />

com<strong>en</strong>tarios y compi<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> resoluciones, <strong>de</strong><br />

modo t<strong>al</strong> que estén disponibles <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to<br />

como auxiliares <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión. Y <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong>cisoria no resulta nada s<strong>en</strong>cillo argum<strong>en</strong>tar<br />

y resolver <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> una opinión "mayoritaria"<br />

o "dominante".<br />

Se <strong>de</strong>bería esperar que un idioma correcto <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, mediante <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> y <strong>la</strong> prohibicion <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía, pudiera ser<br />

garantizado <strong>en</strong> una gran medida. Las paráfrasis y<br />

concreciones <strong>de</strong>l texto leg<strong>al</strong> que ofrece <strong>la</strong> dogmática<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> son nuevam<strong>en</strong>te aseguradas metódicam<strong>en</strong>te,<br />

por cierto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> prohibicion <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía (otra vez, no<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> forma fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sujeción a <strong>la</strong> ley, pero<br />

sí <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma pragmática <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición jurídicop<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley).<br />

Esta expectativa sería, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte, también<br />

correcta. En <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>, el<br />

experto sabe bastante bi<strong>en</strong> qué es lo que se <strong>de</strong>be<br />

esperar con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta<br />

punible y con respecto a <strong>la</strong> sanción, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> una<br />

con<strong>de</strong>na. La dogmática p<strong>en</strong><strong>al</strong>, e<strong>la</strong>borada conjuntam<strong>en</strong>te<br />

por <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia y por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong><br />

sosti<strong>en</strong>e, ha ido cince<strong>la</strong>ndo con el correr <strong>de</strong>l tiempo<br />

los conceptos "daño patrimoni<strong>al</strong>" <strong>en</strong> <strong>la</strong> estafa. o<br />

"viol<strong>en</strong>cia" <strong>en</strong> el robo, coacción o vio<strong>la</strong>ción, y <strong>en</strong> todo<br />

caso, los ha trabajado <strong>de</strong> modo t<strong>al</strong> que sabe acerca<br />

<strong>de</strong> qué se pue<strong>de</strong> discutir y qué no, hacia dón<strong>de</strong> se<br />

dirige el <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to, y <strong>de</strong> qué <strong>la</strong>do<br />

están los bat<strong>al</strong>lones más fuertes. Esto no es poco.


C~TIC AL DERECHO PENIU, DE HOY 3 1<br />

Y sin embargo no <strong>al</strong>canza. Qui<strong>en</strong> no esta aconsejado<br />

o <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido por un jurista p<strong>en</strong><strong>al</strong> profesion<strong>al</strong>,<br />

<strong>en</strong> muchas situaciones no pue<strong>de</strong> prever qué es lo que<br />

le espera. El Código P<strong>en</strong><strong>al</strong> -justam<strong>en</strong>te por estos<br />

cince<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>tos y paráfrasis re<strong>al</strong>izados por <strong>la</strong> dogmática<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>- no constituye una fu<strong>en</strong>te confiable, y<br />

los com<strong>en</strong>tarios no resultan compr<strong>en</strong>sibles ni accesibles<br />

para el lego. Pero tampoco el experto pue<strong>de</strong>, <strong>en</strong><br />

muchos casos particu<strong>la</strong>res, pronosticar <strong>en</strong> forma<br />

confiable cómo <strong>de</strong>cidirán los tribun<strong>al</strong>es.<br />

Esto se ve c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a<br />

(¿tres o cuatro años?, ¿por qué justam<strong>en</strong>te tanto?),<br />

pero también ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación típica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conducta: <strong>la</strong> función es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> <strong>de</strong> los tribun<strong>al</strong>es p<strong>en</strong><strong>al</strong>es<br />

superiores consiste <strong>en</strong> establecer <strong>en</strong> forma<br />

vincu<strong>la</strong>nte para el caso particu<strong>la</strong>r cómo se <strong>de</strong>be<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r un concepto leg<strong>al</strong>. En cada uno <strong>de</strong> estos<br />

casos particu<strong>la</strong>res, juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es profesion<strong>al</strong>es<br />

discutieron acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión correcta, y el<br />

afectado se <strong>en</strong>tera <strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión correcta recién<br />

con <strong>la</strong> fuerza jurídica <strong>de</strong> su s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>masiado<br />

tar<strong>de</strong>.<br />

Natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, es posible justificar todo esto haci<strong>en</strong>do<br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> vit<strong>al</strong>idad <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje y <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho, a su necesaria vincu<strong>la</strong>ción con el cambio<br />

soci<strong>al</strong>, a que los jueces son hombres y no máquinas,<br />

etcétera. Igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, los juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> peligrosidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> (supra, 11, 11,<br />

no pue<strong>de</strong>n quedarse tranquilos con estas refer<strong>en</strong>cias;<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> int<strong>en</strong>tar asegurar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión correcta, sin<br />

quitarle <strong>la</strong> vida <strong>al</strong> <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Para ello <strong>de</strong>be servir<br />

<strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía. Se <strong>de</strong>be lograr que el


32 WINFRIED HASSEMER<br />

afectado no se vea sorpr<strong>en</strong>dido por el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

con injer<strong>en</strong>cias que ningún hombre razonable podía<br />

prever: <strong>la</strong> ley p<strong>en</strong><strong>al</strong> no pue<strong>de</strong> ser aplicada an<strong>al</strong>ógicarn<strong>en</strong>te<br />

in m<strong>al</strong>am partem<br />

N. COMO SE LOGRA EL ASEGURAMIENTO<br />

DEL IDIOMA CORRECTO<br />

Si uno se quiere conv<strong>en</strong>cer <strong>de</strong>l v<strong>al</strong>or <strong>de</strong> un<br />

principio que ti<strong>en</strong>e por objeto <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los<br />

hombres, <strong>en</strong>tonces, <strong>de</strong> vez <strong>en</strong> cuando v<strong>al</strong>e <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a<br />

observar <strong>al</strong> principio <strong>en</strong> acción y preguntarse acerca<br />

<strong>de</strong> sus aportes para <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia.<br />

1. Casos<br />

Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong><br />

an<strong>al</strong>ogía no se ve muy bi<strong>en</strong>. Los sigui<strong>en</strong>tes h<strong>al</strong><strong>la</strong>zgos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> tribun<strong>al</strong>es superiores son<br />

notables. Así, por ejemplo, pue<strong>de</strong>n v<strong>al</strong>er:<br />

- los ácidos diluidos, como "arma";<br />

- el suministro sin viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un somnífero<br />

como "uso <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia";<br />

- el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> apo<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong> un libro con <strong>la</strong> fin<strong>al</strong>idad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>volverlo inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su<br />

lectura como "ánimo <strong>de</strong> apropiación";<br />

- un vehículo automotor como "carro uncido";<br />

- el <strong>al</strong>ejami<strong>en</strong>to disculpado <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong>l acci<strong>de</strong>nte,<br />

a pesar <strong>de</strong>l regreso posterior <strong>al</strong>lí, como "fuga<br />

<strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong>l acci<strong>de</strong>nte";<br />

- el cerrar un acceso permaneci<strong>en</strong>do s<strong>en</strong>tado,<br />

como "viol<strong>en</strong>cia".


CRÍTICA AL DERECHO PENAL DE HOY 3 3<br />

Éstos son. natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, casos extremos. y para<br />

cada uno <strong>de</strong> ellos el jurista p<strong>en</strong><strong>al</strong> podría llegar a una<br />

explicación p<strong>la</strong>usible. Igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, arrojan una luz <strong>de</strong><br />

advert<strong>en</strong>cia sobre nuestro problema: cómo se trabaja<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> los tribun<strong>al</strong>es p<strong>en</strong><strong>al</strong>es <strong>en</strong> el asegurami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje correcto, hasta dón<strong>de</strong> <strong>al</strong>canza<br />

re<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogia. (No pue<strong>de</strong> serle<br />

atribuido como mérito a <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía<br />

que diariam<strong>en</strong>te se llegue a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

leyes <strong>en</strong> <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>; pues esta prohibición no<br />

<strong>de</strong>be s e ~ para r el caso norm<strong>al</strong>, sino justam<strong>en</strong>te<br />

evitar aquel<strong>la</strong>s <strong>al</strong>teraciones extremas como <strong>la</strong>s que<br />

<strong>en</strong>umeramos; no es un principio para los .bu<strong>en</strong>os<br />

tiempos, sino para los m<strong>al</strong>os, y por ello, <strong>de</strong>bería<br />

prev<strong>en</strong>ir los casos extremos.)<br />

Esto conduce a <strong>la</strong> cuestión acerca <strong>de</strong> los presupuestos<br />

<strong>de</strong> una significación práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición<br />

<strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía; <strong>la</strong> respuesta a esta pregunta<br />

presupone, por su parte, t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ro dón<strong>de</strong> se<br />

h<strong>al</strong><strong>la</strong>n <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esta prohibición.<br />

2. Fundam<strong>en</strong>tos<br />

a) La discusión <strong>de</strong> los juristas;<br />

s<strong>en</strong>tido versus texto<br />

Natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía -y éste<br />

es su problema c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong>- se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> discusión<br />

<strong>en</strong>tre los juristas, <strong>al</strong> igu<strong>al</strong> que todos los principios<br />

fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. A pesar <strong>de</strong> que justam<strong>en</strong>te<br />

aquí el cons<strong>en</strong>so profesion<strong>al</strong> <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong><br />

justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l principio es tan


int<strong>en</strong>so como pocas veces suce<strong>de</strong> (supra, 11, 2), se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> discusión qué es lo que <strong>de</strong>be significar<br />

<strong>en</strong> lo particu<strong>la</strong>r:<br />

- <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> interpretar ext<strong>en</strong>sivam<strong>en</strong>te una<br />

ley p<strong>en</strong><strong>al</strong> (y qué significaría esto <strong>en</strong> concreto);<br />

-<strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> ir más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ley;<br />

- <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> abandonar el re<strong>al</strong> significado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>al</strong>abras.<br />

Si se acuerda ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong> interpretación<br />

ext<strong>en</strong>siva y el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley (porque si<br />

no, por <strong>la</strong> vaguedad <strong>de</strong> estos criterios, se llegaría<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a nuevos problemas <strong>de</strong> interpretación, <strong>en</strong><br />

lugar <strong>de</strong> a una fijación confiable <strong>de</strong> los límites)<br />

<strong>en</strong>tonces, se p<strong>la</strong>ntean, natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te como nuevas<br />

preguntas, qué se <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por "significado re<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>al</strong>abras" y cómo <strong>de</strong>be ser averiguado este<br />

significado <strong>en</strong> el caso concreto. Las ofertas respecto<br />

a lo primero: el l<strong>en</strong>guaje técnico jurídico, el l<strong>en</strong>guaje<br />

coloqui<strong>al</strong>, el s<strong>en</strong>tido posible o re<strong>al</strong> (?) <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra,<br />

el significado natur<strong>al</strong> (?) <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra, el significado<br />

<strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra (?). En<br />

cuanto a <strong>la</strong> segunda pregunta, los juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> s<strong>en</strong>sibilidad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica y <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia,<br />

están <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que el juez compet<strong>en</strong>te<br />

según el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> los<br />

tribun<strong>al</strong>es y el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> para <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión, está<br />

facultado para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación válida <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra.<br />

Algunos teóricos intemperantes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho insist<strong>en</strong>,<br />

por cierto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que el juez, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

duda, <strong>de</strong>bería ori<strong>en</strong>tarse <strong>de</strong>moscópicarn<strong>en</strong>te acerca


cR~'J'IcA AL DERECHO PENAL DE HOY 35<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización re<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra; <strong>de</strong> otro modo, no<br />

s<strong>en</strong>a posible justificar un juicio acerca <strong>de</strong> su s<strong>en</strong>tido.<br />

Con esto, los problemas resultan evi<strong>de</strong>ntes.<br />

b) L<strong>en</strong>guaje coloquiul versus<br />

l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> los juristas<br />

Si <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía -que prescindi<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> matices, nadie pone <strong>en</strong> discusión-, ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> todo<br />

caso también <strong>la</strong> función <strong>de</strong> proteger a <strong>la</strong>s personas<br />

afectadas <strong>de</strong> sorpresas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es, <strong>en</strong>tonces, el criterio<br />

<strong>de</strong> su ámbito <strong>de</strong> v<strong>al</strong>i<strong>de</strong>z <strong>de</strong>be ser el l<strong>en</strong>guaje que<br />

hab<strong>la</strong>n esas personas; pues es con ese l<strong>en</strong>guaje con<br />

el que vincu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> lo que harán los<br />

tribun<strong>al</strong>es p<strong>en</strong><strong>al</strong>es. Por otro <strong>la</strong>do, no se pue<strong>de</strong> negar<br />

que los juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es, <strong>al</strong> igu<strong>al</strong> que los <strong>de</strong>más<br />

juristas, no hab<strong>la</strong>n el l<strong>en</strong>guaje coloqui<strong>al</strong>, sino el<br />

l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> su oficio, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra próximo <strong>al</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje coloqui<strong>al</strong>, pero sin i<strong>de</strong>ntificarse con él; por<br />

ese motivo, carec<strong>en</strong>a <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido construir <strong>la</strong> prohibición<br />

<strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía a partir <strong>de</strong> una semántica que <strong>en</strong><br />

el campo <strong>en</strong> que se asi<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía,<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, nada ti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong>cir; estaríamos<br />

produci<strong>en</strong>do con pl<strong>en</strong>a conci<strong>en</strong>cia resultados erróneos<br />

o inutilizables mediante un parámetro incorrecto:<br />

<strong>en</strong> favor <strong>de</strong> ambas opiniones contradictorias<br />

<strong>en</strong>tre sí hab<strong>la</strong>n, según esto, motivos <strong>de</strong> peso.<br />

c) Opinión judici<strong>al</strong> versus opinión popu<strong>la</strong>r<br />

Lo mismo ocurre, sólo que con un poco más <strong>de</strong><br />

complejidad, respecto <strong>de</strong>l segundo problema, el pro-


3 6 WINFRIED HASSEMER<br />

cedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong>l significado re<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra.<br />

El punto <strong>de</strong> partida estricto <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong> conducir por sí mismo <strong>al</strong> campo <strong>en</strong> el<br />

cu<strong>al</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e un<br />

lugar cuando el juez <strong>de</strong> cuya <strong>de</strong>cisión se trata no es<br />

también juez <strong>en</strong> causa propia: por tanto, cuando no<br />

ti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong>cidir acerca <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l significado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra que <strong>de</strong>be constituir el parámetro <strong>de</strong> su<br />

interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, sino más bi<strong>en</strong> una instancia<br />

externa a este juez; si una prohibición es cumplida<br />

o no, correspon<strong>de</strong>ría que no lo <strong>de</strong>cidiera aquel a qui<strong>en</strong><br />

se dirige <strong>la</strong> prohibición. Por lo tanto, <strong>al</strong> juez que quiere<br />

una <strong>de</strong>terminada <strong>de</strong>cisión se le <strong>de</strong>bería colocar una<br />

barrera, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cu<strong>al</strong> podría quedar trabado, pero<br />

que no podría hacer a un <strong>la</strong>do.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, esto t<strong>en</strong>dría consecu<strong>en</strong>cias que no son<br />

ni practicables ni compatibles con el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

No hablemos <strong>de</strong> los costos que <strong>de</strong>bería ocasionar<br />

una <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong>moscópica <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> dudas acerca<br />

<strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación (a pesar <strong>de</strong> que<br />

estos costos también son un argum<strong>en</strong>to; <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

con<strong>de</strong>na, los soporta el con<strong>de</strong>nado). En <strong>la</strong> práctica,<br />

una <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong>moscópica traería a <strong>la</strong> luz que una<br />

parte <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados utilizaría el concepto <strong>de</strong> t<strong>al</strong><br />

modo, y <strong>la</strong> otra parte, <strong>de</strong> otro (si no, justam<strong>en</strong>te, no<br />

se daría <strong>la</strong> duda <strong>de</strong> interpretación característica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía), y otra parte, no <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría<br />

<strong>la</strong> pregunta. ¿Con cuántas respuestas por sí se satisfaría<br />

el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, y se necesitaría una c<strong>al</strong>idad<br />

especi<strong>al</strong> <strong>de</strong> respuestas por sí (hab<strong>la</strong>ntes nativos,<br />

límites <strong>de</strong> edad o <strong>de</strong> instrucción, nacion<strong>al</strong>idad)? ¿No


CRÍTICA AL DERECHO PENAL DE HOY 3 7<br />

<strong>de</strong>berían los <strong>en</strong>cuestados conocer el expedi<strong>en</strong>te o <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> hecho, o cuando m<strong>en</strong>os el problema <strong>de</strong><br />

que se trata, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r a ciegas una cosa<br />

con otra, si<strong>en</strong>do que, como se sabe, el hab<strong>la</strong>r y el<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> contextos y situaciones? En<br />

caso afirmativo, ¿quién podría proporcionar estas<br />

informaciones (por ejemplo, podría co<strong>la</strong>borar el <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor<br />

y cómo)? Y así sucesivam<strong>en</strong>te.<br />

También resultaría dudosa <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho constitucion<strong>al</strong> <strong>de</strong> t<strong>al</strong> procedimi<strong>en</strong>to. Si bi<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias se pronuncian "<strong>en</strong> nombre <strong>de</strong>l pueblo",<br />

no es eso lo que se quiere significar. La Constitución,<br />

<strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Constitución <strong>de</strong> los Tribun<strong>al</strong>es y <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>nanza<br />

Proces<strong>al</strong> P<strong>en</strong><strong>al</strong> establec<strong>en</strong> con gran precisión<br />

que es lo que pue<strong>de</strong>n ciertas personas jurídicop<strong>en</strong><strong>al</strong>m<strong>en</strong>te,<br />

y bajo qué presupuestos y <strong>en</strong> qué situación;<br />

t<strong>al</strong>es previsiones normativas hac<strong>en</strong> a <strong>la</strong> médu<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. También conocemos <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> legos que actúan como jueces (los<br />

escabinos); pero, por bu<strong>en</strong>os motivos, "el pueblo" no<br />

juzga. Por lo tanto, una información <strong>de</strong>moscópica no<br />

podría ser vincu<strong>la</strong>nte; el juez leg<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te compet<strong>en</strong>te<br />

ti<strong>en</strong>e que llegar solo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión, fundam<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> y<br />

respon<strong>de</strong>r por el<strong>la</strong>. Conforme a esto, parece corno si<br />

fuera el juez qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>cidiría (podría hacerlo) <strong>en</strong> el caso<br />

concreto acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición que<br />

está prevista para evitar o corregir una <strong>de</strong>cisión<br />

intolerable <strong>de</strong> ese mismo juez <strong>en</strong> ese caso concreto.<br />

d) An<strong>al</strong>ogía uersus interpretación<br />

Estas reflexiones conduc<strong>en</strong> hacia el problema<br />

c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho


38 WINFRIED HASSEMER<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>. En él se vuelv<strong>en</strong> a complicar <strong>la</strong>s conste<strong>la</strong>ciones<br />

señ<strong>al</strong>adas. Este problema nace <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

interpretación y an<strong>al</strong>ogía.<br />

La prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía (supra, 111, 2, b) coloca<br />

a <strong>la</strong> interpretación y a <strong>la</strong> an<strong>al</strong>ogía <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada<br />

re<strong>la</strong>ción recíproca. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que quiere asegurar<br />

que no se produzcan ciertos resultados interpretativos<br />

-aquellos que se <strong>al</strong>ejan <strong>de</strong>masiado <strong>de</strong>l texto<br />

leg<strong>al</strong>-, distingue <strong>en</strong>tre interpretación y an<strong>al</strong>ogia,<br />

y <strong>la</strong>s coloca <strong>en</strong> una contraposición: <strong>la</strong> an<strong>al</strong>ogia (in<br />

m<strong>al</strong>am partem) no es una forma <strong>de</strong> interpretación<br />

admisible <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Sin esta distinción y<br />

contraposición, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogia <strong>de</strong>be<br />

per<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> todo caso, el efecto que se le atribuye a<br />

primera vista: <strong>la</strong> restricción o f<strong>al</strong>sación <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

<strong>en</strong> el caso concreto. Pues esta atribución<br />

presupone, como se pue<strong>de</strong> ver fácilm<strong>en</strong>te, que <strong>la</strong><br />

an<strong>al</strong>ogía es <strong>al</strong>go externo a <strong>la</strong> interpretación.<br />

Pero no es posible sost<strong>en</strong>er este presupuesto<br />

-aun cuando <strong>la</strong> mayoria <strong>de</strong> los juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es<br />

insiste expresam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> él-: toda interpretación es<br />

an<strong>al</strong>ogia.<br />

En <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> similitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría jurídica<br />

<strong>de</strong>l método (argum<strong>en</strong>tum a similibus cid similia,<br />

procedimi<strong>en</strong>to an<strong>al</strong>ógico), se comparan <strong>en</strong>tre sí dos<br />

casos bajo un tercero, el tertium cornparationis. El<br />

tertium comparationis es lo es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> a cada uno <strong>de</strong> los<br />

casos. Si se pue<strong>de</strong> -<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una cierta toleranciaver<br />

<strong>al</strong> tertium comparationis igu<strong>al</strong> para ambos casos,<br />

<strong>en</strong>tonces, los dos pue<strong>de</strong>n ser tratados como simi<strong>la</strong>res<br />

<strong>en</strong>tre sí (y así, por ejemplo, si respecto <strong>de</strong> uno está<br />

firme su significación, concluir <strong>la</strong> significación jurí-


dica no conocida <strong>de</strong>l otro per an<strong>al</strong>ogiam). Si, por el<br />

contrario, el tertium comparationis no rige igu<strong>al</strong> para<br />

ambos casos, se <strong>de</strong>be recorrer el camino <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conclusión a contrario (el argum<strong>en</strong>tum a contrario) y<br />

resolver el caso no conocido <strong>en</strong> forma difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

conocido.<br />

Así, <strong>en</strong> ejemplo (supra, N, l), el Tribun<strong>al</strong> Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong><br />

Superior tuvo que respon<strong>de</strong>r <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> si aquel<br />

que utilizando un automóvil hurta ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l bosque<br />

y se marcha, <strong>de</strong>bía ser con<strong>de</strong>nado por hurto forest<strong>al</strong><br />

simple o agravado. La ley respectiva, <strong>de</strong>l siglo XIX, no<br />

se pronunciaba <strong>en</strong> cuanto a esta cuestión (<strong>la</strong> significación<br />

jurídica <strong>de</strong>l hurto forest<strong>al</strong> mediante rodado<br />

quedaba, por lo tanto, abierta), sino que m<strong>en</strong>cionaba<br />

como instrum<strong>en</strong>tos c<strong>al</strong>ificantes so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te anim<strong>al</strong>es<br />

<strong>de</strong> carga, botes y carros <strong>de</strong> tiro uncidos (y con ello,<br />

no había ac<strong>la</strong>rado <strong>la</strong> situación jurídica para estos<br />

casos). De este modo, el tribun<strong>al</strong> se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taba a <strong>la</strong><br />

cuestión jurídica <strong>de</strong> si también había que contar <strong>en</strong>tre<br />

los medios <strong>de</strong> transporte agravantes <strong>de</strong>l hurto forest<strong>al</strong><br />

a los automóviles, no m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley. Haci<strong>en</strong>do<br />

remisión a <strong>la</strong> circunstancia <strong>de</strong> que el legis<strong>la</strong>dor<br />

no había podido prever los avances técnicos, y consigui<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

tampoco respon<strong>de</strong>r a nuestra cuestión,<br />

el s<strong>en</strong>ado construyó, conforme a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s, su<br />

tertium comparationis: los tres medios incriminados<br />

por <strong>la</strong> ley coincidirían <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te cu<strong>al</strong>idad: 10s<br />

tres ayudarían a una fuga veloz <strong>de</strong>l imputado, ofrec<strong>en</strong>an<br />

mejores posibilida<strong>de</strong>s para transportar el<br />

botín, y producirían fuertes daños <strong>en</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra;<br />

Justam<strong>en</strong>te, éstas son <strong>la</strong>s cu<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong>e un<br />

automóvil <strong>en</strong> el bosque, y por ello, se lo podría


consi<strong>de</strong>rar (porque el tertiurn cornparationis también<br />

lo <strong>al</strong>canza a él) como "carro <strong>de</strong> tiro uncido" <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

jurídico, y <strong>de</strong> este modo, tratarlo como un medio <strong>de</strong><br />

transporte c<strong>al</strong>ificante, y con<strong>de</strong>nar <strong>al</strong> acusado por<br />

hurto forest<strong>al</strong> agravado.<br />

Uno se frota los ojos; un ejemplo <strong>de</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> an<strong>al</strong>ogía prohibida <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, y esto sin ni<br />

siquiera una p<strong>al</strong>abra <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>a respecto <strong>de</strong>l art. 103,<br />

11, GG, y 5 1, StGB, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra as<strong>en</strong>tada esta<br />

prohibición. La peor explicación es <strong>la</strong> más evi<strong>de</strong>nte:<br />

que el tribun<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>al</strong>emán más <strong>al</strong>to ni siquiera<br />

advirtió sobre qué hielos había resb<strong>al</strong>ado.<br />

Si uno hace objeto <strong>de</strong> reflexión, su indignación o<br />

su sorpresa fr<strong>en</strong>te a semejante s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia judici<strong>al</strong>,<br />

<strong>en</strong>tonces, a partir <strong>de</strong> <strong>al</strong>lí pue<strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre interpretación leg<strong>al</strong> y an<strong>al</strong>ogía. Indignación<br />

y sorpresa aparec<strong>en</strong> ya por el solo hecho <strong>de</strong><br />

que un automóvil está semánticarn<strong>en</strong>te muy lejos <strong>de</strong><br />

un carro <strong>de</strong> tiro uncido (a pesar <strong>de</strong> lo cu<strong>al</strong>, el BGH<br />

los trata a los dos como igu<strong>al</strong>es in rn<strong>al</strong>arn partem)<br />

¿Qué pasaría <strong>en</strong>tonces -todos casos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prácticacon<br />

un zapato con c<strong>la</strong>vos, o el puño <strong>de</strong> un boxeador<br />

amateur como "instrum<strong>en</strong>tos peligrosos", con una<br />

fotocopia no aut<strong>en</strong>ticada como "docum<strong>en</strong>to", o con el<br />

homicidio <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> duerme <strong>de</strong>sprev<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te como<br />

"<strong>al</strong>evoso"? ¿En qué se difer<strong>en</strong>cian estas conste<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> nuestro "carro <strong>de</strong> tiro uncidon? Nada más<br />

que <strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> distancia semántica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

p<strong>al</strong>abras <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y el caso, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>saciones<br />

lingüisticas (supuestas) <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayona <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te:<br />

cada interpretación, cada compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> una ley<br />

presupone que el caso a resolver sea comparado con


('R~TICA AL DERECHO PENAL DE 1 IOY 4 1<br />

otros casos que -p<strong>en</strong>sados o <strong>de</strong>cididos judici<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te-<br />

son indudablem<strong>en</strong>te "casos <strong>de</strong> esta ley". No existe<br />

interpretación sin tertium comparationis, y aunque<br />

éste sea pobre <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>ido, y el resultado, necesario.<br />

Interpretación y an<strong>al</strong>ogía son estructur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

idénticas <strong>en</strong>tre sí.<br />

V. QUE SE SIGUE DE LO ANTERIOR<br />

Con esto <strong>de</strong>saparece <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> poner un<br />

límite a <strong>la</strong> interpretación con ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición<br />

<strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía. Ese limite no "existe"; el juez pue<strong>de</strong><br />

disponer <strong>de</strong> él. se lo <strong>de</strong>be colocar a si mismo. Aquello<br />

que es interpretación prohibida no pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>terminado<br />

fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación, y qui<strong>en</strong> -como<br />

por ejemplo este texto- critica a <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong><br />

ciertos casos como <strong>de</strong>masiado amplia no hace más<br />

que confrontar su compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>l texto con <strong>la</strong> aj<strong>en</strong>a. La prohibición <strong>de</strong><br />

an<strong>al</strong>ogía no es un limite fijo <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación ni<br />

un asegurami<strong>en</strong>to confiable <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones jurídicas;<br />

es meram<strong>en</strong>te un argum<strong>en</strong>to. Pero, ¿es sufici<strong>en</strong>te<br />

esto, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> peligrosidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> (supra. 11, l)?<br />

Ti<strong>en</strong>e que ser sufici<strong>en</strong>te, porque no se pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

más. Y, <strong>en</strong> última instancia, es sufici<strong>en</strong>te si se han<br />

reconocido los problemas <strong>de</strong>l asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

l<strong>en</strong>guaje correcto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

se pue<strong>de</strong> buscar auxilio <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección correcta.<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te podría v<strong>al</strong>er como verda<strong>de</strong>ra una<br />

compr<strong>en</strong>sión jurídica <strong>al</strong>go anquilosada, pero no una<br />

compr<strong>en</strong>sión lingüística, <strong>de</strong> que podrían existir li-


42 WiNFRiED HASSEMER<br />

mites abstractos <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>r y el compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r externos<br />

<strong>al</strong> hab<strong>la</strong>r y <strong>al</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. La interpretación judici<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes es un acto <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> textos, y<br />

por ello, marcado también con todas <strong>la</strong>s limitaciones,<br />

prejuicios, subjetivismos, rutinas y espontaneidad<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más formas <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión. Por eso, <strong>la</strong><br />

cura no está <strong>en</strong> <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje (que fin<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te,<br />

no <strong>de</strong>ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nada, como se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> práctica y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría), sino <strong>en</strong> una<br />

organización y formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong> que haga<br />

re<strong>al</strong> el m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> su v<strong>al</strong>or para una práctica<br />

conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

Ai sancionar<strong>la</strong>s, el legis<strong>la</strong>dor ha puesto <strong>la</strong>s leyes<br />

<strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia (y fr<strong>en</strong>te a los ojos <strong>de</strong> una<br />

opinión pública crítica). Él pue<strong>de</strong>, <strong>en</strong> casos extremos,<br />

reformar su ley, si comprueba que <strong>la</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

justicia va <strong>en</strong> una dirección tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

que se había p<strong>en</strong>sado; pero también esta reforma se<br />

h<strong>al</strong><strong>la</strong> luego <strong>en</strong> el dominio interpretativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia.<br />

Con <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía no ocurre<br />

<strong>al</strong>go distinto, como tampoco con otros principios<br />

fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho: <strong>en</strong> don<strong>de</strong> no existe <strong>la</strong><br />

cultura <strong>de</strong> una re<strong>la</strong>ción equilibrada y conforme <strong>al</strong><br />

estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong>tre legis<strong>la</strong>ción y jurispru<strong>de</strong>ncia,<br />

tampoco podrá ser construida mediante ejercicios<br />

lingüísticos, aun bi<strong>en</strong> int<strong>en</strong>cionados y efici<strong>en</strong>tes.<br />

Junto a una formación y selección <strong>de</strong> los juristas<br />

ori<strong>en</strong>tada <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, para <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía son también <strong>de</strong> importancia<br />

sobre todo dos cuestiones que caracterizan<br />

<strong>en</strong> cierta medida a nuestra justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>: <strong>la</strong> for-


mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> un sistema transpar<strong>en</strong>te<br />

y su acompañami<strong>en</strong>to crítico por <strong>la</strong> opinión<br />

pública.<br />

El temor <strong>de</strong> que <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía a<br />

disposición <strong>de</strong>l juez t<strong>en</strong>ga como consecu<strong>en</strong>cia<br />

subjetivismos imprevisibles e indominables por parte<br />

<strong>de</strong> los jueces particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> perjuicio <strong>de</strong>l afectado,<br />

careceria <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>to; no se tomaría <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización<br />

mo<strong>de</strong>rnas, constituye un sistema comple~o <strong>de</strong><br />

información, control y corrección recíproca. La jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

está "sujeta" a sí misma (m<strong>en</strong>os efectivam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> ley, sino, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>en</strong> forma<br />

múltiple): <strong>la</strong>s instancias más bajas <strong>en</strong> .<strong>la</strong> misma<br />

causa, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más <strong>al</strong>tas, y todas a <strong>la</strong><br />

"opinión dominante" o a <strong>la</strong>s propias tradiciones <strong>de</strong>l<br />

tribun<strong>al</strong>. La mayoría <strong>de</strong> estos vínculos son inform<strong>al</strong>es,<br />

pero no por ello m<strong>en</strong>os efectivos; por reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>,<br />

evitan modificaciones espontáneas. Por cierto, su<br />

problemática también se ve c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema complejo para qui<strong>en</strong><br />

está fuera <strong>de</strong> él. Aquí so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> ayudar a<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo mediante los instrum<strong>en</strong>tos "b<strong>la</strong>ndos" <strong>de</strong><br />

una mejor información <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública acerca<br />

<strong>de</strong>l interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia (medios, instrucción jurídica).<br />

Un remedio re<strong>al</strong> fr<strong>en</strong>te a una justicia que lesiona<br />

el <strong>de</strong>recho es su observación crítica por parte <strong>de</strong> una<br />

opinión pública <strong>de</strong>spierta, interesada e informada.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución, <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>be re<strong>al</strong>izar parte importante <strong>de</strong> su trabajo<br />

<strong>en</strong> forma pública. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista político


4 4 WINFRlED HASSEMER<br />

jurídico, sin embargo, este principio so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te resulta<br />

<strong>de</strong> ayuda cuando <strong>la</strong> opinión pública no pier<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> vista a <strong>la</strong> justicia.<br />

La fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía es su<br />

fuerza como argum<strong>en</strong>to. Lucha <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> una<br />

interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes p<strong>en</strong><strong>al</strong>es que se at<strong>en</strong>ga lo<br />

más estrecham<strong>en</strong>te que sea posible <strong>al</strong> texto dado por<br />

el legis<strong>la</strong>dor, <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> que se discuta mediante<br />

argum<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> significación cotidiana y jurídica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

p<strong>al</strong>abras, que no se vaya más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong>l límite comprobado<br />

<strong>de</strong>l texto recurri<strong>en</strong>do a un "s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley"<br />

distinto, y <strong>al</strong>lí don<strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> an<strong>al</strong>ogía<br />

pudiera ser lesionada, argum<strong>en</strong>ta con re<strong>la</strong>ción a esa<br />

lesión.


BAUMANN, Die natürliche Wortbe<strong>de</strong>ritung <strong>al</strong>s Arcsleg~mgsgr<strong>en</strong>ze im<br />

Strafrecht, <strong>en</strong> "Monatsschrift für Deutsches Recht", 1958,<br />

p. 394.<br />

HASSEMER, Einführung in die Grund<strong>la</strong>g<strong>en</strong> <strong>de</strong>s Strafrechts, 2" ed.,<br />

1990, Ej 27 V.<br />

Jos-r, Zum An<strong>al</strong>ogieverbot im Strafrecht. <strong>en</strong> "Schweizerische<br />

Zeitschrift für Strafrecht", 1950, p. 358.<br />

KAUFMANN, ART., An<strong>al</strong>ogie md "Nat~u <strong>de</strong>r Sache". Zugleich ein<br />

Beitrag zur Lehre oom Qpus, 2"d., 1982.<br />

NAIJCKE, Die Aufltebung <strong>de</strong>s strafrechtlich<strong>en</strong> An<strong>al</strong>ogieverbots<br />

1935, <strong>en</strong> "NS-Recht in historischer Perspektive", 1981, p.<br />

71.<br />

NEUMANN, Der ,,m@liche Wortsinn " <strong>al</strong>s Ausleg~mgsgr<strong>en</strong>ze in <strong>de</strong>r<br />

Rechtsprecl-z~uig <strong>de</strong>r Strafs<strong>en</strong>ate <strong>de</strong>s BGH, <strong>en</strong> NEUMANN /<br />

WLF / V. SAVIGNY (comp.), Juristische Dogmatik und<br />

Wiss<strong>en</strong>schaftstkorie, 1976, p. 42.<br />

PRIESTER, Z~un An<strong>al</strong>ogieverbot im Strafrecllt, <strong>en</strong> KOCH (comp.),<br />

Juristische Metho<strong>de</strong>nlehre rtnd an<strong>al</strong>ytisciie Philosophie,<br />

1976, p. 155.<br />

RANSIEK, Gesetz und Leb<strong>en</strong>swirklichkeit. Das strafrechtliche<br />

Bestimmtheitsgebot, 1989.<br />

RUTHERS, Die unbegr<strong>en</strong>zte Auslegung. Zum Wan<strong>de</strong>l <strong>de</strong>r<br />

Priuatsrechtsordnung im Nation<strong>al</strong>sozi<strong>al</strong>ism~cs, 2" ed., 1973.<br />

SCHICK, Bestimmtheitsgebot und An<strong>al</strong>ogieverbot, <strong>en</strong> Festschnit für<br />

Robert W<strong>al</strong>ter, 1991, p. 625.<br />

VELTEN / MERTENS, ZLU Kritik <strong>de</strong>s gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>los<strong>en</strong> Gesetzesversteh<strong>en</strong>s.<br />

Grund und Umfang <strong>de</strong>r Wortsinnbindung irn<br />

Strafrecht <strong>en</strong> "Archiv für Rechts- und Sozi<strong>al</strong>philosophie",<br />

1990, p. 516.


4 6 WINFRlED HASSEMER<br />

Yr, Wort<strong>la</strong>utgr<strong>en</strong>ze, Intersubjektivitat und Kontexteinhettung. Das<br />

strafrechtliche An<strong>al</strong>og ieverbot. 199 1.


Capítulo 11<br />

El <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l ciudadano<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> "efici<strong>en</strong>tew*<br />

SUMARIO: 1. La viol<strong>en</strong>cia omnipres<strong>en</strong>te. l. La percepción soci<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. 2. La actitud soci<strong>al</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. a) Ftlosofia<br />

política. b) Criminología. 11. EL <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> -e$ci<strong>en</strong>te". 1. La<br />

política. a) Represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. b) Manejo. 2. La teoría. 3. La<br />

dogmática. a) "Capacidad funcion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> justicia<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>". b) Pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es. 111. Dos cuestiones. l. Am<strong>en</strong>aza.<br />

2. Efici<strong>en</strong>cia. N. Resum<strong>en</strong>.<br />

* Das Schlcks<strong>al</strong> &r Bürg<strong>en</strong>-echte im ,effizf<strong>en</strong>t<strong>en</strong>* Strafrecht, <strong>en</strong> 'Der<br />

Strafverteidiger", 7/1990, pp. 328 y SS., pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el Bonner Forum<br />

como dictam<strong>en</strong> para <strong>la</strong> 'Comisión para <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia" el 1 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong><br />

1990 y publicado <strong>en</strong> 'Der Strafverteidiger", 7/1990, pp. 328 y SS.


1. LA VIOLENCIA OMNIPRESENTE<br />

La viol<strong>en</strong>cia es un firme compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nuestra<br />

experi<strong>en</strong>cia cotidiana. Qui<strong>en</strong> vive con otros, experim<strong>en</strong>ta<br />

viol<strong>en</strong>cia, y nunca está seguro fr<strong>en</strong>te a el<strong>la</strong>.<br />

No es, por lo tanto, <strong>la</strong> omnipres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida soci<strong>al</strong> lo que está <strong>en</strong> cuestión y lo que<br />

se modifica. Lo que se modifica son <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad viol<strong>en</strong>ta. Lo que<br />

se modifica son <strong>la</strong>s disposiciones a aceptar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>la</strong>s probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> víctima, o<br />

también, <strong>en</strong> autor <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia. Lo que<br />

hoy se modifica con particu<strong>la</strong>r celeridad y evi<strong>de</strong>ncia<br />

es <strong>la</strong> forma y el modo <strong>en</strong> que percibimos <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

y <strong>la</strong> actitud que tomamos fr<strong>en</strong>te a el<strong>la</strong>; <strong>de</strong> esto se<br />

tratará aquí, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias para el<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

1. La percepción soci<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

La chance <strong>de</strong> percibir viol<strong>en</strong>cia y ejercicio <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia seguram<strong>en</strong>te nunca fue mejor que hoy. Una<br />

sociedad que dispone, por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> medios <strong>de</strong><br />

Comunicación efici<strong>en</strong>tes, y que, por otro -<strong>al</strong> m<strong>en</strong>os<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> esos medios-, <strong>en</strong> el consumo<br />

comunicativo, está vivam<strong>en</strong>te interesada <strong>en</strong> los f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, ya no necesita experim<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su propio s<strong>en</strong>o para percibir<strong>la</strong> como


5 0 WINFRIED HASSEMER<br />

omnipres<strong>en</strong>te: pocos serán los ejercicios espectacu<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mundo que se nos escap<strong>en</strong>.<br />

Esto ti<strong>en</strong>e diversas consecu<strong>en</strong>cias, y también se<br />

discute <strong>en</strong> forma diversa. Entre el<strong>la</strong>s, resulta aquí <strong>de</strong><br />

importancia que los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia ocupan<br />

nuestra capacidad <strong>de</strong> percepción soci<strong>al</strong> y cultur<strong>al</strong> con<br />

una int<strong>en</strong>sidad como pocas veces antes, y que su<br />

transmisión hacia nosotros se produce <strong>en</strong> forma<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>nci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te mas comunicativa que concreta. De<br />

esto se sigue, <strong>en</strong>tre otras cosas, que <strong>la</strong>s chances <strong>de</strong><br />

dramatizar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y hacer política mediante el<strong>la</strong>,<br />

son bu<strong>en</strong>as: los medios atribuy<strong>en</strong> <strong>al</strong> ejercicio <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia un <strong>al</strong>to v<strong>al</strong>or como noticia e informan sobre<br />

el<strong>la</strong>, sin embargo (¿o por eso?), <strong>en</strong> forma <strong>al</strong>tam<strong>en</strong>te<br />

selectiva, l <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia -sea re<strong>al</strong> o sólo<br />

supuesta- es un regu<strong>la</strong>dor mediante el cu<strong>al</strong> pue<strong>de</strong><br />

ser fom<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> política crimin<strong>al</strong> (típicam<strong>en</strong>te<br />

restauradora)i2 aquello que v<strong>al</strong>e como un bi<strong>en</strong> jurídico<br />

que requiere protección p<strong>en</strong><strong>al</strong> (y que por tanto pue<strong>de</strong><br />

ser portador <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza p<strong>en</strong><strong>al</strong>) se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> mediante<br />

un acuerdo normativo soci<strong>al</strong>, para el cu<strong>al</strong>, nuevam<strong>en</strong>te,<br />

resultan constitutivas <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>saciones <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p~b<strong>la</strong>ción.~<br />

Viol<strong>en</strong>cia, riesgo y am<strong>en</strong>aza constituy<strong>en</strong> hoy f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción soci<strong>al</strong>. La se-<br />

' Paradigmático, MURCK, SoziolDgie <strong>de</strong>r 6jJ<strong>en</strong>tltch<strong>en</strong> Slcherhett. Eine<br />

staatliche Aufgabe aus <strong>de</strong>r Stcht <strong>de</strong>r Bürger, 1980, pp. 80 y SS., 9 1 y SS.,<br />

110 y SS.<br />

Paradigmático, AFZT, Der Ruf nach Recht und Ordnung. Ursach<strong>en</strong><br />

und Folg<strong>en</strong> <strong>de</strong>r Kiirntn<strong>al</strong>it¿itsfurcht tn <strong>de</strong>n USA und Deutsch<strong>la</strong>nd, 1976,<br />

passtm esp. pp. 75 y SS., 132 y SS.<br />

W. HASSEMER, Theorie und Soztologie <strong>de</strong>s Verbrech<strong>en</strong>s. Ans¿itze zu<br />

einer prutsort<strong>en</strong>ttert<strong>en</strong> Rechtsgutslehre, 1973/ 1980, pp. 158 y SS., 22 1<br />

y SS.


CHTIC AL DERECHO PENAL DE HOY 5 1<br />

guridad ciudadana hace su carrera como bi<strong>en</strong> jurídi~o,~<br />

y <strong>al</strong>im<strong>en</strong>ta una creci<strong>en</strong>te industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad.<br />

Luego <strong>de</strong>l terrorismo y <strong>de</strong>l tráfico internacion<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> estupefaci<strong>en</strong>tes, aparece ahora el así l<strong>la</strong>mado<br />

"crim<strong>en</strong> organizado", ya introduci<strong>en</strong>do con una abreviatura,<br />

C .O., como tercer signo ominoso, pres<strong>en</strong>tado<br />

por los expertos polici<strong>al</strong>es como una am<strong>en</strong>a~a,~ y<br />

acompai<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que el <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> y el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong>beñan "a<strong>de</strong>cuarse<br />

a los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una lucha efe~tiva",~ y que<br />

un "trabajo polici<strong>al</strong> amplio y ori<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión<br />

pública" podna y <strong>de</strong>bería "apoyar <strong>la</strong> lucha por <strong>la</strong><br />

represión <strong>de</strong>l C.O.": "aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> disposición a<br />

formu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>nuncia", "<strong>de</strong>sprecio <strong>de</strong>l C.O." por parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad, compr<strong>en</strong>sión por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s redadas y nuevas medidas <strong>de</strong> investigaci~n.~<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta trama, el dictam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />

gubernam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> evitación<br />

y lucha <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia (Comisión para <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia)<br />

pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> 1990, es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una fibra, aunque,<br />

natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> color.'<br />

Varadlgmático, KIUDHAI'SER, Geführ-dung <strong>al</strong>s Straftat.<br />

Rechtstheoretische Untersuchung zui- Dogrnatilc <strong>de</strong>r abstrakt<strong>en</strong> und<br />

konkret<strong>en</strong> GeJahrdungs<strong>de</strong>likte, 1989, esp. pp. 339 y SS.<br />

RREUSCHER / WAHI.E~KAHP, Organisierte Krimin<strong>al</strong>itüt in <strong>de</strong>r<br />

Bun<strong>de</strong>srepublik Deutsch<strong>la</strong>nd. Bestandsaujnahme. Entu~iclclungst<strong>en</strong><strong>de</strong>nz<strong>en</strong><br />

und Bekarnpfung aus <strong>de</strong>r Sicht <strong>de</strong>r Polizeipraxis, 1988.<br />

í<strong>de</strong>m, p. 196.<br />

7<br />

I<strong>de</strong>m, p. 197. A<strong>de</strong>más, no se <strong>de</strong>bería negar a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

intnictorias el acceso a informaciones person<strong>al</strong>es '<strong>en</strong> todos los ámbitos<br />

relevantes para <strong>la</strong> investigación", "aun a costa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s críticas <strong>de</strong> parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública <strong>en</strong> interés <strong>de</strong> una lucha efectiva <strong>al</strong> crim<strong>en</strong><br />

organizado".<br />

. . L<br />

&'e<br />

Ti<strong>en</strong>e como base, por lo <strong>de</strong>más, publicaclo <strong>en</strong> el mismo4ontido<br />

Mes como <strong>la</strong>s dos editadas por el Bun<strong>de</strong>skEnaiamt (BKA)(1)3W6.


52 WINFRIED HASSEMER<br />

2. La actitud soci<strong>al</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

Si <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, riesgo y am<strong>en</strong>aza se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción soci<strong>al</strong>, <strong>en</strong>tonces,<br />

este proceso ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias ineludibles <strong>en</strong><br />

cuanto a <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia.<br />

Ésta es <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> conceptos como "luchar", "eliminar"<br />

o "represión", <strong>en</strong> perjuicio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s como<br />

"e<strong>la</strong>borar" o "vivir con".<br />

Incluso <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción pier<strong>de</strong> su resabio <strong>de</strong><br />

terapia individu<strong>al</strong> o soci<strong>al</strong>9 y se consolida como un<br />

instrum<strong>en</strong>to efectivo y <strong>al</strong>tam<strong>en</strong>te interv<strong>en</strong>cionista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y el <strong>de</strong>lito.1° La sociedad,<br />

am<strong>en</strong>azada por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y el <strong>de</strong>lito, se ve puesta<br />

contra <strong>la</strong> pared. En su percepción, el<strong>la</strong> no se pue<strong>de</strong> dar<br />

el lujo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como protección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, como "Carta Magna <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te", "<br />

lo necesita como "Carta Magna <strong>de</strong>l ciudadano", como<br />

ars<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> lucha efectiva contra el <strong>de</strong>lito y represión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. El <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te se convierte t<strong>en</strong><strong>de</strong>nci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>emigo, y el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, <strong>en</strong><br />

"<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong>l <strong>en</strong>emigo".I2<br />

19881, tomos Was ist Geui<strong>al</strong>t? -Auseinan<strong>de</strong>rsetzung<strong>en</strong> rnit einern Beg~ifl<br />

[¿Qu@ es <strong>la</strong> ~1iol<strong>en</strong>cia3 - Discusiones acerca <strong>de</strong> un concepto].<br />

Paradigmático, SCHWIND / BERCKHAUER / STEISHILPER (comp.),<br />

Prüv<strong>en</strong>tiue Krirnin<strong>al</strong>politlk. Beitrtige zur ressortsübergreif<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

Krirnin<strong>al</strong>prüu<strong>en</strong>tion aus Forschung. Praxis und Politik, 1980.<br />

'O Crítica perfi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> P.-A. ALBRECHT, Prüv<strong>en</strong>tion <strong>al</strong>s problernatfsche<br />

Zielbestimmung irn Krirnin<strong>al</strong>justlzsystern 'KritV" 1986, pp. 54 y SS.:<br />

acerca <strong>de</strong>l dilema <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, también D. GRIMM, VerJassungsrechtliche<br />

Anrnerkung<strong>en</strong> zurn Therna Prüv<strong>en</strong>tion, í<strong>de</strong>m, pp. 38 y SS. y W.<br />

~SSEMER, Pr¿iv<strong>en</strong>tion und Strafrecht, 'JuS", 1987, pp. 257 y SS.<br />

u Acerca <strong>de</strong> esta expresión <strong>de</strong> FRANZ V. LISZT, y acerca <strong>de</strong> su contexto<br />

<strong>en</strong> una teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> política crimin<strong>al</strong>, W. HASSEHER, Einfíihrung in die<br />

Grund<strong>la</strong>g<strong>en</strong> <strong>de</strong>s Strafrechts, 1981, p. 236 y citas.<br />

E<strong>la</strong>borado y criticado por JAKOK-, Krirnin<strong>al</strong>isierung irn Vorfel<strong>de</strong>iner<br />

Rechtsgutsuerletzung, 'ZStW" 9'/ (1985), pp. 751 y SS.


a) FilosoJia política<br />

T<strong>al</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actitud fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong> <strong>de</strong>lito y <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia resulta anacrónico. Remite a una época<br />

pre-mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> filosofía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> y teoría<br />

político-crimin<strong>al</strong>, que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te podían percibir <strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te como el quebrantador <strong>de</strong> normas, un<br />

"extraño" que había que extirpar. La tradición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mo<strong>de</strong>rnidad, por el contrario, vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> filosofía<br />

política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilustración, estuvo <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

fundam<strong>en</strong>tar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l hombre y <strong>de</strong>l ciudadano<br />

como pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> y proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>,<br />

y admitir <strong>al</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te como socio <strong>en</strong> el contrato<br />

soci<strong>al</strong>.I3 Nuestras experi<strong>en</strong>cias actu<strong>al</strong>es con el temor a<br />

<strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> política<br />

crimin<strong>al</strong> soci<strong>al</strong>es nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan por ello con <strong>la</strong> pregunta<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones antropológicas y psicosoci<strong>al</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política crimin<strong>al</strong> ilustrada, racion<strong>al</strong> y "ex<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

miedos". De cu<strong>al</strong>quier modo, no es posible ejercitar esta<br />

política con <strong>la</strong> esp<strong>al</strong>da contra <strong>la</strong> pared, y <strong>la</strong> dramatización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia agrava <strong>la</strong> situación.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminología mo<strong>de</strong>rna, <strong>al</strong> igu<strong>al</strong><br />

que <strong>la</strong> filosofia política, pue<strong>de</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

respecto <strong>de</strong> que una actitud mezquina y represiva <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y el <strong>de</strong>lito se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ber no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a una temporaria dramatización<br />

l3 Ai respecto, <strong>en</strong> <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le, W.<br />

Sh-aJprozel3, <strong>en</strong> RCSES / LAMMERI. / G mn (C<br />

Aufk<strong>la</strong>rung, pp. 196 y SS.


<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, sino, igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, a una f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong><br />

reflexión <strong>de</strong> <strong>la</strong> época. Llevado a conceptos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>, este <strong>de</strong>sarrollo se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

a <strong>la</strong> ~rimin<strong>al</strong>ización;'~ <strong>en</strong> su transcurso, el <strong>de</strong>lito y <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia aparec<strong>en</strong> -comparados con su percepción<br />

como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os meram<strong>en</strong>te necesitados <strong>de</strong> represión-<br />

<strong>en</strong> una estructura mas bi<strong>en</strong> compleja, una<br />

estructura que ahora am<strong>en</strong>aza con <strong>de</strong>sviarse <strong>de</strong><br />

nuestra percepción. l5<br />

La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminologia mo<strong>de</strong>rna está caracterizada<br />

tanto por una ampliación como por una<br />

tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva. Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus comi<strong>en</strong>zos,<br />

estaba el int<strong>en</strong>to por señ<strong>al</strong>ar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

aparición y modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación crimin<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> norma, y primeram<strong>en</strong>te buscó y <strong>en</strong>contró esas<br />

condiciones <strong>en</strong> el cuerpo y el <strong>al</strong>ma <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sviado. El<br />

"<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te nato", <strong>de</strong>scubierto por Lombroso a fines<br />

<strong>de</strong>l siglo xrx <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciarios,<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong>traba <strong>en</strong> cuestión, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista político-crimin<strong>al</strong> como objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> "<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

soci<strong>al</strong>" represiva, como peligroso, irreformable y extraño,<br />

como era <strong>en</strong>tonces. Poco <strong>de</strong>spués se <strong>de</strong>scubrió,<br />

sobre todo <strong>en</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica,<br />

que no era <strong>la</strong> natur<strong>al</strong>eza, sino más bi<strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia primario, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> familia con<br />

conflictos, el que infería <strong>al</strong> futuro <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te tempranas<br />

heridas, y lo proveía con técnicas <strong>de</strong> supervi-<br />

'Wescripción <strong>de</strong> este <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> mi Einthiung (supra, nota 1 1).<br />

53 6-9: puntu<strong>al</strong>izado <strong>en</strong> W. HASSEMER, Krimin<strong>al</strong>~oziologische<br />

Paradigrnata, "JZ", 1976, p. 164.<br />

'"upra, bajo 1, 1.


CRÍTICA AL DERECHO PENAL DE HOY 5 5<br />

v<strong>en</strong>cia crimin<strong>al</strong>es. Con esto, sin embargo, continuaba<br />

si<strong>en</strong>do el otro el am<strong>en</strong>azante; pero, con todo, se<br />

adquiría <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te y el viol<strong>en</strong>to no<br />

están simplem<strong>en</strong>te dados, sino que, <strong>en</strong> cierta forma,<br />

son "producidos" soci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te. Cuando luego -sobre<br />

todo con <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> momia y sus variantes<strong>en</strong>traron<br />

<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración como factores criminóg<strong>en</strong>os<br />

circunstancias especificas <strong>de</strong>l grupo o <strong>de</strong> <strong>la</strong> saciedad<br />

<strong>en</strong> su tot<strong>al</strong>idad (t<strong>al</strong> como <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias específicas<br />

<strong>en</strong>tre presión hacia el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y expectativa<br />

<strong>de</strong> logros, por un <strong>la</strong>do, y posibilida<strong>de</strong>s re<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>al</strong>canzar<br />

logros, por el otro), se p<strong>la</strong>nteó con urg<strong>en</strong>cia <strong>la</strong><br />

cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> corresponsabilidad político soci<strong>al</strong> por<br />

el <strong>de</strong>lito, y el <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te se convirtió <strong>en</strong> un sujeto no<br />

tan difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nosotros, <strong>la</strong>s personas obedi<strong>en</strong>tes.<br />

Con esto, se trazaba el arco <strong>de</strong> una posible<br />

explicación ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad. Fin<strong>al</strong>izaba<br />

con el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una estrecha re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

<strong>de</strong>lito y estructura soci<strong>al</strong>. Este <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to podía<br />

ser el motor para una actitud fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y<br />

el <strong>de</strong>lito, que se manejara <strong>en</strong> forma productiva fr<strong>en</strong>te<br />

a estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, y tuviera <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> este modo<br />

no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>al</strong> autor viol<strong>en</strong>to sino también su medio<br />

próximo y lejano: historia vit<strong>al</strong>, educación, vivi<strong>en</strong>da,<br />

trabajo, tiempo libre. Ésta era <strong>la</strong> base para una<br />

política crimin<strong>al</strong> a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y bi<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sada.<br />

La investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> aparición<br />

y modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad, natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, no<br />

fueron el último paso <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminología mo<strong>de</strong>rna. SU<br />

mirada <strong>al</strong>canzaba también, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mucho tiempo<br />

atrás, a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> aparición y modificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>ización. La nueva escue<strong>la</strong>. que se pre-


ciaba <strong>de</strong> "crítica", y que tomó para sí el nombre <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>beling approach, resumía a sus antecesoras con el<br />

estigma <strong>de</strong> "etiológicas" y les objetaba que, fijadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad, hubieran<br />

pasado por <strong>al</strong>to que no se pue<strong>de</strong> dar crimin<strong>al</strong>idad<br />

sin crimin<strong>al</strong>ización: <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad sería (también)<br />

resultado <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición soci<strong>al</strong> y<br />

estat<strong>al</strong>, sería no una re<strong>al</strong>idad meram<strong>en</strong>te dada <strong>en</strong><br />

forma previa sino construida por el hombre y <strong>la</strong>s<br />

instituciones.<br />

Aquí no se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> este <strong>de</strong>sarrollo<br />

ci<strong>en</strong>tífico, sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y sacar<br />

provecho <strong>de</strong> él para <strong>la</strong> actitud a tomar fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong> <strong>de</strong>lito<br />

y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. Este <strong>de</strong>sarrollo se ha <strong>al</strong>ejado, paso a<br />

paso, <strong>de</strong>l punto <strong>al</strong> que se acerca, nuevam<strong>en</strong>te paso<br />

a paso, a una dramatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. La<br />

criminología ha <strong>de</strong>mostrado con creci<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ridad<br />

que una política que quiera tratar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia omnipres<strong>en</strong>te no pue<strong>de</strong> simplificar ni<br />

dramatizar su objeto, sino que <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jarlo <strong>en</strong> su<br />

complejidad (incluidas <strong>la</strong>s condiciones comunicativas<br />

<strong>de</strong> aparición y modificación); a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, este objeto<br />

no pue<strong>de</strong> ser manejado con fuer~a y represión.<br />

11. EL DERECHO PENAL "EFICIENTE"<br />

El <strong>de</strong>stinatario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> una opinión<br />

pública am<strong>en</strong>azada por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia es, sobre todo, el<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, incluido el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>. De<br />

él se espera una ayuda efectiva <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesidad<br />

y <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana.


C~TICAL DERECHO I'ENN, DE HOY 5 7<br />

1. La política<br />

a) Represión <strong>de</strong> '<strong>la</strong> violericia<br />

Estas exig<strong>en</strong>cias son conocidas, y <strong>en</strong> parte, ya<br />

están satisfechas: p<strong>en</strong>as patrimoni<strong>al</strong>es contra traficantes<br />

<strong>de</strong> drogas con m<strong>en</strong>ores requisitos para su<br />

imposición y m<strong>en</strong>suración; un tipo p<strong>en</strong><strong>al</strong> contra el<br />

"<strong>la</strong>vado <strong>de</strong> dinero"; observación polici<strong>al</strong> sistemática <strong>de</strong><br />

"autores" (<strong>en</strong> vez <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hechos punible~);<br />

utilización <strong>de</strong> hombres-<strong>en</strong><strong>la</strong>ce; búsquedas<br />

mediante redadas; "lucha prev<strong>en</strong>tiva contra el <strong>de</strong>lito"<br />

mediante <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibles límites <strong>en</strong>tre el<br />

<strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> y polici<strong>al</strong>; prohibición <strong>de</strong><br />

camuf<strong>la</strong>je; regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mado "testigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona";<br />

ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> imposición<br />

<strong>de</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva, etcétera.16<br />

Estas agravaciones <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong><br />

y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> hay que agra<strong>de</strong>cérse<strong>la</strong>s<br />

a una política crimin<strong>al</strong> con el telón <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> una<br />

viol<strong>en</strong>cia dramatizada; <strong>de</strong>berían <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar con efectividad<br />

<strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza individu<strong>al</strong> y organizada. Su catálogo,<br />

por cierto, no está completo; <strong>en</strong> él f<strong>al</strong>tan<br />

aquellos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> manejo que caracterizan<br />

actu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te a un <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> efici<strong>en</strong>te, y que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tomados <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración si uno se quiere<br />

hacer un cuadro completo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> actu<strong>al</strong>.17 Bajo los puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>r-<br />

l6 Ai respecto, críticam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le, D. bus.-, 3trafverteidiger",<br />

1989, pp. 315 y SS.<br />

l7 En re<strong>la</strong>ción con lo que sigue, críticam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le, W.<br />

~SSEMER, Syrnbollsches Straji-echt undRechtsgüterschutz, 'NStZ", 1989,<br />

PP. 556 y SS.


58 WNFRIED HASSEMER<br />

nidad y efici<strong>en</strong>cia aparece, <strong>en</strong> cierta medida, junto <strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> cuello azul <strong>de</strong> represión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, un <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> cuello b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong>l<br />

manejo soci<strong>al</strong>. ls<br />

b) Manejo<br />

La política crimin<strong>al</strong> "mo<strong>de</strong>rna" <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido,<br />

está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te caracterizada. No opera, como hasta<br />

hace <strong>al</strong>gún tiempo, con <strong>la</strong> <strong>de</strong>sincriminación y <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>uación <strong>de</strong> p<strong>en</strong>as, sino con <strong>la</strong> nueva<br />

crimin<strong>al</strong>ización y agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>as. Se conc<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> los tipos y am<strong>en</strong>azas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es y no <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Ocupa los campos<br />

que hoy constituy<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción<br />

pública: medio ambi<strong>en</strong>te, economia, impuestos,<br />

drogas, terrorismo, procesami<strong>en</strong>to automático <strong>de</strong> datos.<br />

No se ori<strong>en</strong>ta ya a los bi<strong>en</strong>es jurídicos clásicos<br />

concretos <strong>de</strong>l individuo [vida, s<strong>al</strong>ud, libertad, etc.),<br />

sino a bi<strong>en</strong>es jurídicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>idad, que a<strong>de</strong>más,<br />

<strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> forma tan amplia y vaga que se pue<strong>de</strong><br />

justificar con ellos cu<strong>al</strong>quier am<strong>en</strong>aza p<strong>en</strong><strong>al</strong>: protección<br />

<strong>de</strong>l "bi<strong>en</strong>estar" <strong>de</strong>l hombre, s<strong>al</strong>ud pública, capacidad<br />

<strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong> capit<strong>al</strong>,<br />

fom<strong>en</strong>to estat<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> economia o procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

datos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>la</strong> administración. Instrum<strong>en</strong>t<strong>al</strong>iza<br />

<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es jurídicos no<br />

a través <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> daño o lesión (<strong>en</strong>tre<br />

cuyos presupuestos <strong>de</strong> punibilidad está <strong>la</strong> comprobación<br />

<strong>de</strong> un daño concreto y su causación por el<br />

lqsto se correspon<strong>de</strong> bi<strong>en</strong> con <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> cuello<br />

b<strong>la</strong>nco y <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> cuello a7,ul <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminología (cf., por ejemplo, KAISER,<br />

KrlminoQle, 8a ed., 1989, 5 60, 1).


C~TIC AL DERECHO PENAL DE HOY 59<br />

imputado), sino por medio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> peligro<br />

(g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, abstracto), para los cu<strong>al</strong>es es sufici<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong> una acción (que el legis<strong>la</strong>dor<br />

ha prohibido como peligrosa).<br />

2. La teoría<br />

Esta politica ti<strong>en</strong>e como fundam<strong>en</strong>to <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

que el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> es un instrum<strong>en</strong>to normativam<strong>en</strong>te<br />

aceptable y re<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te efectivo <strong>de</strong> conducción<br />

y contraconducción, un medio mas <strong>de</strong> política interna<br />

(seguridad, s<strong>al</strong>ud, economía, etc.). Esta i<strong>de</strong>a se ha<br />

<strong>al</strong>ejado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradicion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> objetivos:<br />

el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong>be proporcionar protección<br />

jurídica y garantizar <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s justam<strong>en</strong>te también<br />

para qui<strong>en</strong> vio<strong>la</strong> el <strong>de</strong>recho; políticam<strong>en</strong>te so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

pue<strong>de</strong> ser utilizado <strong>en</strong> forma subsidiaria como<br />

ultima ratio, y <strong>de</strong>be limitarse a unas pocas lesiones<br />

especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te graves. Ha superado (o reprimido) el<br />

escepticismo que siempre acompañó a <strong>la</strong>s "manos<br />

torpes" <strong>de</strong>l sistema p<strong>en</strong><strong>al</strong>, el escepticismo fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los<br />

conflictos soci<strong>al</strong>es: sus instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> coacción, <strong>en</strong><br />

una aplicación ext<strong>en</strong>sa, serían <strong>de</strong>sproporcionados y<br />

más bi<strong>en</strong> contraproduc<strong>en</strong>tes; <strong>de</strong>bido <strong>al</strong> mandato <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminación (art. 103, 11, GG; 5 1, StGB), sería muy<br />

poco flexible; <strong>de</strong>bido <strong>al</strong> "<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> hecho",<br />

quedaría fuera <strong>de</strong> una prev<strong>en</strong>ción efectiva; <strong>de</strong>bido <strong>al</strong><br />

principio <strong>de</strong> culpabilidad, estaría conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

Personas, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

"gran<strong>de</strong>s situaciones".<br />

La politica crimin<strong>al</strong> actu<strong>al</strong> percibe pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

estos problemas. Pero no respon<strong>de</strong> a ellos tomando<br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que un <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> fiel a sus princi-


pios no pue<strong>de</strong> cumplir con <strong>la</strong>s funciones que se le<br />

atribuy<strong>en</strong> <strong>de</strong> represión y conducción efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, sino, antes bi<strong>en</strong>, con <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jar<br />

<strong>la</strong> fuerza vincu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> estos principios <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>: reducir <strong>al</strong> mínimo los presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

punibilidad mediante <strong>la</strong> amplia utilización <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>litos <strong>de</strong> peligro abstracto, facilitar los presupuestos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> imputación o agravar los medios <strong>de</strong> coacción.<br />

La consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este proceso, ciertam<strong>en</strong>te, como<br />

ya pue<strong>de</strong> verse,lg no es que el sistema p<strong>en</strong><strong>al</strong> así<br />

equipado se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> cumplir sus<br />

nuevas funciones. La consecu<strong>en</strong>cia es, más bi<strong>en</strong>, que<br />

estos ámbitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> "efici<strong>en</strong>te" están<br />

perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te acompañados <strong>de</strong> "déficit <strong>de</strong> ejecución"<br />

específicos, reprochados por todos. De esto se<br />

sigu<strong>en</strong>, nuevam<strong>en</strong>te, dos cosas: el int<strong>en</strong>to corto <strong>de</strong><br />

vista <strong>de</strong> minimizar estos déficit con más agravaciones<br />

(more of the same), y un ámbito creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> efectos<br />

meram<strong>en</strong>te simbólicos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>: dado que no<br />

se pue<strong>de</strong>n esperar los efectos re<strong>al</strong>es y afirmados, el<br />

legis<strong>la</strong>dor por lo m<strong>en</strong>os obti<strong>en</strong>e el rédito político <strong>de</strong><br />

haber respondido con celeridad a los miedos y gran<strong>de</strong>s<br />

perturbaciones soci<strong>al</strong>es con los severos medios<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

3. La dogmática<br />

Las pare<strong>de</strong>s dogmáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se manifiestan<br />

política y teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> efici<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

diversas estructuras. Dos requier<strong>en</strong> especi<strong>al</strong> at<strong>en</strong>-<br />

l9 Int<strong>en</strong>té mostrar esto <strong>en</strong> "NStZ", 1989, pp. 553 y SS., 558 y s.


CFÚTICA Ai, DERECHO PENAL DE HOY 61<br />

ción: el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> "capacidad funcion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<br />

<strong>de</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>"20 y el método <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es.21<br />

a) "Capacidad _funcion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong> "<br />

El temor a que <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> justicia se<br />

volviera incapaz <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos<br />

<strong>de</strong> los años '70, fue erigido, sobre todo por <strong>la</strong> S<strong>al</strong>a<br />

11 <strong>de</strong>l Tribun<strong>al</strong> Constitucion<strong>al</strong>, como barrera fr<strong>en</strong>te<br />

a una at<strong>en</strong>uación <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> coacción proces<strong>al</strong><br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> y fr<strong>en</strong>te a una ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l<br />

afectado por el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>, t<strong>al</strong>es como:<br />

- ampliación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a negarse a <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar<br />

como testigos <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> para asist<strong>en</strong>tes<br />

soci<strong>al</strong>es y terapeutas <strong>de</strong>l drogadicto;<br />

- prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> grabaciones<br />

magnetofónicas ocultas;<br />

- r<strong>en</strong>uncia a <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

estat<strong>al</strong> luego <strong>de</strong> tomas <strong>de</strong> reh<strong>en</strong>es con fines<br />

extorsivos;<br />

- sobreseimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> caso<br />

<strong>de</strong> peligro para <strong>la</strong> vida o <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong>l imputado.<br />

Lo l<strong>la</strong>mativo <strong>en</strong> estos puntos no es su mera<br />

exist<strong>en</strong>cia (<strong>de</strong> hecho, una administración <strong>de</strong> justicia<br />

incapaz <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to s<strong>en</strong>a una am<strong>en</strong>aza para<br />

En <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le, W. HASSEMER, Dte Funkttonstüchttglcett <strong>de</strong>r<br />

Strafrechtspjlege - ELn neuer Rechtsbegril, <strong>en</strong> 'Strafverteidiger" , 1 982,<br />

PP. 275 y SS.: ahora también críticam<strong>en</strong>te, ROXIN, Strafverfahr<strong>en</strong>srecht.<br />

Efn Studf<strong>en</strong>buch, 21 a ed., 1989, 5 1, B. 11.<br />

En <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le, W. HASSEMER, Unverfügbares irn StrafprozeB, <strong>en</strong><br />

Festschrlpp Werner Maíhofer, 1988, pp. 183 y SS.


62 WiNFRIED HASSEMER<br />

todos), sino su inserción <strong>en</strong> el sistema (infia, a) y su<br />

aplicación practica (infrQ, b).<br />

CL) En lugar <strong>de</strong> contraponerle principios como<br />

justicia o form<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

-como puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> persecución<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> estat<strong>al</strong>-, y soportar <strong>de</strong> este modo el conflicto<br />

que caracteriza a <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>,<br />

los tribun<strong>al</strong>es lo <strong>de</strong>signan con gusto como un compon<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> justicia; esto no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

conduce a confusiones sistemática^,^^ sino a una<br />

injustificada confirmación <strong>de</strong> este tema como un<br />

principio normativo fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> y a una concepción<br />

<strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to annonicista que elimina <strong>la</strong>s contraposiciones<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre justicia y seguridad jurídica,<br />

averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad y protección <strong>de</strong>l<br />

inculpado, efici<strong>en</strong>cia y form<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia.<br />

b) En vez <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> capacidad<br />

funcion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia, aquí y ahora, <strong>en</strong> re<strong>al</strong>idad no<br />

se h<strong>al</strong><strong>la</strong>n comprometidas, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> informar, por<br />

lo m<strong>en</strong>os, bajo qué presupuestos consi<strong>de</strong>ran <strong>en</strong><br />

peligro esta capacidad funcion<strong>al</strong>, los tribun<strong>al</strong>es operan<br />

tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te fuera <strong>de</strong>l campo previo a una am<strong>en</strong>aza<br />

re<strong>al</strong> (<strong>en</strong> don<strong>de</strong>, <strong>en</strong> el peor <strong>de</strong> los casos, <strong>de</strong> lo que se<br />

trata es <strong>de</strong> una perturbación o atraso <strong>de</strong> los procesos)<br />

y dramatizan esto <strong>en</strong> pe juicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> form<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

justicia y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l inculpado.<br />

2"n ejemplo <strong>de</strong> t<strong>al</strong> confusión lo proporcionan los cuatro jueces que<br />

<strong>de</strong>cidieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución digna <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l BVerfG <strong>de</strong>l 14/9/ 1989<br />

(2 BvR 1062/87, EuGRZ 1989, 455: 'Strafverteidiger", 1989, 1). Enesta<br />

causa, el con<strong>de</strong>nado por asesinato a prtsión perpetua se negó durante<br />

el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> a que se v<strong>al</strong>oraran <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia sus notas <strong>en</strong> un<br />

cua<strong>de</strong>rno análogo a un diario. Estos jueces fundam<strong>en</strong>taron (bajo B, 11,<br />

1.a) el mandato constitucion<strong>al</strong> <strong>de</strong> una p<strong>en</strong>a a<strong>de</strong>cuada <strong>al</strong> hecho y a <strong>la</strong>


CRÍTICA AL DERECHO PENAL DE HOY 6 3<br />

b) Pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

La pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es es un método jurídico<br />

digno <strong>de</strong> respeto. Qui<strong>en</strong> quiere resolver, o incluso<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cidir conflictos <strong>de</strong> intereses, <strong>de</strong>be v<strong>al</strong>orar<br />

y jerarquizar los intereses. <strong>Hoy</strong> se aconseja <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es, a<strong>de</strong>más, por su flexibilidad y<br />

adaptabilidad a <strong>la</strong> situación: pue<strong>de</strong> legitimar <strong>de</strong>cisiones<br />

que cambian <strong>de</strong> caso a caso y simplificar situaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión complejas: es, por lo tanto,<br />

también un método "mo<strong>de</strong>rno". También <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> se hace uso <strong>de</strong> él con gusto y <strong>en</strong> un<br />

ámbito cada vez más amplio.<br />

Constituy<strong>en</strong> ejemplos reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración dignos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ción:<br />

- <strong>la</strong> r<strong>en</strong>uncia a <strong>la</strong> persecución p<strong>en</strong><strong>al</strong> o a <strong>la</strong> punición<br />

<strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mado "testigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona" <strong>en</strong> el<br />

ámbito <strong>de</strong>l terrorismo, <strong>en</strong> vistas <strong>de</strong> un apremiante<br />

"estado <strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> investigación";<br />

- una "p<strong>en</strong>a sobre <strong>la</strong>s ganancias" contra traficantes<br />

<strong>de</strong> drogas -<strong>de</strong>sconocida <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más casos<br />

<strong>de</strong> nuestro <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>;<br />

-<br />

culpabilidad (principio <strong>de</strong> culpabilidad) es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong>l<br />

Estado <strong>de</strong> respetar <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong>l hombre, y luego sosLuvieron que el<br />

dictado <strong>de</strong> una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia justa también exige el conocin~i<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

person<strong>al</strong>idad <strong>de</strong>l imputado, concluy<strong>en</strong>do inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués que,<br />

<strong>de</strong> este modo, queda abierto el acceso a recurrir a <strong>la</strong>s notas intimas, aun<br />

cuando perjudiqu<strong>en</strong> y comprueb<strong>en</strong> <strong>la</strong> culpabilidad <strong>de</strong>l afectado. Afortunadam<strong>en</strong>te<br />

los otros cuatro jueces (bajo B, 11, 2.b) reconocieron<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te y s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciaron que con semejante construccion <strong>la</strong> dignidad<br />

<strong>de</strong>l hombre es instrum<strong>en</strong>t<strong>al</strong>izada mediante el prlncjpio <strong>de</strong> culpabilidad.<br />

También podrian haber dicho que <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong>l hombre es apuntada<br />

como un arma contra <strong>la</strong>s personas. Supra, 1, 2, b.


64 WINFRiED HASSEMER<br />

- <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> notas privadas sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

grave.<br />

El mecanismo es transpar<strong>en</strong>te: el método <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es legitima, <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> necesidad,<br />

<strong>la</strong> injer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos y principios que, si no, rig<strong>en</strong><br />

como fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestra cultura jurídica: principio<br />

<strong>de</strong> culpabilidad, proporcion<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a, UL dubio<br />

pro reo, protección <strong>de</strong>l ámbito íntimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. El<br />

sistema p<strong>en</strong><strong>al</strong> eleva su efici<strong>en</strong>cia prescindi<strong>en</strong>do parci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sujeción a sus principios y es puesto a<br />

disposición como un instrum<strong>en</strong>to fuerte.<br />

111. DOS CUESTIONES<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta esta situación, se <strong>de</strong>beria<br />

reflexionar acerca <strong>de</strong> dos cuestiones: acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza re<strong>al</strong> y acerca <strong>de</strong>l concepto<br />

<strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia.<br />

1. Am<strong>en</strong>aza<br />

La int<strong>en</strong>sidad con que estamos am<strong>en</strong>azados por<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia será discutida por tiempo in<strong>de</strong>finido <strong>en</strong>tre<br />

expertos y ciudadanos: <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o político y comuni~ativo.~~ Mucho se<br />

habría ganado si esta noción se difundiera; pues<br />

<strong>en</strong>tonces s<strong>en</strong>a más difícil hacer política mediante <strong>la</strong><br />

dramatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia.<br />

Por lo <strong>de</strong>más, y como pue<strong>de</strong> estudiarse también<br />

a partir <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> crirninol~gía,~~ el f<strong>en</strong>ó-<br />

23 Supra, 1, 1.<br />

24 Supra, 1, 2, b.


CRITICA AL DERECHO PENAL DE HOY 6 5<br />

m<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia es captado sólo parci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te si<br />

se restringe <strong>la</strong> perspectiva a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia individu<strong>al</strong> o<br />

<strong>de</strong> grupos, a <strong>la</strong> "viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abajo". También existe<br />

una "viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> arriba". Ambas se h<strong>al</strong><strong>la</strong>n, por otra<br />

parte, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones cambiantes, <strong>de</strong> lo cu<strong>al</strong> se sigue<br />

que una actitud racion<strong>al</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza, sea<br />

estat<strong>al</strong>, soci<strong>al</strong> o individu<strong>al</strong>, no pue<strong>de</strong> consistir <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mera represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, sino que <strong>de</strong>be tomar<br />

<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración re<strong>la</strong>ciones complejas <strong>de</strong> surgimi<strong>en</strong>to<br />

y efectos cambiantes.<br />

2. Efici<strong>en</strong>cia<br />

Podría ser que un concepto corto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> efici<strong>en</strong>te tuviera efectos contraproduc<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

Las experi<strong>en</strong>cias con los "déficit <strong>de</strong> ejecución" <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> mo<strong>de</strong>rno, y con el "<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> sirnbóli~o"~+nseñan<br />

que el agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>t<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> (more of the sume) no siempre mejoran<br />

su idoneidad para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los problemas; esto<br />

pue<strong>de</strong> originarse <strong>en</strong> que <strong>la</strong> subsidiariedad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con otras estrategias <strong>de</strong> solución<br />

jurídicas, o <strong>en</strong> su caso, estat<strong>al</strong>es o soci<strong>al</strong>es, no es<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un principio normativo, sino que, a<strong>de</strong>más,<br />

está bi<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tado empír&am<strong>en</strong>te: los medios <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> sirv<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para <strong>al</strong>gunas pocas<br />

situaciones problemáticas.<br />

Pero, ante todo, se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que no es<br />

posible t<strong>en</strong>er un <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> fuerte con costos nulos.<br />

Se paga caro, con principios que fueron logrados polí-<br />

25 Supra, 11, 2.


6 6 WINFRlED HASSEMER<br />

ticam<strong>en</strong>te, y que siempre son atacables por <strong>la</strong> política.<br />

No existe una prescin<strong>de</strong>ncia parci<strong>al</strong> <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong><br />

culpabilidad o <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong>l<br />

hombre; si estos principios ya no son <strong>de</strong> pon<strong>de</strong>ración<br />

firme también <strong>en</strong> los "tiempos <strong>de</strong> necesidad", pier<strong>de</strong>n su<br />

v<strong>al</strong>or para nuestra cultura jurídica. Pues a partir <strong>de</strong> ese<br />

mom<strong>en</strong>to el criterio para <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> estos principios ya no es su v<strong>al</strong>or y su peso específico,<br />

sino <strong>la</strong> percepción como problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> "necesidad" o<br />

<strong>la</strong> "grave am<strong>en</strong>aza".<br />

Fin<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, hay que preguntarse si un <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> disponible y políticam<strong>en</strong>te funcion<strong>al</strong>izado aún<br />

pue<strong>de</strong> cgnservar el lugar que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema<br />

tot<strong>al</strong> <strong>de</strong> control soci<strong>al</strong>. Si sus principios son disponibles<br />

según el caso, per<strong>de</strong>rá -a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, también<br />

ante los ojos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción- su fuerza <strong>de</strong> convicción<br />

normativa y su distancia mor<strong>al</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong> quebrantami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. El <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> no pue<strong>de</strong> sobrevivir<br />

como un instrum<strong>en</strong>to estat<strong>al</strong> <strong>de</strong> solución <strong>de</strong><br />

problemas más o m<strong>en</strong>os idóneo <strong>en</strong>tre otros más.<br />

N. RESUMEN<br />

Vivimos actu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te una dramatización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza. A esto no es aj<strong>en</strong>a <strong>la</strong> política<br />

crimin<strong>al</strong>, por medio <strong>de</strong> agravaciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> y su conversión <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conducción<br />

estat<strong>al</strong>. En <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> necesidad, los principios<br />

que caracterizan a nuestra cultura jurídica ya no<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> regir. La ganancia es escasa, los costos son<br />

<strong>al</strong>tos: con el tiempo, un <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> semejante<br />

per<strong>de</strong>rá su fuerza <strong>de</strong> convicción.


Capítulo III<br />

Lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

<strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho*<br />

SUMARIO: 1. Consi<strong>de</strong>raciones previas. 11. Conceptos y marco <strong>de</strong><br />

fondo. 1. Proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>. a) Características <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

b) Procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> y <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>. 2. Confom~idad <strong>al</strong><br />

estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. a) Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y estado soci<strong>al</strong>. b) Estado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y estado efici<strong>en</strong>te. 111. Caracterización <strong>de</strong> un<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. 1. Teoría y<br />

práctica. 2. Concepto <strong>de</strong> verdad proces<strong>al</strong>. a) Teoría <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to. b) <strong>Derecho</strong> constitucion<strong>al</strong>. c) <strong>Derecho</strong> proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

3. V<strong>al</strong>i<strong>de</strong>z <strong>de</strong> principios indisponibles. 4. La división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res <strong>en</strong><br />

el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>. a) Procedimi<strong>en</strong>to acusatorio. b) In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> administración <strong>de</strong> justicia. c) <strong>Derecho</strong>s <strong>de</strong> participación efectiva<br />

<strong>de</strong>l imputado. W. La situación actu<strong>al</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

Alemania. 1, Desarrollo g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>. 2. Ejemplos. a) Soluciones<br />

inform<strong>al</strong>es. b) Testigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona. c) Tratos <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

V. Posibilidadt~s <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> conjorme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho.<br />

* Grundlint<strong>en</strong> eines rechtsstaatlich<strong>en</strong> Sb-afue-fahr<strong>en</strong>s, publicado <strong>en</strong><br />

YKritische Vierteljahresschrift für Gesetzgebung und Rechtswiss<strong>en</strong>schaft",<br />

ano 73, 1990, cua<strong>de</strong>rno 3/4, pp. 260 y SS.


1. CONSIDERACIONES PREVIAS<br />

El subtítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias se <strong>de</strong>nomina<br />

Perspectivas criticas. Con ello se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

mostrar que no se trata <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzas, que los<br />

aportes no se agotan <strong>en</strong> informaciones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistema p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong> <strong>de</strong> Alemania.<br />

Para esta ac<strong>la</strong>ración existe hoy -marzo <strong>de</strong> 1990-<br />

un punto <strong>de</strong> apoyo. Hasta el mom<strong>en</strong>to se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

impresión, por lo m<strong>en</strong>os visto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte, <strong>de</strong> que<br />

se tratara no <strong>de</strong> intercambio y <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje mutuo,<br />

sino <strong>de</strong> exportación e importación, o lo que es peor,<br />

<strong>de</strong> colonización. Ése no es mi camino, y no es el objetivo<br />

<strong>de</strong> esta serie <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias, sino <strong>al</strong> contrario.<br />

En tanto se trate, como aquí, <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong><br />

perspectiva crítica es obvia. La ci<strong>en</strong>cia vive <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

critica mutua, y muere con <strong>la</strong> disposición a permitir<br />

que sus objetivos y métodos le sean dados <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

fuera, con <strong>la</strong> disposición a r<strong>en</strong>unciar a <strong>la</strong> actitud<br />

critica (por los motivos que sea). Una ci<strong>en</strong>cia manejada<br />

por objetivos extraños, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, una<br />

ci<strong>en</strong>cia "fin<strong>al</strong>izada", es políticam<strong>en</strong>te tanto más peligrosa<br />

cuanto más próximos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> sus objetos<br />

a los intereses g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Esto rige <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r para <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong>l proceso<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>: el sistema <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>, como todo sis-


70 WNFRIED HASSEMER<br />

tema jurídico, nunca es "completo", <strong>en</strong> el doble s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra, es <strong>de</strong>cir, es siempre permeable a<br />

una critica complem<strong>en</strong>tadora. Sus principios, aun<br />

cuando <strong>en</strong> un <strong>al</strong>to grado estén concretados, políticam<strong>en</strong>te<br />

siempre están <strong>en</strong> peligro. Por lo tanto, ocuparse<br />

ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> que permite<br />

que <strong>la</strong> crítica y <strong>la</strong> aceptación le sean dados <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

fuera, s<strong>en</strong>a especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te peligroso: quedaría sin<br />

ocupar una posición <strong>en</strong> <strong>la</strong>s discusiones soci<strong>al</strong>es y<br />

estat<strong>al</strong>es que es <strong>de</strong> vit<strong>al</strong> importancia, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración<br />

crítica, conducida ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>l manejo estat<strong>al</strong><br />

fr<strong>en</strong>te a los ciudadanos sospechados <strong>de</strong> un hecho<br />

punible.<br />

Visto <strong>de</strong> este modo, el subtitulo <strong>de</strong> esta serie <strong>de</strong><br />

confer<strong>en</strong>cias resulta obvio, lo cu<strong>al</strong>, natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te,<br />

también requiere precisiones.<br />

11. CONCEPTOS Y MARCO DE FONDO<br />

Aquí se trata <strong>de</strong> los lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

<strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Todo parecería indicar que<br />

los problemas <strong>de</strong> este objeto no residirían <strong>en</strong> lo<br />

conceptu<strong>al</strong> sino <strong>en</strong> lo político. En última instancia,<br />

esto también es correcto. Del mismo modo, no es<br />

posible esperar que tanto con el "proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>" como<br />

con el "estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho" todos vincul<strong>en</strong> <strong>al</strong> mismo<br />

tiempo los mismos cont<strong>en</strong>idos. De <strong>al</strong>lí que sean<br />

necesarias <strong>al</strong>gunas ac<strong>la</strong>raciones y precisiones.<br />

1. Proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

Para el concepto <strong>de</strong> proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>, como aquí será<br />

utilizado, es importante m<strong>en</strong>cionar dos particu<strong>la</strong>rida-


CF~TICA AL DERECHO PENAL DE HOY 7 1<br />

<strong>de</strong>s, Por un <strong>la</strong>do se trata <strong>de</strong>l carácter específico <strong>de</strong>l<br />

proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> conjunción con <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>to jurídicam<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>nadas, y por el otro,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> y<br />

<strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

a) Características <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

Resulta s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> una caracterización <strong>de</strong>l proceso<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> una teoría g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho,<br />

que <strong>de</strong>staca esta forma <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más formas <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to or<strong>de</strong>nado que conoce<br />

un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico. Según <strong>la</strong> tradición y <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>ciacion <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> justicia exist<strong>en</strong> distintos<br />

tipos <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to según <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

materias judiciables: los tribun<strong>al</strong>es civiles, administrativos,<br />

constitucion<strong>al</strong>es, etc. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l marco<br />

p<strong>la</strong>nteado por estas distinciones pue<strong>de</strong>n as<strong>en</strong>tarse<br />

<strong>en</strong>tonces <strong>la</strong>s ac<strong>la</strong>raciones comparativas <strong>en</strong> favor o <strong>en</strong><br />

contra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>to.<br />

No m<strong>en</strong>os evi<strong>de</strong>nte resulta una caracterización<br />

que no se refiere a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>to, sino a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciacion <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>recho<br />

form<strong>al</strong> y materi<strong>al</strong>. Sobre esta base se ha creado el<br />

hábito <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

consistiría <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong>.<br />

Esto es tan cierto como trivi<strong>al</strong>, una <strong>de</strong>terminación<br />

<strong>de</strong> corto <strong>al</strong>cance. Es correcto porque sin <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia re<strong>al</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

materi<strong>al</strong> <strong>en</strong> todo caso podría re<strong>al</strong>izarse <strong>en</strong> forma<br />

natur<strong>al</strong> y jurídicam<strong>en</strong>te no or<strong>de</strong>nada (si es que <strong>en</strong> ese


caso todavía seguiría si<strong>en</strong>do "<strong>de</strong>recho" p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong>).<br />

También es correcto que el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> vive<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> relevancia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong>, y que. por lo tanto, el concepto <strong>de</strong><br />

sospecha <strong>de</strong> una "acción punible" (un concepto<br />

conductor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>), vi<strong>en</strong>e tan dado<br />

previam<strong>en</strong>te por el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong> como <strong>la</strong><br />

guía que se <strong>de</strong>be buscar y <strong>en</strong>contrar efectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>. En esa medida, procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> y <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados.<br />

Esta caracterización es igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te trivi<strong>al</strong> y superfici<strong>al</strong>;<br />

no recoge que el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> dispone<br />

<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> coacción y <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

que <strong>en</strong> otros procedimi<strong>en</strong>tos jurídicam<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>nados<br />

resultan inauditos. El procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> -justam<strong>en</strong>te<br />

porque <strong>de</strong>be s e ~ a r <strong>la</strong> imposicion <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es jurídicos <strong>en</strong> ámbitos c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia humana- está provisto <strong>de</strong> los<br />

medios más int<strong>en</strong>sos con los cu<strong>al</strong>es <strong>de</strong>be contar el<br />

ciudadano. Esto no rige recién <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to<br />

princip<strong>al</strong> o <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ejecución, sino ya<br />

<strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to instructorio, con sus medios <strong>de</strong><br />

coacción t<strong>al</strong>es como <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

telefónica, <strong>al</strong><strong>la</strong>nami<strong>en</strong>to, secuestro, o ahora<br />

también, <strong>la</strong> instrucción secreta.<br />

Visto <strong>de</strong> este modo, tanto jurídico-políticam<strong>en</strong>te<br />

como ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido caracterizar <strong>al</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> no sólo como <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong>, sino también como <strong>de</strong>recho<br />

constitucion<strong>al</strong> aplicado o como indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva<br />

cultura jurídica o política. En el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong>


CRÍTIC~I M DEKECHO PENAL DE HOY 7 3<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> y su re<strong>al</strong>ización práctica se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los<br />

signos que c<strong>al</strong>ifican <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> un<br />

Estado con sus ciudadanos con particu<strong>la</strong>r precisión<br />

y colorido. Éste es el motivo por el cu<strong>al</strong> justam<strong>en</strong>te<br />

el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> y el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

constituy<strong>en</strong> un objeto irr<strong>en</strong>unciable para una<br />

confer<strong>en</strong>cia como esta.<br />

b) Procedimi<strong>en</strong>to perra1 y <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

Con refer<strong>en</strong>cia <strong>al</strong> objeto <strong>de</strong> mi exposición, consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

no hablo <strong>de</strong> "<strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>",<br />

sino <strong>de</strong> "procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>". Detrás <strong>de</strong> ello se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> significación jurídicopolítica<br />

e interna <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>, se <strong>de</strong>termina<br />

m<strong>en</strong>os por su constitución jurídica que por su<br />

re<strong>al</strong>ización efectiva. De lo que se trata no es <strong>de</strong>l i<strong>de</strong><strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas proces<strong>al</strong>es, sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

injer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong>l ciudadano. Los<br />

problemas para el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho que p<strong>la</strong>ntea el<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> resi<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te no <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

lex <strong>la</strong>ta sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma y el modo <strong>en</strong> que el estado<br />

se maneja efectivam<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong> ciudadano sospechado<br />

<strong>de</strong> un hecho punible.<br />

Detrás <strong>de</strong> los programas form<strong>al</strong>es, <strong>al</strong> igu<strong>al</strong> que<br />

<strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concretizaciones mediante <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

y <strong>la</strong> teoria <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los así l<strong>la</strong>mados programas inform<strong>al</strong>es,<br />

que no se expresan por escrito, no están formu<strong>la</strong>dos,<br />

ni tampoco pue<strong>de</strong>n ser transmitidos como materia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, pero que <strong>de</strong>terminan igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

re<strong>al</strong>idad <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> forma int<strong>en</strong>sa y rica <strong>en</strong>


74 WNFRIED HASSEMER<br />

consecu<strong>en</strong>cias. Qui<strong>en</strong> actúa profesion<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

materia jurídica se maneja <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estos programas<br />

inform<strong>al</strong>es, y <strong>la</strong>s contrav<strong>en</strong>ciones contra <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

inform<strong>al</strong>es acarrean sanciones tras <strong>de</strong> sí. A estos<br />

programas pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>, por ejemplo:<br />

- los <strong>al</strong>cances normativos para el manejo con<br />

testigos, peritos e imputados;<br />

- <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesion<strong>al</strong>idad y capacidad<br />

<strong>de</strong> conflicto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores p<strong>en</strong><strong>al</strong>es;<br />

- conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> los<br />

inte~ni<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el prxeso <strong>en</strong>tre sí, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre los jueces profesion<strong>al</strong>es y los jueces<br />

legos, o también <strong>en</strong>tre los no intervini<strong>en</strong>tes<br />

(Po<strong>de</strong>r Ejecutivo, partidos políticos, medios <strong>de</strong><br />

comunicación) ;<br />

- matices para el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública,<br />

especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa, tanto <strong>de</strong> los tribun<strong>al</strong>es<br />

como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fisc<strong>al</strong>ías y los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>es;<br />

-particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s que influy<strong>en</strong> sobre el "clima"<br />

<strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

Los programas inform<strong>al</strong>es son diversos, ricos <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cias y complejos <strong>de</strong> an<strong>al</strong>izar. Juegan un<br />

papel <strong>de</strong>cisivo para <strong>la</strong> significación política y soci<strong>al</strong> <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> form<strong>al</strong>. Por ello se los <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s.<br />

2. Conformidad <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

Los conceptos "estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechon y "conformidad<br />

<strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho" se han convertido <strong>en</strong> conceptos<br />

c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>la</strong>s discusiones y reflexiones jurídico-polí-


CF~TICA AL DEEIECHO PENAL DE f IOY 75<br />

ticas <strong>de</strong>l último tiempo. Con razón. Pues <strong>la</strong> conformidad<br />

<strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> -tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

teoría como <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica- su <strong>de</strong>seabilidad política<br />

y soci<strong>al</strong>.<br />

El concepto <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho -natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

mucho mas que el <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>- es vago,<br />

móvil y controvertido. En el contexto <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión que aquí se<br />

introduce, el concepto <strong>de</strong> "estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho" resulta<br />

problemático y significativo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong><br />

dos contraposiciones: fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> estado<br />

soci<strong>al</strong> y fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias que se formu<strong>la</strong>n a un<br />

Estado efici<strong>en</strong>te.<br />

a) Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y estado soci<strong>al</strong><br />

Ya no se <strong>de</strong>bería seguir discuti<strong>en</strong>do que, junto a<br />

<strong>la</strong> conformidad <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, hoy también<br />

constituye una característica <strong>de</strong> un Estado civilizado<br />

<strong>la</strong> conformidad <strong>al</strong> estado soci<strong>al</strong>. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que una<br />

participación efectiva <strong>de</strong> ciudadano <strong>en</strong> el Estado no<br />

surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> natur<strong>al</strong>eza, sino que, por su parte, pue<strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er por presupuesto <strong>la</strong> ayuda estat<strong>al</strong>, es hoy accesible<br />

a todos.<br />

<strong>al</strong> También <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>la</strong> conformidad<br />

<strong>al</strong> estado soci<strong>al</strong> pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como<br />

complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conformidad <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

T<strong>al</strong> es el caso, ante todo, cuando <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n ser<br />

posibles con ayuda <strong>de</strong>l favorecimi<strong>en</strong>to estat<strong>al</strong>; <strong>la</strong><br />

conformidad <strong>al</strong> estado soci<strong>al</strong>, empero, también pue<strong>de</strong><br />

ser rec<strong>la</strong>mada para <strong>la</strong>s múltiples posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el


7 6 WNFRIED HASSEMER<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong>s cargas para el<br />

afectado o para hacer<strong>la</strong>s más tolerables.<br />

Las sigui<strong>en</strong>tes previsiones, que el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong> <strong>de</strong> Alemania conoce <strong>en</strong><br />

parte, y que <strong>en</strong> parte <strong>de</strong>bería conocer, pue<strong>de</strong>n ser<br />

caracterizadas como previsiones <strong>en</strong> interés <strong>de</strong>l estado<br />

soci<strong>al</strong>:<br />

-<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa pagada por el<br />

Estado para todos los imputados para qui<strong>en</strong>es<br />

<strong>la</strong>s garantías <strong>de</strong> su <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa esté fuera <strong>de</strong> su<br />

<strong>al</strong>cance;<br />

- intérprete a costa <strong>de</strong>l Estado, también para<br />

conversaciones con el <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor, para los imputados<br />

<strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua extranjera;<br />

- consejo y cuidado <strong>de</strong> testigos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el<br />

procedimi<strong>en</strong>to princip<strong>al</strong>;<br />

-ayudas especi<strong>al</strong>es para imputados y testigos<br />

m<strong>en</strong>ores por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>;<br />

- medidas especi<strong>al</strong>es para protección <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s<br />

víctimas que <strong>de</strong>ban esperar perjuicios particu<strong>la</strong>res<br />

como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

(especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te el procedimi<strong>en</strong>to princip<strong>al</strong>).<br />

En estos ejemplos se ve que <strong>la</strong>s características<br />

fundam<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el estado soci<strong>al</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> mo<strong>de</strong>rno no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> perjudicar su conformidad<br />

<strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, mas bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong>n ser complem<strong>en</strong>tadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que mejoran los presupuestos<br />

para una re<strong>al</strong>ización efectiva <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

proces<strong>al</strong>es, o <strong>en</strong> su caso, los crean.<br />

b) Natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, los ejemplos <strong>en</strong> nada modifican<br />

el hecho <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>, confor-


midad <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y conformidad <strong>al</strong> estado<br />

soci<strong>al</strong>, tradicion<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te y con razón, <strong>de</strong>ban ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas<br />

<strong>en</strong> contraposición <strong>en</strong>tre si Este principio se<br />

<strong>al</strong>im<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l carácter contrapuesto <strong>de</strong> ambos objetivos,<br />

según lo cu<strong>al</strong>, el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho es <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

fr<strong>en</strong>te a los perjuicios estat<strong>al</strong>es no justificados, el<br />

asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l status negativo <strong>de</strong>l ciudadano,<br />

mi<strong>en</strong>tras que el estado soci<strong>al</strong> <strong>de</strong>be garantizar los<br />

presupuestos <strong>de</strong> una participación activa <strong>en</strong> el Estado.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta contraposición no pue<strong>de</strong> existir<br />

ninguna duda <strong>de</strong> que el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> ti<strong>en</strong>e<br />

que ver más bi<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s funciones propias <strong>de</strong>l estado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l Estado mo<strong>de</strong>rno; <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>, más que <strong>en</strong> ningún otro, el afectado se ve<br />

sometido <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> su voluntad a <strong>la</strong> coacción<br />

estat<strong>al</strong>, y más que <strong>en</strong> ningún otro, <strong>de</strong> lo que se trata<br />

es <strong>de</strong> proveerlo <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

En los ejemplos se pue<strong>de</strong> ver que una concepción<br />

<strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el estado<br />

soci<strong>al</strong> pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> conflicto con sus obligaciones<br />

propias <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Esto siempre se pue<strong>de</strong><br />

esperar cuando los antagonismos que caracterizan <strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> se nive<strong>la</strong>n <strong>de</strong>masiado pronto o con<br />

<strong>de</strong>masiada amplitud y se atascan. Justam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

teoría proces<strong>al</strong> <strong>de</strong>l nacion<strong>al</strong>soci<strong>al</strong>ismo pue<strong>de</strong> constituir<br />

un ejemplo <strong>de</strong> advert<strong>en</strong>cia, dado que sugería<br />

una armonía <strong>de</strong> intereses <strong>de</strong> todos los intervini<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>, y <strong>de</strong> esta forma, a los<br />

intervini<strong>en</strong>tes más débiles, o sea, a los imputados, se<br />

les recortaban <strong>la</strong>s más rudim<strong>en</strong>tarias posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia. Aun cuando <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

todos "tiran <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma cuerda", tiran, sin embargo,


7 8 WINFiUED HASSEMER<br />

<strong>en</strong> direcciones opuestas. Así, cuando se trata, por<br />

ejemplo, <strong>de</strong> los "intereses <strong>de</strong>l imputado", se <strong>de</strong>be<br />

escuchar con especi<strong>al</strong> at<strong>en</strong>ción. Sus "intereses bi<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos" no resultan, <strong>en</strong> <strong>la</strong> duda, sus intereses<br />

re<strong>al</strong>es. Qui<strong>en</strong> quiere proteger los intereses "bi<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos" <strong>de</strong>l imputado <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

protege mas bi<strong>en</strong> su propia i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> los intereses<br />

aj<strong>en</strong>os, y no tanto estos intereses aj<strong>en</strong>os mismos.<br />

También para este grupo <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

contraposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> conformidad<br />

<strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>al</strong> estado soci<strong>al</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar, natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te,<br />

muchos ejemplos, t<strong>al</strong>es como:<br />

- <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que se pue<strong>de</strong>, mediante un "procedimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> mesa redonda", armonizar, o <strong>en</strong> su<br />

caso, mejorar <strong>en</strong> forma re<strong>al</strong> <strong>la</strong> posición <strong>de</strong>l<br />

imputado (<strong>en</strong> re<strong>al</strong>idad, <strong>en</strong> todo caso, se reduce<br />

su at<strong>en</strong>ción) ;<br />

- <strong>la</strong>s múltiples formas mediante <strong>la</strong>s cu<strong>al</strong>es justam<strong>en</strong>te<br />

los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> por<br />

si mismos los intereses <strong>de</strong> sus mandantes;<br />

- <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor p<strong>en</strong><strong>al</strong> ti<strong>en</strong>e (<strong>en</strong> su<br />

c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> "órgano <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong><br />

justicia" y como intervini<strong>en</strong>te profesion<strong>al</strong> <strong>en</strong> el<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>) el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> h<strong>al</strong><strong>la</strong>r <strong>la</strong> verdad<br />

conjuntam<strong>en</strong>te con los <strong>de</strong>más intervini<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

el proceso <strong>en</strong> un esfuerzo común (<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />

ello, ti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a su mandante, lo cu<strong>al</strong><br />

no siempre corre <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma dirección);<br />

- <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> un <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> oficio por el<br />

Estado contra <strong>la</strong> voluntad y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l<br />

imputado <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse por si mismo.


CR~TICA AL DERECHO PENAL DE HOY 79<br />

Una compr<strong>en</strong>sión irreflexiva <strong>de</strong>l estado soci<strong>al</strong><br />

pue<strong>de</strong>, como se ve, <strong>de</strong>sdibujar <strong>la</strong>s segurida<strong>de</strong>s propias<br />

<strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

o subordinar<strong>la</strong>s. En el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>, <strong>en</strong> caso<br />

<strong>de</strong> controversia, ti<strong>en</strong>e prioridad <strong>la</strong> conformidad <strong>al</strong><br />

estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. En este tipo <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

lo que se trata es no <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un cons<strong>en</strong>so,<br />

sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>l dis<strong>en</strong>so. (Y<br />

por ello, no <strong>en</strong> último término, es importante que todo<br />

imputado sea <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido profesion<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te.)<br />

b) Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y estado e3ci<strong>en</strong>te<br />

En los últimos años se ha introducido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

República Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong> <strong>de</strong> Alemania <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción conceptu<strong>al</strong><br />

<strong>en</strong>tre "estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho" y "efici<strong>en</strong>cia" o<br />

"<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa". Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> nuestra<br />

sociedad y <strong>de</strong> nuestro Estado, t<strong>al</strong>es como el terrorismo,<br />

<strong>la</strong>s drogas, <strong>la</strong> contaminación ambi<strong>en</strong>t<strong>al</strong> o <strong>la</strong><br />

crimin<strong>al</strong>idad económica se argum<strong>en</strong>ta incansablem<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un "estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho fuerte"<br />

que eliminara estos problemas (ello, <strong>en</strong> todo caso, con<br />

todos los medios a su disposición). Reiteradam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

jurispru<strong>de</strong>ncia, indiada por el Tribun<strong>al</strong> Constitucion<strong>al</strong><br />

Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong>, introduce <strong>la</strong> capacidadfuncion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>, haci<strong>en</strong>do refer<strong>en</strong>cia<br />

a que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra am<strong>en</strong>azada, para evitar <strong>de</strong>rechos<br />

proces<strong>al</strong>es que perturban y para mejorar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

y economía <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

El problema <strong>de</strong> este <strong>de</strong>sarrollo no resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> que<br />

un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>ba ser efici<strong>en</strong>te (esto resulta<br />

obvio), sino más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> que <strong>la</strong> contraposición <strong>en</strong>tre


conformidad <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>en</strong>ergía (dicho<br />

tradicion<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre form<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia y<br />

efici<strong>en</strong>cia) se oculta <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> efici<strong>en</strong>te.<br />

Así como <strong>la</strong> justicia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

seguridad jurídica <strong>en</strong> una contraposición <strong>de</strong> principio,<br />

lo mismo ocurre con <strong>la</strong> form<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia<br />

y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> y <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Un instrum<strong>en</strong>t<strong>al</strong> <strong>en</strong>érgico es una típica am<strong>en</strong>aza<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l imputado <strong>en</strong> el proceso<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Si se reún<strong>en</strong> <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>la</strong> conformidad<br />

<strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía, <strong>en</strong>tonces se vota<br />

<strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia (quizá sin percibirlo). El<br />

estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho vive <strong>de</strong> <strong>la</strong> contraposición <strong>en</strong>tre<br />

form<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia y efici<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong> conformidad<br />

<strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be contro<strong>la</strong>r y fr<strong>en</strong>ar <strong>al</strong> Estado<br />

fuerte, i<strong>de</strong><strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>be po<strong>de</strong>r quebrarlo <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

conflicto.<br />

Con esta distinción <strong>en</strong>tre conformidad <strong>al</strong> estado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y efici<strong>en</strong>cia, no se ha creado ningún<br />

sistema <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s a partir <strong>de</strong>l cu<strong>al</strong> se pueda <strong>de</strong>ducir<br />

more geometrico <strong>la</strong> opción respectiva. Sin embargo, se<br />

ha re<strong>de</strong>scubierto un instrum<strong>en</strong>t<strong>al</strong> con cuya ayuda se<br />

pue<strong>de</strong> reconocer hacia dón<strong>de</strong> se dirige <strong>la</strong> política<br />

jurídica cuando se refonna el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>,<br />

sea mediante <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, sea mediante <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia.<br />

Así, por ejemplo, pue<strong>de</strong> ser absolutam<strong>en</strong>te correcto<br />

que una lucha contra el crim<strong>en</strong> organizado <strong>en</strong> el<br />

ámbito <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong> drogas requiera <strong>la</strong> introducción<br />

<strong>de</strong> instructores ocultos (los así l<strong>la</strong>mados ag<strong>en</strong>tes


CRITICA AL DERECHO PENAL DE !-IOY 8 1<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ce). Pero esta discusión no <strong>de</strong>bería ser conducida<br />

como exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong><br />

estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, sino como exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> efici<strong>en</strong>te y sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te provisto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista crirnin<strong>al</strong>ístico, <strong>en</strong> contradicción cori los<br />

principios que nos han sido transmitidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Asi,<br />

pue<strong>de</strong> ser necesario prolongar <strong>la</strong> prision prev<strong>en</strong>tiva<br />

más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>zos previstos por el legis<strong>la</strong>dor; pero<br />

se <strong>de</strong>beria tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que esta prolongación<br />

am<strong>en</strong>aza los <strong>de</strong>rechos proces<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l imputado, y que<br />

aunque, por ejemplo, una duración máxima absoluta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prision prev<strong>en</strong>tiva sea m<strong>en</strong>os efici<strong>en</strong>te, posiblem<strong>en</strong>te<br />

esté más próxima a los principios <strong>de</strong>l estado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

Fin<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> contraposición <strong>en</strong>tre efici<strong>en</strong>cia<br />

y conformidad <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho per<strong>la</strong>1<br />

se <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>jar también abierta <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> qué<br />

es lo que <strong>de</strong>bería razonablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse por<br />

efici<strong>en</strong>cia. Segun mi impresión, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión que<br />

se ti<strong>en</strong>e es más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> corto <strong>al</strong>cance y <strong>de</strong> carácter<br />

crimin<strong>al</strong>ístico: esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to y con<strong>de</strong>na <strong>de</strong> hechos<br />

punibies. Una compr<strong>en</strong>sión más exig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia,<br />

que incluya <strong>al</strong> afectado por el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

y se pregunte qué efectos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas medidas<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>es sobre <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong><br />

muchos casos podría llegar a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme con el estado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho y el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> resultan efici<strong>en</strong>tes a<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo: minimizan <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias negativas y<br />

fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as consecu<strong>en</strong>cias.


82 WINFRiED HASSEMER<br />

111. CARACTERIZACI~N DE UN<br />

PROCEDIMIENTO PENAL CONFORME<br />

AL ESTADO DE DERECHO<br />

Como se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir <strong>de</strong> cu<strong>al</strong>quier manu<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>, <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> un<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

son varias. Por ello, ti<strong>en</strong>e poco s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong>umerar<strong>la</strong>s<br />

y an<strong>al</strong>izar<strong>la</strong>s a todas. Por lo tanto, <strong>de</strong>bo hacer una<br />

selección, para acercarme <strong>de</strong> este modo <strong>al</strong> problema<br />

<strong>en</strong> una forma doble.<br />

Por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>stacaré ejemplificativam<strong>en</strong>te <strong>al</strong>gunas<br />

características fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> propio <strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, para <strong>de</strong>mostrar,<br />

a parür <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> teoría y <strong>la</strong> práctica,<br />

qué es lo propio <strong>de</strong> estas características: es <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>al</strong>ización práctica <strong>en</strong> don<strong>de</strong> estas características están,<br />

<strong>en</strong> su mayona, am<strong>en</strong>azadas y restringidas (infra, 1). Por<br />

otro <strong>la</strong>do, quiero <strong>de</strong>stacar tres características <strong>de</strong> un<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> propio <strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, y<br />

tratar<strong>la</strong>s con mayor <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le (hja, 2-4), aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cu<strong>al</strong>es pi<strong>en</strong>so que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una especi<strong>al</strong> significación, no<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to actu<strong>al</strong>, sino <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong><br />

esta serie <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias.<br />

1. Teoría y practica<br />

Entre los principios fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> propio <strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho cuya<br />

fundam<strong>en</strong>tación teórica hoy se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fuera <strong>de</strong><br />

duda, pero cuya re<strong>al</strong>ización práctica no siempre es<br />

completa y que siempre queda como tarea, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran,<br />

por ejemplo, los sigui<strong>en</strong>tes:


- el mandato <strong>de</strong> celeridad -cuya contracara <strong>la</strong><br />

constituy<strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong><strong>al</strong>es, e incluso<br />

prisiones prev<strong>en</strong>tivas, que se prolongan<br />

durante &os;<br />

- el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l imputado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa profesion<strong>al</strong>,<br />

cuya contracara <strong>la</strong> constituye <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia no<br />

equiparable por el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> <strong>en</strong>tre una<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> oficio pagada <strong>en</strong> forma regu<strong>la</strong>r por el<br />

Estado y una <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>al</strong>tam<strong>en</strong>te motivada pagada<br />

<strong>en</strong> forma extraordinaria por el imputado rico;<br />

- <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia, cuya contracara <strong>la</strong><br />

constituy<strong>en</strong> los informes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa prematuros<br />

y provocados por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s instructorias<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sospecha contra. una <strong>de</strong>terminada<br />

persona <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to instructorio,<br />

que es percibido por <strong>la</strong> opinión pública<br />

como una precon<strong>de</strong>na, y que no pue<strong>de</strong>n<br />

ser retrotraídos con <strong>la</strong> información posterior<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> absolución;<br />

- el procedimi<strong>en</strong>to acusatorio, cuya contracara es<br />

<strong>la</strong> intromisión <strong>de</strong> los tribun<strong>al</strong>es compet<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

el procedimi<strong>en</strong>to intermedio, <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

acusación para el procedimi<strong>en</strong>to princip<strong>al</strong>;<br />

- <strong>la</strong> publicidad <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to princip<strong>al</strong>, cuya<br />

contracara <strong>la</strong> constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s numerosas excepciones<br />

<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima, <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>más inte~nie~ltes <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to o <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s estat<strong>al</strong>es;<br />

- el <strong>de</strong>recho a recumr una <strong>de</strong>cisión perjudici<strong>al</strong>,<br />

cuya contracara es, por ejemplo, <strong>la</strong> eliminación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> instancia recursiva justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

mediana o grave.


8 4 WINFRIED HASSEMER<br />

Todos éstos son so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te ejemplos. La difer<strong>en</strong>cia<br />

específica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> teoría y <strong>la</strong> práctica que se pue<strong>de</strong><br />

ver a partir <strong>de</strong> ellos caracteriza todos los principios<br />

básicos <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>. También <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto<br />

<strong>de</strong> vista es importante (vid. supra 11, 1, b) para <strong>la</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración jundico-política <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> no<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> teoría, sino también <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad <strong>en</strong> el análisis.<br />

2. Concepto <strong>de</strong> verdad proces<strong>al</strong><br />

El objetivo <strong>de</strong> averiguar <strong>la</strong> verdad acerca <strong>de</strong>l hecho<br />

imputado es uno <strong>de</strong> los principios básicos <strong>de</strong> todo<br />

<strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. En<br />

cu<strong>al</strong>quier caso, una con<strong>de</strong>na <strong>de</strong>be po<strong>de</strong>r referirse a<br />

una base factica indubitable. Así como <strong>la</strong> justicia<br />

constituye el ethos <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas, <strong>la</strong><br />

verdad constituye el ethos <strong>de</strong>l esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

hechos.<br />

Con <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> buscar <strong>la</strong> verdad, el <strong>de</strong>recho<br />

proces<strong>al</strong> se remite a los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho constitucion<strong>al</strong>. El concepto<br />

<strong>de</strong> verdad proces<strong>al</strong>, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> pregunta acerca<br />

<strong>de</strong> qué <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse por "verdad" <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

un procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho,<br />

va más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones dogmáticoproces<strong>al</strong>es.<br />

En <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Democrática<br />

Alemana era <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> forma a <strong>la</strong> vez<br />

rigurosa e ing<strong>en</strong>ua: verdad era aquello que efectivam<strong>en</strong>te<br />

había sucedido, y <strong>la</strong> actividad probatoria <strong>de</strong>l<br />

proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong>bía dirigirse hacia el esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> ese suceso. (Simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> rigor e ing<strong>en</strong>uidad es


cHTICA AL DERECHO PENAL DE HOY 8 5<br />

también <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación comparable <strong>de</strong> los objetivos<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> política crimin<strong>al</strong>:<br />

luchar contra el <strong>de</strong>lito o, inclusive, eliminarlo, <strong>en</strong><br />

lugar <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borarlo o <strong>de</strong> convivir con él <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma<br />

a<strong>de</strong>cuada.)<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to,<br />

este concepto <strong>de</strong> verdad presupone que es<br />

posible un conocimi<strong>en</strong>to reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad:<br />

adaequatío reí et intellectus. Pi<strong>en</strong>so que por tres<br />

razones esto no es posible, y ello <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er consecu<strong>en</strong>cias<br />

para el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>, tanto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> teoría como <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica.<br />

a) Teoría <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

No existe ningún objeto que, <strong>en</strong> todo caso, no esté<br />

co-constituido por el conocimi<strong>en</strong>to subjetivo. Los objetos<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to están a nuestra disposición sólo <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l conocer, y sólo se pue<strong>de</strong> juzgar <strong>la</strong> fi<strong>de</strong>lidad <strong>de</strong> su<br />

reflejo por medio <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los procesos<br />

cognoscitivos. El hecho <strong>de</strong> que el concepto <strong>de</strong> una cosa<br />

coincida cori esa cosa no es resultado <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to<br />

abstracto m<strong>en</strong>surable, sino un proceso <strong>en</strong> el cu<strong>al</strong><br />

sujeto y objeto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran implicados recíprocam<strong>en</strong>te.<br />

Ya es resultado <strong>de</strong> nuestra experi<strong>en</strong>cia diaria que<br />

hombres con una difer<strong>en</strong>te historia vit<strong>al</strong>, difer<strong>en</strong>te profesión<br />

y difer<strong>en</strong>tes intereses percib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong><br />

manera difer<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>ran correctas e incorrectas<br />

cu<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s y características difer<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s integran <strong>en</strong><br />

estructuras difer<strong>en</strong>tes.<br />

No es posible esperar -tampoco <strong>en</strong> el proceso<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>- <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> "verdad" acerca <strong>de</strong> sucesos y


8 6 U?NFFüED HASSEMER<br />

<strong>de</strong>sarrollos. El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad es re<strong>la</strong>tivo<br />

<strong>al</strong> sujeto cognosc<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>res circunstancias<br />

<strong>de</strong>l proceso cognoscitivo y a <strong>la</strong>s cuestiones específicas<br />

que se dirig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> "re<strong>al</strong>idad". No es necesario<br />

<strong>de</strong>cir que estas particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> cuanto a<br />

que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> "re<strong>al</strong>idad" es <strong>al</strong>tam<strong>en</strong>te selectiva,<br />

se h<strong>al</strong><strong>la</strong>n especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te marcadas <strong>en</strong> el<br />

proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

b) <strong>Derecho</strong> constitucion<strong>al</strong><br />

Si se mira el concepto <strong>de</strong> verdad <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

bajo el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho constitucion<strong>al</strong>, se<br />

advierte que los límites <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad<br />

materi<strong>al</strong> no son <strong>de</strong> <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar, sino que se les <strong>de</strong>be dar<br />

<strong>la</strong> bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ida.<br />

La búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> no<br />

resi<strong>de</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el interés público. sino que<br />

constituye <strong>al</strong> mismo tiempo una am<strong>en</strong>aza para todos<br />

los intervini<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

para el imputado. Un procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> propio <strong>de</strong><br />

un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho conoce, por lo tanto, limitaciones<br />

a <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, que g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

son <strong>de</strong> importancia <strong>de</strong>cisiva: el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l<br />

imputado <strong>de</strong> no estar obligado a <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar; el <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong>l testigo a no autoincriminarse; el <strong>de</strong>recho a no<br />

testificar por razones <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, proximidad<br />

soci<strong>al</strong> o secreto profesion<strong>al</strong>. Estas prohibiciones a <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> van <strong>en</strong><br />

contra <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> una forma<br />

típicam<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sa, pues se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> resultan mas ricas. El


CFÚTICA AL DERECHO PENAL DE HOY 87<br />

hecho <strong>de</strong> que justam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s personas a qui<strong>en</strong>es el<br />

imputado posiblem<strong>en</strong>te haya informado <strong>de</strong> modo<br />

confi<strong>de</strong>nci<strong>al</strong> también respecto <strong>de</strong>l hecho t<strong>en</strong>gan <strong>de</strong>recho<br />

a negarse a testificar requiere ser explicado.<br />

Esto es posible explicarlo bajo el punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho constitucion<strong>al</strong>. T<strong>al</strong>es <strong>de</strong>rechos a negarse<br />

a <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas protegidas. Son <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

$-<strong>en</strong>te a los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Visto <strong>de</strong> este modo, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> verdad pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rada una empresa<br />

complicada que pue<strong>de</strong> estar <strong>en</strong> contraposición con los<br />

<strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> libertad. Un procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> a<strong>de</strong>cuado<br />

a un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be lograr una re<strong>la</strong>ción<br />

bi<strong>en</strong> equilibrada <strong>en</strong>tre el interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> verdad,<br />

por un <strong>la</strong>do, y <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> los afectados, por el otro;<br />

<strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad no pue<strong>de</strong> ser re<strong>al</strong>izada a<br />

cu<strong>al</strong>quier precio.<br />

c) <strong>Derecho</strong> proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

/<br />

La búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> es, por lo tanto, re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong>s vías legítimas a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>al</strong>es se pue<strong>de</strong> lograr. Ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido,<br />

por eso, hab<strong>la</strong>r no <strong>de</strong> verdad "objetiva" sino <strong>de</strong> verdad<br />

"for<strong>en</strong>se" u obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s "form<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

judici<strong>al</strong>es". Todos los intervini<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> advertir<br />

que una con<strong>de</strong>na no pue<strong>de</strong> estar legitimada con "<strong>la</strong>"<br />

verdad, sino que más bi<strong>en</strong> -con tot<strong>al</strong> fundam<strong>en</strong>tose<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> juego procesos <strong>de</strong> selección.<br />

También aquí se ve, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te bajo el aspecto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, <strong>la</strong> actividad creadora


88 WINFRIED HASSEMER<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por los jueces p<strong>en</strong><strong>al</strong>es. Esto aum<strong>en</strong>ta<br />

sus tareas <strong>de</strong> legitimación.<br />

De todo ello resulta, <strong>en</strong>tonces, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>,<br />

<strong>la</strong> convicción <strong>de</strong>l juez -y no un ars<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />

probatorios objetivos- <strong>de</strong>be constituir el fundam<strong>en</strong>to<br />

racion<strong>al</strong> <strong>de</strong> una con<strong>de</strong>na p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Así como no se pue<strong>de</strong><br />

contar con <strong>la</strong> interpretaciori <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho more<br />

geometnco, tatnpoco <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad<br />

pue<strong>de</strong> serlo. De lo que se sigue que el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong>l<br />

tribun<strong>al</strong> <strong>de</strong> buscar 12 verdad no pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido<br />

como <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad "objetiva", síno<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> apoyar una con<strong>de</strong>na<br />

sobre aquello que indubitabl<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> darse por<br />

comprobado. De ello resulta <strong>en</strong>tonces, <strong>al</strong> mismo<br />

tiempo, una fundam<strong>en</strong>tación más profunda, y sobre<br />

todo, un refor~arni<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>l principio in duhio pro reo.<br />

3. V<strong>al</strong>i<strong>de</strong>z <strong>de</strong> principios indisponibles<br />

En el <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong> <strong>de</strong> Alemania ha <strong>en</strong>trado<br />

<strong>en</strong> el primer p<strong>la</strong>no <strong>en</strong> el último tiempo un principio<br />

inetodológico que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>nominado dogmática<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración. Así, los tribun<strong>al</strong>es -con aniplio<br />

acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina- consi<strong>de</strong>ran, <strong>en</strong> principio,<br />

inconstitucion<strong>al</strong> <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oracion <strong>de</strong> <strong>la</strong>s notas intimas <strong>de</strong>l<br />

imputado. y consi<strong>de</strong>ran incompatible con el estado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho circuido <strong>la</strong>s aiitorida<strong>de</strong>s instructorias colocan<br />

una persona <strong>de</strong> confian~a <strong>de</strong> Ia policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> celda<br />

para son<strong>de</strong>ar <strong>al</strong> imputado; pero <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que se<br />

trate <strong>de</strong> crimin<strong>al</strong>idad grave se está dispuesto a pa-


(~R~TICA AL DERECHO PENAL DE l IOY 89<br />

sarlo por <strong>al</strong>to: <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> contrav<strong>en</strong>ciones graves <strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>recho o sospechas serias contra una persona pue<strong>de</strong><br />

ser admisible también una injer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> dignidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona o <strong>en</strong> su <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad.<br />

El principio metodológico subyac<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong><br />

pon<strong>de</strong>ración <strong>en</strong>tre distintos intereses, su int<strong>en</strong>sidad<br />

y peso, es un antiguo y bu<strong>en</strong> principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia:<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el interés <strong>de</strong> mayor v<strong>al</strong>or <strong>de</strong>be<br />

imponerse <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> conflicto. Este principio<br />

también ti<strong>en</strong>e cabida <strong>en</strong> un <strong>de</strong>recho mo<strong>de</strong>rno, porque<br />

aporta a <strong>la</strong> flexibilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión jurídica; el<br />

método <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración pue<strong>de</strong> ser introducido con<br />

una gran proximidad <strong>al</strong> caso, <strong>en</strong> el caso particu<strong>la</strong>r<br />

concreto, como principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> intereses.<br />

El <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> carteles o <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones pue<strong>de</strong>n ser<br />

un ejemplo.<br />

El proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>, por el contrario, me parece un<br />

ámbito jurídico y un tipo <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el cu<strong>al</strong><br />

el método <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración no resulta para nada<br />

a<strong>de</strong>cuado, y que/incluso, con el tiempo, pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

efectos <strong>de</strong>vastadores. Las form<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> no son meras form<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> su<br />

núcleo son formas protectoras <strong>en</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> tot<strong>al</strong>idad<br />

<strong>de</strong> los int<strong>en</strong>.ini<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el proceso y, ante todo,<br />

<strong>de</strong>l imputado. Si se autoriza <strong>en</strong> el caso concreto a<br />

<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do estas form<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> este modo, se<br />

tornan dispositivos todos los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

Qui<strong>en</strong>, por ejemplo, autoriza <strong>la</strong> tortura <strong>en</strong> un caso<br />

<strong>de</strong> toma <strong>de</strong> reh<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> el cu<strong>al</strong> el rehén inoc<strong>en</strong>te<br />

pue<strong>de</strong> ser rescatado mediante <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción coactiva<br />

<strong>de</strong>l lugar <strong>en</strong> que se h<strong>al</strong><strong>la</strong> por parte <strong>de</strong> un coautor


9 0 WNFRIED HASSEMER<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, ha abandonado <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura.<br />

Qui<strong>en</strong> -también so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

muy grave- libera <strong>de</strong> persecución y punición a los<br />

testigos princip<strong>al</strong>es, abandona el principio <strong>de</strong> igu<strong>al</strong>dad<br />

y <strong>de</strong> culpabilidad. Simi<strong>la</strong>r es lo que ocurre con<br />

<strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor e imputado,<br />

o con <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> intimidad o<br />

<strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. Todos estos principios se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tonces a disposición <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e que<br />

empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una pon<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> el caso concreto.<br />

De acuerdo con esto, el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> y su<br />

concepción jurídica no <strong>de</strong>berían ser vistos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

como un medio para el esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to y persecución<br />

<strong>de</strong> los hechos punibles, sino también como un signo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva cultura jurídica. Su ethos y su<br />

legitimación surg<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> una superioridad<br />

mor<strong>al</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong> control soci<strong>al</strong> <strong>en</strong> principio no vincu<strong>la</strong>nte.<br />

Esta superioridad mor<strong>al</strong> se apoya <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cuestión <strong>de</strong> cuáles son los límites y principios <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> hacer v<strong>al</strong>er<br />

incluso <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> necesidad por sí mismos. En mi<br />

opinión, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> principios<br />

firmes pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> confianza y el respeto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

4. La división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

Un proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> ti<strong>en</strong>e, como todo ejercicio <strong>de</strong>l<br />

po<strong>de</strong>r estat<strong>al</strong>, mecanismos que pue<strong>de</strong>n fr<strong>en</strong>ar o<br />

bloquear el ejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el caso concreto.<br />

Uno <strong>de</strong> los medios para <strong>al</strong>canzar este objetivo es el<br />

reparto <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes funciones


C~UTICAL DERECHO PENAL DE HC>Y 9 1<br />

y titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones, con lo que se pue<strong>de</strong><br />

contar con el control y limitación. Por este motivo<br />

exist<strong>en</strong> múltiples mecanismos <strong>de</strong> división <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

<strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Extraigo tres conste<strong>la</strong>ciones que<br />

<strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to me parec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s más significativas.<br />

a) Procedimi<strong>en</strong>to acusatorio<br />

La superación <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to inquisitivo <strong>en</strong> el<br />

actu<strong>al</strong> proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> constituye una piedra angu<strong>la</strong>r<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo hacia el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. El juez<br />

inquisidor reunía <strong>en</strong> sus manos prácticam<strong>en</strong>te todas<br />

<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l estado p<strong>en</strong>ante y se <strong>en</strong>contraba<br />

ampliam<strong>en</strong>te a cubierto <strong>de</strong> controles y correcciones.<br />

El principio acusatorio, por el cor-&-ario, prohibe<br />

a aquel que <strong>de</strong>be juzgar una causa el atraer<strong>la</strong> para<br />

sí, y a aquel que <strong>la</strong> trae a <strong>de</strong>cisión, el <strong>de</strong>cidir<strong>la</strong>. La<br />

separación <strong>en</strong>tre tribun<strong>al</strong>es y fisc<strong>al</strong>ías, <strong>la</strong> atribución<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes funciones, el equilibrami<strong>en</strong>to práctico<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes compet<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción concretan un mom<strong>en</strong>to importante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> división <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

Una armonía <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res resulta am<strong>en</strong>azadora<br />

para aquel que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sometido a ellos; a partir<br />

<strong>de</strong> su contraposición pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r posibilida<strong>de</strong>s<br />

para su <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, corrección y control.<br />

b) In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> justicia<br />

La in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l juez constituye -justam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>- un pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

judici<strong>al</strong> <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Sin <strong>la</strong>


9 2 WiNFRiED HASSEMER<br />

concreción <strong>de</strong> este principio, <strong>la</strong> justicia no merece su<br />

nombre, es un instrum<strong>en</strong>to estat<strong>al</strong>, <strong>en</strong>tre otros, si<br />

f<strong>al</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l Estado <strong>la</strong> función c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> un control efectivo <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l Estado.<br />

La in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia judici<strong>al</strong> no pres<strong>en</strong>ta problemas<br />

<strong>en</strong> los principios, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica. No hay <strong>de</strong>masiados<br />

que <strong>la</strong> discutan <strong>en</strong> lo fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>, pero sí<br />

<strong>al</strong>gunos para qui<strong>en</strong>es va <strong>de</strong>masiado lejos. Con el<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

judici<strong>al</strong> no es mucho lo que se ha ganado; se <strong>de</strong>be<br />

contro<strong>la</strong>r que este principio pueda re<strong>al</strong>izarse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica cotidiana.<br />

Esto significa, concretam<strong>en</strong>te, que <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

judici<strong>al</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l juez con <strong>la</strong>s partes proces<strong>al</strong>es o respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s judici<strong>al</strong>es; se muestra también -y sobre<br />

todo actu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te- <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l juez con el<br />

Po<strong>de</strong>r Ejecutivo, los partidos políticos y los medios <strong>de</strong><br />

comunicación. Se muestra, por tanto, <strong>en</strong> ámbitos que<br />

difícilm<strong>en</strong>te puedan ser regu<strong>la</strong>dos form<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te. No es<br />

<strong>la</strong> situación leg<strong>al</strong> <strong>la</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

re<strong>al</strong> <strong>de</strong>l juez, sino, por ejemplo, <strong>la</strong> seguridad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> posición <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra. Para su<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es importante <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> si se<br />

pue<strong>de</strong> ejercer sobre el presión hacia un "comportami<strong>en</strong>to<br />

a<strong>de</strong>cuado", rico <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cias, o si es<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o no <strong>de</strong> <strong>la</strong> "política" <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio.<br />

Esto significa, a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que para <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>l juez y <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> justicia<br />

resulta <strong>de</strong> importancia <strong>de</strong>cisiva que los jueces puedan<br />

constituir una autoconci<strong>en</strong>cia que cont<strong>en</strong>ga <strong>la</strong>s<br />

v<strong>en</strong>tajas y los caracteres específicos <strong>de</strong> esa profesión


CRITICA AL DERECHO PENAL DE HOY 9 3<br />

y los distinga <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más funciones <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

estat<strong>al</strong>. Esta autoconci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, por ejemplo, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesion<strong>al</strong>idad <strong>de</strong><br />

los formados, <strong>de</strong> su situación soci<strong>al</strong>, <strong>de</strong> su pago, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s notorias para su tras<strong>la</strong>do y su separación<br />

<strong>de</strong>l servicio.<br />

La in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l juez es otro ejemplo a<strong>de</strong>cuado<br />

para el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>en</strong> el juzgami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conformidad <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l proceso<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> se trata m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación leg<strong>al</strong> que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

circunstancias fácticas.<br />

c) <strong>Derecho</strong>s <strong>de</strong> participación efectivos <strong>de</strong>l .imputado<br />

También acerca <strong>de</strong>l imputado, su posición y sus<br />

<strong>de</strong>rechos, un <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> pue<strong>de</strong> organizar <strong>la</strong> división<br />

<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Cuanto más<br />

efectivam<strong>en</strong>te participe el imputado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

y <strong>la</strong> fin<strong>al</strong>ización <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to, tanto más se<br />

podrá contar con un control <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r estat<strong>al</strong> <strong>en</strong> el<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

Entre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> los afectados<br />

se m<strong>en</strong>ciona tradicion<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, ante todo, su<br />

posibilidad <strong>de</strong> recumr <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que lo perjudiqu<strong>en</strong>.<br />

Vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> una peor<br />

posición, esto constituye, <strong>de</strong> hecho, una posibilidad<br />

importante <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> y,<br />

sobre todo, <strong>en</strong> sus resultados.<br />

Sin embargo, cuando m<strong>en</strong>os ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

importancia los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción con cuyo<br />

ejercicio el imputado pue<strong>de</strong> influir no sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y <strong>en</strong> el resultado <strong>de</strong>l procedi-


9 4 WINFRIED HASSEMER<br />

mi<strong>en</strong>to, sino ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />

hecho y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to. Para el<br />

imputado es <strong>al</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma importancia, qué<br />

hechos pue<strong>de</strong>n v<strong>al</strong>er como probados como <strong>la</strong> correcta<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> una noma leg<strong>al</strong>.<br />

Por estos motivos <strong>al</strong>ego <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> un estricto<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> solicitud <strong>de</strong> prueba tanto para el fisc<strong>al</strong><br />

como para el imputado, con cuya ayuda pue<strong>de</strong> ser<br />

ejercida una amplia influ<strong>en</strong>cia materi<strong>al</strong> sobre el<br />

procedimi<strong>en</strong>to probatorio. En esto, el juez <strong>de</strong>be permitir<br />

que se lo moleste <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> una opinión<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> "verdad" durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

probatorio. Debe incorporar los puntos <strong>de</strong><br />

vista <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más intervini<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el proceso, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

el <strong>de</strong>l imputado, durante <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

su convicción. Esto significa que el imputado <strong>de</strong>be<br />

t<strong>en</strong>er ya durante el procedimi<strong>en</strong>to instructorio un<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> solicitud <strong>de</strong> prueba asegurado, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

existir fundam<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ros para <strong>de</strong>negar <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> prueba que puedan ser contro<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> forma<br />

precisa <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que el juez <strong>de</strong>l hecho se haya<br />

negado a una solicitud con razón o sin el<strong>la</strong>. No sólo<br />

los recursos limitan y contro<strong>la</strong>n el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

judici<strong>al</strong>, sino ya <strong>la</strong> temprana interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> hecho.<br />

W. LA SITUACIÓN ACTUAL<br />

EN LA REPÚBLICA FEDERAL DE ALEMANIA<br />

1. Desarrollo g<strong>en</strong>er<strong>al</strong><br />

En <strong>la</strong> República Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong> <strong>de</strong> Alemania no existe hoy<br />

el clima político que sería necesario para un <strong>de</strong>sarro-


C~TICAL DERECHO PENAL DE HOY 9 5<br />

110 <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong><br />

a<strong>de</strong>cuados a un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

Los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>la</strong> política crimin<strong>al</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> no son<br />

actu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> form<strong>al</strong> y <strong>la</strong> parte g<strong>en</strong>er<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong><strong>al</strong>, t<strong>al</strong> como el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

jurídicas. El c<strong>en</strong>tro lo constituy<strong>en</strong> más bi<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> parte especi<strong>al</strong>, sea <strong>en</strong> el Código P<strong>en</strong><strong>al</strong>, sea <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> complem<strong>en</strong>tario. Terrorismo, medio<br />

ambi<strong>en</strong>te, crim<strong>en</strong> organizado, <strong>de</strong>litos económicos,<br />

drogas y protección <strong>de</strong> datos son los ámbitos <strong>en</strong> los<br />

cu<strong>al</strong>es el legis<strong>la</strong>dor re<strong>al</strong>iza su actividad configuradora<br />

<strong>en</strong> el último tiempo.<br />

La dirección que se traza a este respecto no es <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sincriminación ni <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

crimin<strong>al</strong>ización, sino c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> nueva crimin<strong>al</strong>izacwn<br />

El legis<strong>la</strong>dor sigue <strong>en</strong> gran medida los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />

públicos <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los campos<br />

m<strong>en</strong>cionados, e int<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> caso necesario, satisfacer<br />

una "necesidad <strong>de</strong> acción", política actu<strong>al</strong> mediante una<br />

legis<strong>la</strong>ción meram<strong>en</strong>te "simbólica". Exist<strong>en</strong> dos<br />

indicadores <strong>de</strong> este proceso. Por un <strong>la</strong>do, el legis<strong>la</strong>dor<br />

elige <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> 16s <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> peligro abstracto, cuyos<br />

presupuestos <strong>de</strong> punición -mediante <strong>la</strong> r<strong>en</strong>uncia a <strong>la</strong><br />

comprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l daño y <strong>la</strong><br />

caus<strong>al</strong>idad- se reduc<strong>en</strong> es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te. Por otro <strong>la</strong>do,<br />

para todos los especi<strong>al</strong>istas resulta evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong><br />

"nueva crirnin<strong>al</strong>ización" vi<strong>en</strong>e acompañada <strong>de</strong> "déficit <strong>de</strong><br />

ejecución"; una circunstancia que hace p<strong>en</strong>sar si ti<strong>en</strong>e<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> estas áreas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> forma actu<strong>al</strong>.<br />

En tanto el legis<strong>la</strong>dor ha reformado <strong>en</strong> los últimos<br />

años el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>, no pue<strong>de</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r


9 6 WNFRIED HASSEMER<br />

el sello positivo <strong>de</strong> "reforma". Estas modificaciones<br />

fueron puntu<strong>al</strong>es y aplicadas retroactivam<strong>en</strong>te; sirvieron<br />

para facilitar <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to,<br />

y especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, para evitar y dificultar perturbaciones<br />

<strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to. Las modificaciones <strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> que por el mo~n<strong>en</strong>to están a<br />

<strong>la</strong> vista ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a satisfacer intereses crimin<strong>al</strong>ísticos<br />

-ante todo, a costa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong>l<br />

imputado y <strong>de</strong> los otros intervini<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to-<br />

y aum<strong>en</strong>tan y refuerzan los instrum<strong>en</strong>tos<br />

instructorios cuantitativa y cu<strong>al</strong>itativam<strong>en</strong>te. Las<br />

modificaciones <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> que resultan<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica se ori<strong>en</strong>tan hacia<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sform<strong>al</strong>ización, a <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fonn<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s.<br />

2. Ejemplos<br />

Con tres ejemplos se pue<strong>de</strong> estudiar este proceso<br />

con mayor precisión.<br />

a) Soluciones inform<strong>al</strong>es<br />

No sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> actu<strong>al</strong>idad, pero hoy con mayor<br />

fuerza, <strong>la</strong> práctica recurre a instrumeritos inform<strong>al</strong>es<br />

<strong>de</strong> los trámites proces<strong>al</strong>es, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

masiva y <strong>de</strong> su aum<strong>en</strong>to cotidiano. Sobre todo el<br />

8 153a, StPO se ha convertido <strong>en</strong> una restricción<br />

práctica muy importante <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> leg<strong>al</strong>idad.<br />

Este precepto (<strong>al</strong> cu<strong>al</strong> -no sin razón- se lo ha<br />

tachado <strong>de</strong> comercio con <strong>la</strong> justicia) posibilita <strong>al</strong> Ministerio<br />

Público, y luego, también <strong>al</strong> tribun<strong>al</strong> con el


CRITICA AL DERJ2CHO PENAL DE HOY 9 7<br />

acuerdo <strong>de</strong>l imputado, a sobreseer anticipadam<strong>en</strong>te<br />

el procedimi<strong>en</strong>to sin que con ello se <strong>de</strong>ba r<strong>en</strong>unciar<br />

a una sanción, por ejemplo, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> multa. Los<br />

problemas jurídicos <strong>de</strong> t<strong>al</strong> regu<strong>la</strong>ción resultan evi<strong>de</strong>ntes.<br />

No todo imputado está <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> ofrecer<br />

<strong>al</strong>go <strong>en</strong> un trato semejante, <strong>la</strong> causa fin<strong>al</strong>iza sin control<br />

público, el procedimi<strong>en</strong>to instructorio equilibrado<br />

por el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to proces<strong>al</strong> mediante el juicio<br />

princip<strong>al</strong> se convierte <strong>en</strong> numerosos casos <strong>en</strong> el punto<br />

princip<strong>al</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>, con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te<br />

reducción <strong>de</strong> numerosas garantías jurídicas.<br />

b) Testigos <strong>de</strong> La corona<br />

Para mejorar <strong>la</strong> situación fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong> difícil estado<br />

<strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones que se p<strong>la</strong>ntean<br />

ante todo fr<strong>en</strong>te a hechos <strong>de</strong> terrorismo, el legis<strong>la</strong>dor,<br />

luego <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgas idas y v<strong>en</strong>idas, y con ciertas dudas,<br />

<strong>de</strong>cidió atraer <strong>al</strong> l<strong>la</strong>mado "testigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> coronav* <strong>en</strong> los<br />

hechos <strong>de</strong> terrorismo, mediante <strong>la</strong> at<strong>en</strong>uación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>a o el sobreseimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso para acercarse<br />

a través <strong>de</strong> él <strong>al</strong> grupo investigado. Las dudas <strong>de</strong>l<br />

legis<strong>la</strong>dor se muestran <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundarn<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to legis<strong>la</strong>tivo, pero también<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> circunstancia <strong>de</strong> que esta posibilidad leg<strong>al</strong> este<br />

tempor<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te sujeta a p<strong>la</strong>zo.<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que el testigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona constituye<br />

un ataque c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> a los principios propios <strong>de</strong>l estado<br />

* Una institución simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> que critica el autor es <strong>la</strong> que se<br />

<strong>de</strong>nomina <strong>en</strong>tre nosotros, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje periodístico, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l 'arrep<strong>en</strong>tido" (N. <strong>de</strong> <strong>la</strong> T.).


98 WINFRIED HASSEMER<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Esta persona<br />

es b<strong>en</strong>eficiada jurídicam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> traición, y el<br />

b<strong>en</strong>eficio no ti<strong>en</strong>e nada que ver con el arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

o el <strong>de</strong>sistimi<strong>en</strong>to, sino con un interés crimin<strong>al</strong>ístico;<br />

los inculpados son tratados <strong>en</strong> forma <strong>de</strong>sigu<strong>al</strong>; <strong>la</strong><br />

confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> una administración <strong>de</strong><br />

justicia que pacta con <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes graves no pue<strong>de</strong><br />

ser ilimitada. Ante todo, <strong>la</strong> circunstancia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s instructorias estén autorizadas a mant<strong>en</strong>er<br />

<strong>al</strong> sospechoso <strong>de</strong>l hecho que quier<strong>en</strong> señ<strong>al</strong>ar<br />

como testigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona <strong>de</strong> antemano fuera <strong>de</strong>l<br />

procedimi<strong>en</strong>to, produce fuertes objeciones jurídicas.<br />

(Queda por el mom<strong>en</strong>to fuera <strong>de</strong> cuestión si estas<br />

injer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong><br />

estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho conduc<strong>en</strong> fin<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te a éxitos<br />

investigativos .)<br />

C) Tratos <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

La 58- Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Juristas <strong>al</strong>emanes discutía<br />

<strong>en</strong> otoño <strong>de</strong> 1990 <strong>en</strong> Munich, <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>, acerca <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que seguram<strong>en</strong>te<br />

es tan antiguo como el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>, pero que<br />

hoy, evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, se ha ampliado y consolidado: <strong>la</strong><br />

negociación <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los<br />

juns tas profesion<strong>al</strong>es.<br />

Aquello que los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores p<strong>en</strong><strong>al</strong>es experim<strong>en</strong>tados<br />

ya habían hecho saber -bajo <strong>la</strong> expresión<br />

"programas inform<strong>al</strong>esw- llegó a <strong>la</strong> opinión pública<br />

a través <strong>de</strong> comparaciones fracasadas, e intranquiliza<br />

a los proces<strong>al</strong>istas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces con difer<strong>en</strong>te<br />

int<strong>en</strong>sidad: que el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l tribun<strong>al</strong> (a


CIÚTICA AL DERECHO PENAL DE HOY 9 9<br />

veces sin participación <strong>de</strong> los jueces profesion<strong>al</strong>es, y<br />

casi siempre sin participación <strong>de</strong> los jueces legos), el<br />

fisc<strong>al</strong> y el <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor (mayorm<strong>en</strong>te sin <strong>la</strong> participación<br />

directa <strong>de</strong>l imputado), llegan a un acuerdo fuera <strong>de</strong>l<br />

juicio princip<strong>al</strong> y excluy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> opinión pública,<br />

según el cu<strong>al</strong> se ofrece, por un <strong>la</strong>do, una p<strong>en</strong>a más<br />

leve que <strong>la</strong> esperada, y por el otro, se r<strong>en</strong>uncia a hacer<br />

v<strong>al</strong>er <strong>de</strong>rechos que retrasarían o dificultarían el<br />

procedimi<strong>en</strong>to. En el procedimi<strong>en</strong>to princip<strong>al</strong> que<br />

sigue luego se actúa, <strong>en</strong>tonces, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

procedimi<strong>en</strong>to conforme lo acordado. Con <strong>al</strong>gunas<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> lo particu<strong>la</strong>r, y para los actores particu<strong>la</strong>res,<br />

parece ser que los tratos <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

se han impuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s causas por <strong>de</strong>litos económicos<br />

y para casos graves <strong>de</strong> crimin<strong>al</strong>idad con drogas.<br />

También aquí resultan evi<strong>de</strong>ntes los peligros <strong>de</strong><br />

un procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sform<strong>al</strong>izado. Idos principios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los legos, <strong>de</strong> publicidad, or<strong>al</strong>idad,<br />

así como <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia se h<strong>al</strong><strong>la</strong>n,<br />

cuando m<strong>en</strong>os, am<strong>en</strong>azados. El peligro <strong>de</strong> que un<br />

inoc<strong>en</strong>te que si<strong>en</strong>ta temor fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong>l<br />

proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> confiese el hecho injustam<strong>en</strong>te no<br />

pue<strong>de</strong> ser eliminado <strong>en</strong> modo <strong>al</strong>guno.<br />

V. POSIBILIDADES<br />

DE UN PROCEDIMIENTO PENAL<br />

CONFORME AL ESTADO DE DERECHO<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, no es tanto <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>la</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cuestión <strong>de</strong> si una sociedad pue<strong>de</strong> o no organizar SU<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho,


1 00 WNFRIED HASSEMEK<br />

sino más bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica soci<strong>al</strong> y estat<strong>al</strong>. Conocemos<br />

Estados cuyo <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> los textos es<br />

intachable, pero cuyos procedimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong><strong>al</strong>es<br />

constituy<strong>en</strong> una am<strong>en</strong>aza para los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Y <strong>en</strong> Estados t<strong>al</strong>es como Gran Bretaña o Suiza<br />

es posible estudiar <strong>la</strong> otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda: una<br />

práctica conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho sobre una base<br />

leg<strong>al</strong> hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>lgada y con <strong>la</strong>gunas.<br />

En mi opinión, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo se<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> conformidad <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong>l procedimiznto p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>en</strong> tres campos: <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> los juristas, <strong>en</strong> los medios y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> justicia.<br />

En <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los juristas se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>en</strong> gran<br />

parte cómo será <strong>la</strong> práctica jurídica <strong>de</strong> un Estado. Las<br />

leyes pue<strong>de</strong>n marcar so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los límites y <strong>de</strong>terminar<br />

el marco exterior: el manejo <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es<br />

con <strong>la</strong> ley <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

situación jurídica y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia re<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. La<br />

profesion<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> los juristas, que se transmite sobre<br />

todo mediante <strong>la</strong> formación, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia re<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<br />

<strong>de</strong> justicia fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción soci<strong>al</strong> y estat<strong>al</strong>. La<br />

s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> los juristas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s personas<br />

afectadas, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> política y fr<strong>en</strong>te a los mecanismos<br />

soci<strong>al</strong>es pue<strong>de</strong> ser fom<strong>en</strong>tada o bloqueada<br />

durante <strong>la</strong> formación. Absolu tarn<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cisivo para<br />

<strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s re<strong>al</strong>es <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho es una cantidad sufici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores p<strong>en</strong><strong>al</strong>es preparados y consci<strong>en</strong>tes,<br />

que perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te control<strong>en</strong> -no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> interés <strong>de</strong> sus mandantes- el respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

que aseguran <strong>la</strong> libertad.


En lo que se refiere a los medios <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> justicia, hoy se sabe, como<br />

resultado <strong>de</strong> numerosas investigaciones, que son todo<br />

m<strong>en</strong>os un informador fiel <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

opinión pública interesada. No informan ni acerca <strong>de</strong><br />

lo que ocurre re<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> justicia ni acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

forma <strong>en</strong> que esto suce<strong>de</strong>, sino que informan según<br />

sus propias reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> relevancia, <strong>en</strong> lo cu<strong>al</strong> se<br />

ori<strong>en</strong>tan según <strong>la</strong>s expectativas esperadas <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>stinatarios. El resultado es un cuadro tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

distorsionado <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia <strong>en</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> los<br />

medios, don<strong>de</strong> el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> y los <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> sangre<br />

captan un gran espacio.<br />

Con el tiempo, <strong>en</strong> mi opinión, una justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong> convivir bi<strong>en</strong><br />

con una información <strong>de</strong> este tipo. Es función y<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los medios configurar y seleccionar según<br />

sus propias reg<strong>la</strong>s. No son un órgano <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<br />

<strong>de</strong> justicia. Resultan, sin embargo, <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>orme importancia -y para ello no existe <strong>en</strong> una<br />

sociedad libre ningún sustituto posible- para <strong>la</strong><br />

perman<strong>en</strong>te vigi<strong>la</strong>ncia y control soci<strong>al</strong> acerca <strong>de</strong><br />

aquello que hace <strong>la</strong> justicia. Una administración <strong>de</strong><br />

justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong> no es p<strong>en</strong>sable, con el tiempo, sin una<br />

pr<strong>en</strong>sa libre e interesada <strong>en</strong> esa administración <strong>de</strong><br />

justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

Una pr<strong>en</strong>sa libre e interesada <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración<br />

<strong>de</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong> es también <strong>la</strong> más importante<br />

vía <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong> y <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Sobre todo, es mediante los medios que hoy<br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te sabe lo que sabe acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

La imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> justicia <strong>en</strong> <strong>la</strong>


cabeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te es, <strong>en</strong> mi opinión. el factor más<br />

importante para el surgimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

Para esta imag<strong>en</strong> resulta <strong>de</strong>cisiva una forma<br />

doble <strong>de</strong> confianza: <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y respetabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong> y<br />

<strong>de</strong> los hombres que se <strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, como así<br />

también <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong>l ciudadano <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

que le es propia, <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> oportunidad, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

conflicto, <strong>de</strong> una interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong> que<br />

produzca consecu<strong>en</strong>cias, y <strong>de</strong> estar <strong>en</strong> posición <strong>de</strong> un<br />

control re<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Esta imag<strong>en</strong> es difícil<br />

<strong>de</strong> lograr y fácil <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r. Si llega a configurarse, y<br />

cómo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> muchos factores, no todos los<br />

cu<strong>al</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cion con <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong><strong>al</strong>.<br />

También <strong>en</strong> ello es posible ver que <strong>la</strong> configuración<br />

<strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> conforme <strong>al</strong> estado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho no es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> j~isticia,<br />

ni tampoco <strong>de</strong>l Estado, sino que es, es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te,<br />

una cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.


Capítulo n/'<br />

Los presupuestos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva*<br />

SUMARIO: l. La discusión actu<strong>al</strong>. 1. <strong>Derecho</strong> comparado. 2. Los<br />

hechos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho. 3. Consecu<strong>en</strong>cias. 11. Los parametros<br />

normativos. 1. Legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva. 2. Límites <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva. a) Presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia. b) Prohibición <strong>de</strong><br />

excesb. 3. Política crimin<strong>al</strong> a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. 111. Conclusfones.<br />

* Dfe Voraussetzung<strong>en</strong> <strong>de</strong>r UntersuchungshaJ, publicado <strong>en</strong> 'Der<br />

Strafverteidiger", 1/ 1984, pp. 38 y SS., ampliada con notas <strong>al</strong> pie, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s N Jornadas <strong>de</strong> La Asociacfón <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sores P<strong>en</strong><strong>al</strong>es<br />

<strong>de</strong> Alsberg, <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1983, <strong>en</strong> Bonn.


En el último tiempo, nuevam<strong>en</strong>te se han hecho<br />

escuchar públicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s críticas a <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva,<br />

y también el Colegio Alemán <strong>de</strong> Abogados<br />

(Deutscher Anw<strong>al</strong>tverein) ha hecho su aporte <strong>en</strong> su<br />

I Foro <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1983. Estas críticas no son nuevas,<br />

y los argum<strong>en</strong>tos y comprobacione's que se<br />

contrapon<strong>en</strong>, también son conocidos. "Se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong>masiado y <strong>de</strong>masiado apresuradam<strong>en</strong>te", se escucha.por<br />

un <strong>la</strong>do; y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace décadas se contesta,<br />

"t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el am<strong>en</strong>azante <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

crimin<strong>al</strong>idad y su esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to, se <strong>de</strong>be convertir<br />

a <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to efectivo<br />

para <strong>la</strong> lucha contra el <strong>de</strong>lito".' Es digno <strong>de</strong> elogio que<br />

<strong>la</strong> discusibri acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva no se haya<br />

apaciguado: a través <strong>de</strong> el<strong>la</strong> se priva <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad a<br />

una persona que según el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada<br />

inoc<strong>en</strong>te.<br />

Pero también es compr<strong>en</strong>sible que <strong>la</strong> discusión no<br />

se apacigiie, dado que críticos y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores no argum<strong>en</strong>tan<br />

<strong>en</strong> el mismo p<strong>la</strong>no: qui<strong>en</strong> quiere ampliar<br />

<strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva invoca el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> una admi-<br />

' En mi libro Strnji-cc/itsdogrnatilc tind K~irnin<strong>al</strong>polililc hay un análisis<br />

<strong>de</strong> esLz arquni<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista político-crimin<strong>al</strong>,<br />

1974, pp. 80 y SS.


nistración <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>te funcionami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong><br />

poner coto a <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad. Qui<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ra excesiva<br />

a <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva lo hace <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

restricciones form<strong>al</strong>es judici<strong>al</strong>es <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> acor<strong>de</strong> con el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Y también se<br />

hace visible otra difer<strong>en</strong>ciación: el objetivo <strong>de</strong> una<br />

lucha efectiva contra el <strong>de</strong>lito (también) con <strong>la</strong> ayuda<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva no pue<strong>de</strong> negar su vincu<strong>la</strong>ción<br />

con objetivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho materi<strong>al</strong> (como por<br />

ejemplo, con <strong>la</strong>s teorías prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a); <strong>la</strong><br />

crítica a prácticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>masiado apresuradas<br />

o <strong>de</strong>masiado amplias, <strong>al</strong> invocar <strong>la</strong> form<strong>al</strong>idad<br />

judici<strong>al</strong> <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>, se apoya, por<br />

el contrario, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho form<strong>al</strong>. Efectividad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persecución p<strong>en</strong><strong>al</strong> versus formas protectoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías; <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho materi<strong>al</strong> versus <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong>: estas diverg<strong>en</strong>cias ocultas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones básicas <strong>de</strong> política crimin<strong>al</strong> y <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> no sólo dificultan un<br />

acuerdo <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias, sino ya el<br />

acuerdo acerca <strong>de</strong> cuáles son <strong>la</strong>s posibles consecu<strong>en</strong>cias<br />

que pue<strong>de</strong>n regir como criterio <strong>de</strong> corrección<br />

o racion<strong>al</strong>idad.<br />

El<strong>la</strong>s dificultan también una ori<strong>en</strong>tación según<br />

parámetros, <strong>de</strong> los cu<strong>al</strong>es se sirve con razón toda política<br />

jurídica, el <strong>de</strong>recho comparado y <strong>la</strong> estadística.<br />

1. <strong>Derecho</strong> comparado<br />

Así, por ejemplo, Gran Bretaña y <strong>la</strong> República Fe<strong>de</strong>r<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> Alemania resultan comparables <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto


CRÍTICA AL DERECHO PENA1> DE H»Y 107<br />

<strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos, a pesar <strong>de</strong> que <strong>al</strong>lá<br />

<strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos con con<strong>de</strong>na es diez veces mayor<br />

que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva, los cu<strong>al</strong>es,<br />

<strong>en</strong>tre nosotros, se acercan a un tercio <strong>de</strong>l tot<strong>al</strong> <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos." <strong>en</strong> It<strong>al</strong>ia, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prisión se asemejan <strong>en</strong> <strong>al</strong>gunos aspectos a los n~estros,~<br />

<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva es mayor<br />

que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los que se h<strong>al</strong><strong>la</strong>n cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a."'" El<br />

hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> el extranjero comparable se persigan<br />

ampliam<strong>en</strong>te también aquellos objetivos que no se<br />

agotan <strong>en</strong> el mero asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to,'<br />

pue<strong>de</strong> resultar tranquilizador, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, sólo a<br />

primera vista. Es justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión<br />

prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

jurídico nacion<strong>al</strong> y <strong>la</strong> cultura jundica que le<br />

subyace se caracterizan <strong>en</strong> forma t<strong>al</strong>, que el <strong>de</strong>recho<br />

comparado solo permite una causa infomcrndi y <strong>en</strong><br />

modo <strong>al</strong>guno irnitandi<br />

2. Los hechos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

Algo simi<strong>la</strong>r rige para <strong>la</strong>s comprobaciones estadísticas.<br />

De, el<strong>la</strong>s se habían servido, <strong>en</strong> gran medida,<br />

"f. KAISER / KI:K.UF:II / Svti~c;~~, Str-ajbolkug. Ein khr.buch, 3"d.,<br />

1982, p. 41, tab<strong>la</strong> 5: AI:E\I~I:SEN, S<strong>la</strong>tlstische und tmpirische Untersuchunpn<br />

zw. IJntcrsuchurtqshajl <strong>en</strong> Ji-xc; / MCI.LER-DIETZ (comp.), Refam<br />

dc.r Untersuchungshaft. Vor-schl¿igc und Materi<strong>al</strong>i<strong>en</strong>, 1983, pp. 139 y s.<br />

' Cf., p. ej., JEY(-IIF:~,K / ~~'MPELL~ASS, Die UntersuchungshaJt (m<br />

<strong>de</strong>utschcw. auslirndischczn und inter-natfon<strong>al</strong><strong>en</strong> Recht, 197 1 , p. 955:<br />

WOL-rt-n, Untersuchungshaj~'t. Vor-beugungshaJ1 und vor-<strong>la</strong>uj'ige<br />

Sanlctiont?n, 'ZStW", 93 (1981). pp. 481 y s.<br />

,' 'M" Cf. <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> nota 2.<br />

Jiixc;. Das Institul <strong>de</strong>l. Unter-suchungshafi irn vergle[ch<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

Ijbcv-hlick, <strong>en</strong> Reform dci- Untersuchungshaft (nota 2). pp. 91 y s.


especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te los críticos polici<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Reforma <strong>de</strong>l proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong>, más bi<strong>en</strong> liber<strong>al</strong>, <strong>de</strong> 1964,<br />

a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar que <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

grave y <strong>en</strong> serie sólo podía conducirse con una prisión<br />

prev<strong>en</strong>tiva ampliada <strong>en</strong> sus pres~puestos.~ También<br />

el <strong>la</strong>do contrario apoya su tesis <strong>de</strong> que se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong>masiado y <strong>de</strong>masiado apresuradam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> comprobaciones<br />

estadísticas.~¿Qué es lo que se sabe<br />

re<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te acerca <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión<br />

prev<strong>en</strong>tiva, y qué es lo que se sigue <strong>de</strong> ello?<br />

Se sabe7 que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace mucho tiempo, <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

registrada polici<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>ta, con una<br />

cuota <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te. Mi<strong>en</strong>tras que a<br />

partir <strong>de</strong> 1970 el número <strong>de</strong> adultos <strong>en</strong> prisión por<br />

corto tiempo (hasta seis meses) disminuye notablem<strong>en</strong>te,<br />

el coci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva aum<strong>en</strong>ta<br />

ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te, lo cu<strong>al</strong>, por un <strong>la</strong>do, es consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política crimin<strong>al</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

sanciones, y por el otro, es interpretado como que <strong>la</strong><br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva es parci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te un complem<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a. La introducción <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión por los tribun<strong>al</strong>es superiores no<br />

ti<strong>en</strong>e reflejo estadístico, y por el contrario, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1964<br />

<strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión por más <strong>de</strong> seis meses<br />

' Cf., p. ej., EXDER, Zur - ern<strong>en</strong>t<strong>en</strong> - Rcjormbedürftigkeit <strong>de</strong>s 51 12<br />

StPO. Krirnin<strong>al</strong>istik, 1968, p. 523: SCIII~EIBER / SCIIILASKY, Zurn Haj'tgrund<br />

<strong>de</strong>r Wie<strong>de</strong>rholungsgejahr. Krirnin<strong>al</strong>istik, 1969, p. 393.<br />

Cf., p. ej., WIEC~AYD, Untersuchungshaft und Abur-teilung - eine<br />

statistische Bestandaufnahme unter beson<strong>de</strong>rer Berüclcsichtigung <strong>de</strong>r<br />

Berltncr Situation, <strong>en</strong> "Strafverteidiger", 1983, p. 437: WOLTER, (nota 3),<br />

pp. 453, 458, 468, 482, 487.<br />

Extraigo los datos <strong>de</strong> ABENHACSEX (nota 2). pp. 99 y SS.


(:RITICA N. l>EN:(:HO PENAL DE HC)Y 109<br />

aum<strong>en</strong>ta constantem<strong>en</strong>te. Con difer<strong>en</strong>cias específicas<br />

para cada <strong>de</strong>lito, <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> más <strong>de</strong>l<br />

90 Oh <strong>de</strong> los casos es más corta que <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> prisión<br />

impuesta, pero, <strong>de</strong> todos modos, <strong>en</strong> casi el 5 % es más<br />

<strong>la</strong>rga. Los fundam<strong>en</strong>tos para <strong>de</strong>cretar <strong>la</strong> prisión están<br />

repres<strong>en</strong>tados cuantitativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> forma muy difer<strong>en</strong>te:<br />

<strong>en</strong> 1980 <strong>la</strong> fuga y el peligro <strong>de</strong> fuga <strong>al</strong>canzan<br />

el 93,7 O/o, el peligro <strong>de</strong> obstrucción <strong>de</strong> averiguación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad baja a un 3,5 Oh, <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción fundada<br />

<strong>en</strong> los EjEj 112, 111 y 112a, 1, N", StPO, osci<strong>la</strong> <strong>en</strong> un<br />

1 %, el peligro <strong>de</strong> reiteración según el Ej 112~2, 1,<br />

N", StPO, <strong>en</strong> un 3 %. También aquí exist<strong>en</strong>,<br />

natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s según <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>lito, t<strong>al</strong> como aproximadam<strong>en</strong>te un 14 % <strong>de</strong> peligro<br />

<strong>de</strong> obstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> casos <strong>de</strong><br />

prox<strong>en</strong>etismo, o más <strong>de</strong> un 40 O ? <strong>de</strong> peligro <strong>de</strong><br />

reiteración <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> abuso sexu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

según el Ej 112a, 1, N", StPO.<br />

Estas <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones, ¿son <strong>de</strong>masiadas o muy pocas?;<br />

¿fueron ejecutadas muy apresuradam<strong>en</strong>te o<br />

muy dubitativam<strong>en</strong>te?; ¿y qué significa <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

cuantitativam<strong>en</strong>te distorsionada <strong>de</strong> los fundam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre sí? A partir <strong>de</strong> estos datos no<br />

puedo extraer consecu<strong>en</strong>cias normativas; tomados <strong>en</strong><br />

si mismos, no son más que piezas <strong>de</strong> juego <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

discusión político-crimin<strong>al</strong>, y sólo adquier<strong>en</strong> fuerza<br />

expresiva cuando se los coloca <strong>en</strong> un contexto<br />

v<strong>al</strong>orativo. A partir <strong>de</strong> un ejemplo: el hecho <strong>de</strong> que<br />

el "con<strong>de</strong>nado norm<strong>al</strong>" sólo sea con<strong>de</strong>nado <strong>en</strong> un<br />

13,2 % a una p<strong>en</strong>a privativa <strong>de</strong> libertad, pero los<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva sean con<strong>de</strong>nados <strong>en</strong>


110 WiNFRiED HASSEMER<br />

un 81,8 ?h8 pue<strong>de</strong> ser leído como una comprobación<br />

<strong>de</strong>l prejuicio judici<strong>al</strong> fr<strong>en</strong>te a una <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción anterior,<br />

pero también como que <strong>en</strong> gran medida sólo los<br />

"re<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te culpables" son <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva.<br />

O también: el hecho <strong>de</strong> que el 97,3 O h <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva sea con<strong>de</strong>nado<br />

-tomado por sí mismo- no pue<strong>de</strong> tranquilizar. Si<br />

a<strong>de</strong>más se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>as privativas<br />

<strong>de</strong> libertad impuestas según el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

adultos un 36,8 O/o, y un 42,6 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dictadas según<br />

el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores, son <strong>de</strong> ejecución<br />

condicion<strong>al</strong>," <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sanciones<br />

fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva ya adquiere<br />

otro color: lo más <strong>de</strong> un tercio perdió su libertad<br />

exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bió<br />

haber sido consi<strong>de</strong>rado inoc<strong>en</strong>te.<br />

Pero también se sabe <strong>al</strong>go que re<strong>la</strong>tiviza aun más<br />

<strong>la</strong> fuerza expresiva <strong>de</strong> los datos m<strong>en</strong>cionados. El<br />

<strong>al</strong>cance efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cifras antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> coma <strong>de</strong> los cálculos<br />

porc<strong>en</strong>tu<strong>al</strong>es, nos es conocido, <strong>en</strong> el mejor <strong>de</strong> los<br />

casos, con imprecisión. Aquello que queda como cifra<br />

negra sólo pue<strong>de</strong> ser estimado a gran<strong>de</strong>s rasgos. Dado<br />

que <strong>la</strong>s cifras negras adquier<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes magnitu<strong>de</strong>s<br />

según el <strong>de</strong>lito específico, se <strong>de</strong>be contar firmem<strong>en</strong>te<br />

con una repres<strong>en</strong>tación distorsionada no<br />

sólo <strong>de</strong>l <strong>al</strong>cance <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad, sino también <strong>de</strong><br />

su estructura re<strong>al</strong>. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas<br />

%EXHAL:SF,S (nota 2). pp. 137 y s.<br />

Ancs~wr:s~s, i<strong>de</strong>rn, pp. 135 y s.<br />

'O Cf. <strong>al</strong> respecto, lnfi-a 11, 2, b.


CRÍTICA AL. DERECHO PENAL. DE HOY 111<br />

polici<strong>al</strong>es y <strong>de</strong> con<strong>de</strong>nas no es posible <strong>de</strong>ducir <strong>en</strong><br />

forma confiable qué es lo que informa y qué es lo que<br />

produce <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conducta crimin<strong>al</strong>.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, críticos más bi<strong>en</strong> constructivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estadísticas crimin<strong>al</strong>es objetan que éstas, si bi<strong>en</strong> no<br />

mi<strong>de</strong>n <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad, si <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>ización<br />

re<strong>al</strong>, el "manejo" <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad.' Con<br />

re<strong>la</strong>ción a los presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva,<br />

esto expresaría que por lo m<strong>en</strong>os se pue<strong>de</strong> confiar <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> distribución re<strong>al</strong> <strong>de</strong> los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión<br />

(y extraer consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> política crimin<strong>al</strong> a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>al</strong>1í). Pero yo tampoco t<strong>en</strong>dría confianza <strong>en</strong> esto.<br />

Por lo m<strong>en</strong>os ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> los años<br />

ses<strong>en</strong>ta se sabe que exist<strong>en</strong> "fundam<strong>en</strong>tos apócrifos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión", cuando se argum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sanción <strong>de</strong>l peligro <strong>de</strong> reiteración que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica<br />

éste era el fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, aun sin base<br />

leg<strong>al</strong>, ubicándoselo, apócrifam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el peligro <strong>de</strong><br />

fuga.12 Nada se sabe con precisión acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medida y distribución <strong>de</strong> los fundam<strong>en</strong>tos apócrifos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s metódicas para su<br />

registro son <strong>en</strong>ormes. Con <strong>la</strong> expectativa correcta <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er más éxito <strong>en</strong>tre los jueces <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores, se los<br />

interrogó acerca <strong>de</strong> los "verda<strong>de</strong>ros" fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, con <strong>la</strong> suposición <strong>de</strong> que <strong>al</strong>lí <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />

sirve como una "interv<strong>en</strong>ción estacionaria <strong>de</strong> crisis"<br />

" Asi, PILGRAM, Krirnin<strong>al</strong>it¿it in dst<strong>en</strong>-eich. Studi<strong>en</strong> zur Soztologie dw<br />

Krlmln<strong>al</strong>lt~ts<strong>en</strong>tu?fdc1u~, 1980, p. 38.<br />

'' Así, P. ej.. Sc~~irr, Strafprozessu<strong>al</strong>e Prau<strong>en</strong>tivmaBnahrn<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />

'JZ", 1965, p. 194, con otras citas.


y como "apoyo estacionario para un tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción especi<strong>al</strong> a más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo".l%l resultado<br />

<strong>de</strong>l interrogatorio, si bi<strong>en</strong> es provision<strong>al</strong> y no repres<strong>en</strong>tativo,<br />

resulta impresionante: l4 <strong>de</strong> 14 jueces <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong>l tribun<strong>al</strong> <strong>de</strong> primera instancia <strong>de</strong> Munich<br />

sólo uno respondió negativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pregunta:<br />

"¿Exist<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tos no escritos para <strong>la</strong> prisión?",<br />

y lo hizo <strong>en</strong> forma tan <strong>la</strong>cónica que se duda <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> haya <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido. Las respuestas <strong>de</strong> los trece restantes<br />

son sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>tes; <strong>en</strong> lo<br />

es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>, giran <strong>en</strong> torno a dos fundam<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. Se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e por motivos "educativos" (<strong>la</strong><br />

"p<strong>en</strong>a" <strong>de</strong>be seguir inmediatam<strong>en</strong>te <strong>al</strong> "hecho"), y se<br />

prepara una ejecución condicion<strong>al</strong> (el afectado, con<br />

todo, ya ha sufrido una <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción).<br />

Estos resultados pue<strong>de</strong>n ser re<strong>la</strong>tivizados un<br />

poco, <strong>en</strong> todo caso, con el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que los<br />

jueces <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores son una especie particu<strong>la</strong>r. Seguram<strong>en</strong>te<br />

el juez <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores está más cerca <strong>de</strong> una<br />

interv<strong>en</strong>ción pedagógica con los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> que el juez <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

adultos. Pero se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Tribun<strong>al</strong>es <strong>de</strong> M<strong>en</strong>ores (<strong>en</strong> el 8 72) estigmatiza a <strong>la</strong><br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva -más estrictam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> StPOcomo<br />

ultima ratio, y que favorece <strong>la</strong> internación<br />

IJ Asi, W~~lcrt, Unters~tchungshaft und Erziehung bei jung<strong>en</strong><br />

Cejang<strong>en</strong><strong>en</strong>, "MSchrKrin~", 1978, p. 342, con otras citas.<br />

El interrogatorio f ~ llevado ~ e a cabo por Cm. PFEIFFER <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> investigación, y es pres<strong>en</strong>tado por SCHLLL,<br />

Untcrsuchungshqft - ErziehungsrnaBnahrne o<strong>de</strong>r coruqcgg<strong>en</strong>omrn<strong>en</strong>e<br />

Jug<strong>en</strong>dstrafrecht?, <strong>en</strong> Die jug<strong>en</strong>dr~ichterlich<strong>en</strong> Entscheidungcn -<br />

Anspruch und W[rklichkeit, 1981, pp. 402 y SS.


CIUTICA AI, DEWCHO PGNN, DE HOY 113<br />

provision<strong>al</strong> <strong>en</strong> una institución educativa. Aun cuando<br />

<strong>la</strong> práctica ap<strong>en</strong>as si sigue este programa leg<strong>al</strong> por<br />

diversos motivos:" el hecho <strong>de</strong> que existan fundam<strong>en</strong>tos<br />

apócrifos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción sólo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores podría ser una m<strong>en</strong>tira piadosa.<br />

3. Consecu<strong>en</strong>cias<br />

De esto se sigue, con re<strong>la</strong>ción a lo primero, que<br />

sólo a partir <strong>de</strong> los hechos jurídicos no pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>ducirse confiablem<strong>en</strong>te ni <strong>la</strong> significación "re<strong>al</strong>" <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> política<br />

crimin<strong>al</strong>, ni el papel "re<strong>al</strong>" <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. Con re<strong>la</strong>ción a los fi~ndam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción no sabemos, tomado estrictam<strong>en</strong>te, cuáles<br />

son los "verda<strong>de</strong>ros" fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prision, ni<br />

tampoco cuáles han conducido "re<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te" <strong>al</strong> juez,<br />

sino solo cuáles son los que 61 ha as<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>creto <strong>de</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva. Sólo a partir <strong>de</strong><br />

parámetros normativos es posible juzgar cuáles son<br />

los presupuestos legítimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prision prev<strong>en</strong>tiva,<br />

dón<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr,an sus limites, y si actu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

estos limites están si<strong>en</strong>do sobrepasados.<br />

Ac<strong>en</strong>túo esta obviedad porque, <strong>en</strong> mi impresión,<br />

ello no es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te tomado <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

discusión actu<strong>al</strong>. Según esto, se pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong><br />

cuestión <strong>de</strong> los efectos curativos <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción,<br />

fr<strong>en</strong>te a un <strong>de</strong>sarrollo am<strong>en</strong>azante <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad,<br />

l5 KH~:[ ZEI:, Unttv-suchungshajt bei Jug<strong>en</strong>d!ichc.n rmd<br />

Hcranr~~achs<strong>en</strong><strong>de</strong>n. Rccht dcr Jug<strong>en</strong>d und <strong>de</strong>s B!idungsr~*esc>ns, 26,<br />

1978, pp. 345 y s.: SCIILLZ<br />

(nota 14), pp. 406 y SS., 4 13.


ecién cuando se ha resuelto que <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva<br />

es normativam<strong>en</strong>te compet<strong>en</strong>te para t<strong>al</strong> efecto: antes<br />

<strong>de</strong> estar <strong>de</strong> acuerdo acerca <strong>de</strong> que <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva<br />

es un instrum<strong>en</strong>to legitimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra<br />

el crim<strong>en</strong>, ti<strong>en</strong>e poco s<strong>en</strong>tido hab<strong>la</strong>r acerca <strong>de</strong>l <strong>al</strong>cance<br />

<strong>de</strong> su idoneidad efectiva. Aquellos que actu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

critican el <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva,<br />

cuestionan esta compet<strong>en</strong>cia normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva, y por cierto, a partir <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tos<br />

normativos, no <strong>de</strong> hecho. Su argum<strong>en</strong>to, por<br />

lo tanto, ti<strong>en</strong>e prioridad. S<strong>al</strong>irle <strong>al</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro haci<strong>en</strong>do<br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>al</strong> <strong>de</strong>sarrollo am<strong>en</strong>azante <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

y a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción temprana<br />

constituye -ya por motivos sistemáticos- el int<strong>en</strong>to<br />

inidóneo <strong>de</strong> afirmar <strong>la</strong> idoneidad fáctica <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to<br />

cuya aplicación para esa fin<strong>al</strong>idad está<br />

prohibida por bu<strong>en</strong>as razones.<br />

11. LOS PARÁNIETROS NORMATIVOS<br />

Los parámetros normativos para los presupuestos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva son ampliam<strong>en</strong>te conocidos<br />

y estudiados.lG Se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y <strong>de</strong> otros<br />

fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nuestro <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Me<br />

limito a un breve resum<strong>en</strong>.<br />

l6 Cf., especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, Arkitskreis StrafirozeBrefom (Círculo <strong>de</strong><br />

Trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rejoma <strong>de</strong>l Proceso P<strong>en</strong><strong>al</strong>), Die UntersuchungshaJ.<br />

Gesetz<strong>en</strong>tuwf rnit Begnindung, 1983, Vorbemerkung<strong>en</strong>, pp. 28 y SS.,<br />

fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l 5 1, pp. 4 1 y SS.: fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los 55 5 y 6, pp. 59<br />

y SS., 65 y SS.


CR~TICAL DERECH(3 PENAL DE HOY 115<br />

1. Legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva<br />

La posibilidad jurídica <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er a una persona<br />

y <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<strong>la</strong> <strong>en</strong> prisión con re<strong>la</strong>ción a un hecho<br />

respecto <strong>de</strong>l cu<strong>al</strong> no ha sido <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada culpable se<br />

<strong>de</strong>riva necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>al</strong>gunos presupuestos fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es<br />

<strong>de</strong> nuestro <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>, para<br />

los cu<strong>al</strong>es no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a <strong>la</strong> vista una <strong>al</strong>ternativa<br />

idónea: si <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong> un hecho punible se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

fundada, <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er lugar el procedimi<strong>en</strong>to<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> (<strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong>be ser form<strong>al</strong>izada,<br />

con forma judici<strong>al</strong>, e<strong>la</strong>borada, y no, por ejemplo,<br />

tomada glob<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te); si <strong>la</strong> sospecha se dirige contra<br />

una persona <strong>de</strong>terminada, <strong>en</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> autor, <strong>en</strong>tonces,<br />

esa persona <strong>de</strong>be ser parte <strong>en</strong> el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

(el procedimi<strong>en</strong>to no pue<strong>de</strong> estar limitado exclusivam<strong>en</strong>te<br />

a los auxiliares jurídicos profesion<strong>al</strong>es); <strong>de</strong>be<br />

ser posible jurídicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> ciertas partes <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to,<br />

mant<strong>en</strong>er a <strong>la</strong> persona sospechada<br />

corpor<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>te (a esa persona le <strong>de</strong>be estar<br />

prohibido r<strong>en</strong>unciar tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te a su participación); el<br />

procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong>be asegurar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

jurídicas que produce (no pue<strong>de</strong> quedar sujeto a <strong>la</strong><br />

voluntad <strong>de</strong>l con<strong>de</strong>nado el sustraerse prematuram<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia p<strong>en</strong><strong>al</strong>).<br />

La ejecución <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia y el<br />

asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia p<strong>en</strong><strong>al</strong> pue<strong>de</strong>n fundam<strong>en</strong>tar<br />

necesariam<strong>en</strong>te una <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción por fuga o peligro<br />

<strong>de</strong> fuga. M<strong>en</strong>os necesario, pero evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> un procedimi<strong>en</strong>to<br />

obligado a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad17 es el<br />

17<br />

Al respecto, <strong>de</strong>t<strong>al</strong><strong>la</strong>da y criticam<strong>en</strong>te, mi Efnflhrung in die<br />

Grundlq<strong>en</strong> <strong>de</strong>s Sb.aJic.chts, 1981, 3 16, 11, 3, 4.


interés <strong>de</strong> asegurar esa búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad fr<strong>en</strong>te<br />

a estrategias <strong>de</strong> obstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

verdad. En tanto <strong>de</strong>ban permanecer firmes estos<br />

presupuestos <strong>de</strong> nuestro procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>, <strong>la</strong>.<br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva por fuga, peligro <strong>de</strong> fuga, y<br />

-m<strong>en</strong>os necesariam<strong>en</strong>te- por peligro <strong>de</strong> obstrucción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong>be ser jurídicam<strong>en</strong>te<br />

posible, pues <strong>de</strong> otro modo estos presupuestos no<br />

serían re<strong>al</strong>izables.<br />

Debe ser jurídicam<strong>en</strong>te posible fr<strong>en</strong>te a aquel cuya<br />

pres<strong>en</strong>cia es presupuesto <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ejecución (fuga y peligro <strong>de</strong> fuga) y fr<strong>en</strong>te a aquel que<br />

pue<strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad (peligro <strong>de</strong><br />

obstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación). Esto se <strong>de</strong>riva con<br />

<strong>la</strong> misma estrictez que los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión<br />

m<strong>en</strong>cionados, a partir <strong>de</strong> los presupuestos fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es<br />

<strong>de</strong> nuestro procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>. Dado que<br />

esta pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, así <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida, es condición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> interés<br />

jurídico, pue<strong>de</strong> ser c<strong>al</strong>ificada <strong>de</strong> "sacrificio especi<strong>al</strong>". l8<br />

Esta <strong>de</strong>noriinación, ciertam<strong>en</strong>te, no <strong>al</strong>canza el<br />

núcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ~uestión'~ -un sacrificio especi<strong>al</strong>, así<br />

fundam<strong>en</strong>tado, también <strong>de</strong>bería ser impuesto, <strong>en</strong>tonces,<br />

por ejemplo, fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong> testigo, que también<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia y oportunidad <strong>de</strong> obstruir <strong>la</strong><br />

averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad-. Pero lo que difer<strong>en</strong>cia <strong>al</strong><br />

imputado <strong>de</strong>l testigo es <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong>l hecho como<br />

otro presupuesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión, junto a sus otros<br />

<strong>la</strong> Arbeftskreis Strajpi-ozeBreform (nota 16), p. 30.<br />

l9 En <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias, ciertam<strong>en</strong>te, también WOLTER (nota 3).<br />

pp. 486, 494.


fundam<strong>en</strong>tos. En <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong>l hecho se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>la</strong> legitimación para <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong>l<br />

imputado (que <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rado inoc<strong>en</strong>te), porque<br />

<strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong>l hecho es fundam<strong>en</strong>to y motivo<br />

<strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong>, y con esto, el elem<strong>en</strong>to que<br />

hace nacer <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> coerción<br />

proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong>, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, también <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva.<br />

La sospecha <strong>de</strong>l hecho no hace "un poco<br />

culpable" <strong>al</strong> imputado -lo cu<strong>al</strong> sería imposible20-.<br />

Pero expresa que aquel contra el cu<strong>al</strong> el<strong>la</strong> se dirige<br />

se h<strong>al</strong><strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>,<br />

<strong>en</strong> una posicion tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te que un tercero<br />

no sospechado, aun cuando ese tercero fuera el único<br />

testigo <strong>de</strong>l hecho.<br />

Con esto, por cierto, no se ha creado para <strong>la</strong> prisión<br />

prev<strong>en</strong>tiva y sus presupuestos mas que un hndam<strong>en</strong>to<br />

g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, cuyas particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s todavía <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser e<strong>la</strong>boradas.'<br />

Estas particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s sólo pue<strong>de</strong>n ser e<strong>la</strong>boradas<br />

si se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el otro polo <strong>de</strong> los parámetros<br />

normativos, que no se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva, sino a sus límites.<br />

2. Límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva<br />

a) Presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia<br />

La prisión prev<strong>en</strong>tiva es privación <strong>de</strong> libertad<br />

fr<strong>en</strong>te a un inoc<strong>en</strong>te. Entre juristas p<strong>en</strong><strong>al</strong>es no <strong>de</strong>berían<br />

existir dudas acerca <strong>de</strong> que ni siquiera <strong>la</strong><br />

sospecha más vehem<strong>en</strong>te podría estar <strong>en</strong> condiciones<br />

Cf. Arbei tslcreis Sti-afp1.0zef3rcform (nota 16). p. 29.


118 WNFRII.;D I-IAsSEMEI<<br />

<strong>de</strong> restringir el principio <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia. Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

con<strong>de</strong>na con autoridad <strong>de</strong> cosa juzgada <strong>la</strong> presunción<br />

<strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia rige siempre, o no rige. Esto lo exige no<br />

sólo <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este principio, <strong>de</strong>l<br />

cu<strong>al</strong> nada quedaría si <strong>al</strong> sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sospechado<br />

se lo consi<strong>de</strong>rara como "quizá inoc<strong>en</strong>te", y <strong>al</strong> fuertem<strong>en</strong>te<br />

sospechado como "más bi<strong>en</strong> culpable". Esto es<br />

exigido también por el respeto fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong> procedimi<strong>en</strong>to<br />

princip<strong>al</strong> y fr<strong>en</strong>te a su conclusión con fuerza <strong>de</strong> cosa<br />

juzgada: qui<strong>en</strong> no <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia<br />

aun <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> sospecha vehem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l hecho <strong>en</strong><br />

forma radic<strong>al</strong>, le quita v<strong>al</strong>or <strong>al</strong> procedimi<strong>en</strong>to princip<strong>al</strong>,<br />

y eleva los resultados <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

instructorio, provision<strong>al</strong>es y adquiridos con instrum<strong>en</strong>tos<br />

jurídicam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os idóneos, a <strong>la</strong> categoría<br />

<strong>de</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia con<strong>de</strong>natoria. El jurista p<strong>en</strong><strong>al</strong>, <strong>en</strong> loque<br />

se refiere a <strong>la</strong> culpabilidad <strong>de</strong>l imputado, sólo confía<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia con autoridad <strong>de</strong> cosa juzgada. Se<br />

permite confiar <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia aun cuando sean absolutam<strong>en</strong>te posibles<br />

<strong>la</strong>s dudas acerca <strong>de</strong> su correccicn.<br />

De ello se sigue necesariam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> prisión<br />

prev<strong>en</strong>tiva no pue<strong>de</strong> perseguir objetivos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong>. La persecución <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> o especi<strong>al</strong> presupone que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre firme el<br />

presupuesto <strong>de</strong> ese <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> materi<strong>al</strong>: <strong>la</strong> culpabilidad<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>ctado. La evitación <strong>de</strong> un peligro <strong>de</strong><br />

reiteración, <strong>la</strong> intimidación, o <strong>la</strong> integración normativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>idad o los esfuerzos <strong>de</strong> resoci<strong>al</strong>ización sólo<br />

pue<strong>de</strong>n ser ejecutados sobre una persona con respecto<br />

a <strong>la</strong> cu<strong>al</strong> el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> se ha asegurado <strong>de</strong> su<br />

culpabilidad <strong>en</strong> forma conforme <strong>al</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to.


cFÚTICA AL DERECHO PENAL DE HOY 119<br />

Fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva sólo pue<strong>de</strong>n ser<br />

fines <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ejecución, porque <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva<br />

se <strong>de</strong>riva exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> t<strong>al</strong>es intereses <strong>de</strong><br />

asegurami<strong>en</strong>to:" posibilitar un procedimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l imputado con oportunidad <strong>de</strong> averiguar<br />

<strong>la</strong> verdad y <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias p<strong>en</strong><strong>al</strong>es.<br />

Esto justifica los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />

basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuga, el peligro <strong>de</strong> fuga y el peligro <strong>de</strong><br />

obstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, y solo<br />

éstos. Qui<strong>en</strong> lucha contra <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad prematuram<strong>en</strong>te,<br />

es <strong>de</strong>cir, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia pasada <strong>en</strong><br />

autoridad <strong>de</strong> cosa juzgada, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión<br />

prev<strong>en</strong>tiva, no respeta el principio <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia, le<br />

quita v<strong>al</strong>or <strong>al</strong> procedimi<strong>en</strong>to princip<strong>al</strong> y lesiona a una<br />

persona sin fundam<strong>en</strong>to jurídico.<br />

En contra <strong>de</strong> esto no es posible objetar que<br />

nuestro sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace mucho<br />

tiempo persigue objetivos <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> culpabilidad a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medias <strong>de</strong><br />

mejorami<strong>en</strong>to y seguridad. Pues estas medidas presupon<strong>en</strong>,<br />

por su parte, una con<strong>de</strong>na por un hecho,<br />

que es justam<strong>en</strong>te lo que le f<strong>al</strong>ta <strong>al</strong> <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> prisión<br />

prev<strong>en</strong>tiva, y por ello, son parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> y<br />

no, por ejemplo, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho polici<strong>al</strong>. Algo difer<strong>en</strong>te<br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> situación con respecto a <strong>la</strong> internación<br />

provision<strong>al</strong> <strong>de</strong> sospechosos <strong>de</strong>l hecho con perturbaciones<br />

psíq~icas,~"orque esta medida provision<strong>al</strong><br />

" Cf. supr-a, 11, 1.<br />

2' Cf. Ar-beitskrels Stra@rozeJ3refolm (nota 16), 5 35, pp. 147 y SS.:<br />

<strong>en</strong> lo que sigue se agregan <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> ley respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva <strong>al</strong> texto <strong>en</strong>tre par<strong>en</strong>tesis.


120 iVINFIIIED HASSEMER<br />

persigue <strong>la</strong> misma fin<strong>al</strong>idad prev<strong>en</strong>tiva que <strong>la</strong> medida<br />

<strong>de</strong> seguridad misma.<br />

b) Prohibición <strong>de</strong> exceso<br />

Aun cuando <strong>la</strong> prision prev<strong>en</strong>tiva se limita a los<br />

objetivos legítimos <strong>de</strong>l asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución, continúa si<strong>en</strong>do una<br />

injer<strong>en</strong>cia que lesiona <strong>la</strong> libertad. Pue<strong>de</strong> conducir a<br />

daños producidos por <strong>la</strong> prision, por lo g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> ti<strong>en</strong>e<br />

efecto <strong>de</strong>soci<strong>al</strong>izante, y perjudica, a<strong>de</strong>más, el programa<br />

político-crimin<strong>al</strong> <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong>s privaciones <strong>de</strong><br />

libertad <strong>de</strong> corta d~racíón.~~ Por ello, <strong>de</strong>be ser medida<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cil<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> exceso como<br />

segundo importante parámetro normativo. La prohibición<br />

<strong>de</strong> exceso exige una pon<strong>de</strong>ración v<strong>al</strong>orativa<br />

<strong>en</strong>tre objetivo legítimo y efectos no <strong>de</strong>seados. Por ello,<br />

<strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> el<strong>la</strong> no pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er<br />

<strong>la</strong> estrictez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que resiiltan <strong>de</strong> <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong><br />

inoc<strong>en</strong>cia. Igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, resultan c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>ntes<br />

los límites <strong>de</strong> una regu<strong>la</strong>ción ori<strong>en</strong>tada a partir <strong>de</strong>l<br />

principio <strong>de</strong> proporcion<strong>al</strong>idad.<br />

Una corisecu<strong>en</strong>cia obvia <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong><br />

exceso es <strong>la</strong> prioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas merros lesivus<br />

que pudieran igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te asegurar los fines <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva (5 8): <strong>al</strong> respecto, poco es lo que<br />

se pue<strong>de</strong> discutir. Pero <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> exceso exige,<br />

a<strong>de</strong>más, que <strong>la</strong> no disponibilidad <strong>de</strong> medios m<strong>en</strong>os<br />

lesivos sea ixicoqjorada a los presupuestos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto<br />

"Cf.<br />

47, 56, StGB.


F:<br />

I( >Y 121<br />

<strong>de</strong> prisión (3 5, N"):<br />

cuando se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a mano<br />

un medio m<strong>en</strong>os lesivo e idóneo, <strong>en</strong>tonces se <strong>de</strong>be<br />

aplicar únicam<strong>en</strong>te éste, si el imputado lo consi<strong>en</strong>te<br />

(5 8, párr. 2); un <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> prision prev<strong>en</strong>tiva constituiría<br />

<strong>en</strong>tonces un perjuicio excesivo y no justificado,<br />

por no necesario. Sólo resulta necesario cuando<br />

<strong>la</strong> medida m<strong>en</strong>os lesiva se reve<strong>la</strong> como inidónea (5 8,<br />

párr. 5).<br />

El hecho <strong>de</strong> que c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva no sea con<strong>de</strong>nado<br />

a una p<strong>en</strong>a privativa <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> ejecución efectiva2"<br />

resulta intolerable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> proporcion<strong>al</strong>idad. Ciertam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a privativa <strong>de</strong><br />

libertad ti<strong>en</strong>e otros presupuestos y otras funciones<br />

que <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva. Pero también es cierto que<br />

<strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad significa para el afectado <strong>la</strong><br />

máxima injer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>rechos que el sistema<br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong> pue<strong>de</strong> imponerle, y que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes funciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión <strong>en</strong> nada <strong>al</strong>teran <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> esa<br />

injer<strong>en</strong>cia. Por lo tanto, <strong>al</strong> an<strong>al</strong>izar <strong>la</strong> propor-<br />

cion<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> injer<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>be poner <strong>en</strong> <strong>la</strong> b<strong>al</strong>anza<br />

<strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> consecr~<strong>en</strong>cia p<strong>en</strong><strong>al</strong> a esperar.<br />

Si esta conseci~<strong>en</strong>cia p<strong>en</strong><strong>al</strong> no <strong>al</strong>canza a <strong>la</strong> privación<br />

<strong>de</strong> libertad, <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad para<br />

asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia p<strong>en</strong><strong>al</strong> resulta<br />

<strong>de</strong>sproporcionada. Por tanto, <strong>la</strong> prohibici~n <strong>de</strong> exceso<br />

exige que <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad como consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva sólo sea posible cuando<br />

resulta esperable una p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> prisión. Dado que <strong>en</strong><br />

el caso <strong>de</strong> una expectativa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>a leve es dificil


122 WlNFRiED HASSEMER<br />

pronosticar una con<strong>de</strong>na <strong>de</strong> ejecución condicion<strong>al</strong>, se<br />

<strong>de</strong>bería fijar <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>a <strong>en</strong> [cuando m<strong>en</strong>os*]<br />

un año (§ 5, N"). Si <strong>de</strong> lo que se trata no es<br />

<strong>de</strong>l asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución y <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l acusado<br />

<strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to princip<strong>al</strong>, se <strong>de</strong>be pon<strong>de</strong>rar <strong>en</strong>tonces<br />

<strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong>l acusado fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong><br />

v<strong>al</strong>or <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia (58 10, 1 1).<br />

Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fuera <strong>de</strong> discusión que <strong>la</strong> sospecha<br />

<strong>de</strong>l hecho como presupuesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva<br />

<strong>de</strong>be ser "vehem<strong>en</strong>te", y esto no <strong>en</strong> último término<br />

<strong>de</strong>bido a que los niveles <strong>de</strong> sospecha son difícilm<strong>en</strong>te<br />

fonn<strong>al</strong>izables, y, <strong>en</strong> esta medida, le quedan <strong>al</strong> juez<br />

ámbitos <strong>de</strong> libertad. Una regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> prision<br />

prev<strong>en</strong>tiva que quiera tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> prohibición<br />

<strong>de</strong> exceso también respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong>l hecho<br />

<strong>de</strong>be esforzarse <strong>en</strong> sujetar <strong>al</strong> juez mediante formu<strong>la</strong>ciones<br />

más precisas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l 5 112, párr. 1,<br />

1" oración, StPO, para una fundam<strong>en</strong>tación más<br />

exacta y contro<strong>la</strong>ble. Esta consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> exceso <strong>al</strong>canza no sólo a <strong>la</strong> sospecha<br />

<strong>de</strong>l hecho (8 5, N"), sino también a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión (5 6) y <strong>al</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

* La ac<strong>la</strong>ración no es <strong>de</strong>l origin<strong>al</strong>, pero es necesaria para facilitar<br />

<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión. El autor se refiere <strong>al</strong>lí <strong>al</strong> 5 5, N" 2, <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong>l Círculo<br />

<strong>de</strong> 7Yabajo d~ <strong>la</strong> ReJorma <strong>de</strong>l Roceso P<strong>en</strong><strong>al</strong> (v. nota 16). el cu<strong>al</strong>, bajo el<br />

título "Presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prision prev<strong>en</strong>tiva", rezaba: "Pue<strong>de</strong> ser dispuesta<br />

<strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva contra el inculpado, cuando: ... 2") por ese<br />

hecho, sea <strong>de</strong> esperar una p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to efectivo<br />

<strong>de</strong>, cuando m<strong>en</strong>os, un ano" (cf. Arbcitsikreis Strafprozeflreform, Die<br />

Untersuchungshqft - Geseiz<strong>en</strong>tu~urf' rnit Begiündung [La prisión prev<strong>en</strong>tiva<br />

- Proyecto <strong>de</strong> ley con fundamntación], Hei<strong>de</strong>lberg, 1983, p. 4).<br />

(N. <strong>de</strong> <strong>la</strong> T.)


necesario <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> prisión (5 13): <strong>en</strong> todos ellos<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser m<strong>en</strong>cionados especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te los "hechos<br />

<strong>de</strong>terminados" a partir <strong>de</strong> los cu<strong>al</strong>es el juez extrae<br />

conclusiones. No pue<strong>de</strong> esperarse que <strong>de</strong> este modo<br />

que<strong>de</strong>n excluidos los fundam<strong>en</strong>tos apócrifos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prisión; el legis<strong>la</strong>dor no pue<strong>de</strong> "s<strong>al</strong>ir <strong>al</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro" <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia, no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<strong>la</strong> completam<strong>en</strong>te.<br />

Pero pue<strong>de</strong> -y <strong>de</strong>be- aprovechar ampliarn<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control judici<strong>al</strong> y público <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cretos <strong>de</strong> prisión.<br />

También se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fuera <strong>de</strong> discusión que el<br />

principio <strong>de</strong> proporcion<strong>al</strong>idad <strong>de</strong>be ser formu<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />

forma particu<strong>la</strong>r para el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva.<br />

Al respecto, <strong>de</strong>be tomarse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los límites <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva señ<strong>al</strong>ados ya son concreciones <strong>de</strong>l<br />

principio <strong>de</strong> proporcion<strong>al</strong>idad. Igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong>stacar este principio <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te aquí<br />

(5 2). Esto, por un <strong>la</strong>do, es especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te dificil fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> injer<strong>en</strong>cia int<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva. Por el<br />

otro, a pesar <strong>de</strong> estas concreciones, ti<strong>en</strong>e otro ámbito <strong>de</strong><br />

aplicación, t<strong>al</strong> como el caso <strong>de</strong>l peligro <strong>de</strong> obstrucción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, el cu<strong>al</strong>, comparativam<strong>en</strong>te,<br />

se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> manera m<strong>en</strong>os necesaria <strong>de</strong> los<br />

presilpuestos fimdam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es <strong>de</strong> nuestro <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong><br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>be tolerar más<br />

limitaciones a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporcion<strong>al</strong>idad -por ejemplo,<br />

respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> obstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> averiguación <strong>de</strong><br />

hechos referidos a <strong>la</strong> individu<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>aeZ6<br />

" Cf. supra, 11, 1.<br />

*%rbeitskreis StrafprozeBi-eform (nota 16), fundam<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l 3 6,<br />

p. 68: WOLTER (nota 3), p. 471.


124 WINFRiED HASSEMER<br />

3. Política crimin<strong>al</strong> a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />

Si se mi<strong>de</strong>n los presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva<br />

a partir <strong>de</strong> los parámetros normativos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Derecho</strong>s Humanos, <strong>la</strong> Constitución y<br />

<strong>de</strong>más fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nuestro <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong><br />

p<strong>en</strong><strong>al</strong>, <strong>de</strong> ello surge que es posible <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong><br />

este medio <strong>de</strong> coacción, pero sólo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> límites<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te más estrechos que los <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>nanza<br />

Proces<strong>al</strong> P<strong>en</strong><strong>al</strong> vig<strong>en</strong>te. Por ello, cabe preguntarse con<br />

qué oportunida<strong>de</strong>s y con que resist<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>be contar<br />

una concepción ori<strong>en</strong>tada estrictam<strong>en</strong>te a los principios<br />

jurídicos. En mi opinión. <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia más<br />

int<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> t<strong>al</strong> concepción se <strong>al</strong>im<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> difundida cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> dar solución<br />

a los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad con medios <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong>. El fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> prision <strong>de</strong> peligro<br />

<strong>de</strong> reiteración (3 112a, StPO), pero también el "fundam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión" <strong>de</strong> <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong>l hecho<br />

(5 1 12, 111, StPO), <strong>de</strong> ningún modo podrían ser explicados<br />

sin esta cre<strong>en</strong>cia: con el instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva se <strong>de</strong>be interv<strong>en</strong>ir lo más rápido y<br />

<strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te que sea posible <strong>en</strong> crisis que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

que ver con el proceso p<strong>en</strong><strong>al</strong> mismo, sino con <strong>la</strong><br />

crimin<strong>al</strong>idad y con <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad. Esta cre<strong>en</strong>cia es fuerte, a pesar <strong>de</strong><br />

que --¿o, justam<strong>en</strong>te, por qué?- no pue<strong>de</strong> apoyarse<br />

<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to cierto. Poco es lo que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>en</strong><br />

contra <strong>de</strong> esta cre<strong>en</strong>cia el que no sea posible formu<strong>la</strong>r<br />

prognosis referidas <strong>al</strong> caso con seguridad sufici<strong>en</strong>tez7<br />

27 Cf., p. ej., FRISCH, Prqnos<strong>en</strong><strong>en</strong>lscheidung<strong>en</strong> irn Str-ajrecht. Zurnormcltivcn<br />

Releuanz crnpilisch<strong>en</strong> Wiss<strong>en</strong>s und zur Entscheidung bci


C~TICAL DERECI-10 PENAL DE H( )Y 125<br />

y que los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión sin refer<strong>en</strong>cias<br />

precisas <strong>al</strong> procedimi<strong>en</strong>to son, por principio, ilegitimos.<br />

Por ello, <strong>la</strong>s propuestas que se dirig<strong>en</strong> a una reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to o a una<br />

transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>de</strong>l actuar po~terior,'~<br />

para <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l peligro <strong>de</strong> reiteración, son<br />

seguram<strong>en</strong>te razonables, pero también promet<strong>en</strong>, seguram<strong>en</strong>te,<br />

pocos resultados. Qui<strong>en</strong> quiera aplicar <strong>la</strong><br />

prisión prev<strong>en</strong>tiva para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

siempre podrá apoyarse <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los extranjeros y <strong>en</strong><br />

comprobaciones estadísticas, también luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización<br />

<strong>de</strong> t<strong>al</strong>es propuestas. El verda<strong>de</strong>ro punto <strong>de</strong><br />

partida <strong>de</strong> una solución es admitir que el <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong><br />

y el <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> no "solucionan" o "eliminan"<br />

los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad, sino que sólo pue<strong>de</strong>n<br />

"e<strong>la</strong>b~rarlos"~~ -protegi<strong>en</strong>do lo mejor posible los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> todos-. Una prev<strong>en</strong>ción g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> efectiva y<br />

ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> justicia no consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sifkación<br />

<strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho p<strong>en</strong><strong>al</strong> para una lucha<br />

a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo contra <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>cidida a los principios jurídicos cons<strong>en</strong>tidos<br />

para <strong>la</strong> evitación <strong>de</strong> lesiones a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los<br />

afectados a corto y mediano p<strong>la</strong>zo. No po<strong>de</strong>mos saber<br />

cómo se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad y qué papel jugará<br />

<strong>en</strong> ello <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva. Pero po<strong>de</strong>mos ver qué es<br />

Nichtuqiss<strong>en</strong>, 1983, pp. 34 y SS.: A\~c;\osmw~~os, Hajlgiün<strong>de</strong> <strong>de</strong>i-<br />

Tatschu3ere und dcr \Z7iedt'rholungsgeJahr, 1984, 2, 4, 1.<br />

" Así WOI.TER (nota 3), pp. 491 y s., con otras citas.<br />

2y Mas <strong>de</strong>t<strong>al</strong><strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te, <strong>al</strong> respecto, mi EinJihrung in die Grund<strong>la</strong>g<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>s Straji-echts (nota 17), pp. 259 y SS., 295 y SS.


126 WNFRIED HASSEMER<br />

lo que hacemos con <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> forma<br />

inmediata. Si no abusamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva como<br />

instrum<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s crisis, v<strong>al</strong>ores<br />

irr<strong>en</strong>unciables como <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> exceso y <strong>la</strong><br />

presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejores chances <strong>de</strong><br />

sobrevivir -también, y justam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

111. CONCLUSIONES<br />

1. Estadísticam<strong>en</strong>te, fuga y peligro <strong>de</strong> fuga son los<br />

fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva utilizados con<br />

mayor frecu<strong>en</strong>cia. Más <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong> prision prev<strong>en</strong>tiva no es con<strong>de</strong>nado a p<strong>en</strong>a privativa<br />

<strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to efectivo. En el extranjero<br />

comparable también se persigu<strong>en</strong> mediante<br />

<strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva objetivos que m se agotan <strong>en</strong> el<br />

puro asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to. Con todo lo<br />

importante que son estos datos, sólo adquier<strong>en</strong> fuerza<br />

expresiva fr<strong>en</strong>te <strong>al</strong> trasfondo <strong>de</strong> los parámetros<br />

normativos. La confiabilidad <strong>de</strong> los resultados estadísticos<br />

es perjudicada, a<strong>de</strong>más, por <strong>la</strong> "cifra negra"<br />

y por los "fundam<strong>en</strong>tos apócrifos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión".<br />

2. Antes <strong>de</strong> investigar si <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva es<br />

efectivam<strong>en</strong>te idónea para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad<br />

(por ejemplo, contra el peligro <strong>de</strong> reiteración),<br />

se <strong>de</strong>be haber <strong>de</strong>cidido si está permitido utilizar<strong>la</strong><br />

para ese objetivo. A partir <strong>de</strong> principios fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es<br />

<strong>de</strong> nuestro <strong>de</strong>recho proces<strong>al</strong> p<strong>en</strong><strong>al</strong> se <strong>de</strong>riva que<br />

esto no está permitido.<br />

3. La prisión prev<strong>en</strong>tiva es irr<strong>en</strong>unciable y legítima,<br />

<strong>en</strong> tanto se pret<strong>en</strong>da ejecutar el procedimi<strong>en</strong>to


CR~TICA AL DERGC i 10 PENAL DE HOY 127<br />

<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l imputado, averiguar <strong>la</strong> verdad y<br />

asegurar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to. Es<br />

legítima fr<strong>en</strong>te a aquel que es sospechado <strong>en</strong> forma<br />

vehem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l hecho.<br />

4. Es legitima sólo para asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución, pero no para !a persecución<br />

<strong>de</strong> objetivos p<strong>en</strong><strong>al</strong>es materiaies, t<strong>al</strong>es como <strong>la</strong><br />

lucha contra el peligro <strong>de</strong> reiteración. Esto se <strong>de</strong>riva<br />

necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l principio por el cu<strong>al</strong> se presume<br />

<strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia. Sólo constituy<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tos admisibles<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión <strong>la</strong> fuga, el peligro <strong>de</strong> fuga y el peligro<br />

<strong>de</strong> obstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />

5. La prohibición constitucion<strong>al</strong> <strong>de</strong> exceso exige<br />

con re<strong>la</strong>ción a los presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prision <strong>la</strong><br />

prioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas m<strong>en</strong>os lesivas, <strong>la</strong> expectativa<br />

<strong>de</strong> una p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> prisión ejecutable <strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os<br />

un año, así como <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción más estricta y<br />

precisa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong>l hecho,<br />

los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión y el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>creto <strong>de</strong> prision.<br />

6. Medidas co<strong>la</strong>ter<strong>al</strong>es, t<strong>al</strong>es como el acortami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong><strong>al</strong> no promet<strong>en</strong> una ayuda efectiva<br />

a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Mas importante es admitir que los problemas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> crimin<strong>al</strong>idad no pue<strong>de</strong>n ser solucionados<br />

mediante <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva, y que <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

jurídica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se refuerza más mediante un<br />

respeto <strong>de</strong>cidido <strong>de</strong> los principios jurídicos fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es<br />

que mediante una fuerte interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> crisis con<br />

ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión prev<strong>en</strong>tiva.**<br />

** La pon<strong>en</strong>cia aparecera próximam<strong>en</strong>te taanbién <strong>en</strong> el<br />

Anw<strong>al</strong>tsb<strong>la</strong>tt. (La ac<strong>la</strong>ración con dos asteriscos es liter<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión<br />

origin<strong>al</strong> [N. <strong>de</strong> <strong>la</strong> T.])


Esta edición se terminó <strong>de</strong> imprimir <strong>en</strong><br />

Febrero <strong>de</strong> 2003, <strong>en</strong> Gráfica Laf s.r.l.,<br />

Loyo<strong>la</strong> 1 654 - (C 14 14AVJ) Cap. Fed.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!