vb. activo - Esta el la WIKI de LATÃN
vb. activo - Esta el la WIKI de LATÃN
vb. activo - Esta el la WIKI de LATÃN
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
LATÍN I<br />
1º BACHILLER<br />
IES PINTOR JOSÉ Mª FERNÁNDEZ<br />
Manu<strong>el</strong> Infante Santiago<br />
0
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Contenidos: _____________________________________________<br />
1. Introducción a <strong>la</strong> lengua <strong>la</strong>tina. El indoeuropeo. Latín culto y <strong>la</strong>tín vulgar.<br />
2. El alfabeto <strong>la</strong>tino. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los sonidos. La acentuación.<br />
3. Lengua Flexiva. Concepto. Funciones <strong>de</strong> los casos La 1ª <strong>de</strong>clinación<br />
4. La 2ª <strong>de</strong>clinación. El Verbos SVM<br />
5. Adjetivos <strong>de</strong> 3 terminaciones (3 T)<br />
6. El Calendario. Los números romanos<br />
7. Flexión verbal. El enunciado <strong>de</strong> los verbos. 1ª conjugación<br />
8. C<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> oraciones: La Coordinación.<br />
9. La tercera <strong>de</strong>clinación: Temas en consonante, en -i. y mixtos<br />
10. Adjetivos <strong>de</strong> 2 y 1 terminaciones (2 T / 1 T).<br />
11. Gradación d<strong>el</strong> Adjetivo<br />
12. La Monarquía. Roma: entre <strong>la</strong> leyenda y <strong>la</strong> historia. La República romana<br />
13. Flexión verbal: 2ª , 3ª y 4ª conjugaciones<br />
14. Complementos <strong>de</strong> Lugar.<br />
15. Cuarta y Quinta <strong>de</strong>clinación<br />
16. El Ejército.<br />
17. Pronombres: Demostrativos, personales, fóricos.<br />
18. Subordinación Adjetiva. QVI<br />
19. Conjunciones Subordinantes Polivalentes<br />
20. El Imperio romano y su <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia<br />
21. La voz pasiva: Formación. Oración pasiva. Conversiones<br />
22. Subordinación Sustantiva<br />
23. La R<strong>el</strong>igión romana. Mito y Supersticiones. Influencias orientales<br />
24. Subordinación adverbial<br />
25. La Romanización. La conquista <strong>de</strong> Hispania.<br />
26. Expresiones <strong>la</strong>tinas. El <strong>la</strong>tín y <strong>la</strong> tradición clásica<br />
27. Textos <strong>la</strong>tinos adaptados<br />
28. Léxico<br />
M. Infante<br />
1
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
TEMA 1. Nacimiento y <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> <strong>la</strong>tín.<br />
M. Infante<br />
Cuando los inmigrantes indoeuropeos llegan a Italia entran en contacto con otros<br />
pueblos establecidos en <strong>la</strong><br />
penínsu<strong>la</strong>. Los contactos <strong>de</strong> estos<br />
pueblos entre sí y con los<br />
pob<strong>la</strong>dores autóctonos dan como<br />
resultado un intercambio <strong>de</strong><br />
influencias culturales y lingüísticas<br />
que van mol<strong>de</strong>ando <strong>la</strong>s distintas<br />
lenguas.<br />
<strong>Esta</strong> diversidad <strong>de</strong> pueblos<br />
y lenguas, con <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> los<br />
años, <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> existir para dar paso<br />
a <strong>la</strong> unidad política y lingüística. En<br />
<strong>la</strong> región d<strong>el</strong> Lacio, próxima a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sembocadura d<strong>el</strong> Tíber, una pequeña al<strong>de</strong>a l<strong>la</strong>mada Roma conseguirá imponer su dominio y,<br />
con <strong>el</strong>lo, sus costumbres y su lengua al resto <strong>de</strong> los pueblos itálicos.<br />
De <strong>la</strong> lengua <strong>de</strong> Roma en los tiempos primitivos conservamos tan sólo algunos<br />
documentos escritos <strong>de</strong> carácter no literario. Se trata fundamentalmente <strong>de</strong> documentos<br />
oficiales, cantos rituales y litúrgicos, y textos <strong>de</strong> a<strong>la</strong>banza <strong>de</strong> familias nobles. A medida que <strong>el</strong><br />
po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Roma se va extendiendo, <strong>el</strong> <strong>la</strong>tín se <strong>de</strong>pura y perfecciona. Las victorias <strong>de</strong> Roma<br />
requieren <strong>la</strong> inmortalidad literaria. Los mod<strong>el</strong>os están a <strong>la</strong> vista: Grecia, que ya forma parte d<strong>el</strong><br />
Imperio Romano, marcará los cánones.<br />
Al tiempo que se consolida <strong>el</strong> <strong>la</strong>tín como instrumento a<strong>de</strong>cuado para <strong>la</strong> expresión<br />
literaria, se inicia un proceso <strong>de</strong> distanciamiento entre este <strong>la</strong>tín literario y culto y <strong>la</strong> lengua<br />
hab<strong>la</strong>da por <strong>el</strong> pueblo (<strong>la</strong>tín vulgar). El conocimiento d<strong>el</strong> <strong>la</strong>tín culto no p<strong>la</strong>ntea problemas, ya<br />
que poseemos documentos escritos. En cambio, apenas se conservan testimonios escritos en<br />
<strong>la</strong>tín vulgar. Este <strong>la</strong>tín vulgar fue <strong>el</strong> que exportaron los soldados, merca<strong>de</strong>res y funcionarios<br />
romanos a <strong>la</strong>s provincias d<strong>el</strong> Imperio; se mantuvo bastante uniforme durante <strong>la</strong> época imperial,<br />
pero, con <strong>la</strong>s invasiones bárbaras (siglo V d. C.), <strong>la</strong>s diferencias se fueron acentuando hasta<br />
dar lugar a <strong>la</strong>s lenguas romances.<br />
Etapas d<strong>el</strong> <strong>la</strong>tín culto.<br />
1. Período arcaico (siglos III-II a. C.). Etapa <strong>de</strong> formación d<strong>el</strong> <strong>la</strong>tín literario. Autores<br />
<strong>de</strong>stacados <strong>de</strong> este período son Apio C<strong>la</strong>udio <strong>el</strong> Ciego, Livio Andrónico, Nevio, Ennio,<br />
P<strong>la</strong>uto, Terencio.<br />
2. Período clásico (siglos I a. C.-I d. C.). Es <strong>la</strong> Edad <strong>de</strong> Oro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras <strong>la</strong>tinas, cuyos<br />
2
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
autores más <strong>de</strong>stacados son Cicerón, César, Tito Livio, Virgilio, Horacio, Catulo, Ovidio.<br />
3. Período postclásico (siglo II d. C.). La literatura <strong>la</strong>tina <strong>de</strong>cae, <strong>la</strong> lengua se vu<strong>el</strong>ve más<br />
barroca, retórica y artificiosa. Son autores <strong>de</strong> esta época Séneca, Marcial, Juvenal y<br />
Tácito.<br />
4. Latín tardío (siglos III-IV d. C.). Los padres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia empiezan a preocuparse por<br />
escribir un <strong>la</strong>tín más puro y literario, abandonando <strong>el</strong> <strong>la</strong>tín vulgar <strong>de</strong> los primeros<br />
cristianos. A este período pertenecen Tertuliano, San Jerónimo y San Agustín.<br />
5. Latín medieval. El <strong>la</strong>tín literario se refugia en <strong>la</strong> Iglesia, en <strong>la</strong> Corte y en <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a.<br />
Mientras, <strong>el</strong> <strong>la</strong>tín vulgar continúa su evolución a ritmo ac<strong>el</strong>erado. El <strong>la</strong>tín se convirtió en<br />
vehículo <strong>de</strong> comunicación universal <strong>de</strong> los int<strong>el</strong>ectuales medievales.<br />
6. Latín renacentista. En <strong>el</strong> Renacimiento <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> los humanistas se vu<strong>el</strong>ve hacia <strong>la</strong><br />
Antigüedad clásica, y <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> <strong>la</strong>tín cobró nueva fuerza. Petrarca, Erasmo <strong>de</strong><br />
Rotterdam, Luis Vives, Antonio <strong>de</strong> Nebrija y muchos otros escriben sus obras en <strong>la</strong>tín,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> en su propia lengua.<br />
7. Latín científico. La lengua <strong>la</strong>tina sobrevive en escritores científicos hasta bien entrado<br />
<strong>el</strong> siglo XVIII. Descartes, Newton, Spinoza, Leibniz escribieron algunas <strong>de</strong> sus obras en<br />
<strong>la</strong>tín.<br />
8. Latín eclesiástico. El <strong>la</strong>tín sigue siendo hoy <strong>la</strong> lengua oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia Católica<br />
LENGUAS DE ORIGEN INDOEUROPEO:<br />
Lenguas Germánicas<br />
Lenguas Célticas Ir<strong>la</strong>ndés Galés<br />
Lenguas Románicas<br />
Lengua Griega Griego mo<strong>de</strong>rno<br />
Lenguas Bálticas Lituano Letón<br />
Lenguas Es<strong>la</strong>vas<br />
Lenguas indoiranias<br />
Nórdico<br />
Germánico Occi<strong>de</strong>ntal: Inglés, Alemán, Ho<strong>la</strong>ndés, F<strong>la</strong>menco<br />
Francés Portugués Catalán Italiano<br />
Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no Rumano Gallego Provenzal Sardo<br />
Es<strong>la</strong>vo oriental: Ruso, Ucraniano, Bi<strong>el</strong>orruso<br />
Es<strong>la</strong>vo occi<strong>de</strong>ntal: Po<strong>la</strong>co, Checo<br />
Es<strong>la</strong>vo meridional: Esloveno, Serbio, Búlgaro, Macedonio,<br />
Eslovaco<br />
Lenguas iranias: Persa, Kurdo, Avéstico…<br />
Lenguas indoarias: Hindi, Bengalí, Cingalés<br />
http://recursos.cnice.mec.es/<strong>la</strong>tingriego/Pal<strong>la</strong>dium/cc<strong>la</strong>sica/esc421ca2.php<br />
3
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
TEMA 2. EL ALFABETO LATINO<br />
El alfabeto <strong>la</strong>tino <strong>de</strong> <strong>la</strong> época clásica constaba <strong>de</strong> los siguientes signos:<br />
Α Β C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z<br />
a b c d e f g h i k l m n o p q r s t v x y z<br />
Α Β Γ Δ Ε Ζ Η Θ Ι Κ Λ Μ Ν Ξ Ο Π Σ Τ Υ Φ Χ Ψ Ω<br />
α β γ δ ε ζ η θ ι κ λ μ ν ξ ο π σ τ υ φ χ ψ ω<br />
Notas al alfabeto:<br />
M. Infante<br />
� La C se pronuncia siempre K (Cicero).<br />
� La G siempre tiene sonido débil (leges).<br />
� La U se pronuncia también en <strong>el</strong> grupo QU (Quintus).<br />
� La LL se pronuncia como doble L (pu<strong>el</strong><strong>la</strong>).<br />
� La X se pronuncia KS (dixi).<br />
� La Z se pronuncia DS (zephyrus).<br />
El acento en <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>la</strong>tinas:<br />
En <strong>la</strong>tín no existe acento gráfico. El acento viene marcado por <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> penúltima<br />
sí<strong>la</strong>ba: si <strong>la</strong> penúltima sí<strong>la</strong>ba es <strong>la</strong>rga, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra es l<strong>la</strong>na (autumnus); si <strong>la</strong> penúltima sí<strong>la</strong>ba es<br />
breve, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra es esdrúju<strong>la</strong>. Hay que observar que en <strong>la</strong>tín no hay pa<strong>la</strong>bras agudas.<br />
Sí<strong>la</strong>bas <strong>la</strong>rgas y breves:<br />
En <strong>la</strong>tín hay sí<strong>la</strong>bas <strong>la</strong>rgas y sí<strong>la</strong>bas breves. Son sí<strong>la</strong>bas <strong>la</strong>rgas <strong>la</strong>s que contienen una vocal<br />
<strong>la</strong>rga o diptongo; son sí<strong>la</strong>bas breves <strong>la</strong>s que contienen una vocal breve. Las reg<strong>la</strong>s más<br />
generales para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vocales son <strong>la</strong>s siguientes:<br />
� Los diptongos son siempre <strong>la</strong>rgos. Los diptongos en <strong>la</strong>tín clásico son: ae, eu, oe<br />
(ca<strong>el</strong>um).<br />
� Una vocal seguida <strong>de</strong> dos o más consonantes o consonante doble es <strong>la</strong>rga (ancil<strong>la</strong>).<br />
� Una vocal seguida <strong>de</strong> otra vocal es breve (filia).<br />
http://extremadurac<strong>la</strong>sica.com/gramatica_<strong>la</strong>tina/alfabeto.htm<br />
http://aliso.pntic.mec.es/agalle17/cultura_c<strong>la</strong>sica/alfabetos.htm<br />
4
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
TEMA 3. LENGUAS FLEXIVAS. Concepto. 1ª DECLINACIÓN, TEMAS EN -A<br />
LENGUAS FLEXIVAS:<br />
El <strong>la</strong>tín es una lengua flexiva. Eso significa básicamente que <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras pue<strong>de</strong>n recibir sufijos y<br />
<strong>de</strong>sinencias que cambian su categoría gramatical (género, número…)<br />
Nuestra lengua es también flexiva. Pero <strong>el</strong> juego <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinencias que se aplican a sustantivos y<br />
adjetivos en español es poco numeroso.<br />
LA DECLINACIÓN:<br />
Como hemos dicho en español una pa<strong>la</strong>bra presenta pocas formas y no vale <strong>la</strong> pena agrupar<strong>la</strong>s<br />
en distintos tipos pero podríamos <strong>de</strong>finir tres mod<strong>el</strong>os distintos al menos según <strong>la</strong>s terminaciones que<br />
puedan presentar<br />
M. Infante<br />
Nº Ej. Terminan en ... Género<br />
1ª lucha a femeninos<br />
2ª libro o masculinos<br />
3ª pap<strong>el</strong> consonante,<br />
vocal (-e, -i, -u)<br />
Fem o masc.<br />
L<strong>la</strong>maríamos <strong>de</strong>clinación a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> un sustantivo que expresen<br />
variaciones gramaticales.<br />
EL CASO<br />
Los sustantivos en español presentan <strong>la</strong>s categorías gramaticales <strong>de</strong> género y número.<br />
Pero po<strong>de</strong>mos notar otras variaciones: <strong>la</strong>s formas 'YO', 'ME', 'A MÍ' son <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma pa<strong>la</strong>bra<br />
¿cuándo se utiliza cada una? Observaremos que 'YO' hace función <strong>de</strong> sujeto, mientras que<br />
'ME' normalmente es complemento directo y 'A MÍ' complemento indirecto. <strong>Esta</strong> variación que<br />
tiene repercusiones sintácticas se l<strong>la</strong>ma 'caso'. Realmente en español son muy pocas <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>bras que lo presentan y no vale <strong>la</strong> pena consi<strong>de</strong>rarlo como una categoría, sino más bien<br />
como una irregu<strong>la</strong>ridad. Pero en <strong>la</strong>tín casi todos los sustantivos lo tienen: así diríamos 'vi<strong>de</strong>o<br />
insu<strong>la</strong>m' pero' insu<strong>la</strong> est magna'.<br />
Los CASOS son <strong>la</strong>s diferentes formas que pue<strong>de</strong>n adoptar los sustantivos, adjetivos y<br />
pronombres según <strong>la</strong> función que <strong>de</strong>sempeñen en <strong>la</strong> oración.<br />
Los sustantivos <strong>la</strong>tinos se ajustan, para añadir <strong>la</strong>s terminaciones <strong>de</strong> cada caso, a cinco<br />
mod<strong>el</strong>os diferentes: son <strong>la</strong>s cinco DECLINACIONES. Cada sustantivo pertenece a una<br />
<strong>de</strong>clinación y, ajustándose a ese mod<strong>el</strong>o, añadirá <strong>la</strong>s terminaciones correspondientes para<br />
marcar los casos.<br />
5
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
Nominativo: SUJETO <strong>el</strong> niño<br />
Vocativo: APELACIÓN oh niño<br />
Acusativo: COMPLEMENTO DIRECTO al (a + <strong>el</strong>) niño<br />
Genitivo: COMPL.NOMBRE d<strong>el</strong> (<strong>de</strong> + <strong>el</strong>) niño<br />
Dativo: COMPL. INDIRECTO a/para <strong>el</strong> niño<br />
Ab<strong>la</strong>tivo: C. CIRCUNSTANCIAL con, <strong>de</strong>, en, por, sin, sobre, tras <strong>el</strong> niño<br />
El enunciado <strong>de</strong> un sustantivo (<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> nombrarlo) está integrado, en este or<strong>de</strong>n, por su<br />
nominativo y genitivo (rosa, -ae). Con <strong>el</strong> enunciado <strong>de</strong> un sustantivo <strong>de</strong>terminamos a qué<br />
<strong>de</strong>clinación pertenece y, en algunas ocasiones, po<strong>de</strong>mos también saber <strong>de</strong> qué género es.<br />
SINGULAR PLURAL<br />
NOMINATIVO - A - AE<br />
VOCATIVO - A - AE<br />
ACUSATIVO - AM - AS<br />
GENITIVO - AE - ARUM<br />
DATIVO - AE - IS<br />
ABLATIVO - A - IS<br />
LOCATIVO - AE<br />
Recuerda que estas terminaciones se aña<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> sustantivo, es <strong>de</strong>cir, a lo que<br />
nos queda al quitar <strong>la</strong> terminación d<strong>el</strong> genitivo.<br />
Algunas notas que <strong>de</strong>bemos ir recordando sobre esta <strong>de</strong>clinación son <strong>la</strong>s siguientes:<br />
La primera <strong>de</strong>clinación, o <strong>de</strong>clinación <strong>de</strong> los temas en -a, está integrada casi en su<br />
totalidad por sustantivos <strong>de</strong> género femenino. Existen algunos pocos sustantivos <strong>de</strong> género<br />
masculino, sobre todo nombres <strong>de</strong> oficios propios <strong>de</strong> varón: agrico<strong>la</strong>, -ae (campesino), nauta, -<br />
ae (marinero), poeta, -ae (poeta).<br />
Algunos sustantivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>clinación, para distinguirse <strong>de</strong> sus correspondientes<br />
masculinos, toman en <strong>el</strong> dativo y ab<strong>la</strong>tivo plural <strong>la</strong> terminación -abus:<br />
<strong>de</strong>a, -ae (diosa) / filia, -ae (hija) / liberta, -ae (liberta).<br />
Existen sustantivos en <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>clinación que sólo tienen plural, como divitiae, -<br />
arum (riquezas) o Athenae, -arum (Atenas); otros, por su <strong>la</strong>do, cambian <strong>de</strong> significado al<br />
cambiar <strong>de</strong> número, como: copia, -ae (abundancia) / copiae, -arum (tropas).<br />
http://iessapostol.juntaextremadura.net/<strong>la</strong>tin/gramatica/ESQUEMAS/primera_<strong>de</strong>clinacion.htm<br />
6
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
EL VERBO SVM<br />
M. Infante<br />
INDICATIVO<br />
Presente Imperfecto<br />
sum<br />
eram<br />
es<br />
eras<br />
est<br />
erat<br />
sumus eramus<br />
estis<br />
eratis<br />
sunt<br />
erant<br />
El verbo COPULATIVO sum significa 'ser', 'estar', su complemento habitual es:<br />
Atributo: <strong>el</strong> atributo <strong>de</strong>be ir en <strong>la</strong>tín en <strong>el</strong> mismo caso que <strong>el</strong> sujeto. Si <strong>el</strong> atributo es un<br />
adjetivo, <strong>de</strong>berá, como todos los adjetivos, ir en <strong>el</strong> mismo caso, género y número.<br />
Magistra docta est<br />
Pue<strong>de</strong> significar HABER/ EXISTIR, en estos casos no hay atributo y su complemento habitual<br />
es:<br />
Complemento Circunstancial ―en don<strong>de</strong>‖: en <strong>la</strong>tín se expresa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siguientes formas:<br />
ANALIZA Y TRADUCE<br />
1. Via longa erit<br />
2. Fortuna caeca est.<br />
3. Erant piratae in insu<strong>la</strong>.<br />
4. Copia poetarum Athenis erat.<br />
5. Romae magnae divitiae sunt.<br />
6. Romae iam es, pu<strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />
In Graecia multae insu<strong>la</strong>e sunt<br />
7. Hispania est terra agrico<strong>la</strong>rum et nautarum.<br />
8. Magnae divitiae non semper magnam <strong>la</strong>etitiam dant.<br />
9. Pu<strong>el</strong><strong>la</strong>e rosas magna diligentia curant.<br />
10. Poetarum vita saepe misera est.<br />
11. St<strong>el</strong><strong>la</strong>e nautis viam monstrant.<br />
12. Utinam Romae essemus!<br />
13. Divitiae saepe discordiarum causa sunt.<br />
Corrección frases en <strong>el</strong> siguiente en<strong>la</strong>ce:<br />
http://iessapostol.juntaextremadura.net/<strong>la</strong>tin/<strong>la</strong>tinuno/libro.htm<br />
7
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
TEMA 4. La 2ª <strong>de</strong>clinación, temas en –O. El Verbos SVM<br />
M. Infante<br />
En <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong>clinación hay sustantivos masculinos, femeninos, y neutros. La gran<br />
mayoría son <strong>de</strong> género masculino o neutro. Unos pocos sustantivos en -us son <strong>de</strong> género<br />
femenino, sobre todo nombres <strong>de</strong> árboles: pinus, -i (pino), malus, -i (manzano).<br />
SINGULAR PLURAL<br />
masc./fem. neutros masc./fem. neutros<br />
NOMINATIVO -US,-ER,-IR -UM -I -A<br />
VOCATIVO -E,-ER,-IR -UM -I -A<br />
ACUSATIVO -UM -UM -OS -A<br />
GENITIVO -I -ORUM<br />
DATIVO -O -IS<br />
ABLATIVO -O -IS<br />
En <strong>el</strong> nominativo encontramos 4 posibles terminaciones (-us/-er/-ir/-um). Los que tienen<br />
Nominativo acabado en –VS son los únicos sustantivos con vocativo distinto al nominativo.<br />
Algunos acaban en –ER o –IR por pérdida d<strong>el</strong> tema y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinencia d<strong>el</strong> nominativo (-VS):<br />
PUER-VS > PVER y VIR VS > VIR<br />
MASCULINO SINGULAR PLURAL MASCULINO SINGULAR PLURAL<br />
NOMINATIVO DOMIN- US DOMIN- I NOMINATIVO PUER PUER- I<br />
VOCATIVO DOMIN- E DOMIN- I VOCATIVO PUER PUER- I<br />
ACUSATIVO DOMIN- VM DOMIN- OS ACUSATIVO PUER- VM PUER- OS<br />
GENITIVO DOMIN- I DOMIN- ORVM GENITIVO PUER- I PUERORVM<br />
DATIVO DOMIN- O DOMIN- IS DATIVO PUER- O PUER- IS<br />
ABLATIVO DOMIN- O DOMIN- IS ABLATIVO PUER- O PUER- IS<br />
En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> AGER, AGRI a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> tema y <strong>de</strong>sinencia (-VS) se aña<strong>de</strong> una<br />
vocal <strong>de</strong> apoyo que sólo aparece en nominativo/vocativo:<br />
AGR VS > AGR > AG E R > AGER.<br />
MASCULINO SINGULAR PLURAL MASCULINO SINGULAR PLURAL<br />
NOMINATIVO AGER AGR- I NOMINATIVO VIR VIR- I<br />
VOCATIVO AGER AGR- I VOCATIVO VIR VIR- I<br />
ACUSATIVO AGR- VM AGR- OS ACUSATIVO VIR- VM VIR- OS<br />
GENITIVO AGR- I AGR- ORVM GENITIVO VIR- I VIR- ORVM<br />
DATIVO AGR- O AGR- IS DATIVO VIR- O VIR- IS<br />
ABLATIVO AGR- O AGR- IS ABLATIVO VIR- O VIR- IS<br />
8
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
Todos los sustantivos NEUTROS, pertenezcan a <strong>la</strong> <strong>de</strong>clinación que pertenezcan,<br />
tienen siempre los tres primeros casos iguales, siendo invariablemente <strong>la</strong> terminación para<br />
estos tres casos en <strong>el</strong> plural -A.<br />
Algunos <strong>de</strong> estos sustantivos sólo se <strong>de</strong>clinan en plural: arma, -orum (armas), castra<br />
-orum (campamento).<br />
Los sustantivos domus, -i y humus, -i <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
<strong>de</strong>clinación conservan <strong>el</strong> caso locativo: humi ('en <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o'),<br />
domi ('en casa'). También en caso locativo <strong>de</strong>bemos recordar<br />
<strong>la</strong> expresión domi militiaeque, 'en <strong>la</strong> paz y en <strong>la</strong> guerra'.<br />
ANALIZA Y TRADUCE:<br />
Fortuna adversa virum magnae sapientiae non terret.<br />
Magnus erat numerus <strong>de</strong>orum romanorum.<br />
In castris viri magna diligentia arma parant.<br />
Pulchrae rosae <strong>de</strong>orum <strong>de</strong>arumque statuas ornant<br />
Silvae regna cervorum sunt<br />
Deorum <strong>de</strong>arumque temp<strong>la</strong> spectabamus<br />
Mercurius nuntius <strong>de</strong>orum est<br />
Agrico<strong>la</strong>e terras arant<br />
Viri aratro agrum arant<br />
NEUTRO SINGULAR PLURAL<br />
NOMINATIVO<br />
VOCATIVO<br />
ACUSATIVO<br />
BELL- VM<br />
BELL- A<br />
GENITIVO BELL- I BELL- ORVM<br />
DATIVO<br />
ABLATIVO<br />
BELL- O<br />
BELL- IS<br />
9
SUBJUNTIVO<br />
IMPERATIVO<br />
INDICATIVO<br />
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
EL VERBO SVM<br />
PRESENTE INDICATIVO<br />
1ª per.sg. 2ª per.sg.<br />
M. Infante<br />
INFINITIVO PTO PERFECTO<br />
1ª per.sg<br />
SUPINO<br />
Svm Es Ese Fvi ---<br />
Presente<br />
Pretérito<br />
Imperfecto<br />
Futuro<br />
Imperfecto<br />
Presente<br />
Pretérito<br />
Imperfecto<br />
Presente<br />
Futuro<br />
TEMA PRESENTE TEMA PERFECTO<br />
sum<br />
es<br />
est<br />
sumus<br />
estis<br />
sunt<br />
eram<br />
eras<br />
erat<br />
eramus<br />
eratis<br />
erant<br />
ero<br />
eris<br />
erit<br />
erimus<br />
eritis<br />
erunt<br />
sim<br />
sis<br />
sit<br />
simus<br />
sitis<br />
sint<br />
essem<br />
esses<br />
esset<br />
essemus<br />
essetis<br />
essent<br />
es<br />
este<br />
esto<br />
esto<br />
estote<br />
sunto<br />
Pretérito<br />
Perfecto<br />
Pretérito<br />
Pluscuamp<br />
Futuro<br />
Perfecto<br />
Pretérito<br />
Perfecto<br />
Pretérito<br />
Pluscuamp<br />
fui<br />
fuisti<br />
fuit<br />
fuimus<br />
fuistis<br />
fuerunt (fuere)<br />
fueram<br />
fueras<br />
fuerat<br />
fueramus<br />
fueratis<br />
fuerant<br />
fuero<br />
fueris<br />
fuerit<br />
fuerimus<br />
fueritis<br />
fuerint<br />
fuerim<br />
fueris<br />
fuerit<br />
fuerimus<br />
fueritis<br />
fuerint<br />
fuissem<br />
fuisses<br />
fuisset<br />
fuissemus<br />
fuissetis<br />
fuissent<br />
10
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
VERBO SVM. SIGNIFICADO Y VALORES:<br />
1.- SVM con atributo: Copu<strong>la</strong>tivo (+ atributo): SER, ESTAR<br />
M. Infante<br />
Ej.: Pu<strong>el</strong><strong>la</strong> bona est. (La niña es buena).<br />
Suj Atrib Cóp<br />
Puer <strong>la</strong>etus est (El niño está contento).<br />
Suj Atrib Cóp<br />
Pueri domi gaudium sunt. (Los niños son <strong>la</strong> alegría <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa)<br />
Suj C.N. Atrib. Cóp.<br />
Nota.: El atributo su<strong>el</strong>e ser un adjetivo (bona, <strong>la</strong>etus…), que concuerda en G/N/C con su sujeto<br />
(pu<strong>el</strong><strong>la</strong>, puer. Si <strong>el</strong> atributo es un sustantivo concuerda obligatoriamente con <strong>el</strong> sujeto en CASO<br />
2.- SVM sin atributo: Intransitivo, Existencial o Impersonal: ESTAR, HALLARSE,<br />
VIVIR, HABER, EXISTIR.<br />
Ej.: Pu<strong>el</strong><strong>la</strong> in au<strong>la</strong> est. (La niña está en c<strong>la</strong>se, hay una niña en c<strong>la</strong>se).<br />
Sj CCLVBI NP<br />
Cogito, ergo sum (Pienso, luego existo).<br />
NP nexo NP<br />
Cuando <strong>el</strong> verbo sum no lleva atributo, pue<strong>de</strong>n formar parte <strong>de</strong> esta oración otros<br />
complementos (CC, CI), pero EL VERBO SUM NUNCA PUEDE LLEVAR COMPLEMENTO<br />
DIRECTO.<br />
3.- SUM + Genitivo Posesivo: TENER, SER DE, SER PROPIO DE, PERTENECER A.<br />
Errare hominum est. (Errar es propio <strong>de</strong> los hombres)<br />
Sj CN (Gen.Pos.) NP<br />
Domus Caesaris est. (La casa es propiedad <strong>de</strong>/pertenece a César)<br />
Sj CN (Gen. Pos.) NP.<br />
4.- SUM + Dativo Posesivo: TENER.<br />
El verbo SUM, cuando va con Dativo y este Dativo expresa posesión, pue<strong>de</strong> traducirse<br />
por TENER. En estos casos, <strong>el</strong> Dativo <strong>la</strong>tino que expresa <strong>el</strong> poseedor pasa a Sujeto en <strong>la</strong><br />
traducción al cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no; y <strong>el</strong> Nominativo-sujeto que expresa lo poseído en <strong>la</strong>tín, pasaría en <strong>la</strong><br />
traducción al cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no a Complemento Directo.<br />
Oves pastori sunt El pastor tiene ovejas*<br />
Nomi Dativo NPred. Sujeto NPred C. D.<br />
Sujeto Posesivo<br />
El poseedor / Verbo = tener / Lo poseído<br />
(* La traducción literal sería: Las ovejas son para <strong>el</strong> pastor.)<br />
11
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
5. ADJETIVOS DE 3 TERMINACIONES (3 T)<br />
M. Infante<br />
Los adjetivos no tienen un género propio, sino que se adaptan al GÉNERO, NÚMERO<br />
Y CASO (G/N/C) d<strong>el</strong> sustantivo con <strong>el</strong> que conciertan.<br />
Las funciones sintácticas que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñar un adjetivo son <strong>la</strong>s siguientes:<br />
Adyacente: <strong>el</strong> adjetivo que modifica directamente a un sustantivo:<br />
Pueri poetas Graecos recitabant<br />
Atributo: se trata d<strong>el</strong> adjetivo que modifica a un sustantivo a través d<strong>el</strong> verbo<br />
copu<strong>la</strong>tivo sum': Via longa erit. (<strong>el</strong> camino será <strong>la</strong>rgo)<br />
Predicativo: es <strong>el</strong> adjetivo que modifica a un sustantivo a través <strong>de</strong> un verbo no<br />
copu<strong>la</strong>tivo Homines caecos reddit cupiditas, (<strong>la</strong> ambición vu<strong>el</strong>ve ciegos a los hombres.)<br />
En <strong>la</strong>tín hay varios tipos <strong>de</strong> adjetivos que se <strong>de</strong>nominan <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />
terminaciones d<strong>el</strong> NOMINATIVO SINGULAR, y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> terminaciones es lo que les da<br />
nombre. Hay tres tipos <strong>de</strong> adjetivos <strong>de</strong>nominados <strong>de</strong> 3 Terminaciones, <strong>de</strong> 2 terminaciones y<br />
<strong>de</strong> 1 terminación.<br />
El adjetivo que vamos a ver aquí es <strong>el</strong> primero <strong>de</strong> <strong>el</strong>los y lo vamos a l<strong>la</strong>mar a partir <strong>de</strong><br />
ahora 3 T, se ENUNCIA con <strong>el</strong> nominativo singu<strong>la</strong>r en los tres géneros. bonus, -a, -um; se<br />
<strong>de</strong>clinan siguiendo los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera y segunda <strong>de</strong>clinaciones: <strong>el</strong> masculino y <strong>el</strong> neutro<br />
toman <strong>la</strong>s terminaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong>clinación, y <strong>el</strong> femenino <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera.<br />
<strong>Esta</strong>s terminaciones se aña<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> adjetivo, que se extrae quitando <strong>la</strong> terminación al<br />
nominativo femenino: Ej.: pulcher, pulchra, pulchrum. >>>>Raíz: pulchr-.<br />
ENUNCIADO: ALT-VS, -A, -VM<br />
NOM<br />
VOC<br />
ACU<br />
GEN<br />
DAT<br />
ABL<br />
MASC FEM<br />
NEUTRO<br />
ALT- VS ALT- A ALT- VM<br />
ALT- E ALT- A ALT- VM<br />
ALT- VM ALT- AM ALT- VM<br />
ALT- I ALT- AE ALT- I<br />
ALT- O ALT- AE ALT- O<br />
ALT- O ALT- A ALT- O<br />
NOM<br />
VOC<br />
ACU<br />
GEN<br />
DAT<br />
ABL<br />
MASC FEM NEUTRO<br />
ALT- I ALT- AE ALT- A<br />
ALT- I ALT- AE ALT- A<br />
ALT- OS ALT- AS ALT- A<br />
ALT- ORVM ALT- ARVM ALT- ORVM<br />
ALT- IS ALT- IS ALT- IS<br />
ALT- IS ALT- IS ALT- IS<br />
Al igual que hay dos variantes <strong>de</strong> sustantivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> 2ª <strong>de</strong>clinación acabados en –er<br />
(puer y ager) encontramos dos variantes <strong>de</strong> adjetivos 3T en <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> nominativo masculino<br />
presenta <strong>la</strong>s mismas características que los sustantivos. La única diferencia será en Nominativo<br />
y Vocativo masculinos y se reconocen fácilmente por <strong>el</strong> enunciado. Compara y observa <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>ferencias:<br />
BON VS BON - A BON - VM<br />
MISER -- MISER - A MISER - VM<br />
12
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
PVLCHER-- PVLCHR - A PVLCHR - VM<br />
MIS-ER, -A, -VM, igual que <strong>el</strong> anterior pero <strong>el</strong> nominativo masc/ sg es como PVER<br />
NOM<br />
VOC<br />
ACU<br />
GEN<br />
DAT<br />
ABL<br />
M. Infante<br />
MASC FEM<br />
MISER MISERA<br />
MISER MISER-A<br />
MISERVM MISERAM<br />
NEUTRO<br />
MISERVM<br />
MISER I MISERAE MISERI<br />
MISERO<br />
MISERAE<br />
MISERA<br />
MISERO<br />
MASC FEM NEUTRO<br />
NOM MISERI MISERAE<br />
MISERA<br />
VOC MISERI MISERAE<br />
ACU MISEROS MISERAS<br />
GEN MISERORVM MISERORVM MISERORVM<br />
DAT<br />
ABL<br />
PVLCH-ER, -CHRA, -CHRVM tiene nominativo singu<strong>la</strong>r como AGER<br />
NOM<br />
VOC<br />
ACU<br />
GEN<br />
DAT<br />
ABL<br />
MASC FEM<br />
PULCH-ER PULCHR-A<br />
PULCH-ER PULCHR-A<br />
PULCHRVM PULCHRAM<br />
NEUTRO<br />
PULCHRVM<br />
PULCHR- I PULCHRAE PULCHR- I<br />
MISERIS<br />
MASC FEM NEUTRO<br />
NOM PULCHR- I PULCHR-AE<br />
PULCHR- A<br />
VOC PULCHR- I PULCHR AE<br />
ACU PULCHROS PULCHRAS<br />
GEN<br />
PULCHR O PULCHRAE PULCHR-O DAT<br />
PULCHR O PULCHR A PULCHR-O ABL<br />
PULCHRORVM PULCHRORVM PULCHRORVM<br />
PULCHR- IS<br />
Como en español, <strong>el</strong> adjetivo en <strong>la</strong>tín pue<strong>de</strong> sustantivarse, es <strong>de</strong>cir, ocupar en <strong>la</strong><br />
oración <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> un sustantivo. La sustantivación se produce, sobre todo, con <strong>la</strong>s formas<br />
masculinas y neutras (BONVS: <strong>el</strong> hombre bueno; BONI: los buenos; BONA <strong>la</strong>s ―cosas‖<br />
buenas…)<br />
La concordancia no se hace usando <strong>la</strong>s terminaciones que sean iguales, sino que se<br />
<strong>el</strong>egirá <strong>el</strong> género d<strong>el</strong> adjetivo según sea <strong>el</strong> género sustantivo, así en Poeta doctus no coinci<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> terminación porque poeta, -ae es d<strong>el</strong> género masculino. Al igual que suce<strong>de</strong> en español en<br />
―un poeta sabio‖<br />
En<strong>la</strong>ce <strong>de</strong> interés, diccionario <strong>la</strong>tino-español:<br />
http://recursos.cnice.mec.es/<strong>la</strong>tingriego/Pal<strong>la</strong>dium/5_aps/esp<strong>la</strong>p03.htm<br />
13
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
6. El Calendario. Los números romanos<br />
El calendario es <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los fenómenos astronómicos a un cómputo<br />
oficial que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> actividad humana. El calendario tal como lo usamos hoy en día es<br />
también un invento romano.<br />
M. Infante<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigüedad solo ha sufrido una reforma <strong>de</strong> peso, <strong>la</strong> que<br />
hizo <strong>el</strong> Papa Gregorio en <strong>el</strong> siglo XVI, en que<br />
quitó unos cuantos días <strong>de</strong> octubre para ajustar<br />
un <strong>de</strong>sfase que había. Por esta razón, al actual<br />
calendario lo l<strong>la</strong>mamos 'calendario gregoriano'<br />
La versión anterior a esta reforma se conoce<br />
como 'calendario juliano' por Julio César. Las divisiones d<strong>el</strong> tiempo<br />
obe<strong>de</strong>cen a fenómenos naturales que se repiten periódicamente <strong>de</strong> forma regu<strong>la</strong>r. En<br />
casi todas <strong>la</strong>s civilizaciones se han tenido en cuenta estos tres:<br />
La tras<strong>la</strong>ción terrestre, que correspon<strong>de</strong> al año.<br />
La tras<strong>la</strong>ción lunar, que correspon<strong>de</strong> al mes.<br />
La rotación terrestre que correspon<strong>de</strong> al día<br />
Los griegos, primero, y los romanos, <strong>de</strong>spués, establecieron <strong>de</strong>finitivamente <strong>la</strong><br />
correspon<strong>de</strong>ncia entre los tres. De este<br />
modo, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>el</strong> calendario es<br />
una combinación d<strong>el</strong> so<strong>la</strong>r y d<strong>el</strong> lunar. El<br />
calendario tenía carácter sagrado tanto en<br />
Grecia como en Roma.<br />
LOS AÑOS<br />
Los romanos contaban los años a partir<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Roma, hecho que<br />
ocurrió en <strong>el</strong> 753 a.C., ése es su punto <strong>de</strong> referencia, y <strong>el</strong>los lo expresan mediante <strong>la</strong><br />
expresión AB VRBE CONDITA, (o en abreviatura a.u.c.), literalmente “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad”<br />
En <strong>la</strong> antigüedad en <strong>el</strong> recuento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fechas se tenía en cuenta <strong>el</strong>,punto <strong>de</strong><br />
partida y <strong>el</strong> <strong>de</strong> llegada, es <strong>de</strong>cir que d<strong>el</strong> día 8 al 12 un romano contaría 5 días (para<br />
nosotros 4). Piensa en <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras d<strong>el</strong> Nuevo Testamento ―…y al tercer día<br />
resucitó…‖, si Jesús murió <strong>el</strong> viernes y resucitó <strong>el</strong> domingo en realidad fueron dos<br />
días y no tres. Actualmente quedan restos <strong>de</strong> esto por ejemplo al consi<strong>de</strong>rar dos<br />
semanas como una quincena.<br />
En Latín los años se expresan mediante <strong>el</strong> número ordinal:<br />
14
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Anno DLII a.u.c = Anno quingentésimo quiquagesimo secundo ab urbe condita<br />
Para po<strong>de</strong>r tras<strong>la</strong>dar <strong>el</strong> año romano a nuestro sistema <strong>de</strong> fechación bastará con restar<br />
uno (-1) al año “a.u.c.” que nos dan y restar <strong>el</strong> resultado a 753:<br />
Anno ab urbe condita DLII Corn<strong>el</strong>ius Scipio Hennibalem ad Zamam <strong>de</strong>vicit<br />
M. Infante<br />
(753 – [552-1] = 753 – 551= 202 a. C.)<br />
(Corn<strong>el</strong>io Escipión venció a Anibal en Zama en <strong>el</strong> año 202 a. C.)<br />
Si <strong>el</strong> año ―a.u.c.‖ fuera superior a 753, <strong>el</strong> resultado sería <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Cristo. En<br />
Roma, era frecuente nombrar los años seña<strong>la</strong>ndo los dos cónsules que ejercían ese<br />
año <strong>la</strong> magistratura.<br />
LOS MESES<br />
Se cuenta que en tiempos <strong>de</strong> Numa, sucesor <strong>de</strong> Rómulo, se<br />
crearon diez meses, casi todos con <strong>el</strong> número ordinal<br />
correspondiente (november y <strong>de</strong>cember eran <strong>el</strong> mes noveno y<br />
décimo…) Este calendario era lunar y tenía <strong>de</strong>sfases, por lo<br />
que en tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República se añadieron dos meses al<br />
principio, antes <strong>de</strong> marzo que había sido <strong>el</strong> comienzo d<strong>el</strong> año<br />
hasta entonces.<br />
IANVARIVS Dedicado a Jano QVINTILIS L<strong>la</strong>mado IVLIVS, en honor a Julio César<br />
FEBRVARIVS Mes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Purificaciones SEXTILIS L<strong>la</strong>mado AVGVSTVS por Augusto<br />
MARTIVS Dedicado a Marte SEPTEMBER Septiembre<br />
APRILIS Dudosa etimología OCTOBER Octubre<br />
MAIVS Dedicado a <strong>la</strong> diosa Maya NOVEMBER Noviembre<br />
IVNIVS Dedicado a <strong>la</strong> diosa Juno DECEMBER Diciembre<br />
LOS DÍAS DE LA SEMANA<br />
LVNAE DIES <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> Luna Diana Monday (moon + day)<br />
MARTIS DIES Dedicado Marte dios <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra<br />
MERCVRI DIES Dedicado a Mercurio Dios mensajero<br />
IOVIS DIES Dedicado a Júpiter, dios d<strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o Thursday (Thor‘s day)<br />
VENERIS DIES<br />
Dedicado a Venus<br />
Representa al amor y los<br />
p<strong>la</strong>ceres carnales<br />
SATVRNI DIES Dedicado a Saturno, por influencia hebrea sabath Saturday ( Saturn‘s day)<br />
SOLIS DIES<br />
Con <strong>el</strong> cristianismo dominicvs dies (día d<strong>el</strong> Señor) Sunday (Sun day)<br />
15
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
LOS DÍAS DEL MES<br />
El mes representa <strong>el</strong> ciclo lunar. Las pa<strong>la</strong>bras 'mes ' y 'luna' se confun<strong>de</strong>n a<br />
menudo en muchas lenguas, <strong>de</strong>bido a su origen común en indoeuropeo. Así, <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>bras griegas μὴν ("luna"), <strong>la</strong> <strong>la</strong>tina mensis ("mes")<br />
y <strong>la</strong> inglesa 'moon' ("luna") tienen una raíz común.<br />
En cada mes había tres fechas fijas:<br />
M. Infante<br />
KALENDAE. día 1 <strong>de</strong> cada mes<br />
NONAE. Día 5 (en marzo, mayo, julio y octubre 7)<br />
IDVS. Día 13 (en marzo, mayo, julio y octubre 15)<br />
A estos nombres se les añadía <strong>el</strong> adjetivo correspondiente al mes que se trate<br />
Para expresar en <strong>la</strong>tín un día d<strong>el</strong> mes hay tres posibilida<strong>de</strong>s:<br />
1. El día fijo se expresa poniendo en ab<strong>la</strong>tivo<br />
Kalendis septembribus (<strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> septiembre), Nonis Iuniis (<strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> junio)<br />
2. La víspera se expresa poniendo en acusativo<br />
Pridie Kalendas septembres (31 <strong>de</strong> agosto), pridie Nonas Martias (6 <strong>de</strong> Marzo)<br />
3. Las <strong>de</strong>más fechas se expresan en acusativo contando hacia atrás a partir <strong>de</strong><br />
los días fijos, incluyendo en <strong>la</strong> cuenta <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida y <strong>el</strong> <strong>de</strong> llegada,<br />
como vimos al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los años<br />
Ante diem tertium Idus Octobres (= 3 días antes d<strong>el</strong> 15 <strong>de</strong> octubre) 13 <strong>de</strong> octubre<br />
Ante diem quartun Nonas Novembres (= 4 días antes d<strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> noviembre) 2 <strong>de</strong> noviembre<br />
Ante diem sextum Kalendas Martias, 24 <strong>de</strong> febrero<br />
Cada cuatro años, para compensar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sfase existente, <strong>el</strong> año tiene 365 días<br />
+ ¼ (6 horas), se añadía entre <strong>el</strong> 24 y <strong>el</strong> 25 un día al que l<strong>la</strong>maban como <strong>el</strong> 24 febrero,<br />
pero con <strong>el</strong> adverbio BIS (repetido): Ante diem bis sextum Kalendas Martias, es lo que<br />
nosotros l<strong>la</strong>mamos año ―bisiesto‖.<br />
LAS HORAS<br />
El día se dividía en doce horas (prima hora, secunda<br />
hora, tertia hora…) contadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> amanecer y <strong>la</strong><br />
noche se dividía en cuatro turnos <strong>de</strong> v<strong>el</strong>a, vigilia,<br />
l<strong>la</strong>mados prima vigilia, secunda vigilia…En época<br />
posterior pasaron a ser <strong>la</strong>s vigilias pasaron a doce.<br />
En <strong>la</strong> quinta hora se realizaba <strong>la</strong> comida fuerte <strong>de</strong><br />
medio día y <strong>de</strong>spués era costumbre ―dormir <strong>la</strong> sexta”<br />
hora, costumbre que sigue hoy día.<br />
Día fijo + mes<br />
PRIDIE + Día fijo + mes<br />
ANTE DIEM número x + Día fijo + mes<br />
El final <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexta hora era MERIDIES, y entre <strong>la</strong> 2ª y 3ª vigilias estaba <strong>la</strong> MEDIA NOX.<br />
16
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Números Romanos<br />
M. Infante<br />
Es fácil compren<strong>de</strong>r <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> los números romanos, que son<br />
representados por letras. Convertir números arábicos en romanos consiste en sustituir<br />
letras por los números (y a <strong>la</strong> inversa). Un mismo número pue<strong>de</strong> repetirse dos o tres<br />
veces dob<strong>la</strong>ndo o triplicando su valor (X 10, XX 20, XXX 30), pero nunca más <strong>de</strong> tres<br />
veces. Cuando dos números diferentes van juntos <strong>el</strong> menor <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se resta al mayor<br />
si va a su izquierda y se suma al mayo si va a su <strong>de</strong>recha (XC 90, CX 110). He aquí<br />
una fácil explicación <strong>de</strong> cómo se pue<strong>de</strong>n calcu<strong>la</strong>r los números.<br />
1000's 100's 10's 1's<br />
1000 M<br />
2000 MM<br />
3000 MMM<br />
100 C<br />
200 CC<br />
300 CCC<br />
400 CD<br />
500 D<br />
600 DC<br />
700 DCC<br />
800 DCCC<br />
900 CM<br />
10 X<br />
20 XX<br />
30 XXX<br />
40 XL<br />
50 L<br />
60 LX<br />
70 LXX<br />
80 LXXX<br />
90 XC<br />
1 I<br />
2 II<br />
3 III<br />
4 IV<br />
5 V<br />
6 VI<br />
7 VII<br />
8 VIII<br />
9 IX<br />
Utilizando <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> pue<strong>de</strong> fácilmente convertir los números romanos. Si <strong>de</strong>sea<br />
convertir un número en numeral romano simplemente sepár<strong>el</strong>o en unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mil<strong>la</strong>r<br />
(1000s), 100s, 10s y 1, y luego trabaje <strong>de</strong> izquierda a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha y júnt<strong>el</strong>os.<br />
Ejemplo: convierta 2954 en números romanos.<br />
2000 es MM + 900 es CM + 50 es L + 4 es IV = número romano MMCMLIV<br />
Para convertir un número romano en arábigo simplemente trabaje <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
izquierda a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha y junte los números.<br />
Ejemplo: convierta MCMXXXI en números<br />
M es 1000 + CM es 900 + XXX es 30 + I es 1 = Resulta <strong>el</strong> número 1931<br />
En<strong>la</strong>ces <strong>de</strong> interés para revisar <strong>el</strong> tema:<br />
http://recursos.cnice.mec.es/<strong>la</strong>tingriego/Pal<strong>la</strong>dium/cc<strong>la</strong>sica/esc413ca1.php<br />
http://recursos.cnice.mec.es/<strong>la</strong>tingriego/Pal<strong>la</strong>dium/<strong>la</strong>tin/esl112ap01.htm<br />
17
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
18
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
EJERCICIOS:<br />
1. Spero te Kalendis novembribus<br />
2. Hora sexta domi dormiebat<br />
3. Anno a.u.c. CDII, ante diem VII Kal. Mart, Mercuri dies. Hora diei VI<br />
4. Anno a.u.c. MCDII, ante diem VI Id. Aug., Iovis dies. Hora diei V<br />
5. Anno a.u.c. CCCXXXII. Pridie Id. Aug., Solis dies. VII vigilia.<br />
6. Ante diem XVII Kalendas Dec., anno a.u.c. DCCLII a.u.c.<br />
7. 28 <strong>de</strong> febrero d<strong>el</strong> año 558 d. C.<br />
8. 6 <strong>de</strong> abril d<strong>el</strong> 558 a. C.<br />
19
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
NUMERALES CARDINALES Y ORDINALES:<br />
M. Infante<br />
20
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
7. Flexión verbal. El enunciado <strong>de</strong> los verbos. 1ª conjugación<br />
Para enunciar un verbo (como ocurre en inglés) <strong>el</strong> diccionario ofrece varias<br />
formas que se usan para conjugar <strong>el</strong> verbo. A continuación tienes los enunciados en<br />
activa y pasiva y <strong>el</strong> uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diferentes raíces según TEMA (Presente =<br />
tiempos simples o Perfecto = tiempos compuestos) y VOZ (activa y pasiva).<br />
M. Infante<br />
En Latín hay 4 conjugaciones, <strong>la</strong> 1ª temas en –A, <strong>la</strong> 2ª temas en –E, <strong>la</strong> 3ª<br />
Atemática (sin tema pero con vocal <strong>de</strong> apoyo), una variante <strong>de</strong> <strong>la</strong> 3ª* l<strong>la</strong>mada MIXTA<br />
que ―parece ―mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> 3ª y 4ª, y finalmente <strong>la</strong> 4ª temas en –I.<br />
PRESENTE INDICATIVO<br />
1ª per.sg 2ª per.sg.<br />
INFINITIVO PTO PERFECTO<br />
1ª per.sg<br />
SUPINO<br />
1ª AM O AM- AS AMA-RE AMAV - I AMAT-VM<br />
AM OR AM A RIS AM A RI AMAT VS SVM -----<br />
2ª MON E O MON ES MON E RE MUNV I MONIT VM<br />
MON E OR MON E RIS MON E RI MONITVM SVM -----<br />
3ª REG O REG- I S REG E RE REX I RECT VM<br />
REG OR REG E RIS REG I REC TVS SVM -----<br />
3ª * CAP I O CAP IS CAP E RE CEP I CART VM<br />
CAP I OR CAP E RIS CAP I CAPT VS SVM<br />
4ª AVD I O AVD I S AVD I RE AVD I V - I AVDIT VM<br />
AVD I OR AVD I RIS AVD I RI AVDIT VS SVM<br />
Tema PRESENTE<br />
ACT (-m,-s,-s…)<br />
PAS (-r,-ris,-tur…)<br />
Tema<br />
PERFECTO<br />
ACTIVO<br />
Tema<br />
PERFECTO<br />
PASIVO<br />
AMO / SOY AMADO HE AMADO HE SIDO AMADO<br />
21
IMPERATIV<br />
O<br />
SUBJUNTIVO<br />
INDICATIVO<br />
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
El siguiente esquema te servirá para conjugar todos los verbos, sea cual sea su<br />
<strong>de</strong>clinación.<br />
PRESENTE INDICATIVO<br />
1ª per.sg. 2ª per.sg.<br />
M. Infante<br />
INFINITIVO PTO PERFECTO<br />
1ª per.sg<br />
SUPINO<br />
AM- O AM – A -- S AM – A - RE AMAV - I AMAT - VM<br />
Presente<br />
amo<br />
Pretérito<br />
Imperfecto<br />
amaba<br />
Futuro<br />
Imperfecto<br />
amaré<br />
TEMA PRESENTE TEMA PERFECTO<br />
Raíz +T+ +Des<br />
Raíz +T+ BA +Des<br />
Raíz +T+ +Des<br />
Raíz +T+ +Des<br />
Raíz +T+ +Des<br />
Presente<br />
E<br />
ame<br />
Raíz +T+ A +Des<br />
Pretérito<br />
Imperfecto<br />
Amara/se<br />
amaría<br />
Presente<br />
Ø<br />
Ø<br />
BI<br />
BI<br />
A/E<br />
A<br />
Raíz +T+ +Des<br />
RE<br />
ER<br />
Raíz +T+ <strong>de</strong>sinencias especiales<br />
- Ø / -TE<br />
Futuro Raíz +T+ <strong>de</strong>sinencias especiales<br />
TO /TO/ TOTE/ NTO<br />
Pretérito<br />
Perfecto<br />
He amado<br />
Pretérito<br />
Pluscuamp<br />
Había<br />
amado<br />
Futuro<br />
Perfecto<br />
Habré<br />
amado<br />
Pretérito<br />
Perfecto<br />
Haya<br />
amado<br />
Pretérito<br />
Pluscuamperf.<br />
Hubiera/se<br />
habría amado<br />
Raíz + Des. especiales<br />
(-i,-isti,-it,-imus,-istis,-erunt/ere)<br />
Raíz + ERA +Des<br />
A<br />
Raíz + ERI +Des<br />
A<br />
Raíz + ERI +Des<br />
A<br />
Raíz + +Des<br />
ISSE<br />
E<br />
22
SUBJUNTIVO<br />
IMPERATIVO<br />
INDICATIVO<br />
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
EL VERBO AMO. PRIMERA CONJUGACIÓN. TEMAS EN -A<br />
PRESENTE INDICATIVO<br />
1ª per.sg. 2ª per.sg.<br />
M. Infante<br />
INFINITIVO PTO PERFECTO<br />
1ª per.sg<br />
SUPINO<br />
AM-O AM-A-S AM-A-RE AMAV-I AMAT-VM<br />
Presente<br />
Pretérito<br />
Imperfecto<br />
Futuro<br />
Imperfecto<br />
Presente<br />
Pretérito<br />
Imperfecto<br />
TEMA PRESENTE TEMA PERFECTO<br />
Amo<br />
Amas<br />
Amat<br />
Amamus<br />
Amatis<br />
Amant<br />
Amabam<br />
Amabas<br />
Amabat<br />
Amabamus<br />
Amabatis<br />
amabant<br />
Amabo<br />
Amabis<br />
Amabit<br />
Amabimus<br />
Amabitis<br />
amabunt<br />
Amem<br />
Ames<br />
Amet<br />
Amemus<br />
Ametis<br />
ament<br />
Amarem<br />
Amares<br />
Amaret<br />
Amaremus<br />
Amaretis<br />
amarent<br />
Presente Am a<br />
Am a TE<br />
Futuro<br />
Am a TO<br />
Am a TO<br />
Am a TOTE<br />
Am a NTO<br />
Pretérito<br />
Perfecto<br />
Pretérito<br />
Pluscuamp<br />
Futuro<br />
Perfecto<br />
Pretérito<br />
Perfecto<br />
Pretérito<br />
Pluscuamp<br />
Amavi<br />
Amavisti<br />
Amavit<br />
Amavimus<br />
Amavistis<br />
Amaverunt (amavere)<br />
Amaveram<br />
Amaveras<br />
Amaverat<br />
Amaveramus<br />
Amaveratis<br />
Amaverant<br />
Amavero<br />
Amaveris<br />
Amaverit<br />
Amaverimus<br />
Amaveritis<br />
Amaverint<br />
Amaverim<br />
Amaveris<br />
Amaverit<br />
Amaverimus<br />
Amaveritis<br />
Amaverint<br />
Amavissem<br />
Amavisses<br />
Amavisset<br />
Amavissemus<br />
Amavissetis<br />
Amavissent<br />
23
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
8. C<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> oraciones: La oración simple y compleja. Coordinación.<br />
M. Infante<br />
Igual que ocurre en cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no, <strong>la</strong> oración simple <strong>la</strong>tina se compone <strong>de</strong> sujeto<br />
y predicado. El sujeto su<strong>el</strong>e ser un nombre o pronombre en nominativo, <strong>el</strong> predicado<br />
afirma o niega algo d<strong>el</strong> sujeto y su núcleo es un verbo en forma personal:<br />
Pu<strong>el</strong><strong>la</strong> rosas magistrae dant<br />
SJ PREDICADO<br />
CLASES DE ORACIONES SEGÚN EL VERBO:<br />
Las oraciones simples se pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificar según <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> verbos:<br />
ORACIONES COPULATIVAS: Con verbo SVM, que une <strong>el</strong> sujeto y su complemento,<br />
<strong>el</strong> ATRIBUTO, que va en <strong>el</strong> mismo caso que <strong>el</strong> sujeto.<br />
ORACIONES PREDICATIVAS: <strong>el</strong> verbo dice o predica algo d<strong>el</strong> sujeto<br />
1. Transitivo: Necesita llevar C. DIRECTO para completar su significado.<br />
2. Intransitivo: nunca lleva C. DIRECTO<br />
LA ORACIÓN. Análisis sintáctico:<br />
Las ORACIONES SIMPLES son <strong>la</strong>s que tienen un solo predicado. Debemos<br />
separar <strong>la</strong>s distintas oraciones d<strong>el</strong> texto, hecho esto conviene analizar<br />
morfológicamente para conocer <strong>el</strong> caso y consecuentemente <strong>la</strong> función <strong>de</strong> cada<br />
<strong>el</strong>emento <strong>de</strong> <strong>la</strong> frase. Recuerda que <strong>el</strong> ORDEN <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras en <strong>la</strong>tín y español es<br />
diferente, por lo que conviene reorganizar mentalmente <strong>la</strong> frase antes <strong>de</strong> traducir<strong>la</strong>:<br />
En LATÍN <strong>el</strong> sujeto su<strong>el</strong>e ir a comienzo <strong>de</strong> frase y <strong>el</strong> verbo va al final. A<strong>de</strong>más<br />
los adjetivos y CN su<strong>el</strong>en ir d<strong>el</strong>ante d<strong>el</strong> sustantivo (como en inglés): strenuus<br />
nauta, pu<strong>el</strong><strong>la</strong>rum magistra…<br />
En CASTELLANO <strong>el</strong> verbo su<strong>el</strong>e ir tras <strong>el</strong> sujeto, y los complementos d<strong>el</strong><br />
nombre su<strong>el</strong>en ir <strong>de</strong>trás d<strong>el</strong> nombre: <strong>el</strong> marinero valiente, <strong>la</strong> maestra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
niñas…<br />
Magistra libros amoenos discipulis dat = La maestra da libros interesantes a los alumnos<br />
Sj CD CI NP SJ NP CD CI<br />
Cuando encontramos varios verbos estamos ante una ORACIÓN<br />
COMPUESTA (o compleja), que están formadas por PROPOSICIONES, (entida<strong>de</strong>s<br />
gramaticales con estructura oracional), dichas proposiciones no tienen sentido pleno<br />
por separado, sino que lo adquieren cuando se unen para formar <strong>la</strong> oración compleja.<br />
Cuando <strong>la</strong>s proposiciones se unen entre sí estando al mismo niv<strong>el</strong> sintáctico<br />
(ELEMENTOS EQUIFUNCIONALES) estamos ante lo que l<strong>la</strong>mamos<br />
24
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
COORDINACIÓN, que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> varios tipos:<br />
M. Infante<br />
a) Copu<strong>la</strong>tivas: ET, ATQVE, AC, -QVE<br />
b) Disyuntivas: AUT, VEL, SIVE<br />
c) Adversativas: SED, AT, VERVM, AVTEM<br />
d) Explicativas (causa): ENIM, NAM, ETENIM<br />
e) I<strong>la</strong>tivas (consecuencia): IGITVR, ITAQVE, ERGO<br />
Textos para traducción:<br />
DÉDALO E ICARO:<br />
Daedalus, vir magni ingenii, in insu<strong>la</strong> Creta exsu<strong>la</strong>bat. Ibi Cretae tyrannus Daedalo<br />
hospitium praebuit, atque daedalus magnum <strong>la</strong>byrinthum tyranno<br />
aedificavit. Sed postea tyrannus Daedalum cum filio in <strong>la</strong>byrintho<br />
inclusit (encerró). Tunc Daedalus a<strong>la</strong>s pinnis et cera fecit et umeris<br />
aptavit. Dein<strong>de</strong> cum filio evo<strong>la</strong>vit . Puer a<strong>la</strong>s in ca<strong>el</strong>o agitabat, sed<br />
a<strong>la</strong>rum cera liquescit (se <strong>de</strong>rritió) et miser puer in undas cadit (cayó).<br />
Interea Daedalus in Italia venit et in pulchro templo a<strong>la</strong>s <strong>de</strong>is<br />
<strong>de</strong>dicavit.<br />
ORFEO Y EURÍDICE:<br />
Orpheus poeta feras etiam cantu suo (con su canto) domabat atque magna saxa lyrae suavitate<br />
(con <strong>la</strong> dulzura) movebat. Eurydicam, pulchram feminam,<br />
in matrimonio habebat multumque amabat. Orpheus<br />
beatus erat, sed vipera Eurydicam in prato mor<strong>de</strong>t suoque<br />
veneno propere necat. Eurydica in inferos, mortuorum<br />
magna regna, <strong>de</strong>scendit (<strong>de</strong>scien<strong>de</strong>).<br />
Orpheus in inferos venit atque inter mortuorum umbras<br />
quaerebat Eurydicam suam. Postremo Proserpinam, inferorum <strong>de</strong>am regnamque, suis verbis<br />
canoris movit (conmueve). Proserpina <strong>de</strong>a Eurydicam Orpheo reddit (<strong>de</strong>vu<strong>el</strong>ve). Iam Orpheus<br />
Eurydicam ex inferis in terras secum ducebat <strong>la</strong>etusque erat. Orpheus ad inferos respicere<br />
(volverse a mirar) non <strong>de</strong>bebat, sed, magna cura motus (movido), ad inferos respexit (miró). Tunc<br />
Eurydica in inferos rursus <strong>de</strong>scendit atque in inferis perpetuo mansit (permaneció para siempre).<br />
25
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
9. La tercera <strong>de</strong>clinación: Temas en consonante, en -i. y mixtos<br />
En <strong>la</strong> tercera <strong>de</strong>clinación hay sustantivos <strong>de</strong> los tres géneros: masculinos,<br />
femeninos y neutros. Las Desinencias utilizadas son. Para no equivocarte <strong>de</strong>bes<br />
añadir<strong>la</strong>s siempre a <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> GENITIVO, ya que <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> nominativo (<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sinencia –s) su<strong>el</strong>e verse afectado por cambios fonéticos.<br />
NOM/ VOCAT S/ Ø<br />
M. Infante<br />
MASCULINO/ FEMENINO NEUTRO<br />
SINGULAR PLURAL SINGULAR PLURAL<br />
ES<br />
NOM/ VOCAT<br />
ACUSATIVO EM ACUSATIVO<br />
Ø A /<br />
GENITIVO IS VM GENITIVO<br />
IVM<br />
IS VM<br />
DATIVO I<br />
IBVS<br />
DATIVO I<br />
ABLATIVO E ABLATIVO E<br />
En <strong>la</strong> tercera encontramos tres tipos <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras:<br />
IBVS<br />
TEMAS EN CONSONANTE IMPARISILABOS con NOMINATIVO acabado en 0/ 1 consonante<br />
TEMAS MIXTOS IMPARISILABOS con NOMINATIVO acabado en 2/ + consonantes<br />
TEMAS EN –I PARISILABOS<br />
Los sustantivos <strong>de</strong> tema en consonante utilizan <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sinencias d<strong>el</strong> cuadro <strong>de</strong> arriba<br />
(en los casos <strong>de</strong> doble <strong>de</strong>sinencia <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda). Si los sustantivos son <strong>de</strong> tema<br />
mixto o tema –i utilizan <strong>la</strong>s mismas <strong>de</strong>sinencias, salvo don<strong>de</strong> hay doble <strong>de</strong>sinencia, que<br />
usan <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha (en color rojo y <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> cuadrito <strong>de</strong> texto).<br />
Los temas Mixtos son en realidad temas en –i que han perdido en <strong>el</strong> nominativo una<br />
sí<strong>la</strong>ba (MEN(ti)S, MENTIS; MOR(ti)S, MORTIS…)<br />
Conviene tener en cuenta <strong>la</strong> APOFONÍA (cambio <strong>de</strong> timbre) que se produce al<br />
pasar <strong>la</strong> vocal breve en sí<strong>la</strong>ba final a sí<strong>la</strong>ba medial (e> i, u > e) miles, militis; genus,<br />
generis.<br />
Para saber <strong>la</strong> consonante casi siempre bastará con onservar <strong>la</strong> consonante que<br />
prece<strong>de</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinencia <strong>de</strong> Genitivo, así en miles, militis: tema en T, oclusiva <strong>de</strong>ntal<br />
sorda, o en dux, dicis: tema en C, oclusiva gutural sorda.<br />
I<br />
IA<br />
IVM<br />
26
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
TEMAS EN CONSONANTE (IMPARISILABOS cuyo NOMIN.SG ACABA EN 0/1 CONSONANTE)<br />
NOMINATIVO<br />
VOCATIVO<br />
ACUSATIVO<br />
GENITIVO<br />
DATIVO<br />
ABLATIVO<br />
M. Infante<br />
SINGULAR PLURAL SINGULAR PLURAL<br />
MILES<br />
MILES<br />
MILIT- EM<br />
MILIT- ES<br />
MILIT- IS MILIT- UM<br />
MILIT- I<br />
MILIT- E<br />
MILIT- IBVS<br />
NOMINATIVO<br />
VOCATIVO<br />
ACUSATIVO<br />
GENITIVO<br />
DATIVO<br />
ABLATIVO<br />
CAPVT<br />
CAPIT- A<br />
CAPIT- IS CAPIT- VM<br />
CAPIT- I<br />
CAPIT- E<br />
CAPIT- IBVS<br />
TEMAS MIXTOS (IMPARISILABOS NOMIN.SG ACABA EN 2/+ CONSONANTES). Los pocos<br />
neutros <strong>de</strong> tema mixto presentan nominativo terminado en –AL (e), -AR (e).<br />
NOMINATIVO<br />
SINGULAR PLURAL SINGULAR PLURAL<br />
VRBS<br />
VRB-ES<br />
NOMINATIVO<br />
VOCATIVO VOCATIVO<br />
ACUSATIVO VRB-EM ACUSATIVO<br />
ANIMAL<br />
ANIMAL- IA<br />
GENITIVO VRB-IS VRB-IVM GENITIVO ANIMAL- IS ANIMAL-IVM<br />
DATIVO VRB-I<br />
DATIVO ANIMAL- I<br />
VRB-IBVS<br />
ABLATIVO VRB-E ABLATIVO ANIMAL- I<br />
TEMAS EN –I (PARISILABOS)<br />
NOMINATIVO<br />
VOCATIVO<br />
ANIMAL-IBVS<br />
SINGULAR PLURAL SINGULAR PLURAL<br />
NAV- IS<br />
NAV- IS<br />
NAV- ES<br />
NOMINATIVO<br />
VOCATIVO<br />
ACUSATIVO NAV- EM ACUSATIVO<br />
MAR- E<br />
MAR- IA<br />
GENITIVO NAV- IS NAV- IVM GENITIVO MAR- IS MAR- IVM<br />
DATIVO<br />
NAV- I<br />
DATIVO<br />
MAR- I<br />
ABLATIVO NAV- E NAV- IBVS ABLATIVO MAR- I<br />
MAR- IBVS<br />
27
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
Temas en consonante:<br />
Oclusiva Labial(b, p)<br />
b/p + s> bs/ps<br />
Dental(d, t)<br />
d/t + s> s<br />
Gutural(c, g)<br />
c/g + s > X<br />
Los masculinos y<br />
femeninos toman -s en <strong>el</strong><br />
nominativo singu<strong>la</strong>r<br />
Los masculinos y<br />
femeninos toman –s en <strong>el</strong><br />
nominativo singu<strong>la</strong>r<br />
Los masculinos y<br />
femeninos toman -s en <strong>el</strong><br />
nominativo singu<strong>la</strong>r<br />
Líquida l, r No toman -s en <strong>el</strong><br />
nominativo singu<strong>la</strong>r<br />
Nasal m, n<br />
No toman -s en <strong>el</strong><br />
nominativo singu<strong>la</strong>r, salvo<br />
hiems, hiemis, único<br />
tema en -m.<br />
Silbante s No toman -s en <strong>el</strong><br />
nominativo singu<strong>la</strong>r.<br />
La consonante <strong>la</strong>bial se mantiene ante<br />
<strong>la</strong> -s d<strong>el</strong> nominativo: princeps,<br />
principis<br />
La consonante <strong>de</strong>ntal se pier<strong>de</strong> ante <strong>la</strong><br />
–s d<strong>el</strong> nominativo: pes, pedís.<br />
La consonante gutural se fun<strong>de</strong> con <strong>la</strong> -<br />
s d<strong>el</strong> nominativo en <strong>la</strong> consonante<br />
doble x: dux, ducis<br />
consul, consulis<br />
mulier, mulieris<br />
La -n d<strong>el</strong> tema se mantiene precedida<br />
<strong>de</strong> -e: flumen, fluminis.<br />
La -n d<strong>el</strong> tema se pier<strong>de</strong> precedida <strong>de</strong> -<br />
o: leo, leonis.<br />
La -s d<strong>el</strong> tema se transforma en -r<br />
cuando va entre vocales (rotacismo):<br />
honos, honoris.<br />
Pulsa aquí para ver ejemplos <strong>de</strong> todos estos tipos <strong>de</strong> sustantivos <strong>de</strong>clinados.<br />
Pulsa aquí para ver <strong>la</strong> <strong>de</strong>clinación <strong>de</strong> algunos sustantivos irregu<strong>la</strong>res.<br />
Textos para traducción:<br />
TESEO Y EL MINOTAURO DE CRETA:<br />
Antiquis temporibus erat in insu<strong>la</strong> Creta horrendum<br />
monstrum, Minotaurus. Monstrum habebat caput tauri in<br />
humano corpore atque in <strong>la</strong>byrintho habitabat. Labyrintus<br />
erat magnum aedificium et ibi homines exire nesciebant,<br />
nam multae viae errorem faciebant. In <strong>la</strong>birynto rex Minos<br />
Minotaurum hominibus vivis alebat. Atenienses multos<br />
pueros multasque pu<strong>el</strong><strong>la</strong>s quotannis mittere <strong>de</strong>bebant atque<br />
monstrum saevum eos (cd.: los) vorabat. Minos, Cretae rex<br />
atque Minotauri pater, paucis annis antea magno b<strong>el</strong>lo Athenas vicerat (=había<br />
vencido). Victor non solum magnam pecuniam, sed etiam multos obsi<strong>de</strong>s ab<br />
Atheniensibus quotannis f<strong>la</strong>gitabat atque obsidibus Minotaurum alebat. Sed<br />
28
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Theseus, Athenarum regis filius, Minotaurum occi<strong>de</strong>re constituit. Itaque cum<br />
obsidibus in Cretam pervenit.<br />
Cretae rex filiam pulchram quoque habebat, Ariadnam nomine. Ariadna, magno<br />
amore capta (enamorada), Theseum servare<br />
constituit, atque Theseo longum filum <strong>de</strong>dit, et<br />
Teseus certam viam ad portam <strong>la</strong>byrinthi invenit.<br />
Theseus in <strong>la</strong>byrinthum intravit atque Minotaurum<br />
post longam pugnam g<strong>la</strong>dio occidit. Dein<strong>de</strong> auxilio<br />
fili ad portam <strong>la</strong>byrinthi facile pervenit atque e<br />
<strong>la</strong>byrintho evasit. Ita Athenienses obsi<strong>de</strong>s a saevitia<br />
monstri liberavit.<br />
Ariadna cum Theseo e Creta, patria sua, evasit, sed Theseus nocte in insu<strong>la</strong><br />
Naxo Ariadnam r<strong>el</strong>iquit atque in patriam suam navigavit. Mane Ariadna Theseum<br />
in litore frustra quaesivit, et cum multis <strong>la</strong>crimis frustra vocabat, dum capillos<br />
vestemque scin<strong>de</strong>bat. Tunc Bacchus <strong>de</strong>us in insu<strong>la</strong>m Naxum venit atque<br />
M. Infante<br />
Ariadnam a solitudine ac periculis liberavit.<br />
Postquam Theseus Ariadnam in litore <strong>de</strong>seruit<br />
ad patriam vento secundo <strong>la</strong>etus navigabat. Aegeus,<br />
Thesei pater Athenarumque rex, <strong>de</strong> altis saxis in mare<br />
conscipiebat, nam filium suum anxius opperiebatur.<br />
Theseus patriae suae litoribus appropinquabat, sed<br />
pater Aegeus atra v<strong>el</strong>a navigii conspexit. Theseus enim non mutaverat atra v<strong>el</strong>a<br />
candidis v<strong>el</strong>is ut (para) victoriam nuntiarent (anunciar). Itaque Aegeus pater<br />
mortem filii ex atro colore v<strong>el</strong>orum putavit atque statim <strong>de</strong> alto saxo in mare se<br />
proiecit. Ex eo tempore Graeci mare, ubi Aegeus mortem invenit, «mare<br />
Aegeum» nominaverunt. Post Aegei mortem, Theseus rex Athenarum fuit<br />
multosque per annos magna sapientia patriam suam rexit.<br />
29
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
10. Adjetivos <strong>de</strong> 2 y 1 terminaciones (2 T / 1 T).<br />
Recuerda que los adjetivos <strong>de</strong> 3 Terminaciones se l<strong>la</strong>maban así por presentar tres<br />
terminaciones en nominativo singu<strong>la</strong>r y se <strong>de</strong>clinaban siguiendo <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª y 2ª<br />
<strong>de</strong>clinaciones. Los Adjetivos <strong>de</strong> 2T y 1T se l<strong>la</strong>man así por tener esas terminaciones en<br />
nominativo singu<strong>la</strong>r. Ambos se <strong>de</strong>clinan siguiendo los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> 3ª <strong>de</strong>clinación.<br />
M. Infante<br />
2 TERMINACIONES.<br />
Se <strong>de</strong>clina por <strong>la</strong> 3ª <strong>de</strong>clinación, PARISILABOS, temas –i, animados y neutro.<br />
La primera terminación sirve para M / F y <strong>la</strong> segunda para Neutro<br />
NOM<br />
VOC<br />
MASC FEM NEUTRO MASC FEM NEUTRO<br />
OMN- IS<br />
OMN- E<br />
NOM<br />
VOC<br />
ACU OMN- EM ACU<br />
OMN- ES OMN- IA<br />
GEN OMN- IS GEN OMN- IVM<br />
DAT<br />
OMN- I<br />
DAT<br />
ABL ABL<br />
1 TERMINACIÓN.<br />
OMN- IBVS<br />
Se <strong>de</strong>clina como <strong>la</strong> 3ª <strong>de</strong>clinación temas mixtos. Tiene una so<strong>la</strong> terminación en<br />
nominativo singu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> cual termina en 2 consonantes o en –X y sirve para M/F/N,<br />
por lo que se enuncia como los sustantivos, mediante nominativo y genitivo singu<strong>la</strong>r. Lo<br />
distinguiremos d<strong>el</strong> sustantivo mixto por <strong>el</strong> significado y porque <strong>el</strong> sustantivo lleva marca<br />
<strong>de</strong> género (dux, ducis [m])<br />
NOM<br />
MASC FEM<br />
FEROX<br />
NEUTRO<br />
FEROX<br />
NOM<br />
VOC VOC<br />
ACU FEROC- EM ACU<br />
MASC FEM NEUTRO<br />
FEROC-ES<br />
GEN FEROC- IS GEN FEROC- IVM<br />
DAT<br />
FEROC- I<br />
OMN-IS, E<br />
FEROX, -OCIS<br />
DAT<br />
ABL ABL<br />
FEROC- IBVS<br />
FEROC- IA<br />
30
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
PARTICULARIDADES DE ADJETIVOS:<br />
NOM<br />
M. Infante<br />
Hay un reducido número <strong>de</strong> adjetivos <strong>de</strong> 1 Terminación que son <strong>de</strong> tema en<br />
consonante, los reconocerás porque <strong>el</strong> Nominativo singu<strong>la</strong>r termina en 1<br />
consonante distinta <strong>de</strong> –X.<br />
MASC FEM NEUTRO MASC FEM NEUTRO<br />
DIVES<br />
DIVES<br />
NOM<br />
VOC VOC<br />
ACU DIVIT - EM ACU<br />
DIVIT -ES DIVIT - A<br />
GEN DIVIT- IS GEN DIVIT - VM<br />
DAT<br />
ABL<br />
DIVIT – I<br />
DIVIT- E<br />
DAT<br />
ABL<br />
DIVIT - IBVS<br />
Al ser <strong>de</strong> tema consonante presentan <strong>de</strong>sinencia –e en ab<strong>la</strong>tivo, a<strong>de</strong>más <strong>el</strong> nominativo,<br />
vocativo y acusativo neutro plural y genitivo plural no llevan - i - .<br />
EJERCICIOS:<br />
I<strong>de</strong>ntifica por <strong>el</strong> enunciado cada una <strong>de</strong> estas pa<strong>la</strong>bras diciendo si son adjetivos<br />
o sustantivos, tipología y particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s al <strong>de</strong>clinar:<br />
dulcis, e; m<strong>el</strong>, m<strong>el</strong>lis (f); pru<strong>de</strong>ns, -ntis; lex, legis (f); ferox, -ocis; animal, -alis (n);<br />
brevis, -e; tempus, -oris (n); vetus, veteris; templum, -i (n); nobilis,-e; urbs,<br />
urbis (f).<br />
Declina los sintagmas: dulcis m<strong>el</strong>, pru<strong>de</strong>ns lex, ferox animal, breve tempus, vetus<br />
templum, nobilis urbs.<br />
Analiza y traduce:<br />
o Hostes populi romani acre b<strong>el</strong>lum moverant.<br />
o Brevi tempore magna hostium pars fortiter pro<strong>el</strong>ium commiserat<br />
o Utilia sunt hominibus virorum c<strong>la</strong>rorum consilia<br />
o Omnis ars naturae imitatio est<br />
o Veteres populi boves Iovi immo<strong>la</strong>bant.<br />
o Est vita misero longa, f<strong>el</strong>ici brevis<br />
DIVE-S, -ITIS<br />
31
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
11. EL ADJETIVO. GRADACIÓN: POSITIVO, COMPARATIVO Y SUPERLATIVO<br />
El adjetivo presenta tres grados <strong>de</strong> intensidad a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> calificar a un nombre:<br />
POSITIVO<br />
(cualidad en<br />
estado puro)<br />
Pedro es alto<br />
Petrus altus est<br />
M. Infante<br />
COMPARATIVO<br />
(marca diferencias <strong>de</strong> intensidad <strong>de</strong> una cualidad entre dos<br />
seres u objetos)<br />
SUPERLATIVO<br />
(cualidad en <strong>el</strong> más alto grado)<br />
De inferioridad De igualdad De superioridad Absoluto R<strong>el</strong>ativo<br />
Pedro es menos<br />
alto que Pablo<br />
Petrus minus<br />
altus quam<br />
Paulus est.<br />
GRADO COMPARATIVO:<br />
Pedro es tan alto<br />
como Pablo<br />
Petrus tam altus<br />
quam Paulus est.<br />
Pedro es más alto<br />
que Pablo<br />
Petrus magis<br />
altus/altior quam<br />
Paulus est.<br />
Pedro es muy<br />
alto<br />
Petrus<br />
altissimus<br />
est.<br />
Pedro es <strong>el</strong> más<br />
alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se<br />
Petrus<br />
altissimus<br />
au<strong>la</strong>e est.<br />
Los comparativos <strong>de</strong> inferioridad y <strong>de</strong> igualdad se forman en <strong>la</strong>tín mediante los<br />
adverbios MINUS... quam (inferioridad) y TAM... quam (igualdad). El adjetivo (en grado<br />
positivo, como viene en <strong>el</strong> diccionario) concuerda en género, número y caso con <strong>el</strong> sustantivo<br />
al que califica; <strong>el</strong> segundo término <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación (2TC) irá siempre en <strong>el</strong> mismo caso que<br />
<strong>el</strong> primero (1TC), precedido d<strong>el</strong> adverbio QUAM.<br />
El comparativo <strong>de</strong> superioridad se pue<strong>de</strong> formar en <strong>la</strong>tín <strong>de</strong> dos maneras:<br />
con adverbios magis... quam / plus... quam y <strong>el</strong> adjetivo en su forma habitual.<br />
Añadiendo un morfema –IOR (en neutro sg. -IVS)a <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> adjetivo en grado<br />
positivo (<strong>la</strong> cual se obtiene a partir d<strong>el</strong> genitivo singu<strong>la</strong>r) los sufijos:<br />
Positivo Genitivo Raiz Comparativo <strong>de</strong> Superioridad<br />
Altus, alta, altum Alt-i Alt- Altior, altius<br />
Fortis, forte Fort-is Fort- Fortior, fortius<br />
Pru<strong>de</strong>ns, ntis Pru<strong>de</strong>nt-is Pru<strong>de</strong>nt- Pru<strong>de</strong>ntior, pru<strong>de</strong>ntius<br />
El resultado es un ADJETIVO 2 T <strong>de</strong> dos terminaciones que se <strong>de</strong>clinará por <strong>la</strong> 3ª<br />
<strong>de</strong>clinación temas en consonante (Abl Sing. en -e, Gen. Pl. en -um y Nom-Voc-Acs. Pl. Neutro<br />
en -a). Veamos su <strong>de</strong>clinación:<br />
Singu<strong>la</strong>r Plural<br />
Masc.-Fem. Neutro Masc.-Fem. Neutro<br />
Nom. Alt-ior Alt-ius Alt-iores Alt-iora<br />
Voc. Alt-ior Alt-ius Alt-iores Alt-iora<br />
Acs. Alt-iorem Alt-ius Alt-iores Alt-iora<br />
Gen. Alt-ioris Alt-iorum<br />
Dat. Alt-iori Alt-ioribus<br />
Abl. Alt-iore Alt-ioribus<br />
32
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Sintaxis d<strong>el</strong> Comparativo <strong>de</strong> Superioridad.-<br />
El Comparativo <strong>de</strong> Superioridad <strong>la</strong>tino se pue<strong>de</strong> presentar en un texto <strong>de</strong> dos maneras:<br />
M. Infante<br />
Comparativo Absoluto Comparativo R<strong>el</strong>ativo<br />
El Comparativo <strong>de</strong> Superioridad Absoluto<br />
expresa <strong>la</strong> cualidad con un cierto grado <strong>de</strong><br />
intensidad, sin r<strong>el</strong>acionarlo con ningún otro ser<br />
u objeto.<br />
Petrus altior est : Pedro es<br />
bastante/<strong>de</strong>masiado/un poco... alto<br />
GRADO SUPERLATIVO:<br />
El R<strong>el</strong>ativo expresa que <strong>la</strong> cualidad que posee<br />
un ser (1 TC) es superior a <strong>la</strong> poseída por otro<br />
(2 TC). El 2TC va en <strong>el</strong> mismo caso que <strong>el</strong><br />
1TC si va precedido por <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong> QUAM, y<br />
en ab<strong>la</strong>tivo sin QVAM.<br />
Petrus altior quam Paulus est<br />
Petrus altior Paulo est<br />
El grado super<strong>la</strong>tivo expresa una cualidad en <strong>el</strong> más alto grado.<br />
Formación d<strong>el</strong> Super<strong>la</strong>tivo Latino.-<br />
Pedro es más alto que Pablo.<br />
El grado super<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los adjetivos <strong>la</strong>tinos se forma añadiendo <strong>la</strong> terminación<br />
-issimus, -a, -um ( o bien -simus / -imus / -mus) a <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> genitivo singu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> adjetivo en<br />
grado positivo. El adjetivo en grado super<strong>la</strong>tivo resultante se <strong>de</strong>clinaría como cualquier adjetivo<br />
3 T (<strong>de</strong> 3 terminaciones) tipo bonus, a, um.<br />
Positivo Genitivo Raiz Super<strong>la</strong>tivo<br />
Altus, alta, altum Alt-i Alt- Altissimus, a, um<br />
Fortis, forte Fort-is Fort- Fortissimus, a, um<br />
Pru<strong>de</strong>ns, ntis Pru<strong>de</strong>nt-is Pru<strong>de</strong>nt- Pru<strong>de</strong>ntissimus, a, um<br />
Sintaxis d<strong>el</strong> Super<strong>la</strong>tivo<br />
El Super<strong>la</strong>tivo <strong>la</strong>tino se pue<strong>de</strong> presentar en un texto <strong>de</strong> dos maneras:<br />
Super<strong>la</strong>tivo Absoluto Super<strong>la</strong>tivo R<strong>el</strong>ativo<br />
El Super<strong>la</strong>tivo Absoluto expresa <strong>la</strong> cualidad en<br />
<strong>el</strong> más alto grado <strong>de</strong> intensidad, sin<br />
r<strong>el</strong>acionarlo con ningún otro ser u objeto.<br />
Petrus altissimus est : Pedro es muy<br />
alto/altísimo<br />
El Super<strong>la</strong>tivo R<strong>el</strong>ativo expresa <strong>la</strong> cualidad en<br />
<strong>el</strong> más alto grado, pero en r<strong>el</strong>ación a un<br />
grupo*.<br />
Petrus altissimus omnium puerorum est<br />
Pedro es <strong>el</strong> más alto <strong>de</strong> todos los niños<br />
El Super<strong>la</strong>tivo R<strong>el</strong>ativo lleva un complemento que hace referencia <strong>el</strong> grupo al que pertenece <strong>el</strong><br />
ser u objeto, este complemento se pue<strong>de</strong> poner en <strong>la</strong>tín en:<br />
Genitivo Partitivo (C. Adj.) Petrus est altissimus omnium<br />
Ex o De + Ab<strong>la</strong>tivo Petrus est altissimus ex omnibus<br />
Inter o Apud + Acusativo Petrus est altissimus inter omnes<br />
33
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS IRREGULARES:<br />
M. Infante<br />
Positivo Comparativo <strong>de</strong> Superioridad Super<strong>la</strong>tivo<br />
Bonus, a, um ( BUENO ) M<strong>el</strong>ior, m<strong>el</strong>ius (Gen. m<strong>el</strong>ioris) Optimus, a, um<br />
Malus, a, um ( MALO ) Peior, peius (Gen. peioris) Pessimus, a, um<br />
Magnus, a, um ( GRANDE ) Maior, maius (Gen. maioris) Maximus, a, um<br />
Parvus, a, um ( PEQUEÑO ) Minor, minus (Gen. minoris) Minimus, a, um<br />
PARTICULARIDADES DE COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS:<br />
1. Seis adjetivos acabados en –LIS forman <strong>el</strong> super<strong>la</strong>tivo en -LIMVS: (L+SIMVS > LLIMVS.)<br />
facilis,-e : fácil facillimus,-a,-um<br />
difficilis,-e : difícil difficillimus<br />
similis,-e : semejante simillimus<br />
dissimilis,-e : diferente dissimillimus<br />
humilis,-e :humil<strong>de</strong> humillimus<br />
gracilis,-e : esb<strong>el</strong>to gracillimus<br />
2. TODOS los adjetivos en –ER aña<strong>de</strong>n –RIMVS al nom.sg masc.: (–R+SIMVS > RRIMVS)<br />
pulcher, ra, rum : hermoso pulcherrimus, a, um<br />
miser, era, erum : <strong>de</strong>sdichado miserrimus, a, um<br />
acer, acris, acre: amargo acerrimus, a, um<br />
pauper, -eris: pobre pauperrimus, a, um<br />
3. Los adjetivos cuya raíz acaba en vocal forman <strong>el</strong> comparativo mediante magis (más) +<br />
adjetivo en grado positivo, y <strong>el</strong> super<strong>la</strong>tivo mediante <strong>la</strong> perífrasis maxime (muy) + adjetivo<br />
en grado positivo:<br />
idoneus, a, um : magis idoneus, maxime idoneus.<br />
4. La partícu<strong>la</strong> quam , so<strong>la</strong> o acompañada d<strong>el</strong> verbo possum, se usa para intensificar <strong>de</strong><br />
forma especial <strong>el</strong> super<strong>la</strong>tivo:<br />
Caesar quam maximis itineribus potest, in Galliam ulteriorem contendit.<br />
César se dirige a <strong>la</strong> Galia ulterior a marchas forzadas (traducción literal: César se<br />
dirige a <strong>la</strong> Galia ulterior con <strong>la</strong>s mayores marchas que pue<strong>de</strong>)<br />
GRADOS DEL ADVERBIO<br />
Pue<strong>de</strong>n formarse adverbios a partir <strong>de</strong> adjetivos, añadiendo a <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> adjetivo en<br />
grado positivo los sufijos –e / -ter (en cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no –mente). Ejemplos:<br />
Certus,-a,-um: Cierto certe (ciertamente) / Fortis, e: fuerte fortiter (fuertemente)<br />
34
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
Dichos adverbios resultantes pue<strong>de</strong>n marcar <strong>el</strong> grado comparativo (sufijo -ius) y <strong>el</strong><br />
super<strong>la</strong>tivo (sufijo –issime).<br />
Positivo: -e, -ter Docte Fortiter<br />
Comparativo: -ius Doctius Fortius<br />
Super<strong>la</strong>tivo: -issime Doctissime Fortissime<br />
Los comparativos y super<strong>la</strong>tivos anómalos usan en <strong>el</strong> adverbio <strong>la</strong> misma raíz que en <strong>el</strong><br />
adjetivo. Ejemplo: Bonus: bene (positivo); m<strong>el</strong>ius (comparativo); optime (super<strong>la</strong>tivo).<br />
EJERCICIOS GRADOS DEL ADJETIVO.-<br />
1. Animus nobilior est corpore.<br />
2. Aestas dulcior est hominibus et bestiis quam hiems.<br />
3. Socrates doctissimus fuit omnium Graecorum.<br />
4. Pauperes homines saepe sunt f<strong>el</strong>iciores quam divitiores.<br />
5. Diana faciem pulcherrimam habebat.<br />
6. Misimus Romam legatos nobilissimos civitatis.<br />
7. Dux equitibus ita dixit: « Fortiores estis quam hostes »<br />
8. Difficilius est <strong>la</strong>bores tolerare quam vitam r<strong>el</strong>inquere.<br />
9. Deorum Romanorum fuit Iuppiter Maximus.<br />
10. Iovis filius, Hercules, vir Graecorum fortissimus, immanes feras interfecit.<br />
11. Homines v<strong>el</strong>ociores cervis esse cupiunt.<br />
12. Urbe Neapoli nihil pulchrius vidi. Multis pulcherrima urbs Italia est.<br />
13. M<strong>el</strong>ius est pacem petere quam b<strong>el</strong>lum facere.<br />
14. Caesar castra in loco aequissimo collocavit.<br />
15. Romani maximo <strong>la</strong>bore per <strong>de</strong>nsissimam silvam iter fecerant.<br />
16. Maior patrum pars Ciceronis consilium probavit.<br />
17. Hominibus saepe m<strong>el</strong>ius est ruri manere quam in urbem migrare.<br />
18. Dux milites iussit munire cum firmissimis vallis castra.<br />
19. Caligu<strong>la</strong>, imperator Romanus, tam crud<strong>el</strong>is quam Nero fuit.<br />
35
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
12. La Monarquía. Roma: entre <strong>la</strong> leyenda y <strong>la</strong> historia. La República romana<br />
LOS ORÍGENES MÍTICOS<br />
M. Infante<br />
Eneas, hijo <strong>de</strong> Venus, es un héroe huido <strong>de</strong> Troya cuando esta sucumbe a<br />
manos <strong>de</strong> los griegos en <strong>la</strong> epopeya narrada por Homero, y que llega, cumpliendo su<br />
<strong>de</strong>stino, a <strong>la</strong> penínsu<strong>la</strong> itálica, dando origen a una dinastía cuyos <strong>de</strong>scendientes serán<br />
los legendarios fundadores <strong>de</strong> Roma, los hermanos<br />
gem<strong>el</strong>os Rómulo y Remo.<br />
<strong>Esta</strong> leyenda tiene orígenes indoeuropeos,<br />
lo que queda atestiguado por <strong>la</strong>s numerosas<br />
coinci<strong>de</strong>ncias que aparecen en distintas mitologías.<br />
Obsérvese que en <strong>el</strong> Antiguo Testamento aparece<br />
un personaje, Moisés, arrojado al río Nilo y dos<br />
hermanos gem<strong>el</strong>os, Caín y Ab<strong>el</strong>, que comenten fratricidio. En <strong>la</strong> India existe <strong>la</strong> leyenda<br />
d<strong>el</strong> niño Mowli, arrojado al río Indo en una cesta y criado por lobos. Este es <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong><br />
origen mítico <strong>de</strong> Roma, <strong>el</strong> rey <strong>de</strong> Alba Longa, Numitor, <strong>de</strong>stronado por su hermano<br />
Amulio, <strong>el</strong> cual procedió a matar a todos sus sobrinos con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> única mujer:<br />
Rea Silvia. Con tal <strong>de</strong> que esta no tuviera <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> obligó a <strong>de</strong>dicarse al culto<br />
<strong>de</strong> Vesta. Un día, mientras Rea dormía en <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong> un río, <strong>el</strong> dios Marte <strong>la</strong> <strong>de</strong>jó<br />
embarazada y <strong>de</strong> esta unión nacieron los gem<strong>el</strong>os Rómulo y Remo. Los recién nacidos<br />
fueron arrojados en una cesta en <strong>el</strong> río Tíber. La cesta se cruzó en <strong>el</strong> camino <strong>de</strong> una<br />
loba que los amamantó, y más tar<strong>de</strong> fueron recogidos por unos pastores<br />
Los gem<strong>el</strong>os crecieron y <strong>de</strong>scubrieron su origen. Buscando venganza, volvieron<br />
a su ciudad natal para matar a su tío abu<strong>el</strong>o y reponer en <strong>el</strong> trono a su abu<strong>el</strong>o Numitor.<br />
Éste, en agra<strong>de</strong>cimiento, les entregó<br />
territorios al noroeste d<strong>el</strong> Lacio. Con 18<br />
años (753 a. C.) <strong>de</strong>cidieron fundar una<br />
ciudad justo don<strong>de</strong> <strong>la</strong> loba los encontró.<br />
Remo y Rómulo no se ponían <strong>de</strong> acuerdo<br />
sobre dón<strong>de</strong> ubicar <strong>la</strong> ciudad. Rómulo,<br />
tras una discusión, <strong>de</strong>cidió marcar los<br />
límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> futura ciudad en <strong>el</strong> monte<br />
Pa<strong>la</strong>tino y amenazó con matar a todo<br />
aqu<strong>el</strong> que los cruzase. Remo, ebrio,<br />
<strong>de</strong>cidió retar a su hermano cruzó los surcos d<strong>el</strong> arado, futura mural<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />
Rómulo no lo dudó y acabó con su vida. Arrepentido, <strong>de</strong>cidió enterrar a su hermano en<br />
<strong>la</strong> cima d<strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>tino y emprendió una nueva etapa como único rey <strong>de</strong> Roma.<br />
36
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
Creó <strong>el</strong> senado -compuesto por 100 personas conocidas como patres, cuyos<br />
<strong>de</strong>scendientes fueron los patricios- y dividió <strong>la</strong> ciudad en 30 curias o congregaciones.<br />
Los primeros habitantes, por otro <strong>la</strong>do, fueron los asylum: refugiados, libertos, esc<strong>la</strong>vos,<br />
prófugos...<br />
Los orígenes históricos. LA MONARQUÍA (753-509 a.C.)<br />
En <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> s. VIII <strong>la</strong>s tribus <strong>la</strong>tinas asentadas junto al Tíber, fueron<br />
ro<strong>de</strong>adas por sabinos y etruscos. Para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r <strong>de</strong> forma más eficaz su territorio<br />
<strong>de</strong>cidieron formar una fe<strong>de</strong>ración y refugiarse en <strong>la</strong>s siete colinas próximas (Pa<strong>la</strong>tino,<br />
Aventino, Esquilino, Quirinal, C<strong>el</strong>io, Viminal y Capitolio). En<strong>la</strong>ce para situar <strong>la</strong>s 7<br />
colinas:<br />
http://recursos.cnice.mec.es/<strong>la</strong>tingriego/Pal<strong>la</strong>dium/cc<strong>la</strong>sica/esc332ac04.htm)<br />
El centro <strong>de</strong> esta fe<strong>de</strong>ración sería un asentamiento en <strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>tino, Roma, cuya<br />
fundación según <strong>la</strong> tradición se remonta al año 753 a.C.<br />
Su fácil <strong>de</strong>fensa, sus ricas salinas, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> comunicaciones a través d<strong>el</strong> río<br />
Tíber hasta <strong>el</strong> mar o hacia <strong>el</strong> interior y sobre todo <strong>el</strong> control que ejercía <strong>de</strong> <strong>la</strong> principal<br />
ruta comercial (ámbar, metales, cereales), explica <strong>la</strong><br />
importancia estratégica y económica <strong>de</strong> esta región.<br />
El dominio Etrusco<br />
La conquista <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> Italia central por los<br />
etruscos empujó a los sabinos a aceptar una<br />
confe<strong>de</strong>ración con los <strong>la</strong>tinos a finales d<strong>el</strong> s. VIII,<br />
encabezada por un rey (rex), aconsejado por un consejo<br />
(Senatus). <strong>Esta</strong> unión consiguió mantener <strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> Roma durante aproximadamente un siglo hasta <strong>el</strong> 616<br />
a.C., año en <strong>el</strong> que <strong>la</strong> región cayó bajo <strong>la</strong> hegemonía etrusca. Crucigrama sobre<br />
monarquía:<br />
http://recursos.cnice.mec.es/<strong>la</strong>tingriego/Pal<strong>la</strong>dium/cc<strong>la</strong>sica/esc332ac10.htm<br />
Si los cuatro reyes <strong>la</strong>tinos (Rómulo, Numa Pompilio, Tulio Hostilio y Anco<br />
Marcio) <strong>el</strong>aboraron <strong>la</strong>s primeras leyes, consolidaron <strong>la</strong>s fronteras y fomentaron <strong>el</strong><br />
espíritu civil <strong>de</strong> los primeros romanos, fueron los tres reyes etruscos (Tarquinio Prisco,<br />
Servio Tulio y Tarquinio <strong>el</strong> Soberbio) los que convirtieron una pequeña al<strong>de</strong>a en una<br />
auténtica urbe sentando los cimientos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong> Roma. En<strong>la</strong>ce para buscar<br />
reyes etruscos:<br />
TARQUINIO EL SOBERBIO<br />
http://recursos.cnice.mec.es/<strong>la</strong>tingriego/Pal<strong>la</strong>dium/cc<strong>la</strong>sica/esc332ac06.htm<br />
Los reyes etruscos introdujeron importantes reformas sociales (ejército,<br />
impuestos...) e impulsaron una política <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> obras públicas <strong>de</strong> tipo civil<br />
37
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
(Circo Máximo), r<strong>el</strong>igioso (Capitolio), militar (mural<strong>la</strong>s) y <strong>de</strong> infraestructuras como <strong>el</strong><br />
alcantaril<strong>la</strong>do (Cloaca Máxima).<br />
M. Infante<br />
También realizaron aportaciones <strong>de</strong> tipo cultural, algunas <strong>de</strong> origen griego<br />
(alfabeto, escritura, antropomorfización <strong>de</strong> los dioses y templos) y otras propias como<br />
sus creencias (culto a los antepasados muertos y ritos <strong>de</strong> adivinación) y <strong>la</strong> forma<br />
realista <strong>de</strong> representación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esculturas.<br />
Fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> Monarquía<br />
La expulsión <strong>de</strong> los etruscos se inscribe en un contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> esta<br />
civilización y en <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> los patricios por hacerse con todo <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r y se <strong>de</strong>bió<br />
posiblemente al malestar con <strong>la</strong> forma tiránica en <strong>la</strong> que gobernaba Tarquinio <strong>el</strong><br />
Soberbio.<br />
La expansión territorial<br />
Tras <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> los etruscos y a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ocho siglos Roma fue<br />
ampliando su dominio, primero sobre Italia y posteriormente sobre todo <strong>el</strong><br />
Mediterráneo hasta conseguir <strong>el</strong> sueño <strong>de</strong> Alejandro Magno, unir bajo un solo <strong>Esta</strong>do y<br />
una misma forma <strong>de</strong> vida todas <strong>la</strong>s civilizaciones antiguas mediante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />
romanización: lengua, cultura y <strong>de</strong>recho comunes para todos los pueblos.<br />
LA REPÚBLICA (509-27 a.C.)<br />
La expulsión <strong>de</strong> los etruscos trajo consigo <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un nuevo sistema<br />
político, una república <strong>de</strong> tipo oligárquico.<br />
Los romanos explicaron su expansión por<br />
motivos <strong>de</strong>fensivos, afirmando que <strong>la</strong>s<br />
conquistas tenían <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> protegerse <strong>de</strong> los<br />
ataques <strong>de</strong> los pueblos vecinos<br />
La conquista <strong>de</strong> Italia (s. IV.III a.C.)<br />
Los avances iniciales fueron lentos y con algunas<br />
<strong>de</strong>rrotas que llegaron a amenazar <strong>la</strong><br />
supervivencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia Roma.<br />
Los romanos comenzaron su expansión<br />
en <strong>el</strong> s. IV a.C. <strong>de</strong>rrotando a los volscos y<br />
ocupando todo <strong>el</strong> Lacio. A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> siglo<br />
siguiente conquistaron toda <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong>:<br />
38
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Grecia continental.<br />
Conquista d<strong>el</strong> Mediterráneo (III-I a.C.)<br />
comerciales y territoriales.<br />
Mediterráneo Oriental<br />
La conquista d<strong>el</strong> Mediterráneo<br />
oriental únicamente se pue<strong>de</strong><br />
explicar por ambiciones<br />
imperialistas, ya que no había ni<br />
motivos <strong>de</strong>fensivos ni <strong>de</strong> seguridad.<br />
Finalmente, tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong> Aníbal<br />
por Escipión, Roma <strong>de</strong>struyó <strong>el</strong><br />
po<strong>de</strong>r cartaginés y pudo ocupar<br />
todo <strong>el</strong> Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal<br />
incluyendo España, norte <strong>de</strong> África, Sicilia y Córcega<br />
M. Infante<br />
Primero <strong>la</strong> Italia central con <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Campania, zona bajo dominio <strong>de</strong> los samnitas tras <strong>el</strong><br />
repliegue etrusco. Posteriormente avanzaron hacia<br />
<strong>el</strong> norte don<strong>de</strong> <strong>de</strong>rrotaron a etruscos y galos<br />
Finalmente se expandieron hacia <strong>el</strong> sur <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />
expulsaron a los griegos. A pesar d<strong>el</strong> apoyo que<br />
estos tuvieron <strong>de</strong> algunas ciuda<strong>de</strong>s estado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal<br />
Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> s. IV a.C. y como<br />
consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización griega y d<strong>el</strong> Imperio<br />
<strong>de</strong> Alejandro Magno, Cartago<br />
mantenía una posición hegemónica<br />
en <strong>el</strong> Mediterráneo. Sin embargo, <strong>la</strong><br />
conquista <strong>de</strong> Italia convirtió a Roma<br />
en una gran potencia que<br />
amenazaba sus intereses<br />
El control <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Sicilia fue <strong>el</strong> <strong>de</strong>senca<strong>de</strong>nante d<strong>el</strong> conflicto que enfrentó a<br />
Roma con Cartago en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas Guerras Púnicas que se prolongaron más <strong>de</strong><br />
100 años. Durante este conflicto Roma se vio asediada y estuvo a punto <strong>de</strong> perecer.<br />
39
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Los reinos h<strong>el</strong>enísticos en los que se dividió <strong>el</strong> Imperio <strong>de</strong> Alejandro tras su muerte,<br />
fueron conquistados progresivamente por los romanos. Primero cayó Macedonia y<br />
Grecia, <strong>de</strong>spués Siria y Asia Menor, culminando finalmente con <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> Egipto<br />
por Octavio Augusto.<br />
En<strong>la</strong>za con <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> Anibal:<br />
http://recursos.cnice.mec.es/<strong>la</strong>tingriego/Pal<strong>la</strong>dium/cc<strong>la</strong>sica/esc332ac05.htm<br />
La crisis política<br />
La incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />
republicanas para garantizar <strong>la</strong> paz social y<br />
asegurar <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> territorio,<br />
provocó <strong>el</strong> acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los militares con<br />
dictaduras como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Si<strong>la</strong>, y, fracasada ésta,<br />
con triunviratos que terminaron en guerras<br />
civiles por <strong>la</strong>s ambiciones personales <strong>de</strong> sus<br />
M. Infante<br />
miembros.<br />
El primer triunvirato (Pompeyo, Craso y Cesar), acabó con<br />
<strong>la</strong> victoria <strong>de</strong> César. La amenaza que significaba su<br />
gobierno personal para <strong>la</strong> aristocracia republicana explica<br />
su asesinato en <strong>el</strong> año 44 a.C.<br />
A su muerte le siguió <strong>el</strong> triunvirato <strong>de</strong> Octavio, Lépido y<br />
Marco Antonio que acabó con <strong>el</strong> triunfo d<strong>el</strong> primero<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una nueva guerra civil contra Marco Antonio.<br />
Octavio Augusto transformó <strong>la</strong>s instituciones republicanas<br />
y estableció <strong>el</strong> Principado, sistema político que dio<br />
comienzo a una nueva fase en <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Roma, <strong>el</strong> Imperio<br />
Bibliografía:<br />
http://recursos.cnice.mec.es/<strong>la</strong>tingriego/Pal<strong>la</strong>dium/cc<strong>la</strong>sica/esc332ca5.php<br />
40
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
13. Flexión verbal: 2ª, 3ª y 4ª conjugaciones<br />
M. Infante<br />
41
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
42
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
14. Complementos <strong>de</strong> Lugar.<br />
C.C.L. QVO (HACIA don<strong>de</strong>) C.C.L. VBI (EN don<strong>de</strong>) C.C.L. VNDE (DESDE don<strong>de</strong>) C.C.L. QVA (POR don<strong>de</strong>)<br />
IN, AD<br />
+<br />
ACUSATIVO<br />
ACUSATIVO<br />
sin<br />
preposición<br />
IN<br />
Nombres<br />
comunes<br />
N. propios lugar<br />
MAYOR<br />
* N. propios lugar<br />
MENOR<br />
N. Comunes:<br />
DOMUM, RUS<br />
HUMUM<br />
AD<br />
IN +<br />
ABLATIVO<br />
ABLATIVO<br />
sin<br />
preposición<br />
LOCATIVO<br />
(-ae/-i)<br />
Nombres comunes<br />
N. propios lugar<br />
MAYOR<br />
N. propios lugar<br />
MENOR <strong>de</strong> 1ª y 2ª<br />
<strong>de</strong>clin. PLURAL<br />
N. propios <strong>de</strong> lugar<br />
menor 3ª <strong>de</strong>clin<br />
N propios <strong>de</strong> lugar<br />
MENOR <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª y 2ª<br />
<strong>de</strong>clin SING.<br />
N. comunes: DOMI,<br />
RURI HUMI<br />
A, AB E,<br />
EX DE<br />
+<br />
ABLATIVO<br />
ABLATIVO<br />
Sin<br />
preposición<br />
DE<br />
*Nombres<br />
comunes<br />
*Nombres<br />
propios <strong>de</strong> lugar<br />
mayor<br />
Nombres propios<br />
LUGAR menor<br />
N. comunes:<br />
DOMO, RURE<br />
HUMO<br />
AB<br />
ABLATIVO<br />
sin<br />
preposición<br />
PER + Acusativo<br />
Lugares construidos<br />
para pasar por <strong>el</strong>los<br />
(ponte, porta, itinere)<br />
Expresiones<br />
fosilizadas (terra,<br />
mari, colle, iugo)<br />
in/ad castra in castris ab/ex castris per castra<br />
Miles advenit in/ad Italiam Ego sum in Italia Miles exit ab/ex Hispania Miles fugit via Appia<br />
Romam Romae Roma ponte<br />
domum domi domo<br />
EX
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
COMPLEMENTOS DE LUGAR VBI, VNDE, QVO, QVA<br />
1) Marcus in provincia atque in<strong>de</strong> Romam contendit.<br />
2) Ego rus ibo (iré) et ibi manebo.<br />
3) Caesar magnis itineribus in hostium fines venit<br />
4) Consul ad hostem accessit.<br />
5) Catilina ex Curia domum venit. Consul domo ad senatum venit<br />
6) Romae tum eram, postea Neapolim veni.<br />
7) Si<strong>de</strong>ra ab orto ad occasum suum cursum efficiunt.<br />
8) Litteras Athenis Romam misi.<br />
9) Thebis in templo Herculis arma humi invenerunt.<br />
10) Antiqui Romani domi militiaeque bonos mores semper colebant<br />
11) E corporis vinculis, tamquam e carcere, supremo die animus evo<strong>la</strong>t<br />
12) Pauci milites incertis itineribus per silvas ad Titum Labienum in hiberna perveniunt.<br />
13) Carthagine reges, Romae quotannis consules erant.<br />
14) In Italia nullus exercitus erat, nam Pompeius in extremis terris b<strong>el</strong>lum gerebat<br />
15) Dux terra marique b<strong>el</strong>lum gerebat<br />
16) Litteras Athenis Romam misi<br />
17) Hostes duabus portis eruptionem faciunt<br />
18) Thebis in templo Herculis effigiem humi invenerunt.<br />
19) Ruri pauca scribo, domi multa.<br />
20) Galli victores Romam conten<strong>de</strong>runt. Mox in urbem pervenerunt ibique manebant. Iuventus<br />
M. Infante<br />
Romana in arcem confugit et se domi manserunt.<br />
21) Pauci milites incertis itineribus per silvas in hiberna perveniunt<br />
22) Dux omnes copias ponte traduxit<br />
23) Milites eo<strong>de</strong>m ponte in castra revertuntur (regresan)<br />
24) Pompeius in provinciam profugit atque in<strong>de</strong> Romam contendit<br />
25) Consul sua domo ad senatum venit<br />
26) Catilina in castra ad Manlium contendit<br />
27) Caesar magnis itineribus in hostium fines venit<br />
28) Mago, Hamilcaris filius, a minore Baliarium insu<strong>la</strong> in Italiam traiecit<br />
29) Exercitus duo hostium, unus ab urbe, alter a Gallia, obstant.<br />
30) Consul e castris in hostium oppidum pervenit<br />
44
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
15. Cuarta y Quinta <strong>de</strong>clinación<br />
CUARTA DECLINACIÓN. TEMAS EN –u<br />
neutro.<br />
M. Infante<br />
En <strong>la</strong> cuarta <strong>de</strong>clinación hay sustantivos <strong>de</strong> género masculino, femenino y<br />
Formada por sustantivos Masculinos, femeninos y neutros. Los neutros no toman <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinencia<br />
–s en nominativo por lo que se reconocen con facilidad, observa:<br />
Senatus, -us (m); exercitus, -us (m), en cambio, cornu, -us (n); genu, -us (n)<br />
NOMINATIVO<br />
SINGULAR PLURAL SINGULAR PLURAL<br />
SENAT- VS<br />
SENAT-VS<br />
NOMINATIVO<br />
VOCATIVO VOCATIVO<br />
ACUSATIVO SENAT- VM ACUSATIVO<br />
GENITIVO SENAT- VS SENAT- VVM<br />
DATIVO<br />
SENAT- VI<br />
CORN-V<br />
CORN-VA<br />
GENITIVO CORN-VS CORN-VVM<br />
SENATIBVS DATIVO CORN-VI<br />
ABLATIVO SENAT- V ABLATIVO CORN-V<br />
CORN-IBVS<br />
El sustantivo domus, -us (f): ―casa‖ vaci<strong>la</strong> entre <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong>clinación y<br />
<strong>la</strong> cuarta <strong>de</strong>clinación.<br />
Algunos sustantivos verbales se usan sólo en <strong>el</strong> ab<strong>la</strong>tivo singu<strong>la</strong>r:<br />
- iussu: 'por or<strong>de</strong>n, por mandato'<br />
- ductu: 'bajo <strong>la</strong> guía'<br />
- natu: por nacimiento (natu maior, '<strong>de</strong> más edad')<br />
- iniussu: sin or<strong>de</strong>n<br />
QUINTA DECLINACIÓN. TEMAS EN –E<br />
Formada por sustantivos femeninos, salvo DIES, que pue<strong>de</strong> ser masculino (<strong>el</strong><br />
día) y femenino (<strong>la</strong> fecha). Todos carecen <strong>de</strong> plural, salvo Dies y Res que tienen<br />
<strong>de</strong>clinación completa.<br />
El significado <strong>de</strong> Res (asunto, coyuntura, situación…) es tan vago que su<strong>el</strong>e ir<br />
acompañado <strong>de</strong> un adjetivo para concretar su significado: RESPVBLICA, RES<br />
MILITARIS, RES ADVERSA, RES FRVMENTARIA, RES ADVERSAE, RES<br />
SECVNDAE.<br />
45
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
SINGULAR PLURAL SINGULAR PLURAL<br />
NOMINATIVO R- ES R- ES NOMINATIVO DI- ES DI - ES<br />
VOCATIVO R- ES R- ES VOCATIVO DI - ES DI - ES<br />
ACUSATIVO R- EM R- ES ACUSATIVO DI - EM DI - ES<br />
GENITIVO R- EI R- ERVM GENITIVO DI - EI DI - ERVM<br />
DATIVO R- EI<br />
DATIVO DI - EI<br />
ABLATIVO R- E R- EBVS ABLATIVO DI - E<br />
DI - EBVS<br />
OJO: RESPVBLICA o RES PVBLICA se <strong>de</strong>clina igual vaya junto o separado, es <strong>de</strong>cir RES<br />
por <strong>la</strong> 5ª y PVBLICA por <strong>la</strong> 1ª.<br />
Analiza y traduce <strong>la</strong>s siguientes oraciones:<br />
Pedites t<strong>el</strong>a omnis generis in hostium equitatum iaciunt.<br />
Dux equitibus ita dixit: "firmiores estis quam hostes; victoria in manibus est".<br />
Romani multas res utiles in Hispaniam importaverunt.<br />
In <strong>de</strong>xtro cornu Caesar equitatum collocavit, peditatum autem in sinistro.<br />
In rebus secundis omnes contenti sumus, rebus autem adversis maesti.<br />
Nul<strong>la</strong>m spem pacis habeo.<br />
Poetarum versus templorum et monumentorum aditus exornant<br />
Declina los siguientes sintagmas:<br />
HOSTILIS RESPVBLICA // INIMICVS EXERCITVS //<br />
FELIX DIES // DEXTRVM CORNV // VACVA SPES<br />
46
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
16. El Ejército.<br />
INTRODUCCIÓN:<br />
M. Infante<br />
En <strong>la</strong> antigüedad <strong>la</strong> guerra era <strong>el</strong> estado común <strong>de</strong> los pueblos y Roma no fue una<br />
excepción. La vida d<strong>el</strong> romano estuvo siempre asociada a <strong>la</strong> guerra.<br />
Al principio por estar ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> pueblos más po<strong>de</strong>rosos que aspiraban a contro<strong>la</strong>r su<br />
territorio, y cuando se convirtió en un Imperio por <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> los pueblos fronterizos y los<br />
levantamientos <strong>de</strong> los pueblos conquistados. A<strong>de</strong>más, los romanos establecieron <strong>el</strong> principio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> disuasión por <strong>la</strong> fuerza que Cicerón resumió en su famosa sentencia ―SI VIS PACEM, PARA<br />
BELLVM”.<br />
PROCEDENCIA DE LOS SOLDADOS ROMANOS<br />
Hasta <strong>el</strong> s. I a.C. <strong>la</strong> participación en <strong>el</strong> ejército era una obligación <strong>de</strong> los ciudadanos: al<br />
principio únicamente <strong>de</strong> los patricios y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> reinado <strong>de</strong><br />
Servio Tulio también <strong>de</strong> plebeyos, sin embargo, a finales d<strong>el</strong> s.<br />
I a.C. Mario introdujo un cambio fundamental, suprimió <strong>el</strong><br />
reclutamiento forzoso y profesionalizó <strong>el</strong> ejército. Incluso lo<br />
abrió a los extranjeros.<br />
Durante <strong>el</strong> Imperio <strong>el</strong> ejército se convirtió en una fuerza<br />
permanente; a causa <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo se prolongó <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> duración<br />
<strong>de</strong> los contratos <strong>de</strong> alistamiento hasta los 25 años, y se<br />
aumentaron sus efectivos.<br />
Los romanos tenían como ciudadanos <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> servir<br />
en <strong>el</strong> ejército y no solo no recibían dinero, sino que <strong>el</strong>los<br />
mismos tenían que pagar su equipamiento. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
República <strong>el</strong> <strong>Esta</strong>do comenzó a pagar y avitual<strong>la</strong>r a los soldados, ya que cada vez estaban más<br />
tiempo reclutados y no podían ni aten<strong>de</strong>r sus trabajos, granjas, ni alimentar a sus familias.<br />
Cuando <strong>el</strong> ejército se profesionalizó a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> República los soldados se alistaban por<br />
<strong>la</strong> paga, por <strong>la</strong> promesa <strong>de</strong> recibir tierras cuando se licenciasen en compensación a sus servicios<br />
y, si no eran romanos, por <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía<br />
TIPOS DE SOLDADOS<br />
El ejército romano iba uniformado, algo inusual para <strong>la</strong> época. La vestimenta consistía<br />
en una túnica corta y si hacía frío se ponía un capote que también le servía <strong>de</strong> manta. El<br />
calzado, equipamiento fundamental dada <strong>la</strong> movilidad d<strong>el</strong> ejército consistía en unas cómodas<br />
sandalias <strong>de</strong> su<strong>el</strong>a gruesa, caligae.<br />
En función <strong>de</strong> esto había dos tipos <strong>de</strong> soldados, los legionarios, normalmente<br />
ciudadanos romanos, y <strong>la</strong>s tropas auxiliares, soldados que carecían <strong>de</strong> ciudadanía, incluso en<br />
ocasiones se alistaban para obtener<strong>la</strong>.<br />
47
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
posteriormente en provincias menos civilizadas.<br />
M. Infante<br />
Equipo <strong>de</strong> los legionarios<br />
En <strong>el</strong> combate se protegían con un casco, galea, un<br />
escudo cuadrado, scutum, y una coraza <strong>de</strong> cuero y metal,<br />
lorica. Para atacar se servían <strong>de</strong> <strong>la</strong> espada corta <strong>de</strong> doble<br />
filo, g<strong>la</strong>dius, y dos tipos <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza, pilum y hasta.<br />
LAS TROPAS AUXILIARES:<br />
A los auxiliares se les <strong>de</strong>stinaba lejos <strong>de</strong> sus<br />
provincias <strong>de</strong> origen para evitar que pudieran sumarse a<br />
posibles reb<strong>el</strong>iones contra Roma. En un primer momento se<br />
<strong>la</strong>s reclutaba entre los pueblos aliados <strong>de</strong> Italia y<br />
Los auxiliares recibían armas y uniformes diferentes <strong>de</strong> los legionarios. Utilizaban espadas<br />
<strong>la</strong>rgas y unos escudos ova<strong>la</strong>dos. Asimismo llevaban menos armadura, por esta razón podían<br />
moverse con mayor rapi<strong>de</strong>z que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los soldados, pero también sufrían más bajas en <strong>la</strong>s<br />
batal<strong>la</strong>s.<br />
Las tropas auxiliares estaban c<strong>la</strong>ramente especializadas en <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> armamento<br />
característico <strong>de</strong> sus lugares <strong>de</strong> origen. Por ejemplo, los sirios eran arqueros y los <strong>de</strong> Baleares<br />
utilizaban <strong>la</strong>s hondas.<br />
Equipamiento y burocracia<br />
Cada legión contaba con soldados especialistas, escribanos, médicos, y más <strong>de</strong> 150<br />
especialistas <strong>de</strong>dicados a tareas artesanales: topógrafos, fabricantes <strong>de</strong> util<strong>la</strong>je militar,<br />
carniceros...<br />
El adiestramiento:<br />
Los reclutas romanos no recibían ninguna preparación previa; cuando firmaban <strong>el</strong><br />
alistamiento se les enviaba a un campamento junto con soldados experimentados. Allí <strong>la</strong> vida <strong>de</strong><br />
los soldados era muy dura, incluso cuando no combatían.<br />
A los soldados rasos se les l<strong>la</strong>maba miles gregarius, porque vivían y luchaban todos juntos<br />
como los animales <strong>de</strong> un rebaño. El grupo más pequeño en una legión era <strong>el</strong> contubernium,<br />
grupo <strong>de</strong> ocho soldados que vivían juntos en <strong>la</strong> misma tienda. Se levantaban antes d<strong>el</strong> alba y se<br />
vestían. Una vez vestidos y sin <strong>de</strong>sayunar realizaban un <strong>de</strong>sfile militar. Después un oficial<br />
pasaba revista y daba <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes d<strong>el</strong> día.<br />
La mayor parte d<strong>el</strong> tiempo <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicaban al adiestramiento militar: cortaban árboles y<br />
superaban una serie <strong>de</strong> obstáculos cargados con todas sus armas. Ensayaban maniobras que<br />
luego emplearían en <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>.<br />
Los soldados, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores militares realizaban otras funciones; co<strong>la</strong>boraban<br />
como constructores con los ingenieros; levantaban sus propios campamentos, construían<br />
puentes, acueductos, calzadas e incluso co<strong>la</strong>boraban en <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />
48
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
Al acabar <strong>la</strong> jornada<br />
Cuando se ponía <strong>el</strong> sol los soldados realizaban <strong>la</strong> cena, principal comida d<strong>el</strong> día. Ésta se<br />
componía <strong>de</strong> en unas gachas <strong>de</strong> cereales, pan, manteca, sopa, verduras y algo <strong>de</strong> carne <strong>de</strong><br />
caza, si <strong>la</strong> había. Para beber, vino barato o vinagre y agua. Después <strong>de</strong> cenar si no tenían<br />
guardia podían salir d<strong>el</strong> campamento y lo que hicieran <strong>de</strong>pendía <strong>de</strong> si estaban cerca <strong>de</strong> alguna<br />
ciudad, a <strong>la</strong> que iban a buscar diversión.<br />
Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> LEGIÓN:<br />
El rey Servio Tulio creó un nuevo mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong><br />
ejército que tenía como unidad básica <strong>la</strong> LEGIÓN, unidad<br />
compuesta en un primer momento por 6000 soldados <strong>de</strong><br />
infantería y 300 <strong>de</strong> caballería. Podía <strong>de</strong>scomponerse en<br />
unida<strong>de</strong>s menores jerarquizadas al mando <strong>de</strong> distintos<br />
oficiales:<br />
60 CENTURIAS 100 hombres<br />
20 MANÍPULOS 300 hombres<br />
10 COHORTES 600 hombres<br />
1 LEGIÓN 6.000 hombres<br />
Mando Supremo<br />
El jefe supremo d<strong>el</strong> ejército varió según <strong>el</strong> periodo histórico. Durante <strong>la</strong> monarquía fue <strong>el</strong><br />
rey, en <strong>la</strong> República <strong>el</strong> cónsul y durante <strong>el</strong> Imperio <strong>el</strong> emperador.<br />
Oficiales <strong>de</strong> carrera<br />
El centurión. Pieza fundamental d<strong>el</strong> ejército. La mayoría eran soldados profesionales que<br />
obtenían <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muchos años <strong>de</strong> servicio. Las funciones <strong>de</strong> los centuriones eran<br />
muy variadas, adiestraban a los reclutas, inspeccionaban <strong>la</strong>s tropas, ponían centin<strong>el</strong>as,<br />
marchaban a <strong>la</strong> cabeza en <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> batal<strong>la</strong> e incluso dada su experiencia aconsejaban a los<br />
oficiales jefes antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong>.<br />
El prefecto. Era <strong>el</strong> oficial superior d<strong>el</strong> centurión. La mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong>los habían ascendido<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong> centurión. Se encargaban d<strong>el</strong> equipamiento y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s edificaciones. En<br />
ausencia <strong>de</strong> mandos superiores podían dirigir <strong>la</strong> legión.<br />
Oficiales superiores: cargos políticos<br />
No eran soldados profesionales. Su paso por <strong>el</strong> ejército era un escalón inexcusable <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> su carrera política:<br />
En primer lugar estaba <strong>el</strong> cónsul.<br />
El tribuno militar. En algunos casos eran jóvenes nobles sin experiencia militar. Había<br />
seis por legión. Cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los mandaba una cohorte compuesta por 10 centurias.<br />
49
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
LA CABALLERÍA:<br />
M. Infante<br />
El legado militar. Durante <strong>el</strong> Imperio fue <strong>el</strong> mando supremo <strong>de</strong> <strong>la</strong> legión. Lo nombraba<br />
<strong>el</strong> emperador entre miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza.<br />
<strong>Esta</strong>ba compuesta mayoritariamente por tropas auxiliares. El equipamiento era simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong><br />
infantería, salvo que éstos usaban <strong>la</strong>nza y unos pantalones hasta <strong>la</strong> rodil<strong>la</strong>. La caballería era<br />
vital a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cargas o para perseguir al enemigo cuando huía y como exploradores y<br />
patrul<strong>la</strong>s <strong>de</strong> guardia. Su principal problema era <strong>la</strong> dificultad para contro<strong>la</strong>r al caballo en <strong>el</strong> campo<br />
<strong>de</strong> batal<strong>la</strong>, ya que no conocían <strong>el</strong> estribo.<br />
Cada unidad <strong>de</strong> caballería estaba compuesta por diez jinetes al mando <strong>de</strong> un oficial<br />
l<strong>la</strong>mado <strong>de</strong>curión. El comandante <strong>de</strong> <strong>la</strong> caballería era <strong>el</strong> prefecto. Los jinetes podían ascen<strong>de</strong>r a<br />
<strong>de</strong>curiones, pero no a prefectos.<br />
MÁQUINAS DE GUERRA<br />
Los romanos copiaron <strong>de</strong> los griegos sus<br />
i<strong>de</strong>as sobre maquinaria militar. No conocían<br />
ningún explosivo e impulsaban su armamento<br />
con mu<strong>el</strong>les.<br />
Las principales máquinas eran:<br />
Las ballestas, máquinas que <strong>la</strong>nzaban<br />
flechas <strong>de</strong> diferente tamaño<br />
distancia.<br />
Las catapultas, artefactos que <strong>la</strong>nzaban piedras <strong>de</strong> unos veinte kg hasta 400 metros <strong>de</strong><br />
Los arietes que servían para <strong>de</strong>rribar<br />
mural<strong>la</strong>s y abrir puertas.<br />
LA MARINA<br />
La guerra contra los cartagineses<br />
primero y <strong>la</strong> consiguiente expansión fuera <strong>de</strong><br />
Italia obligó a los romanos a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una<br />
importante marina <strong>de</strong> guerra que también se<br />
<strong>de</strong>dicaba a asegurar <strong>el</strong> comercio en <strong>el</strong> Mediterráneo frente a <strong>la</strong> piratería<br />
La nave más común era <strong>la</strong> trirreme con una triple fi<strong>la</strong> <strong>de</strong> remos. Sus principales armas<br />
eran un espolón muy agresivo, rostrum, situado en <strong>la</strong> proa, unas torres <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se<br />
<strong>la</strong>nzaban proyectiles y una especie <strong>de</strong> garfios, corvus, para sujetar, abordar los barcos<br />
enemigos y empren<strong>de</strong>r <strong>el</strong> combate cuerpo a cuerpo.<br />
GUARDIA PRETORIANA<br />
Cuerpo especial, creado con <strong>el</strong> Imperio y compuesto <strong>de</strong> unos 10.000 hombres, actuaba<br />
50
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
como <strong>la</strong> guardia personal d<strong>el</strong> emperador. Tenían sus cuart<strong>el</strong>es cerca <strong>de</strong> Roma y estaban<br />
dirigidas por <strong>el</strong> prefecto, comandante <strong>de</strong> <strong>la</strong> plena confianza d<strong>el</strong> emperador. Los soldados <strong>de</strong> esta<br />
guardia recibían una paga y tenían una consi<strong>de</strong>ración superior a los legionarios normales<br />
EL COMBATE<br />
Los romanos p<strong>el</strong>eaban siguiendo un or<strong>de</strong>n perfectamente establecido. Si <strong>el</strong> enfrentamiento era a<br />
campo abierto en primera línea se colocaba <strong>la</strong> infantería ligera, <strong>de</strong>trás un bloque central<br />
compuesto por <strong>la</strong>s legiones, f<strong>la</strong>nqueadas por tropas auxiliares, y en los extremos, a<strong>la</strong>e, <strong>la</strong><br />
caballería<br />
M. Infante<br />
Las legiones se disponían en tres líneas <strong>la</strong> primera<br />
compuesta por tropas inexpertas, <strong>la</strong> segunda por tropas<br />
experimentadas y <strong>la</strong> tercera por los más veteranos y curtidos<br />
soldados<br />
Cuando atacaban, lo hacían en formación cerrada, <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />
tortuga, testudo, que<br />
consistía en colocarse <strong>el</strong> escudo sobre <strong>la</strong>s cabezas. De esta<br />
manera se protegían <strong>de</strong> los ataques enemigos (flechas,<br />
<strong>la</strong>nzas, piedras, aceite hirviendo) y a veces incluso se subían<br />
encima <strong>de</strong> los escudos <strong>de</strong> sus compañeros para salvar<br />
<strong>de</strong>sniv<strong>el</strong>es.<br />
Cuando <strong>el</strong> enemigo se replegaba a alguna ciudad o<br />
campamento se recurría al ASEDIO para <strong>el</strong> que <strong>el</strong> ejército contaba con una sofisticada<br />
maquinaria militar<br />
Cuando algún general realizaba alguna hazaña militar Roma se lo reconocía con numerosos<br />
honores entre los que <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> triunfo.<br />
El ejército romano, invencible<br />
Los romanos crearon una perfecta maquinaria militar gracias a su eficaz organización,<br />
exc<strong>el</strong>ente adiestramiento, fid<strong>el</strong>idad ejemp<strong>la</strong>r y férrea disciplina y esto a pesar <strong>de</strong> no tener un<br />
ejército excesivamente numeroso.<br />
La importancia d<strong>el</strong> ejército<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> un país imperialista, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> conquistar, recaudar impuestos,<br />
pacificar los territorios ocupados, y garantizar <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras, también <strong>el</strong> ejército<br />
fue factor <strong>de</strong> ROMANIZACIÓN Y DE CIVILIZACIÓN.<br />
Los soldados, construían puentes, acueductos y calzadas; levantaban campamentos, e incluso<br />
cuando se licenciaban recibían tierras o <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a fundar ciuda<strong>de</strong>s que atraían a civiles,<br />
campesinos, artesanos y comerciantes. Allí por don<strong>de</strong> pasaban o se establecían los soldados,<br />
trasmitían <strong>la</strong> lengua, y <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> Roma. El limes era una zona <strong>de</strong> intensa romanización,<br />
civilización y prosperidad<br />
Para Roma <strong>el</strong> aspecto más negativo <strong>de</strong> su ejército romano fue su enorme po<strong>de</strong>r, sobre todo tras<br />
51
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
<strong>la</strong> profesionalización, ya que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces los soldados anteponían <strong>la</strong> lealtad al general que<br />
les pagaba a <strong>la</strong> d<strong>el</strong> <strong>Esta</strong>do. Algunos militares utilizaron ese po<strong>de</strong>r para intervenir en los asuntos<br />
d<strong>el</strong> <strong>Esta</strong>do. Esto tuvo trágicas consecuencias al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> República (guerras civiles) y durante<br />
<strong>el</strong> Imperio (en épocas <strong>de</strong> crisis <strong>el</strong> ejército impuso los emperadores).<br />
EL CAMPAMENTO<br />
M. Infante<br />
La importancia d<strong>el</strong> CASTRA, fue crucial. Los romanos construían sus campamentos<br />
militares cada noche, <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta rectangu<strong>la</strong>r siempre fueron<br />
edificados conforme a un cierto mod<strong>el</strong>o, con dos calles<br />
principales que se cruzaban: <strong>el</strong> "Cardus Maximus", que se<br />
extendía al norte y al sur, y <strong>el</strong> "Decumanus Maximus" al este y al<br />
oeste, lo que dividía <strong>el</strong> campamento en cuatro partes iguales.<br />
Las avenidas acababan en cuatro puertas. El forum se ubicaba<br />
en <strong>la</strong> intersección d<strong>el</strong> Cardus Maximus y <strong>el</strong> Decumanus<br />
Maximus.<br />
El resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles y construcciones se hal<strong>la</strong>ban paral<strong>el</strong>as a<br />
<strong>la</strong>s principales, <strong>la</strong>s cuales formaban un patrón <strong>de</strong> cuadrícu<strong>la</strong> que<br />
se utiliza mucho en <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />
Los romanos construían (cada<br />
noche si era preciso) una fosa <strong>de</strong> 2 m (FOSSA), un muro 2 m<br />
(AGER) y una empalizada (VALLVM) alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> campamento;<br />
en <strong>la</strong>s puertas colocaban puentes levadizos y en <strong>la</strong>s esquinas<br />
torretas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />
Muchas ciuda<strong>de</strong>s en<br />
Europa surgieron a partir <strong>de</strong> campos militares romanos y<br />
hasta <strong>el</strong> día <strong>de</strong> hoy muestran rasgos <strong>de</strong> sus mod<strong>el</strong>os<br />
originales (ej. Castres en Francia, Barc<strong>el</strong>ona, Mérida y<br />
León en España).<br />
El Castra fue <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o empleado por los<br />
colonos españoles en América, <strong>el</strong> "tablero" <strong>de</strong> 7 manzanas<br />
<strong>de</strong> 100 m por <strong>la</strong>do con una P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Armas en <strong>el</strong> centro<br />
cerca <strong>de</strong> un río y <strong>de</strong> una colina <strong>de</strong>fendible, siguiendo<br />
estrictas normas impuestas por <strong>la</strong> monarquía españo<strong>la</strong><br />
para <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> nuevas ciuda<strong>de</strong>s en <strong>el</strong> Nuevo Mundo.<br />
52
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
13. Pronombres: Demostrativos, personales, fóricos.<br />
Nomina<br />
Acusat<br />
Genitiv<br />
Dativo<br />
Ab<strong>la</strong>ti<br />
M. Infante<br />
Nom/Voc<br />
Acusativo<br />
PRONOMBRES PERSONALES<br />
1ª persona 2ª persona Reflexivo<br />
Singu<strong>la</strong>r Plural Singu<strong>la</strong>r Plural Singu<strong>la</strong>r y Plural<br />
ego nos tu vos<br />
me nos te<br />
----<br />
vos se<br />
Genitivo mei Nostri / nostrum tui Vestri/ vestrum sui<br />
Dativo<br />
Ab<strong>la</strong>tivo<br />
mihi<br />
nobis tibi vobis<br />
me, mecum nobis, nobiscum te, tecum vobis, vobiscum<br />
PRONOMBRES / ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS<br />
sibi<br />
Se /secum<br />
1ª persona HIC, HAEC, HOC este,a,o 2ª persona ISTE, ISTA, ISTUD ese, a, o 3ª persona ILLE, ILLA, ILLUD aqu<strong>el</strong>, a , o<br />
hic haec<br />
Singu<strong>la</strong>r Plural Singu<strong>la</strong>r Plural Singu<strong>la</strong>r Plural<br />
hi hae<br />
iste ista istud isti istae<br />
hoc<br />
haec<br />
hunc hanc hos has istum istam istud istos istas<br />
huius<br />
huic<br />
horum harum horum istius istorum istarum<br />
his<br />
hoc hac hoc isto ista isto<br />
isti<br />
istis<br />
ista<br />
Ille Il<strong>la</strong><br />
Illi Il<strong>la</strong>e<br />
Illum Il<strong>la</strong>m illud Illos il<strong>la</strong>s<br />
istorum Illius<br />
illi<br />
Illo Il<strong>la</strong> illo<br />
Illorum Il<strong>la</strong>rum<br />
illis<br />
il<strong>la</strong><br />
illorum<br />
53
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Nom<br />
M. Infante<br />
PRONOMBRES / ADJETIVOS DE IDENTIDAD<br />
FÓRICO IS, EA, ID este/ él DE IDENTIDAD IDEM, EADEM, IDEM <strong>el</strong> mismo/a/o ENFÁTICO IPSE, IPSA, IPSUM él en persona<br />
Singu<strong>la</strong>r Plural Singu<strong>la</strong>r Plural Singu<strong>la</strong>r Plural<br />
is ea<br />
Acus eum eam<br />
Gen<br />
Dat<br />
Abl<br />
eius<br />
ei<br />
id<br />
eo ea eo<br />
ei ii<br />
i<strong>de</strong>m<br />
eae<br />
eos eas<br />
ea<br />
i<strong>de</strong>m ea<strong>de</strong>m<br />
eun<strong>de</strong>m ean<strong>de</strong>m<br />
i<strong>de</strong>m<br />
ei<strong>de</strong>m<br />
ii<strong>de</strong>m<br />
i<strong>de</strong>m<br />
eae<strong>de</strong>m<br />
ea<strong>de</strong>m<br />
ipse ipsa<br />
ipsum<br />
ipsi ipsae<br />
eos<strong>de</strong>m eas<strong>de</strong>m ipsum ipsam ipsos ipsas<br />
eorum earum eorum eius<strong>de</strong>m eorum<strong>de</strong>m earum<strong>de</strong>m eorum<strong>de</strong>m ipsius Ipsorum Ipsarum ipsorum<br />
eis iis is<br />
Nostri milites cum hostibus pro<strong>el</strong>ium commiserant.<br />
Tua consilia luce c<strong>la</strong>riora mihi sunt.<br />
ei<strong>de</strong>m<br />
ipsi<br />
eis<strong>de</strong>m iis<strong>de</strong>m is<strong>de</strong>m<br />
Eo<strong>de</strong>m Ea<strong>de</strong>m eo<strong>de</strong>m ipso ipsa ipso<br />
Sabinae mulieres se inter t<strong>el</strong>a miserunt et patrum coniugumque pugnam diremerunt.<br />
Utinam pericu<strong>la</strong> a vobis vincantur.<br />
Tibi gratias agimus, quod maximum beneficium a te accepimus.<br />
Num tu Socrate sapientior es?<br />
ipsis<br />
ipsa<br />
54
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
14. Subordinación Adjetiva. QVI, QVAE, QVOD<br />
El pronombre r<strong>el</strong>ativo qui, quae, quod (QUE, CUAL, QUIEN, CUYO)<br />
NOM<br />
VOC<br />
ACU<br />
GEN<br />
DAT<br />
ABL<br />
M. Infante<br />
MASC FEM<br />
QVI QVAE<br />
NEUTRO<br />
QVOD<br />
NOM<br />
VOC<br />
MASC FEM NEUTRO<br />
QVI QVAE<br />
QVEM QVAM ACU QVOS QVAS<br />
QVAE<br />
CVIVS GEN QVORVM QVARVM QVORVM<br />
CVI<br />
QVO QVA QVO<br />
DAT<br />
ABL<br />
QVIBVS, QVEIS, QUIS<br />
La PSR explica, califica o <strong>de</strong>termina a algún sustantivo o pronombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración principal.<br />
Por lo tanto, <strong>el</strong> pronombre r<strong>el</strong>ativo es un nexo subordinante, pero a<strong>de</strong>más realiza <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su<br />
oración <strong>la</strong> función sintáctica que le corresponda según <strong>el</strong> caso que esté. Este sustantivo al que<br />
explica o <strong>de</strong>termina se l<strong>la</strong>ma antece<strong>de</strong>nte (=que antece<strong>de</strong>, que va antes). El r<strong>el</strong>ativo y <strong>el</strong><br />
antece<strong>de</strong>nte pertenecen a oraciones distintas: El antece<strong>de</strong>nte a <strong>la</strong> oración principal o regente, <strong>el</strong><br />
r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> oración subordinada <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ativo (PSR).<br />
Por tanto, cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los va <strong>el</strong> caso correspondiente a su función sintáctica. El<br />
RELATIVO Y EL ANTECEDENTE CONCIERTAN EN GÉNERO Y NÚMERO.<br />
Las PSR pue<strong>de</strong>n venir introducidas mediante:<br />
1. ADJETIVO r<strong>el</strong>ativo: QVI con antece<strong>de</strong>nte (<strong>el</strong> cual, <strong>la</strong> cual, <strong>el</strong> / <strong>la</strong> que…)<br />
2. PRONOMBRE r<strong>el</strong>ativo: QVI sin antece<strong>de</strong>nte (quien, quienes…)<br />
3. ADVERBIO r<strong>el</strong>ativo: VBI, VNDE, QVO, QVA<br />
1. El adjetivo r<strong>el</strong>ativo.<br />
El r<strong>el</strong>ativo lleva ANTECEDENTE EXPRESO, por lo que funciona igual que un adjetivo,<br />
calificando a ese sustantivo y concertando con él en género y número<br />
Viros, qui c<strong>la</strong>mant, audio<br />
PSR<br />
A veces nos encontramos con <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> un antece<strong>de</strong>nte, y es que realmente <strong>el</strong><br />
r<strong>el</strong>ativo concierta en género, número y caso con un sustantivo <strong>de</strong> su propia oración, que<br />
actúa <strong>de</strong> consecuente. Se traduciría primero <strong>el</strong> consecuente y a continuación <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ativo en<br />
su función.<br />
Quem puerum vi<strong>de</strong>s amicus est. El niño que ves es mi amigo<br />
55
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
2. Sustantivación <strong>de</strong> una proposición subordinada <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ativo.<br />
M. Infante<br />
Cuando <strong>el</strong> pronombre r<strong>el</strong>ativo no lleva antece<strong>de</strong>nte en <strong>la</strong> oración principal, pue<strong>de</strong><br />
ocurrir que como cualquier otro adjetivo, <strong>la</strong> PSR esté sustantivada y <strong>de</strong>sempeñe <strong>la</strong>s<br />
funciones propias <strong>de</strong> cualquier sustantivo (Sujeto, C.D.,…).<br />
Qui ea dicunt errant. Quienes dicen estas cosas, se equivocan<br />
Suj NP Suj NP<br />
3. Los adverbios r<strong>el</strong>ativos.<br />
Las proposiciones subordinadas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ativo no sólo pue<strong>de</strong>n ir introducidas por <strong>el</strong><br />
pronombre r<strong>el</strong>ativo, sino que también pue<strong>de</strong>n venir encabezadas por in<strong>de</strong>finidos r<strong>el</strong>ativos<br />
(quisquis, etc.), o por alguno <strong>de</strong> los siguientes adverbios <strong>de</strong> lugar:<br />
VBI (en don<strong>de</strong>) VNDE (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong>) QVO (a don<strong>de</strong>) QVA (por don<strong>de</strong>)<br />
Eo Romam, ubi familiares mei sunt. (Voy a Roma, en don<strong>de</strong> están mis familiares).<br />
NOTAS:<br />
1) El r<strong>el</strong>ativo en genitivo: Cuando <strong>el</strong> pronombre r<strong>el</strong>ativo aparece en <strong>la</strong>tín en Genitivo C. d<strong>el</strong><br />
Nombre pue<strong>de</strong> admitir al cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no <strong>la</strong> traducción literal (anteponiéndole <strong>la</strong> preposición <strong>de</strong>) y<br />
manteniendo <strong>el</strong> género y número <strong>de</strong> su antece<strong>de</strong>nte. Pero también po<strong>de</strong>mos utilizar una mejor<br />
equivalencia y traducir <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ativo <strong>la</strong>tino por cuyo/a/os/as, con <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> que<br />
cuyo/a/os/as concierta con lo poseido, mientras que en <strong>la</strong>tín <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ativo concertaba en género y<br />
número con su antece<strong>de</strong>nte. Ejemplo:<br />
Laudamus eum civem, cuius opera honesta sunt. (A<strong>la</strong>bamos a aqu<strong>el</strong> ciudadano cuyas<br />
obras (= <strong>la</strong>s obras d<strong>el</strong> cual) son honestas)<br />
2) Para d<strong>el</strong>imitar <strong>la</strong>s PSR hay dos posibilida<strong>de</strong>s, una que ésta vaya entre comas, en este caso <strong>la</strong>s<br />
comas indicarán <strong>el</strong> comienzo y <strong>el</strong> final <strong>de</strong> <strong>la</strong> proposición; <strong>la</strong> otra posibilidad es que no vaya entre<br />
comas, en este caso <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ativo (qui...) indica <strong>el</strong> comienzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> PSR y <strong>el</strong> verbo que haya a<br />
continuación indica <strong>el</strong> final, los complementos que haya entre ambos pertenecerán a <strong>la</strong> PSR.<br />
56
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
ANALIZA Y TRADUCE:<br />
1. Puer quem vi<strong>de</strong>s filius meus est<br />
2. Pu<strong>el</strong><strong>la</strong> quam vi<strong>de</strong>s filia mea est<br />
3. Homines, qui boni sunt, utiles hominibus erunt<br />
4. Duces, quorum exercitus victores fuerunt, Romani erant<br />
5. Id, quod dixisti, verum est<br />
6. Quod verum est non semper verosimile vi<strong>de</strong>tur<br />
7. Miles, cuius virtutem <strong>la</strong>udamus, Romanus erat<br />
8. Quae utilia sunt, non semper bona pulchraque erunt<br />
9. Castra, quae proxima flumini sunt, hostium erant<br />
10. Ii, quos in urbem miserat dux, legati Romani sunt<br />
11. Flumen Rhenus, qui agrum H<strong>el</strong>vetium a Germanis dividit. <strong>la</strong>tissimus atque altissimus est<br />
12. Copiae B<strong>el</strong>garum non longe absunt ab iis quos Caesar miserat exploratoribus.<br />
13. Quod vehementer cupimus, id facillime credimus<br />
14. Imperator hostibus victis locum <strong>de</strong>dit, ubi novum oppidum aedificarent.<br />
15. Allobroges qui trans Rhodanum vicos possesionesque habebant fuga se ad Caesarem recepenunt<br />
16. H<strong>el</strong>v<strong>el</strong>tii legatos ad Caesarem mittunt: cuius legationis Divico princeps fuit. Qui b<strong>el</strong>lo Cassiano dux<br />
H<strong>el</strong>vetiorum fuerat<br />
17. Ex omnibus Britannis longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt; quae regio est maritima omnis neque<br />
multum a Gallican differunt consuetudine<br />
M. Infante<br />
57
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
15. Conjunciones Subordinantes Polivalentes<br />
*************************************<br />
M. Infante<br />
VT<br />
Conjunción<br />
subordinante<br />
polivalente<br />
CVM<br />
Preposición<br />
+ ab<strong>la</strong>tivo<br />
COMPARATIVO: COMO<br />
INDICATIVO TEMPORAL: CUANDO<br />
*COMPLETIVO: QUE, EL HECHO DE QUE<br />
SUBJUNTIVO -Con <strong>vb</strong>s <strong>de</strong> temor o impedimento ‗que no‘<br />
-Completiva explicativa: ‘a saber, o sea, es <strong>de</strong>cir‘<br />
*FINAL: PARA QUE, PARA + INFINITIVO<br />
*CONSECUTIVA: DE MODO QUE, QUE<br />
(en <strong>la</strong> pro pri:sic, ita, a<strong>de</strong>, talis, is.)<br />
*CONCESIVA: AUNQUE<br />
(en <strong>la</strong> prop. pr. a veces: TAMEN)<br />
CON<br />
CVM<br />
Conjunción<br />
P.S.TEMPORAL: CUANDO<br />
INDICATIVO<br />
RELAT-TEMP: EN QUE<br />
subordinante<br />
polivalente<br />
*PST CVM HISTÓRICO<br />
(Con Impef y Pluscuamp)<br />
SUBJUNTIVO -AL+INFINITIVO<br />
-GERUNDIO Simple/Comp<br />
-COMO + SUBJUNT<br />
*CAUSAL: PORQUE, YA QUE<br />
NE<br />
Adverbio<br />
NE<br />
Conjunción<br />
subordinante<br />
polivalente<br />
*CONCESIVA: AUNQUE<br />
NO (ne...qui<strong>de</strong>m ni siquiera)<br />
COMPLETIVA: QUE NO<br />
SUBJUNTIVO (CON VBS DE TEMOR / IMPEDIMENTO: QUE)<br />
FINAL: PARA QUE NO PARA NO + INF<br />
58
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
VT, CVM<br />
1) Nul<strong>la</strong> bestia sic inmanis est, ut suos catulos non amet<br />
2) Tanto ímpetu Romani pugnaverunt, ut hostes legionen sustinere non possent<br />
3) Hannibal in prima acie <strong>el</strong>ephantos collocavit, ut Romani terreantur<br />
4) Milites strenue pugnant ut suam patriam <strong>de</strong>fendant<br />
5) Vt Hostius cecidit, confestim Romana inclinatur acies<br />
6) Vt ignis aurum probat, sic miseria probat virtutem<br />
7) Pompeius suis praedixerat ut Caesaris impetum exciperent<br />
8) Tanta vis probitatis est, ut etiam in hoste diligamus<br />
9) Themistocles populo persuasit, ut c<strong>la</strong>ssis centum navium aedificaretur.<br />
10) Tantus c<strong>la</strong>mor ortus est ut <strong>el</strong>ephanti in suos verterentur<br />
11) Atheniensibus Pythia respondit, ut moenibus ligneis se munirent.<br />
12) H<strong>el</strong>vetii a Caesare postu<strong>la</strong>verunt, ut sibi iter per provinciam daret<br />
13) Munitiones ita firmavit, ut hostes irrumpere non possent<br />
14) Haedui, cum se suaque <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>re non possent, legatos ad Caesarem mittunt.<br />
15) Cum Caesar abesset, nostri motus Galliae verebantur<br />
16) Caesar cum primum potuit, ad exercitum contendit<br />
17) Consul, cum oppidum oppugnaret, t<strong>el</strong>o vulneratus est<br />
18) Cum in H<strong>el</strong>vetiorum fines pervenissent, castra summa cura muniverunt<br />
19) Al ver que se acercaban <strong>la</strong>s tropas , los enemigos se retiraron al campamento<br />
20) Volo ut domum mecum venias.<br />
21) Caesar legato dixit ut noctu iter faceret.<br />
22) Ut Caesar haec vidit, iratus est.<br />
23) Cicero effecerat ut Q. Curius consilia Catilinae pro<strong>de</strong>ret sibi.<br />
24) Legibus omnes servimus ut liberi esse possimus.<br />
25) Tantus fuit ardor animorum ut motum terrae nemo pugnantium senserit.<br />
26) Caesar Dumnorigem monet ut in r<strong>el</strong>iquum tempus omnes suspiciones vitet.<br />
27) Senatus censuit ut Caesar Aeduos <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>ret.<br />
28) Germani Rhenum transierunt ut Galliam occuparent.<br />
29) Cum pater advenit, puer cum eo loqui coepit.<br />
30) Cum populus Romanus uxores proprias non haberet in vicinas nationes legatos miserunt ut<br />
M. Infante<br />
eas peterent.<br />
31) Cum tempus advenit, Romulus iussit rapere virgenes Sabinas.<br />
59
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
20. El Imperio romano y su <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia<br />
El Principado (I a.C.-III d.C.):<br />
El Imperio romano como sistema político surgió tras <strong>la</strong>s guerras civiles que siguieron a <strong>la</strong><br />
muerte <strong>de</strong> Julio César, en los momentos finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> República romana. Recor<strong>de</strong>mos que<br />
M. Infante<br />
César se había hecho nombrar Dictator (dictador) y cónsul vitalicio. Su<br />
osadía <strong>la</strong> pagó con <strong>la</strong> muerte en <strong>la</strong>s escalinatas d<strong>el</strong> Senado, lo que<br />
suponía <strong>el</strong> restablecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, cuyo retorno, sin<br />
embargo, sería efímero, pues su hijo adoptivo, Octavio, acabó<br />
imp<strong>la</strong>ntando un sistema político imperial, <strong>el</strong> PRINCIPADO, que<br />
mantenía en apariencia <strong>la</strong>s formas republicanas. Octavio fue<br />
enviado años más tar<strong>de</strong> a combatir contra <strong>la</strong> ambiciosa alianza<br />
<strong>de</strong> Marco Antonio y Cleopatra. A su regreso victorioso Augusto<br />
aseguró <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r imperial con importantes reformas y una<br />
unidad política y cultural (grecorromana) centrada en los países<br />
mediterráneos El nuevo sistema político se basaba en <strong>la</strong><br />
autoridad personal y <strong>la</strong> legitimidad que ofrecían <strong>la</strong>s<br />
instituciones republicanas. Para evitar disputas por <strong>el</strong> trono,<br />
Augusto fijó un sistema sucesorio, por <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> emperador<br />
<strong>el</strong>egía a su sucesor, normalmente un miembro <strong>de</strong> su gens. Cuando <strong>el</strong> here<strong>de</strong>ro no era su<br />
auténticas dinastías familiares.<br />
hijo, nombraba al<br />
<strong>el</strong>egido hijo adoptivo. La<br />
expansión territorial. Al<br />
norte <strong>la</strong> frontera quedo<br />
fijada en <strong>la</strong> línea Rin y<br />
Danubio, al oeste en <strong>la</strong>s<br />
Is<strong>la</strong>s Británicas, al sur en<br />
<strong>el</strong> Sahara y al este en<br />
Mesopotamia.<br />
El principado se<br />
mantuvo en lo esencial a<br />
lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 400<br />
años a través <strong>de</strong><br />
60
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
El Imperio romano (III- IV): Durante <strong>la</strong> etapa imperial se sucedieron tres dinastías (Julia<br />
C<strong>la</strong>udia, F<strong>la</strong>via y Antonina) y los dominios <strong>de</strong> Roma siguieron aumentando hasta llegar a<br />
M. Infante<br />
su máxima extensión durante <strong>el</strong> reinado<br />
<strong>de</strong> Trajano, momento en que abarcaba<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Océano Atlántico al oeste<br />
hasta <strong>la</strong>s oril<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> Mar Caspio, <strong>el</strong> Mar<br />
Rojo y <strong>el</strong> Golfo Pérsico al este, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong>sierto d<strong>el</strong> Sahara al sur hasta <strong>la</strong>s<br />
oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los ríos Rin y Danubio al norte.<br />
Su superficie máxima estimada sería <strong>de</strong><br />
unos 6,5 millones <strong>de</strong> km².<br />
El fin d<strong>el</strong> Imperio: Diocleciano, por<br />
primera vez, dividió <strong>el</strong> imperio para facilitar su gestión. El imperio se volvió a unir y a<br />
separar en diversas ocasiones siguiendo <strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> guerras civiles, hasta que, a <strong>la</strong> muerte<br />
<strong>de</strong> Teodosio, quedó<br />
<strong>de</strong>finitivamente dividido<br />
entre sus dos hijos<br />
Honorio y Arcadio. A su<br />
hijo Arcadio le entregó <strong>el</strong><br />
Imperio romano <strong>de</strong><br />
Oriente con capital en<br />
Constantinop<strong>la</strong>. <strong>Esta</strong><br />
zona, sin duda <strong>la</strong> más<br />
rica, pob<strong>la</strong>da, estable y<br />
menos amenazada,<br />
sobrevivió durante mil<br />
años fuertemente influida por <strong>el</strong>ementos sociopolíticos <strong>de</strong> tipo oriental con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />
Imperio Bizantino. La parte occi<strong>de</strong>ntal d<strong>el</strong> imperio con capital en Roma se <strong>la</strong> entregó a<br />
Honorio. <strong>Esta</strong> región amenazada por <strong>la</strong>s invasiones germanas se fue <strong>de</strong>sintegrando hasta<br />
que en <strong>el</strong> año 476 <strong>el</strong> hérulo Odoacro conquistó Roma y <strong>de</strong>puso al último emperador <strong>de</strong><br />
Occi<strong>de</strong>nte. El imperio Oriental, bajo <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Imperio bizantino, se mantuvo hasta que<br />
en 1453 Constantinop<strong>la</strong> cayó bajo <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r otomano.<br />
Con <strong>el</strong> co<strong>la</strong>pso d<strong>el</strong> Imperio romano <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte finaliza oficialmente <strong>la</strong> Edad Antigua<br />
dando inicio <strong>la</strong> Edad Media<br />
61
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
21. La voz pasiva: Formación. Oración pasiva. Conversiones<br />
La voz pasiva se utiliza cuando lo que interesa es poner <strong>de</strong> manifiesto al que recibe <strong>la</strong><br />
acción (paciente) y queda en segundo p<strong>la</strong>no <strong>el</strong> que <strong>la</strong> realiza (agente).<br />
M. Infante<br />
ACTIVA: Colón (sujeto agente) <strong>de</strong>scubrió América (complemento paciente) en 1492<br />
PASIVA: América (sujeto paciente) fue <strong>de</strong>scubierta en 1492.<br />
Debes tener muy en cuenta que en <strong>la</strong>tín <strong>la</strong> voz pasiva se utiliza mucho más que en<br />
español. Por <strong>el</strong>lo, muchas oraciones pasivas <strong>la</strong>tinas te sonarán mal al traducir<strong>la</strong>s<br />
literalmente, por lo conviene usar <strong>la</strong> pasiva refleja (se + verbo <strong>activo</strong>):<br />
PASIVA REFLEJA: América (sujeto paciente) se <strong>de</strong>scubrió en 1492<br />
Para conjugar <strong>la</strong> voz pasiva en cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no se usa VERBO SER + PARTICIPIO<br />
PERFECTO. El verbo ser aporta <strong>la</strong>s características verbales (persona, número, tiempo,<br />
aspecto y modo) <strong>el</strong> participio indica <strong>el</strong> género y número d<strong>el</strong> sujeto.<br />
Para conjugar <strong>la</strong> voz pasiva en <strong>la</strong>tín hay que distinguir entre <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> Presente y<br />
<strong>el</strong> Tema <strong>de</strong> Perfecto:<br />
En <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> Presente se usa <strong>la</strong> misma RAIZ+TEMA+MORFEMA que en <strong>la</strong><br />
voz activa, sólo cambian <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sinencias pasivas que son: -R, -<br />
RIS / -RE, -TVR, -MVR, -MINI, -NTVR.<br />
En <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> Perfecto se usa <strong>el</strong> verbo SVM + Participio Perfecto. El<br />
verbo sum aporta <strong>la</strong>s características verbales y <strong>el</strong> Participio (PP) concuerda<br />
con <strong>el</strong> sujeto en género, número y caso.<br />
Para formar <strong>el</strong> Participio perfecto (PP) se usa <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> supino y se <strong>de</strong>clina como un<br />
adjetivo 3T: amatus, -a, -um; monitus, -a, -um; rectus, -a, -um…<br />
AM- O AM A S AM A RE AM A VI AMATVM<br />
Tema PRESENTE<br />
ACT (-m,-s,-s…)<br />
PAS (-r,-ris,-tur…)<br />
AMO / SOY AMADO HE AMADO HE SIDO AMADO<br />
(VÉANSE ENUNCIADOS EN PÁGINA 21)<br />
Tema<br />
PERFECTO<br />
ACTIVO<br />
Tema<br />
PERFECTO<br />
PASIVO<br />
62
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
63
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
64
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
CONVERSION <strong>de</strong> ORACIONES:<br />
Para realizar una conversión (transformar una oración activa en pasiva o viceversa) basta<br />
con realizar los tres cambios que se expresan en <strong>el</strong> siguiente esquema:<br />
SUJ. AGENTE<br />
NOMINATIVO<br />
M. Infante<br />
----- VB. ACTIVO -----<br />
EL NIÑO MUEVE EL ÁRBOL<br />
PVER MOVET ARBOREM<br />
* C. AGENTE<br />
ABLATIVO<br />
----- VB. PASIVO -----<br />
POR EL NIÑO ES MOVIDO EL ÁRBOL<br />
*A PVERO /VENTO MOVETVR ÁRBOR<br />
* CON PERSONAS A/ AB<br />
*COMPLEMENTO AGENTE se expresa en <strong>la</strong>tín <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente forma:<br />
Ab<strong>la</strong>tivo solo cuando <strong>el</strong> agente es cosa: Naves vento tenebantur.<br />
Ab<strong>la</strong>tivo con a (ab) cuando <strong>el</strong> agente es persona o cosa personificada: Legatus a<br />
Pompeio in Hispaniam missus est.<br />
ANÁLISIS, TRADUCCIÓN Y CONVERSIÓN:<br />
Militum virtus Rempublicam servabit<br />
Tertio obsidionis die inco<strong>la</strong>e pacem petunt<br />
Militibus magna praemia ab imperatore <strong>de</strong>duntur<br />
Los enemigos ponen <strong>el</strong> campamento <strong>de</strong> noche<br />
los romanos conquitan <strong>la</strong> Galia<br />
Graeci Troiam capient<br />
Res adversas forti animo tolerabatis<br />
Romani omnia munitionis opera c<strong>el</strong>eriter conficient<br />
Romani hostivm castra d<strong>el</strong>ebvnt<br />
SJ CN CD NP<br />
A Romanis hostium castra DELEBVNTVR<br />
C Ag cn sj<br />
Romani hostivm castra DELEVERUNT<br />
A Romanis hostium castra DELET- A FVERVNT<br />
C ag sj 1 2 3<br />
C. DIRECTO<br />
ACUSATIVO<br />
SUJ. PACIENTE<br />
NOMINATIVO<br />
65
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante<br />
Caesar inimicorum oppidum oppugnaverat (había atacado)<br />
sj cn cd np<br />
A Caesare inimicorum oppidum OPPVGNAT-VM FVERAT<br />
c.ag sj (había SIDO atacadA)<br />
Hostes legatum <strong>de</strong> pace mis-erunt<br />
sj cd(sing) cc np<br />
AB HOSTIBVS LEGATVS = MISS –VS FVIT<br />
c. ag. Sj. 1 2 3<br />
a. Spernitur orator bonus, horridus miles amatur.<br />
b. Studio gloriae omnes trahimur.<br />
c. Romanorum victoria a legatis consuli nuntiabitur.<br />
d. Ager ac vicus atroci incendio vastantur.<br />
e. Castra a militibus r<strong>el</strong>icta sunt.<br />
f. Locus magna audacia a legionibus <strong>de</strong>fensus erat.<br />
g. Omnis equitatus in cornibus ab imperatore collocatus est.<br />
h. Prima luce castra a romanis legionibus moventur.<br />
i. Amicus certus in re incerta cernitur.<br />
j. In senatum legati ab hostibus missi sunt.<br />
66
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
22. Subordinación Sustantiva. P.S. COMPLETIVAS<br />
Las oraciones complejas (o compuestas) están formadas por dos o más<br />
PROPOSICIONES (entida<strong>de</strong>s gramaticales con estructura oracional), dichas proposiciones<br />
no tienen sentido pleno por separado, sino que lo adquieren cuando se unen para formar <strong>la</strong><br />
oración compleja.<br />
Las Proposiciones subordinadas sustantivas o completivas son aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s proposiciones que<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración compleja <strong>de</strong>sempeñan funciones propias <strong>de</strong> un sustantivo o Sintagma<br />
nominal.<br />
Esperaba con preocupación su llegada Sustantivo CD<br />
Esperaba con preocupación [que su hijo llegara a casa] P.S. Sustantiva CD<br />
En <strong>la</strong>tín estas funciones son <strong>de</strong> SJ o CD <strong>de</strong>pendiendo d<strong>el</strong> verbo <strong>de</strong> <strong>la</strong> proposición<br />
principal. Pue<strong>de</strong>n expresarse en <strong>la</strong>tín <strong>de</strong> tres maneras:<br />
M. Infante<br />
a) Mediante CONJUNCIONES (ut, ne, quod...)<br />
b) Mediante un Infinitivo No Concertado (OINC)<br />
c) Mediante Interrogativas Indirectas.<br />
CLASES MODO NEXOS<br />
INTRODUCIDAS POR<br />
CONJUNCIONES<br />
INFINITIVO NO CONCERTADO<br />
(OINC)<br />
INTERROGATIVAS<br />
INDIRECTAS<br />
INDICAT o<br />
SUBJUN<br />
VT , NE , QVOD<br />
,<br />
QVOMINVS...<br />
INFINITIVO -----<br />
SUJUNTIVO<br />
QVIS, QVID,<br />
VBI, VNDE,<br />
VTRVM, AN,<br />
QVOMODO,<br />
QVANTVM...<br />
Rogo ut venias<br />
Licet ut venias<br />
Caesar sciebat Gallos fortes<br />
esse.<br />
Verum est Vergilium fuisse Poetam.<br />
Nescio un<strong>de</strong> venias<br />
Nescio quis sit<br />
67
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
23. La R<strong>el</strong>igión romana. Mito y Supersticiones. Influencias orientales<br />
M. Infante<br />
La r<strong>el</strong>igión romana es una r<strong>el</strong>igión politeísta, emparentada con <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión griega<br />
antigua. Los romanos creen en múltiples potencias<br />
divinas: los dioses. La potencia <strong>de</strong> los dioses<br />
inquieta, por lo que los romanos intentan vivir en<br />
buena armonía con <strong>el</strong>los, reconociendo su<br />
superioridad, y rindiéndoles culto a través <strong>de</strong> los<br />
ritos. Podríamos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión es un acto que<br />
busca <strong>la</strong> paz <strong>de</strong> los dioses. La finalidad d<strong>el</strong> culto no<br />
es ni personal ni d<strong>el</strong> más allá, persigue <strong>el</strong> bienestar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />
La libertad r<strong>el</strong>igiosa es una <strong>de</strong> sus características, pues a diferencia d<strong>el</strong> judaísmo o<br />
d<strong>el</strong> cristianismo, <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones antiguas no son r<strong>el</strong>igiones rev<strong>el</strong>adas, no tienen libro sagrado, ni<br />
unos dogmas; ni siquiera poseen una casta sacerdotal que controle completamente <strong>la</strong>s<br />
prácticas y los textos r<strong>el</strong>igiosos.<br />
R<strong>el</strong>igión en <strong>la</strong> Roma antigua<br />
La r<strong>el</strong>igión romana originaria rendía culto a unas fuerzas sobrenaturales <strong>de</strong> carácter<br />
in<strong>de</strong>finido l<strong>la</strong>mados numina (como Flora y Fauno). Los <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivienda familiar eran los<br />
Forculus (que guardaban <strong>la</strong>s puertas), Los Limentinus (que guardaban los umbrales),<br />
Car<strong>de</strong>a (<strong>de</strong> los goznes)...<br />
Cultos orientales<br />
Durante <strong>el</strong> imperio ganaron popu<strong>la</strong>ridad varios cultos <strong>de</strong> origen oriental:<br />
El culto <strong>de</strong> Cib<strong>el</strong>es originario Asia<br />
Los cultos <strong>de</strong> Isis y Osiris, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Egipto.<br />
Dioses negativos<br />
Existían a<strong>de</strong>más dioses consi<strong>de</strong>rados negativos:<br />
Vejovis, diosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> impotencia<br />
Laverna, diosa <strong>de</strong> los <strong>la</strong>drones y carteristas<br />
Dioses d<strong>el</strong> aire pestilente<br />
Dioses <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre, enfermeda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>más<br />
Lémures o fantasmas que <strong>de</strong>spertaban gran temor al pueblo<br />
68
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
El culto doméstico<br />
M. Infante<br />
Era obligado rendir culto a los dioses <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa<br />
(LARES (divinida<strong>de</strong>s protectoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia), MANES<br />
(espíritus <strong>de</strong> los antepasados) y PENATES (genios<br />
protectores d<strong>el</strong> hogar), en forma <strong>de</strong> fuego d<strong>el</strong> hogar,<br />
mientras no se extinguiera <strong>la</strong> familia. Su sacerdote era <strong>el</strong><br />
Pater familias, y se c<strong>el</strong>ebraba en <strong>el</strong> <strong>la</strong>rarium. Había dioses<br />
específicos para <strong>la</strong> vida cotidiana:<br />
Nundina, dioses o genios protectores d<strong>el</strong> nacimiento<br />
y <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> hombre<br />
Cunina o Cunaria, diosa que guardaba los niños en <strong>la</strong> cuna y a <strong>la</strong> cual ofrecían<br />
libaciones <strong>de</strong> leche <strong>la</strong>s matronas romanas.<br />
Fabulinus, Farinus y Locutius, dioses que enseñaban a hab<strong>la</strong>r.<br />
Terduca, diosa que llevaba al niño a <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a y lo protegía en <strong>el</strong> camino.<br />
Domiduca, diosa que lo <strong>de</strong>volvía al hogar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a y lo protegía en <strong>el</strong> camino.<br />
El Culto Público<br />
Los Pontífices se encargaban d<strong>el</strong> culto público, formaban <strong>el</strong> calendario, los días <strong>de</strong><br />
fiesta, los días propicios, <strong>la</strong>s solemnida<strong>de</strong>s, los días <strong>de</strong> culto y los <strong>de</strong>stinados <strong>la</strong><br />
justicia, y concedían <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra en reuniones y otros actos. Con <strong>el</strong> tiempo los<br />
pontífices fueron los guardianes supremos d<strong>el</strong> culto.<br />
Los Augures adivinaban <strong>el</strong><br />
futuro en <strong>la</strong>s entrañas <strong>de</strong><br />
animales, <strong>el</strong> vu<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
aves y otros signos<br />
consi<strong>de</strong>rados como signos<br />
enviados por los dioses (lo<br />
que les permitía retrasar<br />
ciertos actos si <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raban<br />
que los auspicios no eran<br />
favorables, y hasta podían lograr <strong>la</strong> anu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> votaciones, lo que les hacía muy<br />
influyentes)<br />
Los Feciales o Mensajeros d<strong>el</strong> <strong>Esta</strong>do, que perpetuaban por tradición oral los<br />
tratados concertados con otras ciuda<strong>de</strong>s, emitían dictámenes sobre vio<strong>la</strong>ciones y<br />
sobre <strong>de</strong>rechos r<strong>el</strong>ativos a los tratados.<br />
69
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
H<strong>el</strong>enización <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión romana<br />
Los romanos bautizaron a los dioses griegos con nombres que imponía <strong>el</strong> Imperio romano.<br />
Así, Afrodita era Venus, Apolo era Febo, Ares era Marte o Poseidón era Neptuno.<br />
El Cristianismo:<br />
En <strong>la</strong> época final d<strong>el</strong> imperio romano, <strong>el</strong><br />
cristianismo se convirtió en <strong>la</strong> principal r<strong>el</strong>igión ya<br />
que <strong>el</strong> emperador Constantino se convirtió al<br />
cristianismo. Inicialmente propio <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses<br />
humil<strong>de</strong>s y opuesto al culto imperial fue<br />
perseguido. Acabó siendo permitido con <strong>la</strong><br />
promulgación d<strong>el</strong> edicto <strong>de</strong> Milán por Constantino<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que éste ganara <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> d<strong>el</strong> puente<br />
Milvio con <strong>el</strong> símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cruz. Finalmente, con<br />
<strong>el</strong> edicto <strong>de</strong> Tesalónica se convirtió en <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión oficial.<br />
La superstición romana.<br />
Des<strong>de</strong> que <strong>el</strong> ser humano tiene conciencia <strong>de</strong> su fragilidad, ha buscado algún tipo <strong>de</strong><br />
protección o ayuda que le prevenga d<strong>el</strong> mal y le aporte seguridad frente a los innumerables<br />
p<strong>el</strong>igros que le aguardan en su existencia. El pueblo romano era, por naturaleza,<br />
tremendamente supersticioso: La pa<strong>la</strong>bra superstición, en <strong>la</strong> antigua Roma, significaba<br />
«superstatio», es <strong>de</strong>cir una ubicación superior <strong>de</strong> los dioses, que están por encima <strong>de</strong> los<br />
hombre y que comunican su voluntad. La señal más temida era <strong>el</strong> rayo <strong>de</strong> Júpiter. Algunos<br />
ejemplos <strong>de</strong> supersticiones romanas son:<br />
El r<strong>el</strong>ámpago y <strong>el</strong> rayo, al verlo, los romanos se mojaban<br />
con saliva su pulgar e índice y se hume<strong>de</strong>cían con saliva <strong>el</strong><br />
lóbulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> oreja.<br />
Los romanos estaban convencidos <strong>de</strong> que los genios malos<br />
penetran en los cuerpos humanos y los inf<strong>la</strong>n tres veces.<br />
Para cerrarles <strong>la</strong> entrada, en forma preventiva,<br />
recomendaban los sacerdotes comer una cebol<strong>la</strong> o ajo<br />
cada mañana, hortaliza divina. La gente creía firmemente<br />
en esto<br />
Los niños temb<strong>la</strong>ban por Mormo y Lamia. Mormo era un ser fantástico cuyo nombre era<br />
suficiente citar, para hacer sumisos a los niños más traviesos. Las Lamias, según <strong>la</strong><br />
M. Infante<br />
70
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
aterrada creencia infantil, eran cru<strong>el</strong>es brujas, que <strong>de</strong>voraban vivos a los niños<br />
revoltosos y <strong>de</strong>sobedientes.<br />
El romano no temía <strong>la</strong> muerte, pero sí lo aterraba pronunciar <strong>la</strong><br />
pa<strong>la</strong>bra. Por <strong>el</strong>lo, nunca <strong>de</strong>cían que «murió o murieron», sino<br />
preferían <strong>de</strong>cir que «vivió o vivieron».<br />
Sobre todo por <strong>la</strong> mañana, evitaban cuidadosamente <strong>el</strong><br />
encuentro con un cojo <strong>de</strong> pie <strong>de</strong>recho.<br />
Para los romanos era <strong>de</strong> mal augurio era si un perro negro<br />
quería entrar en <strong>la</strong> casa; o si una liebre cruzaba <strong>el</strong> camino.<br />
Las mujeres sólo se cortaban <strong>la</strong>s uñas <strong>de</strong> los pies los días <strong>de</strong> mercado y<br />
comenzaban siempre por <strong>el</strong> pie <strong>de</strong>recho.<br />
Existía <strong>la</strong> creencia <strong>de</strong> que los dioses <strong>de</strong>scargaban su cólera contra <strong>la</strong>s ropas colgadas y<br />
enviaban a sus dueños infortunios y ca<strong>la</strong>mida<strong>de</strong>s.<br />
Por medio <strong>de</strong> este miedo <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión quería aterrar a aquéllos, que so<strong>la</strong>mente por temor<br />
se abstienen d<strong>el</strong> mal, y para eso puso sobre nosotros un dios vengador, armado<br />
constantemente con sus rayos, y manteniendo en alerta a un ejército <strong>de</strong> <strong>de</strong>monios. Según<br />
Séneca, <strong>la</strong> antigua r<strong>el</strong>igión romana era muy supersticiosa, y es muy cierto porque con<br />
<strong>de</strong>monios e infiernos infundía espanto y temor en los creyentes, y <strong>de</strong> este insensato miedo<br />
nació <strong>la</strong> superstición. La superstición sobrevivió a los romanos y parece ser perenne como<br />
los tiempos.<br />
M. Infante<br />
71
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
24. Subordinación adverbial. P.S. Adverbial o circunstancial<br />
M. Infante<br />
Las oraciones complejas (o compuestas) están formadas por dos o más PROPOSICIONES<br />
(entida<strong>de</strong>s gramaticales con estructura oracional), dichas proposiciones no tienen sentido pleno<br />
por separado, sino que lo adquieren cuando se unen para formar <strong>la</strong> oración compleja.<br />
Las P.S. Adverbiales funcionan en <strong>la</strong> oración compleja como un adverbio o Complemento<br />
circunstancial <strong>de</strong> tiempo, modo, causa...<br />
Los niños cenarán <strong>de</strong>spués adverbio CC<br />
Los niños cenarán [cuando se duchen] P.S. Adverbial CC<br />
Según <strong>la</strong> circunstancia hay siete tipos diferentes:<br />
CLASES MODO NEXOS<br />
PST.<br />
TEMPORAL<br />
P.S. CAUSAL<br />
INDICATIVO<br />
SUBJUNTIVO<br />
INDICATIVO<br />
SUBJUNTIVO<br />
P.S. FINAL SUBJUNTIVO<br />
P.S. CONSECUTIVA SUBJUNTIVO<br />
P.S. CONCESIVA<br />
P.S.<br />
COMPARATIVA<br />
P.S.<br />
CONDICIONAL<br />
INDICATIVO<br />
SUBJUNTIVO<br />
INDICATIVO<br />
SUBJUNTIVO<br />
INDICATIVO<br />
SUBJUNTIVO<br />
CVM, VBI, VT (cuando),<br />
VBI PRIMVM, VT PRIMVM<br />
(tan pronto como)<br />
POSTQVAM, ANTEQVAM,<br />
PRIVSQVAM,<br />
DVM (mientras que)<br />
CVM (HISTÓRICO)<br />
ANTEQVAM, PRIVSQVAM<br />
DVM (mientras)<br />
QVOD QVIA QVONIAM<br />
CVM<br />
VT, QVO (para que)<br />
NE (para que no)<br />
VT, VT NON La Pro.<br />
Principal lleva corr<strong>el</strong>atos:<br />
sic, ita, tantum (adv)…<br />
is, talis, tantus…(pr/adj)<br />
QVAMQVAM, QVAMVIS,<br />
VT, CVM, ETSI<br />
Principal: TALIS,<br />
TANTVS, TOT, TAM,<br />
TANTVM, SIC, ITA…<br />
P.S. Comparativa:<br />
QVALIS, QVANTVS,<br />
QVOT, QVAM, QVANTVM,<br />
VT, VELVT, QVI…<br />
REAL/ POSIBLE/ IRREAL<br />
SI, SI NON, NISI<br />
Cum caesar venit i Galliam, duas factiones<br />
habebat<br />
Pompeius, ut suum equitatum pulsum vidit,<br />
acie excesit<br />
Dum cónsul rediit, <strong>de</strong> comitiis silentium fuit<br />
Cum hostes impetum facerent, legiones<br />
castra muniverunt<br />
Antequam hostes facerent, , legiones<br />
castra muniverunt<br />
Exspecto, dum re<strong>de</strong>as<br />
Quoniam iam nox est, in vestra tecta<br />
discedite<br />
Labienus in urbe r<strong>el</strong>ictus est, ut Roma<br />
tueretur<br />
Hannibal era tea sagacitate, ut <strong>de</strong>cipi non<br />
posset<br />
Quamquam sapiens est, multa ignoras<br />
Talis filius, quails pater<br />
Tot capita, quot sententiae<br />
Vt referunt, ita refero<br />
Si hoc credis, erras<br />
Si hoc cre<strong>de</strong>res, errares<br />
Si hos credidisses, erravisses<br />
72
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
25. La Romanización. La conquista <strong>de</strong> Hispania.<br />
INTRODUCCIÓN.<br />
Por Romanización se entien<strong>de</strong> <strong>el</strong> lento proceso <strong>de</strong> ASIMILACION <strong>de</strong> <strong>la</strong> lengua (<strong>la</strong>tín), <strong>la</strong> Cultura, <strong>la</strong><br />
Civilización y <strong>el</strong> modo <strong>de</strong> vivir <strong>de</strong> los romanos, que experimentaron <strong>la</strong>s regiones conquistadas por<br />
Roma. Hispania ha sido siempre consi<strong>de</strong>rada como <strong>el</strong> baluarte d<strong>el</strong> romanismo, <strong>la</strong> provincia más<br />
romanizada <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte: <strong>la</strong> Bética era una pequeña Italia en Hispania.<br />
BAELO CLAVDIA<br />
M. Infante<br />
La II guerra Púnica <strong>de</strong>cidió <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong><br />
España, dudosa entre <strong>la</strong>s influencias oriental,<br />
h<strong>el</strong>énica, c<strong>el</strong>ta y africana. En <strong>el</strong> 218 a. C., con<br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong>sembarco <strong>de</strong> Escipión en Ampurias,<br />
empieza <strong>la</strong> ROMANIZACIÓN <strong>de</strong> Hispania.<br />
El grado <strong>de</strong> intensidad <strong>de</strong> "<strong>la</strong> romanización"<br />
en <strong>la</strong>s distintas zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía<br />
hispana fue diferente, <strong>de</strong>pendiendo este<br />
hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha más o menos temprana <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> conquista y d<strong>el</strong> ta<strong>la</strong>nte más o menos hostil<br />
<strong>de</strong> los aborígenes. En <strong>la</strong> provincia Bética, zona coinci<strong>de</strong>nte en gran parte con <strong>la</strong> actual Andalucía, se<br />
produce <strong>la</strong> coinci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los dos factores que potencian <strong>la</strong> rápida absorción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ―romanidad”, ya<br />
que no sólo fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas conquistadas en época más temprana, sino que a<strong>de</strong>más fue<br />
bastante hospita<strong>la</strong>ria con los invasores.<br />
Conquistada La Bética, los romanos <strong>la</strong> utilizaron como escudo para <strong>la</strong> contención <strong>de</strong> los agresivos<br />
lusitanos y como p<strong>la</strong>taforma para <strong>la</strong><br />
progresiva conquista territorial.<br />
Incluso <strong>la</strong> vida social y <strong>la</strong> actividad<br />
cultural se <strong>de</strong>jaban sentir en <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong>,<br />
como lo <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong>s<br />
importantes personalida<strong>de</strong>s<br />
literarias y políticas que <strong>de</strong> esta<br />
zona surgieron y <strong>la</strong>s importantes<br />
obras arquitectónicas y <strong>de</strong><br />
ingeniería romanas.<br />
La Bética sirvió <strong>de</strong> escenario a <strong>la</strong>s convulsiones políticas y militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma Roma, como lo<br />
<strong>de</strong>muestran los enfrentamientos militares civiles, tanto <strong>el</strong> <strong>de</strong> Si<strong>la</strong> contra Mario como <strong>el</strong> <strong>de</strong> César<br />
contra Pompeyo.<br />
ACINIPO (RONDA)<br />
73
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
LOS FACTORES DE ROMANIZACIÓN.<br />
a) Fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong> urbanización: El pueblo romano<br />
era principalmente urbano. Vivían en <strong>la</strong> urbs y ese era <strong>el</strong><br />
mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción que exportaron a todo <strong>el</strong> Imperio.<br />
No entendían <strong>la</strong> civilización si no era en <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, así<br />
los que se establecían en <strong>la</strong>s provincias, (veteranos <strong>de</strong><br />
guerra, emigrantes <strong>de</strong> Roma o Italia), lo hacían en<br />
ciuda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces creadas expresamente<br />
para <strong>el</strong>los (<strong>la</strong>s colonias). Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera, Itálica, fundada por Escipión en <strong>el</strong> 206 a.C., <strong>la</strong> creación<br />
<strong>de</strong> éste tipo <strong>de</strong> ciudad <strong>de</strong> nueva p<strong>la</strong>nta o junto a núcleos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción preexistentes fue constante,<br />
sobretodo en <strong>la</strong> época <strong>de</strong> César y <strong>de</strong> Augusto; en <strong>el</strong><strong>la</strong>s está <strong>el</strong> origen <strong>de</strong> muchas ciuda<strong>de</strong>s<br />
españo<strong>la</strong>s, como Mérida, Barc<strong>el</strong>ona, Zaragoza, Cáceres, Valencia, Palma, Tarragona, Elche, etc.<br />
CARMONA<br />
M. Infante<br />
A<strong>de</strong>más, los romanos potenciaron <strong>el</strong> crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ciuda<strong>de</strong>s indígenas, otorgando a muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>el</strong> estatus<br />
jurídico privilegiado <strong>de</strong> municipium, que en algunos casos<br />
suponía <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía romana a sus habitantes.<br />
Su fin era que los hispanos abandonaran sus al<strong>de</strong>as y se<br />
concentraran en <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, y así se integraran con más<br />
facilidad en <strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> vida romano, y fueran más fáciles <strong>de</strong><br />
contro<strong>la</strong>r. Antiguos municipios romanos son <strong>la</strong>s actuales Lérida,<br />
Huesca, Sagunto, Tortosa, Ca<strong>la</strong>tayud, Ca<strong>la</strong>horra, etc.<br />
En <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, los hispanorromanos se impregnaban <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cultura<br />
romana:<br />
aprendían<br />
<strong>la</strong> lengua <strong>la</strong>tina, practicaban los cultos<br />
r<strong>el</strong>igiosos oficiales (<strong>el</strong> culto a Roma y al<br />
emperador), se beneficiaban <strong>de</strong> los servicios<br />
públicos (acueductos, alcantaril<strong>la</strong>dos,<br />
mercados, termas, etc.) y existían<br />
espectáculos típicos romanos (teatro, carreras<br />
<strong>de</strong> carros y caballos, luchas <strong>de</strong> g<strong>la</strong>diadores),<br />
para los que los romanos construyen<br />
magníficos recintos en <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s importantes. Así mismo podían mandar a sus hijos a <strong>la</strong>s<br />
escu<strong>el</strong>as, participar en <strong>la</strong>s instituciones (en <strong>la</strong>s asambleas y, caso <strong>de</strong> que fueran ricos, en <strong>el</strong> Senado<br />
y en <strong>la</strong>s Magistraturas).<br />
MÉRIDA<br />
ITÁLICA<br />
La prueba <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> éste factor <strong>de</strong> romanización es que allí don<strong>de</strong> <strong>la</strong> concentración urbana<br />
74
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
fue mayor, <strong>la</strong> romanización fue también más temprana y más intensa.<br />
b) El ejército:<br />
M. Infante<br />
Un factor <strong>de</strong>cisivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> romanización<br />
cultural fue <strong>el</strong> ejército, ya que se convirtió<br />
en <strong>el</strong> instrumento fundamental <strong>de</strong> control y<br />
dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias. En primer lugar,<br />
los legionarios fueron <strong>el</strong> primer y más<br />
abundante tipo <strong>de</strong> romano con que estuvo<br />
en contacto <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indígena durante <strong>la</strong><br />
época <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista. Sus cuart<strong>el</strong>es<br />
atraían a sectores marginados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción indígena, <strong>la</strong>s parejas mixtas eran<br />
abundantes y se insta<strong>la</strong>ban alre<strong>de</strong>dor<br />
formando ciuda<strong>de</strong>s.<br />
Otro importante factor <strong>de</strong> romanización<br />
fueron <strong>la</strong>s colonias <strong>de</strong> veteranos <strong>de</strong> ejército romano, que, al licenciarse recibían como premio casa<br />
y tierras don<strong>de</strong> establecerse. Éste fue <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Hispania: Itálica,<br />
para lo veteranos (socii italianos) <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda guerra Púnica, y Mérida, para los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras<br />
Cántabras. El ejército contribuyó más a <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas más pobres y menos civilizadas<br />
con <strong>el</strong> reclutamiento <strong>de</strong> hispanos como mercenarios; estos soldados adquirían automáticamente<br />
<strong>el</strong> Derecho <strong>de</strong> Ciudadanía. En época Imperial los contingentes aumentaron, ya que los romanos<br />
los necesitaban para sus guerras <strong>de</strong> conquista y para mantener <strong>la</strong>s fronteras d<strong>el</strong> Imperio. Una vez<br />
romanizados, estos<br />
soldados ya veteranos<br />
volvían a su tierra y se<br />
convertían en focos <strong>de</strong><br />
romanización.<br />
c) La red <strong>de</strong><br />
comunicaciones:<br />
El pueblo romano sostuvo<br />
un gran mantenimiento <strong>de</strong><br />
una tupida red <strong>de</strong> calzadas<br />
por todo <strong>el</strong> imperio,<br />
reforzada con puentes y tún<strong>el</strong>es. Los móviles <strong>de</strong> ese esfuerzo eran estratégicos, económicos y<br />
políticos. En España <strong>la</strong>s calzadas más importantes (actuales autopistas y autovías) eran <strong>la</strong>s<br />
l<strong>la</strong>madas Vía Augusta, que se dirigía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cádiz a <strong>la</strong> costa Mediterránea, y por <strong>el</strong><strong>la</strong> continuaba<br />
hasta <strong>la</strong> Galia y <strong>de</strong>spués a Roma; o <strong>la</strong>s que iban en<strong>la</strong>zando <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas provincias,<br />
como <strong>la</strong> Vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, que unía Astorga, Mérida y Sevil<strong>la</strong>. Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calzadas mayores había<br />
multitud <strong>de</strong> caminos que cruzaban <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do a otro los conventus <strong>de</strong> cada provincia. Los restos <strong>de</strong><br />
75
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
su característico empedrado se pue<strong>de</strong>n encontrar por toda España,<br />
al <strong>la</strong>do o <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> nuestros caminos y carreteras.<br />
M. Infante<br />
Algunos <strong>de</strong> los puentes siguen aguantando <strong>el</strong> tráfico actual,<br />
como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Córdoba o <strong>el</strong> <strong>de</strong> Andújar. Los abundantísimos vestigios<br />
<strong>de</strong> estas obras públicas constituyen una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras más<br />
características, <strong>el</strong>ocuentes y perdurables <strong>de</strong> nuestra romanidad.<br />
d) La lengua <strong>la</strong>tina:<br />
El Latín logró imponerse a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más lenguas nacionales (excepto al euskera) por medio <strong>de</strong> los<br />
funcionarios, d<strong>el</strong> ejército, <strong>de</strong> <strong>la</strong> enseñanza y d<strong>el</strong> culto r<strong>el</strong>igioso y sobre todo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
r<strong>el</strong>aciones comerciales ya que era <strong>la</strong> lengua universal en los países d<strong>el</strong> Mediterráneo.<br />
e) Otros factores:<br />
La romanización se mostró también en <strong>la</strong> penetración <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión romana y, sobre todo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
r<strong>el</strong>igiones orientales importadas por Roma (culto <strong>de</strong> Cib<strong>el</strong>es, Mitra, cristianismo); en costumbres <strong>de</strong><br />
CIBELES<br />
<strong>la</strong> vida cotidiana (dormir <strong>la</strong> hora sexta > siesta) en <strong>el</strong><br />
uso <strong>de</strong> vestimentas y ajuares; en los tipos<br />
constructivos, ya en obras públicas, ya en vivienda<br />
privada; en <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los nombres romanos con su<br />
praenomen, nomen y cognomen; en <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
moneda y medidas romanas; en <strong>la</strong> aceptación d<strong>el</strong><br />
Derecho Romano frente a <strong>la</strong>s costumbres tribales; en<br />
<strong>la</strong>s prácticas comerciales y asociacionistas (collegia);<br />
en <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> hispanos a Roma como emperadores<br />
(Trajano y Adriano), magistrados o literatos (Séneca); o en <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong><br />
hispanos como legionarios <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Britania a Mesopotamia.<br />
La inserción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> en <strong>el</strong> mundo romano supuso una mayor<br />
apertura a los intercambios comerciales y culturales con <strong>el</strong> Mediterráneo<br />
y más allá, en una i<strong>de</strong>ntificación con los habitantes también romanizados<br />
<strong>de</strong> Asia, África y resto <strong>de</strong> Europa. Todavía en torno al año 500 <strong>el</strong> sur<br />
peninsu<strong>la</strong>r se resistirá a <strong>la</strong> penetración germánica y mantendrá <strong>la</strong>zos <strong>de</strong><br />
unión con <strong>el</strong> Imperio romano <strong>de</strong> Oriente, que posibilitarán <strong>la</strong> reconquista<br />
bizantina <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona y su mantenimiento hasta <strong>el</strong> siglo VII, como una<br />
Córdoba<br />
TRAJANO<br />
consecuencia <strong>de</strong> ocho siglos <strong>de</strong> historia y tradición en torno a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a y al nombre <strong>de</strong> Roma.<br />
76
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
26. Expresiones <strong>la</strong>tinas. El <strong>la</strong>tín y <strong>la</strong> tradición clásica<br />
En <strong>el</strong> siglo III a C. P<strong>la</strong>uto, un escritor <strong>de</strong> comedias romano, escribía obras en <strong>la</strong>tín que nos<br />
hab<strong>la</strong>ban <strong>de</strong> jóvenes tarambanas, viejos tacaños, honradas matronas romanas, diosas y prostitutas.<br />
M. Infante<br />
En <strong>el</strong> siglo XVII Newton escribía en <strong>la</strong>tín sus famosos Principia en los que <strong>de</strong>scribía <strong>la</strong><br />
gravitación universal, y un siglo más tar<strong>de</strong>, Lineo publicaba en <strong>la</strong>tín, un libro sobre <strong>la</strong>s distintas<br />
especies <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas Species P<strong>la</strong>ntarum, que dio lugar a <strong>la</strong> nomenc<strong>la</strong>tura mo<strong>de</strong>rna en <strong>la</strong><br />
biología. Con <strong>el</strong>lo consiguió que científicos <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> mundo pudieran usar unos nombres comunes<br />
para referirse a los mismos seres y los agruparan <strong>de</strong> una manera lógica.<br />
Todavía hoy <strong>el</strong> <strong>la</strong>tín es <strong>la</strong> lengua oficial d<strong>el</strong> Vaticano. Los estudiantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho estarán sin<br />
duda familiarizados con términos como 'sine die', 'in dubiis pro reo' o 'sub iudice'. Hoy en día<br />
cualquiera que lea los periódicos tendrá una i<strong>de</strong>a sobre lo que significan expresiones como 'in<br />
extremis', 'a priori', 'in vitro'.<br />
Si cogemos un billete <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>r po<strong>de</strong>mos leer 'e pluribus unum', los r<strong>el</strong>ojes nos marcan <strong>la</strong>s horas<br />
'a.m ' o 'p.m', en los combates <strong>de</strong> boxeo nos aparecen sig<strong>la</strong>s como 'vs' o 'versus'.<br />
¿Qué hay en común en todo esto?: está escrito en <strong>la</strong>tín, por lo que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> lengua<br />
<strong>la</strong>tina se ha venido utilizando, y se sigue utilizando, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> más <strong>de</strong> veinte siglos. He aquí una<br />
tab<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s principales locuciones <strong>la</strong>tinas usadas en nustro idioma<br />
Locución Glosa Uso<br />
Alea iacta est<br />
A priori<br />
A posteriori<br />
‗La suerte está echada‘. Frase que se atribuye a Julio César<br />
cuando con sus tropas <strong>de</strong>cidió pasar <strong>el</strong> río Rubicón.<br />
Con anterioridad a examinar <strong>el</strong> asunto d<strong>el</strong> que se hab<strong>la</strong>, antes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> experiencia.<br />
Posteriormente a haber examinado <strong>el</strong> asunto d<strong>el</strong> que se hab<strong>la</strong>,<br />
luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> experiencia.<br />
Ab æterno Des<strong>de</strong> siempre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mucho tiempo atrás.<br />
Ad absurdum<br />
Des<strong>de</strong> lo absurdo o por lo absurdo. En Matemáticas,<br />
<strong>de</strong>mostración por reductio ab absurdum.<br />
Se utiliza al tomar una <strong>de</strong>cisión<br />
arriesgada sin posibilidad <strong>de</strong><br />
vu<strong>el</strong>ta atrás.<br />
Toda presunción es un juicio a<br />
priori.<br />
Un examen a posteriori <strong>de</strong> los<br />
acontecimientos evi<strong>de</strong>ncia que los<br />
atracadores eran profesionales.<br />
Dios existe ab æterno, según <strong>la</strong><br />
Biblia.<br />
Su<strong>el</strong>e ser un recurso sofístico <strong>el</strong><br />
tratar <strong>de</strong> refutar algo llevándole por<br />
exageraciones a un aspecto<br />
absurdo.<br />
77
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Ab imo pectore ‗Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> mi corazón‘ Lo voy a llevar ab imo pectore<br />
Ab initio ‗Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio‘, no significa al principio.<br />
Ad æternum Para siempre, para toda <strong>la</strong> eternidad.<br />
Ad kalendas<br />
græcas<br />
Ad hoc<br />
M. Infante<br />
Se dice cuando se tiene <strong>el</strong> convencimiento <strong>de</strong> que una<br />
circunstancia o un suceso no se producirá nunca (en Grecia no<br />
había calendas). En español se dice «cuando <strong>la</strong>s ranas críen<br />
p<strong>el</strong>o» y en francés «quand les poules auront <strong>de</strong>s <strong>de</strong>nts»<br />
Se aplica como adjetivo a <strong>la</strong>s acciones y medios para alcanzar<br />
un fin pre<strong>de</strong>terminado.<br />
Ad hominem '(Dirigido) al hombre', a <strong>la</strong> persona.<br />
Ad honorem<br />
Ad infinitum<br />
Ad interim<br />
Asignación <strong>de</strong> un cargo o una distinción por razones puramente<br />
honoríficas, sin que medie retribución alguna.<br />
‗Hasta <strong>el</strong> infinito‘. Se dice <strong>de</strong> una acción, r<strong>el</strong>ación o proceso que<br />
no tiene final.<br />
‗Interinamente‘. Se dice <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación provisional <strong>de</strong> un cargo<br />
o una función.<br />
Ad libitum ‗Por <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo‘, a voluntad, al gusto.<br />
Ad litteram ‗A <strong>la</strong> letra‘, al pie <strong>de</strong> <strong>la</strong> letra.<br />
Ad nauseam Hasta <strong>el</strong> hastío.<br />
Se trata <strong>de</strong> una <strong>de</strong>cisión meditada<br />
ab initio.<br />
El tesoro quedará enterrado ad<br />
æternum.<br />
El hambre en <strong>el</strong> mundo se<br />
erradicará ad calendas græcas.<br />
El fiscal ha presentado pruebas ad<br />
hoc para inculpar a mi <strong>de</strong>fendido.<br />
«Ese razonamiento no pue<strong>de</strong> ser<br />
verdad porque también lo <strong>de</strong>fien<strong>de</strong><br />
ese partido político» es un<br />
argumento ad hominem.<br />
La reina es presi<strong>de</strong>nta ad honorem<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Lucha Contra <strong>el</strong> Cáncer.<br />
Internet ha ampliado <strong>la</strong>s<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación ad<br />
infinitum.<br />
Juan López ha sido nombrado jefe<br />
<strong>de</strong> equipo ad interim.<br />
El tempo <strong>de</strong> esta obra musical no<br />
está estipu<strong>la</strong>do, sino que es ad<br />
libitum.<br />
La interpretación ad litteram <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Biblia genera fanatismo.<br />
La repetición ad nauseam <strong>de</strong> una<br />
mentira no <strong>la</strong> <strong>de</strong>bería convertir en<br />
verdad.<br />
78
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Ad nutum A voluntad.<br />
Ad pe<strong>de</strong>m litteræ<br />
Ad portas<br />
M. Infante<br />
‗Al pie <strong>de</strong> <strong>la</strong> letra‘. Expresa <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> atenerse<br />
estrictamente a <strong>la</strong> literalidad <strong>de</strong> un texto, una norma o una<br />
indicación.<br />
En <strong>la</strong>s puertas (frase que se solía <strong>de</strong>cir ante los posibles<br />
avances <strong>de</strong> Aníbal sobre <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Roma). En sentido<br />
figurado, se dice que algo se encuentra ad portas cuando es<br />
inminente.<br />
Accesit Segundo premio, mención honorífica.<br />
Ad<strong>de</strong>nda Texto añadido al final <strong>de</strong> un escrito o un libro.<br />
Alias mote, apodo.<br />
Alma mater<br />
‗Madre nutricia‘: centro <strong>de</strong> estudios superiores en <strong>el</strong> que se<br />
estudió. Por antonomasia universidad».<br />
Alter ego ‗Otro yo‘.<br />
Anno Domini<br />
(A. D.)<br />
Ante meridiem<br />
(A M)<br />
‗En <strong>el</strong> año d<strong>el</strong> Señor‘. Expresión empleada para datar un texto o<br />
un hecho histórico a partir d<strong>el</strong> año <strong>de</strong> nacimiento <strong>de</strong> Jesucristo.<br />
Se emplea, sobre todo, en su fórmu<strong>la</strong> abreviada (a. D).<br />
‗Antes d<strong>el</strong> mediodía‘. Se refiere a <strong>la</strong>s 12 horas anteriores al<br />
mediodía, por oposición a <strong>la</strong>s 12 siguientes (p. m.).<br />
Ante tempus ‗Antes <strong>de</strong> tiempo.‘<br />
Si <strong>la</strong> comida está <strong>de</strong>sabrida<br />
pue<strong>de</strong>s añadirle sal ad nutum.<br />
La Constitución d<strong>el</strong> país ha <strong>de</strong><br />
cumplirse ad pe<strong>de</strong>m litteræ.<br />
Con una explosiva <strong>de</strong>valuación<br />
monetaria ad portas, <strong>la</strong> estabilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía nacional es<br />
incierta.<br />
El concurso tiene un primer premio<br />
<strong>de</strong> 6000 € y un accésit <strong>de</strong> 1500 €.<br />
A<strong>de</strong>nda que amplía <strong>el</strong> contenido<br />
d<strong>el</strong> capítulo XX.<br />
Este verano hay una reunión <strong>de</strong><br />
exalumnos en <strong>el</strong> alma mater (Es<br />
incorrecto <strong>el</strong> uso como ‗persona<br />
carismática‘ o ‗centro <strong>de</strong> una<br />
reunión‘: «Susana fue <strong>el</strong> alma<br />
mater <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiesta»)<br />
Peter Parker es más conocido por<br />
<strong>la</strong>s hazañas <strong>de</strong> su alter ego<br />
Spi<strong>de</strong>rman.<br />
En 1245 (a. D.)...<br />
Hora <strong>de</strong> salida: 10 a. m.<br />
Se traduce ante tempus como<br />
antes <strong>de</strong> que llegue a su término o<br />
su final.<br />
79
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Auditorium<br />
Au<strong>la</strong> magna<br />
Aurea mediocritas<br />
Bis<br />
Campus<br />
M. Infante<br />
‗Auditorio‘. Lugar o sa<strong>la</strong> <strong>de</strong>stinada para escuchar algo,<br />
preferentemente música.<br />
Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s o colegios <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración<br />
<strong>de</strong> actos académicos <strong>de</strong> especial solemnidad.<br />
‗Dorada mediocridad‘. Expresión d<strong>el</strong> poeta Horacio que ensalza<br />
<strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>ración en <strong>la</strong> vida.<br />
‗Dos veces‘. Se utiliza para indicar que algo <strong>de</strong>be ser repetido.<br />
También cuando se repite <strong>la</strong> numeración <strong>de</strong> un epígrafe en una<br />
ley, reg<strong>la</strong>mento o texto.<br />
Terreno que circunda una universidad y por extensión todo <strong>el</strong><br />
recinto universitario, ya sea físico o virtual.<br />
El concierto tendrá lugar en <strong>el</strong><br />
auditorium <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad.<br />
La entrega <strong>de</strong> diplomas tendrá<br />
lugar en <strong>el</strong> au<strong>la</strong> magna <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
universidad.<br />
Después <strong>de</strong> años <strong>de</strong> ir <strong>de</strong> un<br />
extremo a otro, se instaló en <strong>el</strong><br />
aurea mediocritas y alcanzó <strong>la</strong><br />
f<strong>el</strong>icidad.<br />
Al final d<strong>el</strong> recital, <strong>el</strong> público no<br />
<strong>de</strong>jó <strong>de</strong> ap<strong>la</strong>udir rec<strong>la</strong>mando un bis<br />
a Montserrat Caballé.<br />
La UNED tiene un campus virtual<br />
tan extenso que permite a los<br />
alumnos acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> enseñanza<br />
con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />
vivan.<br />
Carpe diem ‗Aprovecha <strong>el</strong> día [<strong>de</strong> hoy]‘, literalmente, ‗cosecha <strong>el</strong> día‘. Como consejo te digo: carpe díem.<br />
Casus b<strong>el</strong>li<br />
Un ‗caso‘ que es susceptible <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse suficiente para<br />
<strong>de</strong>senca<strong>de</strong>nar un problema ‗bélico‘. También ‗<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><br />
guerra‘.<br />
Cf confer Compare.<br />
Co<strong>de</strong>x<br />
Conditio sine qua<br />
non<br />
‗Códice‘. Nombre genérico <strong>de</strong> los pergaminos o libros<br />
medievales.<br />
‗Condición sin <strong>la</strong> cual no‘: necesaria para que algo se produzca.<br />
Coram populo ‗D<strong>el</strong>ante d<strong>el</strong> pueblo‘, públicamente.<br />
El repetido cruce no autorizado <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> frontera es tenido por casus<br />
b<strong>el</strong>li.<br />
El có<strong>de</strong>x d<strong>el</strong> Beato <strong>de</strong> Liébana<br />
contiene uno <strong>de</strong> los mapamundis<br />
más antiguos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
La existencia d<strong>el</strong> agua es una<br />
conditio sine qua non para<br />
sobrevivir.<br />
Confesó coram populo sus<br />
pensamientos.<br />
80
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Corpore insepulto<br />
Corpus<br />
Corpus d<strong>el</strong>icti<br />
M. Infante<br />
‗Con <strong>el</strong> cuerpo sin sepultar‘. Dícese d<strong>el</strong> funeral c<strong>el</strong>ebrado con <strong>el</strong><br />
difunto sobre un catafalco antes <strong>de</strong> inhumarlo.<br />
‗Conjunto <strong>de</strong>‘. En bibliografía expresa <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> obras <strong>de</strong><br />
un autor o sus i<strong>de</strong>as principales.<br />
‗El cuerpo d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito‘. La prueba material <strong>de</strong> un acontecimiento o<br />
hecho.<br />
Cum <strong>la</strong>u<strong>de</strong> ‗Con honor y a<strong>la</strong>banza‘.<br />
Currículum vitæ<br />
De facto<br />
‗Carrera <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida‘. Actualmente se refiere al documento<br />
mediante <strong>el</strong> cual una persona refleja los pasos <strong>de</strong> su carrera<br />
profesional.<br />
‗Por los hechos consumados.‘ Por <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
circunstancias. Según evi<strong>de</strong>ncian los acontecimientos.<br />
De incognito ‗De manera <strong>de</strong>sconocida‘, ocultamente.<br />
De iure Legalmente. De acuerdo a <strong>la</strong>s leyes.<br />
D<strong>el</strong>írium tremens<br />
Deo gratias<br />
Detritus<br />
Deus ex machina<br />
‗Alucinación temblorosa‘ Se aplica particu<strong>la</strong>rmente a los efectos<br />
que siguen a <strong>la</strong> ingesta excesiva <strong>de</strong> alcohol o al síndrome <strong>de</strong><br />
abstinencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas alcohólicas.<br />
‗Gracias a Dios‘. Expresa <strong>la</strong> satisfacción porque algo haya<br />
ocurrido o, al fin, haya terminado.<br />
‗Detrito‘. Resto <strong>de</strong>scompuesto <strong>de</strong> un compuesto orgánico.<br />
Inmundicia, basura, persona o cosa d<strong>el</strong>eznable.<br />
En alusión a un <strong>el</strong>emento externo que resu<strong>el</strong>ve una situación,<br />
fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica que impera en <strong>la</strong> misma.<br />
Se c<strong>el</strong>ebró <strong>el</strong> funeral corpore<br />
insepulto d<strong>el</strong> almirante fallecido.<br />
El canto al amor resume <strong>el</strong> corpus<br />
<strong>de</strong> Pablo Neruda.<br />
La pisto<strong>la</strong> encontrada en su<br />
domicilio es <strong>el</strong> corpus d<strong>el</strong>icti que<br />
permite acusarle <strong>de</strong> asesinato.<br />
María ha conseguido un cum<br />
<strong>la</strong>u<strong>de</strong> en su tesis doctoral.<br />
«Enviar currículum a...»<br />
En muchos países, <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong><br />
facto lo ostentan los militares o <strong>la</strong>s<br />
gran<strong>de</strong>s corporaciones<br />
comerciales.<br />
Luis se introdujo <strong>de</strong> incógnito en <strong>la</strong><br />
reunión...<br />
La mayoría <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> iure se<br />
alcanza a los 18 años.<br />
Fue atendido por los servicios<br />
sanitarios víctima <strong>de</strong> d<strong>el</strong>írium<br />
tremens.<br />
Deo gratias, por fin ha llovido.<br />
El calor y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> limpieza<br />
hacen que algunos barrios estén<br />
llenos <strong>de</strong> <strong>de</strong>tritus.<br />
Al final <strong>de</strong> esta nov<strong>el</strong>a <strong>el</strong> autor<br />
recurrió a un <strong>de</strong>us ex machina que<br />
resolvió <strong>la</strong> historia.<br />
81
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Dúplex ‗De dos <strong>el</strong>ementos‘.<br />
Dura lex, sed lex La ley es dura, pero es <strong>la</strong> ley.<br />
Ecce homo<br />
Ego<br />
Errare humanum<br />
est<br />
Et cetera (etc.)<br />
Et in secu<strong>la</strong><br />
seculorum<br />
Ex abrupto<br />
Ex æquo<br />
Ex nihilo<br />
M. Infante<br />
He aquí <strong>el</strong> hombre. Frase atribuida a Poncio Pi<strong>la</strong>tos al al<br />
observar a Jesucristo martirizado<br />
‗Yo‘ en <strong>la</strong> psicología . En lenguaje coloquial, <strong>de</strong>seos<br />
<strong>de</strong>smedidos <strong>de</strong> sobresalir <strong>de</strong> una persona.<br />
Errar es humano.<br />
‗Y <strong>la</strong>s cosas restantes‘. Para ahorrar <strong>la</strong> enumeración e<strong>de</strong> otros<br />
<strong>el</strong>ementos <strong>de</strong>ducibles<br />
‗Y los siglos <strong>de</strong> los siglos‘. Frase bíblica que aparece a menudo<br />
en obras líricas. También se su<strong>el</strong>e <strong>de</strong>cir ‗Por los siglos <strong>de</strong> los<br />
siglos‘<br />
Lo que se dice <strong>de</strong> manera brusca, inconveniente, fuera <strong>de</strong> lugar<br />
o con carácter ofensivo (También «exabrupto».)<br />
Literalmente: en igualdad. Se usa <strong>la</strong> expresión cuando un<br />
ga<strong>la</strong>rdón es concedido a <strong>la</strong> vez a más <strong>de</strong> uno; o una autoría en<br />
igualdad.<br />
‗(Creado) <strong>de</strong> <strong>la</strong> nada.‘ Común en r<strong>el</strong>igión y filosofía, como en <strong>el</strong><br />
principio ex nihilo nihil fit, ‗nada surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> nada‘. Pero también<br />
se usa en contextos más informales.<br />
Actualmente se refiere a <strong>la</strong>s<br />
viviendas <strong>de</strong> dos pisos o a cierto<br />
sistema <strong>de</strong> t<strong>el</strong>ecomunicación.<br />
Máxima que se recuerda cuando<br />
se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una norma dura a <strong>la</strong><br />
que estamos obligados a<br />
obe<strong>de</strong>cer.<br />
Designa a alguien que está<br />
pa<strong>de</strong>ciendo<br />
Antonio es muy soberbio, tiene<br />
mucho ego.<br />
Séneca <strong>el</strong> joven: errare humanum<br />
est, sed perseverare diabolicum;<br />
'errar es humano, pero perseverar<br />
(en <strong>el</strong> error) es diabólico.'<br />
Marte, Júpiter, Saturno, etc., son<br />
p<strong>la</strong>netas que giran alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong><br />
Sol.<br />
El <strong>de</strong>bate político <strong>de</strong> los últimos<br />
meses se caracteriza por<br />
exabruptos, sof<strong>la</strong>mas y ausencia<br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />
El premio nacional <strong>de</strong> ensayo se<br />
conce<strong>de</strong> ex æquo<br />
Ni <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> arte más abstracta<br />
surge ex nihilo, y bien dijo D'Ors<br />
que lo que no es tradición es<br />
p<strong>la</strong>gio.<br />
82
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Ex professo<br />
Excusatio non petita,<br />
accusatio manifesta<br />
Exempli gratia<br />
M. Infante<br />
A<strong>de</strong>cuadamente a un fin. En cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no se utiliza «ex profeso».<br />
Véase Ad hoc.<br />
Significando que una excusa o disculpa no pedida es una autoimplicación.<br />
Es <strong>el</strong> equivalente a <strong>la</strong> frase españo<strong>la</strong> «por ejemplo» Se utiliza<br />
mucho, sobre todo en textos ingleses su abreviatura e. g.<br />
Extra ‗A<strong>de</strong>más‘.<br />
Extra muros<br />
Fac simile<br />
Grosso modo<br />
Habitat<br />
homo erectus /sapiens<br />
Honoris causa<br />
I<strong>de</strong>m<br />
‗Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s‘. Se aplica a los edificios situados fuera<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s que encerraban <strong>la</strong> ciudad.<br />
‗Facsímil o facsímile‘. Copia exacta o perfecta <strong>de</strong> un original<br />
(escrito, firma, libro, dibujo, etc.)<br />
en gran<strong>de</strong>s líneas, a bulto, aproximadamente (nunca anteponer<br />
<strong>la</strong> preposición a)<br />
Lugar don<strong>de</strong> vive un animal o p<strong>la</strong>nta<br />
Hombre erecto /hombre racional. En antropología se hace esta<br />
c<strong>la</strong>sificación para especificar <strong>la</strong>s épocas históricas d<strong>el</strong> hombre<br />
A título honorífico. Las universida<strong>de</strong>s conce<strong>de</strong>n doctorados<br />
honoris causa a personalida<strong>de</strong>s que han <strong>de</strong>stacado en <strong>la</strong>s artes,<br />
<strong>la</strong>s ciencias y <strong>la</strong> política.<br />
Igualmente, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma, lo mismo; lo anteriormente<br />
dicho (al hab<strong>la</strong>r o escribir).<br />
In albis En b<strong>la</strong>nco, no enterado o al corriente <strong>de</strong> algo<br />
In æternum Para siempre<br />
La policía le hará preguntas ex<br />
profeso para hacerlo caer en<br />
contradicciones.<br />
Ese trabajo supone un esfuerzo<br />
extra.<br />
San Juán <strong>de</strong> Letrán en Roma es<br />
una basílica extra muros.<br />
La editorial ha editado en facsímil<br />
unos dibujos <strong>de</strong> Picasso.<br />
Es necesario establecer, grosso<br />
modo, cuáles son los cambios que<br />
introduce <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong> ley.<br />
Mario Vargas Llosa es doctor<br />
honoris causa por <strong>la</strong> Universidad<br />
<strong>de</strong> Oxford<br />
Me quedé in albis: no entendí<br />
nada.<br />
83
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
In absentia En ausencia. En los tribunales in absentia es en reb<strong>el</strong>día<br />
In illo tempore<br />
M. Infante<br />
‗En aqu<strong>el</strong> tiempo‘. Expresión tardo-<strong>la</strong>tina, cristiana, <strong>de</strong> frecuente<br />
aparición en los Evang<strong>el</strong>ios.<br />
Úsase para referirse a un tiempo<br />
pasado y lejano.<br />
In memoriam ‗En <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>‘. Utilizada en caso <strong>de</strong> fallecimientos. In memoriam Juan Pérez<br />
In pectore ‗En <strong>el</strong> pecho.‘ Mantener en secreto una <strong>de</strong>cisión tomada.<br />
In situ ‗En <strong>el</strong> sitio.‘<br />
in vitro<br />
INRI<br />
Ipso facto<br />
iunior (Jr)<br />
El Papa <strong>el</strong>evó al obispo a car<strong>de</strong>nal<br />
in pectore, o sea que reservó su<br />
proc<strong>la</strong>mación hasta momento<br />
oportuno.<br />
lo primero es tomar muestras in<br />
situ para <strong>de</strong>spués analizar<strong>la</strong>s en <strong>el</strong><br />
<strong>la</strong>boratorio<br />
Lit: en <strong>el</strong> vidrio. Designa toda reacción fisiológica realizada fuera<br />
d<strong>el</strong> organismo Inseminación in vitro<br />
Sig<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum (‗Jesús<br />
nazareno, rey <strong>de</strong> los judíos‘), esta inscripción figuraba en <strong>la</strong> cruz<br />
<strong>de</strong> Jesucristo según <strong>el</strong> Nuevo Testamento.<br />
Por este hecho. Erróneamente se usa como rápido.<br />
Literalmente, en <strong>el</strong> hecho mismo.<br />
El más joven; se opone a senior (Sr.): <strong>el</strong> más anciano<br />
Mea culpa ‗Culpa mía‘<br />
Memento mori ‗Recuerda que vas a morir‘<br />
Modus operandi<br />
Modus vivendi<br />
Forma <strong>de</strong> actuar o <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s cosas, cuando ésta es<br />
característica y reconocible. En criminalística, metodología <strong>de</strong><br />
un d<strong>el</strong>incuente.<br />
1) Estilo <strong>de</strong> vida; 2) Actividad mediante <strong>la</strong> cual una persona se<br />
gana <strong>la</strong> vida; 3) Convivencia pacífica entre partes (Definición<br />
jurídica).<br />
El ejército disparó un cañón Ipso<br />
facto empezó <strong>la</strong> guerra.<br />
Fi<strong>el</strong> a su modus operandi, <strong>la</strong><br />
iglesia católica acusó al<br />
librepensador <strong>de</strong> herejía.<br />
La línea <strong>de</strong> modus vivendi <strong>de</strong> 1810<br />
entre <strong>la</strong>s dos naciones ha acabado<br />
reconocida finalmente como una<br />
frontera formal<br />
84
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
Motu proprio<br />
M. Infante<br />
Por movimiento propio, por propia iniciativa. Aunque<br />
habitualmente se oye y se lee «<strong>de</strong> motu propio», esta expresión<br />
es incorrecta.<br />
Neo Nato Recién nacido<br />
Non plus ultra<br />
Según <strong>la</strong> fábu<strong>la</strong>, inscripción escrita por Hércules en los montes<br />
Abi<strong>la</strong> y Calpe, supuestos límites d<strong>el</strong> mundo. Significa ‗no más<br />
allá‘ y se usa para <strong>de</strong>signar a cualquier cosa no superada,<br />
exc<strong>el</strong>ente.<br />
Nihil obstat Quiere <strong>de</strong>cir ‗nada obsta‘, o ‗no hay impedimento‘.<br />
Nihil novum sub sole Nada hay nuevo bajo <strong>el</strong> sol<br />
Numerus c<strong>la</strong>usus<br />
Número cerrado, cantidad limitada; se aplica sobre todo a <strong>la</strong><br />
admisión <strong>de</strong> alumnos en un centro docente.<br />
Per se Por sí mismo, <strong>de</strong> por sí, por su propia naturaleza<br />
persona non grata persona in<strong>de</strong>seable (lenguaje diplomático)<br />
post data Después <strong>de</strong> lo dicho.<br />
Post mortem Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte.<br />
Plus ultra<br />
Divisa <strong>de</strong> España, contrapuesta a non plus ultra. Significa ‗más<br />
allá‘.<br />
Nuestra empresa busca<br />
profesionales que, motu proprio,<br />
se involucren en <strong>el</strong> servicio al<br />
cliente<br />
El acorazado Numancia era <strong>el</strong> non<br />
plus ultra <strong>de</strong> los navíos <strong>de</strong> guerra<br />
<strong>de</strong> su época. Utilizado por España<br />
como lema nacional antes d<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>scubrimiento <strong>de</strong> América.<br />
Per se <strong>el</strong> retablo justifica <strong>la</strong> visita a<br />
<strong>la</strong> catedral<br />
Los estudios post mórtem ayudan<br />
a <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte<br />
Usado por España como divisa<br />
nacional tras <strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimiento <strong>de</strong><br />
América.<br />
Quid Lo principal <strong>de</strong> un problema o asunto. Desconocemos <strong>el</strong> quid d<strong>el</strong> asunto<br />
Quid pro quo<br />
Quorum<br />
Reciprocidad. Cambio en <strong>el</strong> que se obtiene algo <strong>de</strong> valor<br />
semejante a lo que se dio. Ojo por ojo.<br />
Indica <strong>el</strong> número <strong>de</strong> asistentes precisos para que una votación<br />
tenga vali<strong>de</strong>z<br />
rigor mortis Rigi<strong>de</strong>z cadavérica.(lit. <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte)<br />
El quid pro quo <strong>de</strong> una juventud <strong>de</strong><br />
excesos es una vejez <strong>de</strong> achaques<br />
85
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
R. I. P.<br />
Si vis pacem, para<br />
b<strong>el</strong>lum<br />
Sic transit gloria<br />
mundi<br />
Sine die<br />
M. Infante<br />
Sig<strong>la</strong>s <strong>de</strong> requiescat in pace, literalmente ‗que <strong>de</strong>scanse en<br />
paz‘. Se utiliza comúnmente para encabezar epitafios.<br />
Si quieres <strong>la</strong> paz, preparárate para <strong>la</strong> guerra.<br />
Así pasa <strong>la</strong> gloria d<strong>el</strong> mundo<br />
Sin <strong>de</strong>do: In<strong>de</strong>finidamente en <strong>el</strong> tiempo. Sin fijar un p<strong>la</strong>zo<br />
concreto.<br />
Sine qua non Sin <strong>el</strong> cual no. Imprescindible.<br />
SPQR<br />
Statu quo<br />
Sui generis<br />
Ut supra<br />
Vis-à-vis<br />
Verba vo<strong>la</strong>nt,<br />
scripta manent<br />
Bibliografía:<br />
Acrónimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión Senatus Populus Que Romanus (‗<strong>el</strong><br />
Senado y <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> Roma‘)<br />
<strong>Esta</strong>do actual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas. Frecuentemente se usa para<br />
referirse a este estado cuando quiere resaltarse que es<br />
observado <strong>de</strong> forma tácita es incorrecta <strong>la</strong> forma plural status<br />
quo.<br />
Literalmente: ‗<strong>de</strong> su propio género‘. 1) Que es característico <strong>de</strong><br />
una cosa o <strong>de</strong> su c<strong>la</strong>se; 2) extraño, inusual.<br />
Arriba. Se utiliza para referirse a lo expresado con anterioridad<br />
en <strong>el</strong> texto<br />
1) Cara a cara. 2) R<strong>el</strong>aciones personales permitidas a los<br />
presos<br />
Las pa<strong>la</strong>bras vu<strong>el</strong>an, los escritos permanecen.<br />
Frase escrita por <strong>el</strong> escritor<br />
romano <strong>de</strong> temas militares<br />
Vegecio.<br />
Ironía ante lo perece<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> los<br />
éxitos.<br />
La reunión <strong>de</strong> directivos ha sido<br />
pospuesta sine die<br />
El estudio es una condición sine<br />
qua non para aprobar<br />
frecuente como divisa en<br />
emblemas y estandartes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antigua Roma<br />
El statu quo <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera no<br />
satisface nuestras rec<strong>la</strong>maciones<br />
<strong>de</strong> iure <strong>de</strong> los territorios<br />
adyacentes<br />
El cloro tiene un olor picante sui<br />
generis<br />
Como indicábamos ut supra.<br />
El preso solicitó un vis a vis con<br />
su novia<br />
Gernaert Willmar, Lucio R. R. (2000). Diccionario <strong>de</strong> Aforismos y Locuciones Latinas <strong>de</strong> Uso Forense. segunda<br />
edición. Buenos Aires: Lexis Nexis. ISBN 950-20-1273-9 CD-ROM.<br />
Herrero Llorente, Víctor-José (2001). Diccionario <strong>de</strong> expresiones y frases <strong>la</strong>tinas. Madrid: Editorial Gredos. (1.ª<br />
edición, 1980. ISBN 84-249-0055-3)<br />
— (2007). Verbi gratia: diccionario <strong>de</strong> expresiones <strong>la</strong>tinas. Madrid: Editorial Gredos. ISBN 978-84-249-2880-3.<br />
Segura Munguía, Santiago (2006). Frases y expresiones <strong>la</strong>tinas <strong>de</strong> uso actual: con un anexo sobre <strong>la</strong>s instituciones<br />
jurídicas romanas. Bilbao: Universidad <strong>de</strong> Deusto. ISBN 978-84-9830-054-3.<br />
VV. AA. (1993). Diccionario ilustrado <strong>la</strong>tino-español español-<strong>la</strong>tino. 19ª edición. Barc<strong>el</strong>ona (España): Bibliograf.<br />
86
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
27. Textos <strong>la</strong>tinos adaptados<br />
LAS AVENTURAS DE ULISES<br />
M. Infante<br />
Ulixes, Ulixis, m. Ulises<br />
Pen<strong>el</strong>opa, ae, f. Penélope<br />
T<strong>el</strong>emachus, i, m. T<strong>el</strong>émaco<br />
Cyclops, opis, m. Cíclope<br />
Polyphemus, i, m. Polifemo<br />
Ithaca, ae, f. Ítaca<br />
Circa, ae, f. Circe<br />
Calypso, onis, f. Calipso<br />
Phaeaces, um, m. pl. los feacios.<br />
1. La cólera <strong>de</strong> Neptuno:<br />
1. Graeci victores in patriam redierunt. 2. Multi vero <strong>la</strong>bores fuerunt UIixi, Ithacae regi. 3. In ea insu<strong>la</strong><br />
Pen<strong>el</strong>opa, fida uxor, ac T<strong>el</strong>emachus, carus filius, magna spe Ulixis reditum exspectabant. 4. Neptunus<br />
vero Ithacae regi iratus erat. 5. In pugnis enim marium <strong>de</strong>us Troianis adfuerat, nec Graecarum<br />
victoriam cupiverat. 6. Sed Ulixis frau<strong>de</strong> Graeci Troianos vicerant. 7. Itaque, propter <strong>de</strong>i odium, Ulixes<br />
eiusque comites diu per maria erraverunt.<br />
2. En <strong>el</strong> país <strong>de</strong> los Cicones y <strong>de</strong> los Lotófagos:<br />
1. Primum Ulixis c<strong>la</strong>ssis Ciconum fines adiit. 2. Ibi Graeci, cum saevis incolis magna virtute pugnantes,<br />
urbem Ismaram vi ceperunt; sed, paulo post, novus Ciconum impetus eos ex urbe expulit. 3. Cicones<br />
multos Graecos interfecerunt et Ulixes ab eorum finibus cum ceteris comitibus fugit. 4. Post novem<br />
dies noctesque, miseri nautae tan<strong>de</strong>m terram vi<strong>de</strong>runt. 5. Ulixes tres comites ad Lotophagos, eius<br />
regionis inco<strong>la</strong>s, misit. 6. Lotophagi eos benigne acceperunt eisque egregia poma <strong>de</strong><strong>de</strong>runt. 7. Tum<br />
Graeci non iam patriae meminerunt et in Lotophagorum finibus manere cupiverunt. 8. Ulixes diu<br />
eorum reditum exspectaverat; tan<strong>de</strong>m ad eos processit, eosque invitos ad naves vi duxit. 9. Omnes<br />
nautae rursus in naves conscen<strong>de</strong>runt et id litus r<strong>el</strong>iquerunt.<br />
3. En <strong>la</strong> cueva d<strong>el</strong> cíclope Polifemo:<br />
1. In<strong>de</strong> Ulixes ad longinquum litus pervenit. 2. Ibi habitabant Ciclopes, saeva monstra, quibus unus<br />
oculus in fronte erat. 3. Cyclopes miseros homines, quos capere poterant, interficiebant et vorabant. 4.<br />
Ulixes tamen Cyclopes adspicere eorumque mores cognoscere consilium cepit. 5. Cum fortissimis e<br />
comitibus <strong>de</strong> nave exiit et in Polyphemi Cyclopis antrum sine metu intravit. 6. Polyphemus forte ab<br />
antro aberat; tum Ulixes eiusque comites ignem fecerunt et cibum paraverunt.<br />
87
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
4. Estratagema <strong>de</strong> Ulises para escapar <strong>de</strong> Polifemo:<br />
1. Polyphemus, in antrum rediens, magna voce c<strong>la</strong>mavit: 2. «Qui estis? Quod nomen vobis est? Cur<br />
hic a<strong>de</strong>stis? Pirataene estis?» 3. Tum Ulixes: «Graeci sumus; ad patriam nostram redimus. 4. Mihi<br />
nomen est Nemo. 5. Saevus <strong>de</strong>us in litus tuum nos coniecit. 6. Oramus te: noli nobis nocere. » 7.<br />
Ulixis autem verba Cyclopem non moverunt. 8. Monstrum sex Ulixis comites interfecit et voravit. 9.<br />
Tum Graeci, quod ex eo loco fugere non poterant, Cyclopem caecum red<strong>de</strong>re constituerunt. 10.<br />
Tradunt callidum Ulixem vinum Polyphemo praebuisse. 11. Cum somnus Cyclopem ebrium oppressit,<br />
tum Graeci eius oculum effo<strong>de</strong>runt.<br />
5. ¿Cómo salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cueva <strong>de</strong> Polifemo?<br />
1. Polyphemus magna voce c<strong>la</strong>mat. 2. Mox ceteri Cyclopes ad antrum conveniunt atque eum<br />
interrogant 3. «Cur, o Polypheme, tam vehementer c<strong>la</strong>mas? Quis tibi necuit?» 4. «Nemo », inquit; tum<br />
Cyclopes ri<strong>de</strong>ntes dicunt Polyphemum insanire, domumque re<strong>de</strong>unt. 5. Dein<strong>de</strong> callidus Ulixes sub<br />
ovibus comites alligat. 6. Itaque, cum oves prima luce ex antro exierunt, Polyphemus earum terga<br />
manibus frustra tetigit. 7. Ita Graeci ex antro salvi exierunt. 8. Tan<strong>de</strong>m cursu naves petiverunt,<br />
iratumque Polyphemum, <strong>la</strong>pi<strong>de</strong>s et gravia saxa ad naves coniicientem, effugere potuerunt.<br />
6. El odre <strong>de</strong> Eolo:<br />
1. Postea Ulixes insu<strong>la</strong>m petivit cuius Aeolus rex erat. 2. Ulixes ventorum <strong>de</strong>o omnia itineris pericu<strong>la</strong><br />
narravit. 3. Aeolus Ulixi auxilium praebere constituit. 4. Itaque Ithacae regi utrem <strong>de</strong>dit, in quo ventos<br />
incluserat. 5. Tum Graeci sine periculo navigare potuerunt. 6. Decimo die maiorum terram iam<br />
vi<strong>de</strong>bant, cum nautae utrem c<strong>la</strong>m aperuerunt. 7. Statim omnes venti exierunt et Ulixem eiusque<br />
comites longe a patria pepulerunt.<br />
7. En <strong>el</strong> pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> <strong>la</strong> maga Circe:<br />
1. Tam multis periculis una navis supererat. 2. Tum Ulixes cum paucis comitibus insu<strong>la</strong>m adiit, ubi<br />
Circa, Solis filia, habitabat. 3. Ea magicas artes cognoverat. 4. Eos comites, quos Ulixes ad eam<br />
miserat, libenter accepit. 5. Solus Eurylochus in Circae domum non intravit. 6. Dea Graecis<br />
iucundissimum cibum magicamque potionem praebuit, quae miseros viros in porcos mutavit. 7.<br />
Eurylochus autem, qui amicos diu exspectaverat, tan<strong>de</strong>m solus ad navem rediit. 8. Ulixes vero, cui<br />
Mercurius adfuit, comitibus libertatem red<strong>de</strong>re potuit; nam Circa eos rursus in homines mutavit.<br />
8. En <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Calipso:<br />
1. Ulixes solus hominum sine periculo Sirenes audire potuit, quarum pulchra vox nautas d<strong>el</strong>ectabat<br />
eosque in mare trahebat. 2. Iam nova pericu<strong>la</strong> effugerat, cum ingentes maris fluctus navem fregerunt.<br />
3. Omnes Ulixis comites perierunt; ipse rex superfuit salvusque insu<strong>la</strong>m adiit, ubi habitabat Calypso,<br />
M. Infante<br />
88
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
nympha egregiae pulchritudinis. 4. Ulixi cibum <strong>de</strong>dit atque eum in insu<strong>la</strong> libenter accepit. 5. Apud eam<br />
Ulixes diu mansit ac beatam vitam egit. 6. Tan<strong>de</strong>m <strong>de</strong>i iusserunt eum in patriam redire. 7. Eorum<br />
iussu, ratem fecit; solus per altum ad Ithacam cum bona spe navigavit.<br />
9. En <strong>el</strong> país <strong>de</strong> los feacios:<br />
1. Ulixes patriam <strong>la</strong>etus petebat, cum Neptunus <strong>de</strong>us tri<strong>de</strong>nte mare percussit. 2. Irati fluctus ratem in<br />
insu<strong>la</strong>e litus iecerunt. 3. Ulixes tamen salvus insu<strong>la</strong>m adire potuit. 4. Ibi pu<strong>el</strong><strong>la</strong>s vidit, quae pi<strong>la</strong><br />
lu<strong>de</strong>bant, atque ad eas processit. 5. Virgines autem, Ulixem vi<strong>de</strong>ntes, fugerunt. 6. Una tamen ex eis,<br />
Nausicaa, regis filia, non fugit. 7. Ulixem ad patrem, Phaeacum regem, duxit. 8. Ille Ulixem benigne<br />
accepit eique novam navem et peritos nautas <strong>de</strong>dit.<br />
10. El regreso <strong>de</strong> Ulises a Ítaca:<br />
1. Tan<strong>de</strong>m, post tam longa itinera et tam multos <strong>la</strong>bores, Ulixes in patriam salvus rediit. 2. Ibi uxor,<br />
Pen<strong>el</strong>opa, quotidie eius reditum exspectaverat. 3. Procos, qui eam uxorem ducere cupiebant, semper<br />
recusaverat. 4. Minerva autem <strong>de</strong>a Ulixem re<strong>de</strong>untem in mendicum mutavit. 5. Neque Eumaeus<br />
subulcus, qui primus eum vidit, nec servi neque ancil<strong>la</strong>e eum agnoverunt. 6. Solus Argos canis, post<br />
tam multos annos, dominum agnovit; sed nimia <strong>la</strong>etitia eum oppressit atque ante Ulixis oculos interiit.<br />
7. Paulo post, T<strong>el</strong>emachus quoque patrem agnovit. 8. Tum Ulixes et T<strong>el</strong>emachus procos punire<br />
constituerunt.<br />
11. La matanza <strong>de</strong> los pretendientes:<br />
1. Eo ipso die Pen<strong>el</strong>opa procis dixerat: 2. «Qui arcum, quem Ulixes hic r<strong>el</strong>iquit, conten<strong>de</strong>rit, me uxorem<br />
ducet.» 3. Nemo autem ingentem arcum conten<strong>de</strong>re potuerat. 4. Tum Ulixes proce<strong>de</strong>ns arcum a<br />
procis petivit. 5. Proci, sordidum mendicum vi<strong>de</strong>ntes, riserunt. 6. Ulixes tamen arcum manu cepit<br />
eumque facile contendit. 7. Simul c<strong>la</strong>mavit: «Ulixes sum ! Vos omnes, qui domum meam invasistis, qui<br />
meam Pen<strong>el</strong>opam uxorem ducere cupitis, nunc timete!» 8. Tum iratus Ulixes procos sagittis interfecit.<br />
9. Post eorum mortem, cum Pen<strong>el</strong>opa uxore et T<strong>el</strong>emacho filio longam beatamque vitam egit.<br />
SATURNO Y LA EDAD DE ORO<br />
Saturnus in Olympo per multos annos regnavit, sed Iuppiter,filius suus,contra patrem b<strong>el</strong>lum movit.<br />
Iuppiter post maximam pugnam patrem vicit et ex ca<strong>el</strong>is Saturnum expulit. Primus Saturnus in Italiam<br />
venit, genus altis montibus dispersum composuit et Latinos agrorum cultum docuit. Ex illo tempore sub<br />
rege Saturno il<strong>la</strong> aetas aurea fuit.Poeta Ovidius sic c<strong>el</strong>ebrat: homines sine lege, sponte sua, vitam<br />
agebant; ti mor non illis erat et sine vindice bonum rectumque faciebant; nondum fossae oppida<br />
cingebant, nec tuba milites ad pugnam congregabat, nec matres b<strong>el</strong><strong>la</strong> et g<strong>la</strong>dios cruentos horrebant.<br />
T<strong>el</strong>lus, il<strong>la</strong> so<strong>la</strong>, optimos fructus homibus ferebat; non boves, non tauri terram arabant. Ver erat<br />
M. Infante<br />
89
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
aeternum et p<strong>la</strong>cidi Zephiri flores arboresque auris tepidis mulcebant; flumina iam <strong>la</strong>ctis, iam nectaris<br />
currebant et m<strong>el</strong><strong>la</strong> f<strong>la</strong>va <strong>de</strong> ilice dura stil<strong>la</strong>bant.<br />
ADAPTACIONES DIVERSOS AUTORES:<br />
RECURSOS DE LA GALIA<br />
Insu<strong>la</strong> natura triquetra est, cuius unum <strong>la</strong>tus est contra Galliam. Alterum vergit ad Hispaniam atque<br />
occi<strong>de</strong>ntem solem. Britanni non multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores plerique frumenta<br />
non serunt, sed <strong>la</strong>cte et carne vivunt p<strong>el</strong>libusque sunt vestiti. Capiloque sunt promisso atque omni<br />
parte corporis rasa praeter 5 caput 6 et <strong>la</strong>brum superius.<br />
DESCRIPCIÓN DE BRITANIA<br />
M. Infante<br />
(César. B<strong>el</strong>lum Gallicum V, 2... 13)<br />
(...) cuius fines a maritimis civitatibus flumen dividit, quod app<strong>el</strong><strong>la</strong>tur Tamesis. Nascitur ibi plumbum<br />
album 1 in mediterraneis regionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia. Materia cuiusque 2<br />
generis ut 3 in Gallia est, praeter 4 fagum 5 atque abietem. Leporem et gallinam et anserem non gustant.<br />
Loca sunt temperatiora quam in Gallia.<br />
ENFERMEDADES PROPIAS DEL INVIERNO<br />
(César . B<strong>el</strong>lum Gallicum V, 2... 13)<br />
Ex tempestatibus 1 aquilo 2 tussim movet, fauces exasperat, ventrem adstringit, urinam<br />
supprimit, horrores 3 excitat, item dolores <strong>la</strong>teris 4 et pectoris. Sanum tamen corpus<br />
spissat 5 et mobilius atque expeditius reddit. Auster 6 aures hebetat, sensum tardat,<br />
capitis dolores movet, alvum 7 solvit, totum corpus efficit hebes, umidum, <strong>la</strong>nguidum.<br />
Denique omnis calor iecur et lienem inf<strong>la</strong>t, mentem hebetat; frigus modo nervorum<br />
distentionem, modo rigorem infert; illud spasmos, hoc tetanos Graece nominatur; nigritiem in<br />
ulceribus, horrores in febribus excitat.<br />
EL COCODRILO<br />
(CELSUS. De Medicina II, 1, 8-12)<br />
Nilus habet crocodilum, quadripes malum et terra pariter<br />
ac flumine infestum. Unum hoc animal terrestre linguae<br />
usu caret, unum superiore mobili maxil<strong>la</strong> inprimit<br />
morsum 1 , alias terribile pectinatim stipante se <strong>de</strong>ntium<br />
serie. Magnitudine excedit plerumque duo<strong>de</strong>viginti cubita.<br />
Parit ova quanta anseres 2 , eaque extra eum locum semper incubat praedivinatione quadam ad quem<br />
summo auctu eo anno egressurus est Nilus. Nec aliud 3 animal ex minore origine in maiorem crescit<br />
90
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
magnitudinem; et ungibus autem armatus est, contra omnes ictus cute invicta. Dies in terra agit,<br />
noctes in aqua.<br />
EL ELEFANTE<br />
M. Infante<br />
(PLINIUS. Nat. Hist. VIII, 37)<br />
Maximum est <strong>el</strong>ephans proximumque humanis sensibus (...) regem<br />
adorant, genua submittunt, coronas 1 porrigunt. Indis arant 2 minores,<br />
quos app<strong>el</strong><strong>la</strong>nt nothos. (...) Elephanti gregatim semper ingrediuntur. ducit<br />
agmen maximus natu, cogit aetate proximus. (...) mirus namque pudor<br />
est, victusque vocem fugit victoris, terram ac verbenas porrigit. (...) Elephantos Italia primum vidit Pyrri<br />
regis b<strong>el</strong>lo (...) Elephantorum generis feminae multo pavidiores. Domantur autem rabidi fame et<br />
verberibus, <strong>el</strong>ephantis aliis admotis, qui tumultuantem catenis coerceant. (...) Decem annis gestare in utero<br />
vulgus existimat, Aristot<strong>el</strong>es biennio.<br />
Forma <strong>de</strong> vestir <strong>de</strong> los germanos<br />
(PLINIO. Naturalis Historia VIII, 1)<br />
Gerunt et ferarum p<strong>el</strong>les, proximi ripae neglegenter, (...). Eligunt feras et<br />
<strong>de</strong>tracta v<strong>el</strong>amina 1 spargunt 2 maculis p<strong>el</strong>libusque b<strong>el</strong>uarum 3 , quas exterior<br />
Oceanus atque ignotum mare gignit 4 . (...) Feminae saepius lineis amictibus 5<br />
v<strong>el</strong>antur eosque purpura variant, partemque vestitus superioris in manicas<br />
non extendunt, nuda brachia ac <strong>la</strong>certos 6 ; sed et proxima pars pectoris<br />
patet. Severa illic matrimonia. Germani singulis uxoribus 7 contenti sunt ,<br />
(...). Dotem non uxor marito, sed uxori maritus offert. parentes et propinqui munera probant.<br />
Victoria naval en <strong>la</strong>s Guerras Púnicas<br />
(TÁCITO. Germania 17)<br />
Quinto anno 1 Punici 2 b<strong>el</strong>li, Romani consules in mari 3 pugnaverunt navibus 4<br />
rostratis 5 . Consul Duillius 6 b<strong>el</strong>lo Carthaginiensium 7 ducem vicit, triginta 8 et<br />
unam naves cepit. Scipio 9 Corsicam 10 et Sardiniam 11 oppugnavit, tum multa 12<br />
milia captivorum 13 ducit, triumphum 14 egit 15 .<br />
(Eutropio. Breviarium II, 20 .Adaptado.)<br />
91
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
29. LÉXICO<br />
SUSTANTIVOS<br />
acies,aciei F: ejército (en línea <strong>de</strong> combate)<br />
aduentus, adventus F: llegada<br />
aetas, aetatis F: edad<br />
amicitia, amicitae F: amistad<br />
amor, amoris M: amor<br />
animus, animi M: mente; ánimo// intención<br />
annus, anni M: año<br />
arma, armorum N PL: armas<br />
Athenae, Athenarum F PL: Atenas<br />
Athenienses, Atheniensium M PL:<br />
atenienses<br />
auctoritas, auctoritatis F: autoridad//<br />
prestigio// po<strong>de</strong>r<br />
auxilium, auxilii N: auxilio, (en plural: tropas<br />
auxialiares)<br />
b<strong>el</strong>lum, b<strong>el</strong>li N: guerra<br />
caput, capitis: cabeza<br />
castra, castrorum N. PL: campamento<br />
causa, causae F: causa<br />
ciuitas, civitatis F: ciudad<br />
ciuitas, civitatis F: ciudad<br />
c<strong>la</strong>ssis, c<strong>la</strong>ssis F: flota, armada<br />
consiliium, consilii N: p<strong>la</strong>n// consejo<br />
consuetudo, consuetudinis F: costumbre<br />
consul, consulis M : cónsul<br />
copiae, copiarum F PL: tropas<br />
corpus, corporis N: cuerpo<br />
crimen, criminis F: acusación// d<strong>el</strong>ito<br />
cupiditas, cupiditatis F: <strong>de</strong>seo<br />
dies, diei F/M: día<br />
dignitas, dignitatis F: mérito; dignidad;<br />
domus, domus F: casa; patria// (domi:<br />
locativo: en casa)<br />
dux, ducis M: jefe// guía<br />
eques, equitis M: jinete<br />
exercitus, exercitus M: ejército<br />
M. Infante<br />
factum, facti N: hecho; acción // (en pl.<br />
hazañas)<br />
f<strong>el</strong>icitas, f<strong>el</strong>icitatis F: f<strong>el</strong>icidad<br />
ferrum, ferri N: hierro<br />
fi<strong>de</strong>s, fi<strong>de</strong>i F: lealtad// confianza<br />
filia, filiae F: hija<br />
filius, filii M: hijo<br />
finis, finis: límite// frontera// fin<br />
flumen, fluminis N: río<br />
fortuna: fortunae F: suerte; éxito<br />
frater, fratres M: hermano<br />
fuga, fugae F: huída<br />
gens, gentis F: linaje; raza// país; región<br />
genus, generis N: origen; linaje; estirpe//<br />
c<strong>la</strong>se; especie F: género<br />
gloria, gloriae F: gloria<br />
gratia, gratiae F: gracia//gratitud//influencia<br />
Hannibal, HannibalisM: Aníbal<br />
Hannibal, hannibalis M: Aníbal<br />
homo, hominis M: hombre<br />
honos, honoris M: honor<br />
imperium, imperii N: po<strong>de</strong>r; mando// imperio<br />
industria, industriae F: trabajo// diligencia<br />
insidiae, insidiarum F PL:trampas;<br />
inuidia, invidiae F: envidia// odio<br />
iter, itineris (N): ruta; camino; viaje<br />
iudicium, iudicii N: juicio; proceso;<br />
Lacedaemonii, Lacedaemoniorum, M PL:<br />
espartanos; <strong>la</strong>ce<strong>de</strong>monios<br />
legatus, legati M: legado (general en jefe)//<br />
(legati, legatorum: embajadores)<br />
lex, legis F: ley<br />
litterae, litterarum F PL: carta<br />
locus, loci M: lugar<br />
manus, manus M: mano// p<strong>el</strong>otón// po<strong>de</strong>r<br />
mare, maris N: mar<br />
92
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
mater, matris F: madre<br />
memoria, memoriae: memoria<br />
memoria, memoriae F: memoria<br />
mens, mentis F: mente<br />
miles, militis M: soldado<br />
milia: mil<br />
mos, moris N: costumbre<br />
multitudo, multitudinis F: mutitud<br />
natura, naturae F: naturaleza<br />
nauis, navis F: nave<br />
nemo, neminis N: nadie<br />
nihil (in<strong>de</strong>clinable) N: nada<br />
nihilum, nihili: nada (nihil: nada)<br />
nomen, nominis N: nombre<br />
numerus, numeri M: número<br />
obsidio, obsidionis F: asedio<br />
officium, officii N: <strong>de</strong>ber; obligación//<br />
servicio// fid<strong>el</strong>idad// cargo público// función<br />
opes, opium F PL: recursos<br />
oppidum, oppidi N: ciudad<strong>el</strong>a (ciudad<br />
fortificada)<br />
opus, operis N: obra; trabajo<br />
oratio, orationis F: discurso// pa<strong>la</strong>bra<br />
Pater, patris M: padre<br />
patria, patriae F: patria<br />
pax, pacis F: paz<br />
pecunia, pecuniae F: dinero<br />
periculum, periculi N: p<strong>el</strong>igro<br />
populus, populi M: pueblo<br />
potestas, potestatis F: po<strong>de</strong>r; facultad//<br />
autoridad<br />
praeda, praedae F: botín; presa<br />
praesidium, praesidii N: <strong>de</strong>fensa;<br />
protección// escolta<br />
ADJETIVOS<br />
alius, alia, aliud: uno; otro<br />
bonus, bona, bonum: bueno (bona,<br />
bonorum: los bienes)<br />
ceterus, cetera, ceterum: restante (ceteri,<br />
M. Infante<br />
praetor, praetoris M: pretor<br />
pro<strong>el</strong>ium, pro<strong>el</strong>ii N: combate<br />
pru<strong>de</strong>ntia, pru<strong>de</strong>ntiae F: previsión//<br />
conocimiento// pru<strong>de</strong>ncia<br />
pugna, pugnae F: lucha<br />
regnum, regni M: reino<br />
res, rei F: cosa; asunto; hecho; situación<br />
rex, regis M: rey<br />
sententia, sententiae F: opinión<br />
signum, signi N: señal<br />
societas, societatis F: sociedad<br />
subsidium, subsidii N: tropa <strong>de</strong> reserva//<br />
refuerzo// socorro<br />
summa, summae F: totalidad// parte<br />
esencial// (summus, -a, -um: más alto/<br />
po<strong>de</strong>roso/ mayor)<br />
suspicio, suspicionis F: sospecha<br />
tempus, temporis N: tiempo<br />
terra, terrae F: tierra<br />
Thebae, Thebarum: Tebas<br />
uerbum, verbi N: pa<strong>la</strong>bra<br />
uictoria, victoriae: victoria<br />
uictoria, victoriae F: victoria<br />
uir, viri M: hombre; varón<br />
uirtus, virtutis F: valor; valentía<br />
uis, vim, vi F: fuerza, violencia<br />
uita, vitae F: vida<br />
uoluntas, voluntatis F: voluntad<br />
urbs, urbis F: ciudad// Roma<br />
usus, usus M: uso (utor, uti, usus sum +<br />
ab<strong>la</strong>tivo: usar)<br />
uxor, uxoris F: esposa<br />
ceterorum: los <strong>de</strong>más)<br />
communis, commune: común<br />
complures, complurium: muchos<br />
<strong>de</strong>cem: diez<br />
93
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
duo, duae, duo: dos<br />
fortis, forte: fuerte// valiente<br />
hic, haec, hoc: este, esta, esto<br />
inimicus, inimica, inimicum: enemigo; hostíl<br />
liber, libera, lierum: libre (liberi, liberorum:<br />
hijos)<br />
magnus, magna, magnum: gran<strong>de</strong><br />
maior, maius (maioris): mayor<br />
militaris, militare: militar<br />
multus, -a, -um: mucho (multum: ad<strong>vb</strong>io:<br />
mucho// multo: con mucho)<br />
necesse (in<strong>de</strong>cl.): necesario<br />
Nullus, nul<strong>la</strong>, nullum: ninguno<br />
omnis, omne: todo<br />
par, paris: igual<br />
paucus, pauca, paucum: poco<br />
VERBOS<br />
absum, abes, abesse, afui: estar lejos; distar//<br />
estar ausente (absens, absentis)<br />
accedo, acce<strong>de</strong>re, accessi, accessum:<br />
acercarse; atacar (accedit ut: se aña<strong>de</strong> que)<br />
accido, acci<strong>de</strong>re, accessi: caer; <strong>la</strong>nzarse<br />
contra// (impersonal: suce<strong>de</strong>; ocurre)<br />
accipio, accipere, accepi, acceptum: recibir<br />
ait: dice<br />
audio, audire, audivi, auditum: oír<br />
capio, capere, cepi, captum: coger; capturar<br />
coepio, coepere, coepi, coeptum: empezar<br />
confero, conferre, contuli, col<strong>la</strong>tum: reunir (+<br />
dtvo: comparar)<br />
consequor, consequi, consecutus sum:<br />
seguir; perseguir// conseguir<br />
constituo, constituere, constitui, constitutum:<br />
colocar; establecer// <strong>de</strong>cidir; or<strong>de</strong>nar<br />
<strong>de</strong>cedo, <strong>de</strong>ce<strong>de</strong>re, <strong>de</strong>cessi, <strong>de</strong>cessum:<br />
marcharse; irse<br />
dicitur: se dice<br />
dico, dicere, dixi, dictum: <strong>de</strong>cir<br />
do, dare, <strong>de</strong>di, datum: dar<br />
do, dare, <strong>de</strong>di, datum: dar<br />
M. Infante<br />
potior, potius: mejor, preferible<br />
primus, prima, primum: primero (primum:<br />
en primer lugar)<br />
princeps, principis: primero; principal//<br />
príncipe<br />
priuatus, privata, privatum: privado;<br />
particu<strong>la</strong>r (privatus, privati: ciudadano)<br />
publicus, publica, publicum: público<br />
secundus, secunda, secundum: que sigue;<br />
siguiente// favorable// segundo<br />
suuus, sua, suum: su; suyo<br />
talis, tale: tal; semejante<br />
tantus, tanta, tantum: tan gran<strong>de</strong><br />
tutus, tuta, tutum: seguro// protegido<br />
unus, -a, -um: uno<br />
duco, ducere, duxi, ductum: conducir<br />
efficio, efficere, effeci, effectum: llevar a<br />
cabo// causar// preparar<br />
esse: ser; estar; existir (<strong>vb</strong>o sum)<br />
facio, facere, feci, factum: hacer<br />
fero, fers, ferre, tuli, <strong>la</strong>tum: llevar// soportar<br />
fio, fis, fieri, factus sum: ser hecho//<br />
producirse// suce<strong>de</strong>r// resultar<br />
gero, gerere, gessi, gestum: llevar// hacer<br />
habeo, habere, habui, habitum: tener<br />
inquit: dijo<br />
int<strong>el</strong>lego, int<strong>el</strong>legere int<strong>el</strong>lexi, int<strong>el</strong>lectum:<br />
compren<strong>de</strong>r// saber<br />
iubeo, iubere, iussi, iussum: or<strong>de</strong>nar; mandar<br />
licet, licere, licuit: estar permitido<br />
malo, malle, malui: preferir<br />
mitto, mittere, misi, missum: enviar<br />
nascor, nasci, natus sum: nacer (natus, nata,<br />
natum, se emplea para indicar <strong>la</strong> edad)<br />
nolo, non vis, nolle, nolui: no querer<br />
nuntio, nuntiare, nuntiavi, nuntiatum: anunciar<br />
persua<strong>de</strong>o, persua<strong>de</strong>re, persuasi, persuasum:<br />
convencer; persuadir<br />
94
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
peruenio, pervenire, perveni, perventum:<br />
llegar<br />
possum, potes, posse, potui: po<strong>de</strong>r<br />
praesum, praees, praeesse, praefui: estar al<br />
frente// mandar<br />
proficiscor, proficisci, profectus sum: salir; irse<br />
(profectus: saliendo)<br />
puto, putare, putavi, putatum: pensar<br />
re<strong>de</strong>o, redis, redire, redii, reditum: regresar<br />
r<strong>el</strong>inquo, r<strong>el</strong>inquere, r<strong>el</strong>iqui, r<strong>el</strong>ictum: <strong>de</strong>jar<br />
(atrás)<br />
PRONOMBRES<br />
ei: a/ para él (<strong>el</strong><strong>la</strong>)// le (is, ea, id)<br />
ipse, ipsa, ipsum: en persona<br />
eum: a él; lo (<strong>de</strong> is, ea, id)<br />
ille, il<strong>la</strong>, illud: aqu<strong>el</strong>, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />
id: esto; eso// lo (is, ea, id)<br />
i<strong>de</strong>m, ea<strong>de</strong>m, i<strong>de</strong>m: (<strong>el</strong>) mismo, (<strong>la</strong>) misma<br />
secum: con él/ <strong>el</strong>los; consigo<br />
me: a mí; me (actvo. sg. <strong>de</strong> ego: yo)<br />
nos: nosotros; a nosotros; nos<br />
mihi: a/ para mí; me (dtvo <strong>de</strong> ego)<br />
ADVERBIOS<br />
a<strong>de</strong>o: hasta tal punto// + adjtvo/ ad<strong>vb</strong>io: tan<br />
amplius: más<br />
bene: bien<br />
c<strong>el</strong>eriter: rápidamente<br />
circiter: alre<strong>de</strong>dor // aproximadamente (+ actvo:<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>)<br />
c<strong>la</strong>m: a escondidas<br />
confestim: estrechamente; apretadamente<br />
<strong>de</strong>in<strong>de</strong>: <strong>de</strong>spués; luego<br />
diutius: hace mucho tiempo (diu: hace tiempo)<br />
etiam: aún; todavía// a<strong>de</strong>más// incluso<br />
facile: fácilmente (facilis, facile: fácil)<br />
facilius: más fácilmente (facilis, facile: fácil)<br />
fere: casi<br />
Hinc: <strong>de</strong> aquí// <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora<br />
M. Infante<br />
stu<strong>de</strong>o, stu<strong>de</strong>re, studui (+ dtvo): afanarse// ser<br />
partidario <strong>de</strong>// estudiar<br />
sum, es, esse, fui: ser; estar; existir// hay<br />
teneo, tenere, tenui, tentum: tener<br />
transeo, transire, transivi, transitum:<br />
atravesar; pasar al otro <strong>la</strong>do<br />
uenio, venire, veni, ventum: venir; llegar<br />
uivo, vivere, vixi, victum: vivir<br />
volo, vis, v<strong>el</strong>le, volui: querer<br />
te: a ti; te (acus, <strong>de</strong> tu) (también ab<strong>la</strong>tivo)<br />
quidam, quaedam, quoddam (quiddam): uno;<br />
cierto<br />
quisquam (masc. y fem.) quidquam<br />
(quicquam): alguien; alguno<br />
aliquot (pron./ adjtvo. in<strong>de</strong>clinable): alguno(s)<br />
se: pronombre reflexivo: se// a él; a <strong>el</strong>los// él;<br />
<strong>el</strong>los<br />
qui, quae, quod: que; cual; quien// en genitivo:<br />
cuyo…<br />
iam: ya; ahora<br />
Ibi: allí<br />
In<strong>de</strong>: <strong>de</strong> allí; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí// <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces//<br />
<strong>de</strong>spués// por eso<br />
interim: entretanto<br />
ita: así// <strong>de</strong> tam manera// + adjtvo/ ad<strong>vb</strong>io: tan//<br />
ita…ut + subjtvo: <strong>de</strong> tal manera que<br />
magis: más (magis… quam: más…que)<br />
male: mal<br />
maxime: sobre todo// especialmente<br />
minus: menos<br />
Non: no<br />
numquam: nunca<br />
nunc: ahora<br />
partim: en parte<br />
95
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
plus: más// plus… quam: más…que<br />
postea: <strong>de</strong>spués/(postea/quam: <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que)<br />
praeterea: a<strong>de</strong>más<br />
primum: al principio; en primer lugar (primus, -a, -<br />
um: primero)<br />
procul: lejos<br />
publice: públicamente<br />
quam: partícu<strong>la</strong> comparativa: que (actvo. sg. fem.<br />
d<strong>el</strong> pron. r<strong>el</strong>ativo también)<br />
quamdiu: cuánto tiempo// todo <strong>el</strong> tiempo que<br />
quantum: cuánto// cuanto// (tantum…quantum:<br />
tanto… cuanto)<br />
qui<strong>de</strong>m: ciertamente// al menos// ne…qui<strong>de</strong>m: ni<br />
siquiera<br />
quoque: también<br />
saepe: a menudo<br />
satis: bastante<br />
CONJUNCIONES<br />
ac: y<br />
at: pero; sin embargo<br />
atque: y<br />
aut: o<br />
autem: sin embargo<br />
dum : mientras<br />
enim: pues; en efecto// es <strong>de</strong>cir<br />
ergo: así pues; por lo tanto<br />
et: y<br />
etsi: aunque<br />
itaque: así pues<br />
nam: pues<br />
namque: pues; esto es<br />
PREPOSICIONES:<br />
Ab/ a (ab<strong>la</strong>t) <strong>de</strong>/ <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Ad (acus) hacia, junto a, en<br />
Adversus (acus) contra<br />
Cum (ab<strong>la</strong>t) con<br />
De (ab<strong>la</strong>t) <strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Ex/ e (ab<strong>la</strong>t) <strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
M. Infante<br />
Semper: siempre<br />
separatim: separadamente<br />
setius: menos// mal<br />
Sic: así// + adjtvo/ ad<strong>vb</strong>io: tan<br />
solum: sólo// non solum…sed etiam: no sólo…<br />
sino también<br />
sponte: voluntariamente// por iniciativa<br />
statim: inmediatamente<br />
supra: arriba// antes// (+ actvo: encima <strong>de</strong>)<br />
tam: tan<br />
tum: entonces<br />
ubi: don<strong>de</strong>// cuando (ambos, r<strong>el</strong>ativo e<br />
interrogativo// también conjunción: cuando)<br />
uere: verda<strong>de</strong>ramente<br />
uix: a duras penas<br />
umquam: alguna vez<br />
usque: hasta// sin interrupción<br />
ne: que no// para que no (con verbos <strong>de</strong><br />
temor: que)<br />
neque: y no; ni<br />
nisi: a no ser que; si no<br />
postquam: <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que<br />
quod: porque; puesto que (también ntvo y<br />
actvo sg. neutro d<strong>el</strong> pron. r<strong>el</strong>ativo)<br />
sed: pero; sino<br />
si: si<br />
sicut: como; así como<br />
tamen: sin embargo<br />
u<strong>el</strong>: o<br />
ut: que// para que// como; según// aunque<br />
In (acus) hacia, a /// (ab<strong>la</strong>t) en<br />
Intra (acus) <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
Per (acus) por, a través <strong>de</strong><br />
Post (acus) tras<br />
Sine (ab<strong>la</strong>t) sin<br />
Trans (acus) al otro <strong>la</strong>do<br />
Versus (acus) hacia, a<br />
96
Latín I. 1º bachillerato Departamento <strong>de</strong> Latín<br />
M. Infante