22.05.2015 Views

El mundo púnico : Historia, sociedad y cultura (Cartagena 17-19 de ...

El mundo púnico : Historia, sociedad y cultura (Cartagena 17-19 de ...

El mundo púnico : Historia, sociedad y cultura (Cartagena 17-19 de ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Susan Bock<br />

YOUNG, J., Terracotta Figures From Dourín in C))rþus, phila<strong>de</strong>lphia i955.<br />

Enciclopedid <strong>de</strong>ll'Arte Antica Classica e Orientale, Instituto <strong>de</strong>lla Enciclopedia ltaliana,<br />

Roma <strong>19</strong>58.<br />

UN HOBNO CON ÁNFORAS DE TIPO PÚNICO.EBUSITANO HALLADO<br />

EN DARRó (VILANOVA I LA GELTRÚ, BABCELONA)r<br />

Alberto Lopez Mullor - Jauier Fíeno Macía<br />

(Servicio <strong>de</strong> Patrimonio Arquitectónico. Diputación <strong>de</strong> Barcelona)<br />

I. EL YACIMIENTO<br />

Esú siruado en el casco u¡bano <strong>de</strong> Vilanova i la Geltrú, limitado al sur por la playa <strong>de</strong><br />

Ribes Roges, al norte por una pequeña elevación natr:ral, al este por la trama urbana mo<strong>de</strong>rna<br />

y al oeste por la colina conocida como Turó <strong>de</strong> Sant Gervasi. Es interesante precisar que el<br />

municipio costero <strong>de</strong> Vilanova se halla equidistante unos 50 km <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barcelona<br />

y Tanagona (lám. I.l). En dirección a esta última no existen gran<strong>de</strong>s obstáculos naturales. Sìn<br />

embargo, para llegar a Barcelona bor<strong>de</strong>ando el litoral, es preciso arravesar el macizo <strong>de</strong>l<br />

Garraf, una imponente est¡ibación <strong>de</strong> la cordillera litoral caÍalana situada en el término <strong>de</strong><br />

Sitges.<br />

La existencia <strong>de</strong> un asentamiento antiguo en el lugar <strong>de</strong> Danó es conocida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />

años2. Al parecer, a finales <strong>de</strong>l siglo XD( permanecían al <strong>de</strong>scubierto algunas ruinas, las cuales<br />

fueron tapadas y arrasadas en parte con objeto <strong>de</strong> construir la lînea fér¡ea (1881) que hoy<br />

afr^vles el yacimiento. También <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> aquella cennlria data la pubiicación <strong>de</strong> un<br />

epígrafe latinos, conservado entonces en una ermita que corona la colina. En la década <strong>de</strong> los<br />

cuarenta <strong>de</strong> nuestro siglo, se llevaron a cabo algunos son<strong>de</strong>os preliminaresa, pero las primeras<br />

excavaciones sistemáticas ruvieron lugar en <strong>19</strong>56y <strong>19</strong>57, promovidas por el Museo Arqueológico<br />

<strong>de</strong> Barcelona (MAB) y dirigidas por el Dr. A¡tonio A¡ribast. Estos rrabajos indicaron la<br />

I<br />

Äbreviaturas:<br />

AEArq | 'À{chivo<br />

Español <strong>de</strong> Arqueología. Madrid; Bak Llobregatt I Jomz<strong>de</strong>s Arqueologiques <strong>de</strong>l Baix Llobregat<br />

Castell<strong>de</strong>fels 1!8p. Pre-actes; E4-ð: Excavaciones Arqueológicas en España Madrid; E/ ui q l'4ntiguit6tt EI vi a<br />

I'anliguirat Economia, produccio i comerç al Meditenani Occi<strong>de</strong>nral. Badalona, I9B7; llemories: Memories Arqueologiques<br />

<strong>de</strong> la Comunitat Valenciana <strong>19</strong>84-<strong>19</strong>95. Valencia; Iy',4¡I Noticiario Arqueológico Hispánico. Madrid; preb Arq<br />

Balt Prchísloda y Arqueología <strong>de</strong> las islas Balea¡es VI Symposium <strong>de</strong> Prehistoria Peninsular Barcelona, <strong>19</strong>74;<br />

S F.E C A G: Sociélé Française d'Enr<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ia Céramique Arìtique en Gaule; W Cong. Arq 5a&.: \¿I Congreso Inremacional<br />

<strong>de</strong> tuqueología Submarina, <strong>Cartagena</strong> <strong>19</strong>82. Madrid, <strong>19</strong>85.<br />

2 Coroleu, <strong>19</strong>79:30_34<br />

3 Ciln 4.444; estudiado recientemente en: Castellano, <strong>19</strong>86<br />

{<br />

Fene¡ Soler, <strong>19</strong>55<br />

5 Ar¡ibas, l)J7; Id, <strong>19</strong>59


Alberlo López Mullor y Jav¡er Fierro Macía<br />

Un horno con ánforas <strong>de</strong> tipo <strong>púnico</strong>¡bus¡tano<br />

hallado en Darró (Vllanova I La celtrú, Barcelona)<br />

existenciâ <strong>de</strong> una uillaromana y <strong>de</strong> un poblado ibérico. La, excavaciôn no volvió a empren<strong>de</strong>rse<br />

hasta 7977, cuandola zona <strong>de</strong> Daró, urbanizada unos años antes, fue objeto <strong>de</strong> una grave<br />

<strong>de</strong>strucción al realizarse extracciones mecánicas <strong>de</strong> tierra du¡ante unas obras. A causa <strong>de</strong> ello,<br />

se emprendieron trabajos <strong>de</strong> salvamento supervisados por el MAB y la Biblioteca-Museo<br />

,Víctor Balaguer,. A partir <strong>de</strong> <strong>19</strong>80, dadala importancia <strong>de</strong> los vestigios <strong>de</strong>scubiertos, pertene_<br />

cientes a laetapa tardía <strong>de</strong>l asentamiento ibérico (siglos II-I a.C), proseguimos la investigación<br />

vrt¡xcyr I tA rË-iRú<br />

sistemática <strong>de</strong>l yacimiento, patrocinada por el MAB hasta <strong>19</strong>83 y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces hasta hoy,<br />

por el sewicio <strong>de</strong> Patrimonio Arquitectónico <strong>de</strong> la Diputaciór <strong>de</strong> Barcelona.<br />

La excavación <strong>de</strong> estos últimos tiempos ha ¡evelado que Daró fue el solar <strong>de</strong> un<br />

importante establecimiento ibé¡ico, quizás fundado en el siglo M a.c., <strong>de</strong>l cual conocemos<br />

vestiSios concretos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo V a.C. Este poblado ocr.rpaba el turó <strong>de</strong> Sant<br />

Gervasi y P^rte <strong>de</strong> la llanura litoral pantanosa, próxima a la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong> un torrente<br />

(actualmente llamado <strong>de</strong> Sant Joan) en forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>lta. <strong>El</strong> asentamiento indígena se mantuvo<br />

muy activo hasta comienzos <strong>de</strong>l siglo I a.C., habiendo expeimentado una transformación<br />

urbanística hacia el primer cuarto <strong>de</strong>l siglo Il a.C. En los últimos <strong>de</strong>cenios <strong>de</strong> la primera<br />

lÃulN¿' 1.1. Sitilacion <strong>de</strong> ta tocalidad <strong>de</strong> Vilanoua i I4 Geltnl en l^e costa mediîeminea <strong>de</strong> t¿ penírsula lbéríca<br />

centuria anterior alaEra, hemos documentado la fundación <strong>de</strong> Ia uilla¡omana que, a pesar <strong>de</strong><br />

haber suf¡ido la c¡isis <strong>de</strong>l siglo III, perduró como mínimo hasta bien enr¡ado el siglo \ó.<br />

La manufactura <strong>de</strong> cerâmica local en Darró es un hecho <strong>de</strong>s<strong>de</strong>, por lo menos, mediados<br />

<strong>de</strong>l siglo IV a.C. hasta finales <strong>de</strong>l siglo I d.C. En el período anterior al Imperio, se t¡ataba <strong>de</strong><br />

productos ibéricos carucleriza.dos po¡ su pasta beige, aunque también se obraron ce¡ámicas<br />

grises y rqizas' También se ha <strong>de</strong> sihrar entonces la hipotética producción <strong>de</strong> ánforas <strong>púnico</strong>ebusitanas.<br />

Des<strong>de</strong> el comienzo <strong>de</strong> la época imperial hasta el final <strong>de</strong> la dinastía Flavia, las<br />

cerámicas locales más importantes fueron las ânforas vinarias, pero bmbién se produjeron<br />

otros tipos <strong>de</strong> cerámica común.<br />

ii<br />

&<br />

li<br />

2. LAS ANFORAS DE TIPO PÚNICO-EBUSITANO<br />

2.1. <strong>El</strong> hallazgo <strong>de</strong>t horno<br />

Durante la campaña <strong>de</strong> <strong>19</strong>88 apareció un conjunto <strong>de</strong> ho¡nos cerámicos al sur <strong>de</strong> la<br />

llamada zona 7 <strong>de</strong>l yacimiento (lám. II). En primer lugar se excavó un ingenio ibérico <strong>de</strong><br />

planta elíptica y praefurniumalargado (unidad estratigráfica 1504,lâm.III.I) y, a continuación,<br />

E aEæsPAilstóil<br />

+ cENrRo mm@R<br />

6 Sob¡e los resulados recientes <strong>de</strong> la excavación, pue<strong>de</strong> verse: López, <strong>19</strong>86; López, Fieno, l9g7; id,7gg7<br />

<strong>19</strong>88; id., <strong>19</strong>88 a; id, <strong>19</strong>88 b<br />

LÃilINA 1.2. MaPa <strong>de</strong>l ãlea <strong>de</strong> los ballnzgos <strong>de</strong> ánforas <strong>púnico</strong>-ebusi,anas, con inditación dcl centro prod.uctor y el<br />

løcimienlo <strong>de</strong> Døno


Alberlo LóF€z Mullo¡ y Javier F¡ero Macía<br />

[Jn horno con ántoras <strong>de</strong> t¡po pún¡co+busitano<br />

hallado en Darró (V¡lanova I La Geltrú, Barcelona)<br />

s<br />

È<br />

s<br />

o<br />

.9<br />

's<br />

o<br />

o{<br />

o<br />

u<br />

Ê<br />

É<br />

u<br />

=o<br />

U<br />

E<br />

É<br />

=<br />

s<br />

s<br />

*\<br />

P<br />

RN<br />

Sô<br />

S=q<br />

FT õø<br />

SS<br />

'ùl<br />

-as\<br />

ÈÈ<br />

ñ:<br />

RS<br />

ts<br />

ç<br />

\<br />

s<br />

a<br />

lÌ<br />

F<br />

r<br />

L<br />

i:<br />

Lí¡¡tu¿, ilr.I. Siluacion <strong>de</strong>l borno objeto <strong>de</strong> la comunicación, junto a otros ingenios similares <strong>de</strong>stinados a la<br />

produccion cle cenimica ibérica.<br />

i<br />

\ s<br />

: s<br />

È<br />

li<br />

s<br />

I<br />

I<br />

-S<br />

j"/<br />

.ã<br />

i<br />

I<br />

L{MINA III.2. Plútnta simil¿r a la <strong>de</strong> la figura unterior, pero con la indicación <strong>de</strong> l/.js estructurus ibéricas <strong>de</strong>t sigb<br />

II a.C. que q.mo -tiz6ban el borno.


Alberto López Mullor y Jav¡er F¡erro Macía<br />

Un horno con ánforas <strong>de</strong> l¡po pún¡co+bus¡tano<br />

hallado en Dadó (V¡lanova I La celtrú, Barcelona)<br />

los restos <strong>de</strong> otro muy arrasado, ambos tallados en el terreno nant¡al7 A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l relleno <strong>de</strong><br />

los dos hornos, tuvimos ocasión <strong>de</strong> exhuma¡ parte <strong>de</strong> la escombre¡a <strong>de</strong>l prímero. Los<br />

mate¡iales localizados sugerían ln termintß ante qLrcm <strong>de</strong> comienzos <strong>de</strong>l siglo III para el<br />

fi-rncionamiento <strong>de</strong> las instalaciones, y situaban su abandono hacia finales <strong>de</strong>l ll a.C A<strong>de</strong>más,<br />

constatamos que habían servido para cocer indistintamente cerámicas ibéricas <strong>de</strong> pasta beige<br />

y rojiza hechas a torno, y también probablemente cerámica reducida mo<strong>de</strong>lada a mano.<br />

Al oeste <strong>de</strong> estos hornos y no lejos <strong>de</strong> ellos, <strong>de</strong>scubrimos una nueva instalación. Ista vez<br />

ce planta aproxirnadamente ci¡cular (u.e. 1270, lâm rrr.r-2). Había sido arrasada en el<br />

momento <strong>de</strong> constnti¡se unas habitaciones ibé¡ic¿s, hacia principios <strong>de</strong>l siglo II a.C., y sólo<br />

:onservaba la cimara <strong>de</strong> ftrego, dotada <strong>de</strong> un pilar cilíndrico central para sostener Ia parrllla,<br />

¡ <strong>de</strong> un praefu.rnium ostensible (lám Y.r-2)1. No obstante, lo más sorpren<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> esta<br />

lstructura ftre la composición <strong>de</strong> su relleno. Se trataba <strong>de</strong> millares <strong>de</strong> fragmentos <strong>de</strong> ánforas <strong>de</strong><br />

ipo <strong>púnico</strong>-ebusitano, cuyo peso ascendía a 460 kgr (lám. vI), acompañaclos <strong>de</strong> unos pocos<br />

rozos <strong>de</strong> ânforas ibéricas <strong>de</strong> pasta beige.<br />

2.2. Tipología <strong>de</strong>l material (láms. lV, Vt.2-31<br />

Teniendo en cuenta la ingente cantidad <strong>de</strong> piezas recuperadas y su extraordinaria<br />

ragmentación, todavia no ha sido posible restaurarlas y <strong>de</strong>finir sin ambages su perfil. pese a<br />

cdo, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>duci¡ que las ánforas pertenecen al tipo <strong>de</strong>nominado pE 15 por J. Ramón<br />

'orrese. La inspección <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Ibiza en compañía <strong>de</strong>l investigador<br />

oencionado, nos dio argumentos aceptables para po<strong>de</strong>r plantearnos una probable producción<br />

)cal <strong>de</strong> los envases cartagineses pues, aunque las piezas <strong>de</strong> Da¡¡ó son morfológicamente muy<br />

emejantes a las ebusitanas, su pasta presenta diferencias respecto a la <strong>de</strong> aquéllas por otra<br />

rT<<br />

arte, las circunstancias <strong>de</strong>l hallazgo no <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> ser elocuentes.<br />

Las piezas en cuestión poseen una pasta, por lo general bastante llanda, <strong>de</strong> color beige,<br />

marillento, rosado o gris según el grado <strong>de</strong> cocción, aunque también existen fragmentos<br />

icolores. A simple vista, se advie¡te un <strong>de</strong>sgrasante <strong>de</strong> flnas partículas blancas, rojizas y <strong>de</strong><br />

.i.ca dorada. No obstante, lo <strong>de</strong>stacable es que esta <strong>de</strong>scripción pue<strong>de</strong> aplicarse por igual a las<br />

:rámicas ibé¡ìcas propias <strong>de</strong>l yacimiento y su hinterland (haltadas en distinros poblados <strong>de</strong><br />

alafell, Sitges, Sant Pe¡e <strong>de</strong> Ribes o <strong>de</strong>i mismo término <strong>de</strong> Viìanova).<br />

7 En Bézie¡s un homo similar produjo cerámica gris entre los siglos v y I a c : ugolini, olive, <strong>19</strong>g7-<strong>19</strong>gg.<br />

8 Instalâción púnica semeianre en: Cintas, 7950, fig 4.<br />

e Ramón, 7987 a: 102-103, fig. 8; ântece<strong>de</strong>ntes en: Mañá, <strong>19</strong>51, tipo E<br />

lÁ-UtU¿ IV. Tipotogía <strong>de</strong> losfragmmtos anJóricos hallados m el interior <strong>de</strong>l borno <strong>de</strong> l¿ zoyn 1


Albe¡lo López Mullor y Jav¡er Fierro Macia<br />

[Jn horno con ánloras <strong>de</strong> t¡po <strong>púnico</strong>+bus¡tano<br />

hallado en Daró (Vilanova I La celln¡, Ba¡celona)<br />

2.3. Gronología<br />

Según nuestra hipótesis, la dataciôn <strong>de</strong> este <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> ánforas <strong>de</strong> tipo <strong>púnico</strong>-ebusitano<br />

podría situarse entre finales <strong>de</strong>l siglo lV-principios <strong>de</strong>l III y el comienzo <strong>de</strong>l siglo lI a.C. La<br />

primera fecha, por ahora, es una conietura, fruto <strong>de</strong> asocialla fundación <strong>de</strong> este horno con la<br />

<strong>de</strong> su vecino ibé¡ico (u.e. 1504), cl.tya escombrera proporciona piezas situables en el siglo III,<br />

las cuales indican ûn terrninus ctnte quern pan su funcionamiento (<strong>de</strong> momento la cronología<br />

es algo amplia, a la espera <strong>de</strong> terminar el estudio <strong>de</strong> estos materiales). La segunda dataciôn,<br />

cuya fiabilidad es mucho mayor, tambié n es ante quenly correspon<strong>de</strong> a los muros ibéricos que<br />

se superpusieron al homo, <strong>de</strong>finitivamente. En suma, nos alejamos poco <strong>de</strong> la<br />

^mofüzânddlo<br />

cronología propuesta por Ramónl0, máxime teniendo en cuenta que en estos días se halla<br />

suieta a una revisión parcial, según informaciones <strong>de</strong>l investigador citado. Tal vez nuesro<br />

hallazgo, si convenimos provisionalmente que se trata <strong>de</strong> ánforas autóctonas, pueda asociarse<br />

con la expansión que experimentó el comercio ebusitano <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo IV hasta la<br />

conquista romanatl.<br />

IA'ÙÍINA u.1. <strong>El</strong> horno mediado el þroceso <strong>de</strong> excauacion; obseruese !11 supetposicion <strong>de</strong> estn)chlras ibéricas<br />

postefiores.<br />

2.4. lnterpretación<br />

De acuerdo con esta teoría, se podría pensar que los cartagineses <strong>de</strong> lbiza instalaron en<br />

Darró una pequeña lactoÁa (por ahora dificilmente i<strong>de</strong>ntificable porque las excavaciones <strong>de</strong> la<br />

zona 1, apenas han empezado o porque estas hipotéticas estructuras se confundi¡ían fácilmente<br />

con las ibéricas, <strong>de</strong>bido a la similitud <strong>de</strong> las técnicas constructivas y materiales respectivos) o<br />

que, por lo menos, su influencia era lo suficientemente gran<strong>de</strong> como para manufacturar<br />

ánloras in situ, directamente o a través <strong>de</strong> los íberos. Más difícil nos parece que los naturales<br />

<strong>de</strong>l país realizaran estos productos tnotupropio. Bien es cierto que \a cerám\ca ibérica <strong>de</strong> todas<br />

clases, y particularmentelavajilla gris fina, nutrió su repertorio formal con abundantes tipos<br />

ajenos, básicamente griegos e itálicos. Sin embargo, las imitaciones nunca llegaron a ser<br />

rÁulNl uz <strong>El</strong> borno una uez excauado; en priner t¿mino e/ pmefumium, a continuación la cõmøra <strong>de</strong>fuego<br />

dotada <strong>de</strong> þilar central, mcima muros ibéricos <strong>de</strong>l sigto II a.C.<br />

r0 Ramón, 7981 a:703, hacia el 280 + 25 a.C.; recoge paralelos <strong>de</strong> Ibizâ, el resto <strong>de</strong> las Balea¡es y la Península.<br />

Cronología similar en estudios posreriores, r, g¿: Guerero, <strong>19</strong>84:72-15, I03, ftg. 4I.2; Bosch et alü, l9g4-<strong>19</strong>g5: Izß-12);<br />

Aranegui er alü, <strong>19</strong>85:209.<br />

'r<br />

Este hecho se consrata en nuestro yacimiento y en otros cercanos, como, por ejemplo, Alorda Park, Calafell,<br />

T, don<strong>de</strong> se da un predominio <strong>de</strong> las importaciones <strong>de</strong> tipo ebusitano durante el siglo IV, creciendo la proporción<br />

durante el siglo III, según Sanmartí, J., Santacana, <strong>19</strong>87:33,35 (acaso los materiales más rardíos puedan ser <strong>de</strong> Danó).<br />

Segurâmente tal expansión <strong>de</strong>ba relaciona¡se con el fin <strong>de</strong> la colonización <strong>de</strong> lbiza que culmi¡a a finales <strong>de</strong>l siglo V<br />

y durânte el tV, según Tarra<strong>de</strong>ll, Font, <strong>19</strong>75: 101. Ramón también ha insisrido sobre el tema en su obra mencionada<br />

y otns posteriores (infra)


452 Alberlo López Mullo. y J€vier F¡erro Macía<br />

Un horno con ántoras <strong>de</strong> Ì¡po pún¡co-ebusitano<br />

hallado en Darró (V¡lanova I La celtni, Barcelona)<br />

453<br />

idénticas a los originales y <strong>de</strong>be reconocerse qr-ie las ânforas <strong>de</strong>scubiertas en el horno 1270 son<br />

muy parecidas a las ebusitanas.<br />

Aceptamos pues, como hipótesis <strong>de</strong>trzbajo,la presencia <strong>de</strong> cartagineses en Daró o, por<br />

lo menos, su control directo <strong>de</strong> laactividad come¡cial. Este fenómeno habría que relaciona¡lo<br />

con los numerosos materiales ebusitanos aparecidos en todas las Baleares y en el litoral<br />

meditenáneo peninsular que, cada vez mâs, da¡ i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> la actividad <strong>de</strong>l comercio <strong>púnico</strong> <strong>de</strong><br />

cabotaje. Es un hecho la existencia <strong>de</strong> asentamientos coloniales ebusitanos en Mallorcalz y<br />

quizás en Menorca, utilizados como emporios o puertos <strong>de</strong> comerciot3. También lo es que,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo IV, se produjo una gran expansión <strong>de</strong> las manufacturas <strong>de</strong> Ibiza por las Baleares,<br />

la costa mediter¡ánea <strong>de</strong> la Península Ibêrica y el golfo <strong>de</strong> Leónla Esta expansión parece<br />

<strong>de</strong>sarrollarse en un área muy <strong>de</strong>finida, quizâspactada con Cartago, pues no afectaal llamado<br />

"Círculo <strong>de</strong>l Estrecho' y tampoco alcanza la costa occi<strong>de</strong>ntal argelina o la maroquí (Iâm. L2)t5.<br />

Tal parece como si el papel <strong>de</strong>lbiza en el comercio <strong>púnico</strong> se centrarâ en la redistribución <strong>de</strong><br />

algunos materiales cartagineses o <strong>de</strong>l Meditenáneo Centrall6, sin <strong>de</strong>scartar las cerámicas áticas<br />

y suditálicas, probable mercancía habiual en los fletes <strong>púnico</strong>st7, al tiempo que p¡oyectaba sus<br />

W.I. AWcîo que presentaba el rellmo <strong>de</strong>l borno dtrante la erccauacion.<br />

12 Un buen ejemplo en el islo¡e <strong>de</strong> Na Guardis, situado f¡ente a Ia enserada <strong>de</strong> la Colònia <strong>de</strong> Sant Jordi.<br />

Parece que la colonización púnica se inicia en las últimas décadas <strong>de</strong>l siglo IV y principios <strong>de</strong>l III (Guerero, <strong>19</strong>84:208-<br />

209) <strong>El</strong> autor citado <strong>de</strong>s¡aca que, durante el período fines siglo V-s IV, se produce un gmn apogeo <strong>de</strong> lbiza y la<br />

intensificación <strong>de</strong>l contacto con los núcleos indígenas <strong>de</strong>l ¡es¡o <strong>de</strong> Balea¡es También es interesante señalar que el<br />

Ioruit<strong>de</strong>l poblado se da <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l 201 a.C., creándose un nuevo asentamiento en Ia costa (coincidiendo con el final<br />

<strong>de</strong> la segunda guera púnica y, a nuestro juicio, con la pérdìda <strong>de</strong>l dominio cârtâginés sobre buena pane <strong>de</strong>l comercio<br />

ibérico, que lógicamente pasó a la órbia romana). Finalrnente, la colonia es abandonada hacia eI 123 a.C z czusa <strong>de</strong><br />

Ia conquisra <strong>de</strong> Metelo (id : 210-271) Con todo, los materiales ebusitanos continúan llegando a la zona hasra la êpcrca<br />

imperiaÌ.<br />

rr Sobre el término y su sentido en el comercio <strong>púnico</strong>: !flagne¡, <strong>19</strong>84<br />

ra Cf. nora 10, A<strong>de</strong>más, según Ramón, <strong>19</strong>81 a: 81, en Cales Coves, Men., la afluencia <strong>de</strong>l material ebusitano<br />

empezó hacia el 350 y se inrensificó en el siglo III y primem mitad <strong>de</strong>l il a C. Un fenómeno parecido se dio en<br />

Ullastret, GE (id.: 86)<br />

't /rd Repertorio <strong>de</strong> hallazgos ánforicos. También, según Font, <strong>19</strong>74, las jarns ebusi¡anas se extien<strong>de</strong>n por<br />

loda lz zona centml <strong>de</strong> la cos¡a af¡icana cartaginesâ, pero no hay paralelos en Marruecos o Andalucía Por otra parte,<br />

la encuest¡ realizada en cartâgo y su binterland, tampoco ha proporcionado ánfo¡as pE (Ramón, <strong>19</strong>g1 a: 90). Morel<br />

(<strong>19</strong>86: 53) cree en la existencia <strong>de</strong> un eje comercial Cádiz-Kouass sin mediación <strong>de</strong> Cartago, in<strong>de</strong>pendienre <strong>de</strong> Ia<br />

expansión medi¡erránea <strong>de</strong> los intercambios <strong>púnico</strong>s<br />

16 Ramón, L981 a: 79,91; id, <strong>19</strong>81 b; id , <strong>19</strong>85: 387, pecio Tagonugo En el pecio <strong>de</strong> Cabo palos, cerca <strong>de</strong><br />

<strong>Cartagena</strong>, apareció un cargamento <strong>de</strong> ánforas PE <strong>17</strong>, acompañado <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensas <strong>de</strong> elefante: Mas, <strong>19</strong>85 por otra parte,<br />

las importaciones fenicias en el âtea <strong>de</strong>l Ganaf, don<strong>de</strong> se halla Danó, se han constatado en diversos yacimientos<br />

.{<strong>de</strong>nrás, exjsten quince esraciones, fechadas entre los siglos IV y III, con ánfo¡as massalio¡as, púnicas y pE<br />

acompañadas <strong>de</strong> ce¡ámicas <strong>de</strong> bamiz negro (Mirer, <strong>19</strong>84:2ZZ)<br />

<strong>17</strong> Según Blázquez (<strong>19</strong>87:20-24), el resultado <strong>de</strong> Ia te¡cera guena grecopúnica y el fin <strong>de</strong> las hostilida<strong>de</strong>s (379<br />

ÁMrNA w'2-3 Algunos fragmentos signifcatiuos <strong>de</strong> ánforøs punico ebusitanas <strong>de</strong>scubiettos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l homo<br />

a.C.) habrían obligado aCaft^go a alia¡se con Atenas, <strong>de</strong> ahí la importancia <strong>de</strong> la ce¡ámica<br />

^tic<br />

enla primerâ mìrad<br />

<strong>de</strong>l siglo IV en O¡etâniâ y el Su<strong>de</strong>ste. Del mismo modo, el comercio <strong>púnico</strong>, antes <strong>de</strong> la llegada <strong>de</strong> los Bárquirlu s,<br />

había invadido el levanre ibérico y el sur <strong>de</strong> la Galia Guenero (7982: 235 s ), al consi<strong>de</strong>rar el pecio <strong>de</strong>l Sec (Calvià


Alberto López Mullor y Jav¡er Fiero Macía<br />

lJn horno con ánforas <strong>de</strong> tipo pún¡cæbus¡tano<br />

hallado en Darró (Vilanova I La celtni, Barcelona)<br />

rropias exportaciones hacia el territorio <strong>de</strong>sc¡ito. Quizás, en esta área hubo otras factorías,<br />

<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las conocidas o, por lo menos, puertosfrancos, cuya aciividad se supewisó <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

tiza <strong>de</strong> un modo u ot¡o. <strong>El</strong> hallazgo <strong>de</strong> cerámicas ibé¡icas en Balea¡est8 podría ser un<br />

rgumento mâs para pensar en un cont¡ol ebusitano <strong>de</strong> los inte¡cambios con el levante<br />

enínsularle.<br />

Por ot¡a parte, es claro que la presencia directa <strong>de</strong> los ebusitanos enTarrô o su dominio<br />

el comercio habría <strong>de</strong>saparecido con la conquista romaûa, tal y como, por ejemplo, ocurre en<br />

¡s asenlamientos <strong>púnico</strong>s <strong>de</strong> Mallorca. En nuestro caso, sin embargo, el dominio itálico habría<br />

ado nueva vida al poblado que, al no ser una colonia pura, siguió ejerciendo su papel <strong>de</strong><br />

lntro comarcal ibérico durante casi dos siglos más De todas formas, conviene recordar que,<br />

)gu¡amente amparada en el estanrto <strong>de</strong> ciudad fe<strong>de</strong>rada, Ibiza continuó <strong>de</strong>splegando su<br />

rividad comercial con bastante vitalidad hasta la época imperial, ya plenamente integrada en<br />

macroeconomía tomÃna, según <strong>de</strong>ja entrever la distribución <strong>de</strong> los envases <strong>de</strong> tipo pE.<br />

En cuanto al contenido <strong>de</strong> las ánforas, en oras ocasiones hemos sostenido la hipótesis <strong>de</strong><br />

re las importaciones ibéricas se circunsc¡ibieron principalmente al vino <strong>de</strong> calidad, t¡anspo¡-<br />

co en envases massaliotas, <strong>púnico</strong>s y ebusitanos2o, y los vasos para beber.lo o mezclarlo:<br />

'rámicas <strong>de</strong> tr¡amiz negro mayoritariamente âticas y suditálicas. Al tiempo, tenemos la creencia<br />

: que los íberos <strong>de</strong>bie¡on <strong>de</strong>sarollar una actividad vinícola <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antiguo2l, lo cual explicaría<br />

<strong>de</strong>sarrollo alcanzado en este campo a partir <strong>de</strong>l principado, sin duda enraizado en una<br />

Ldición anterior.<br />

Según esta teoría, las ánforas PE <strong>de</strong> Da¡¡ó podrían haber contenido caldos autóctonos <strong>de</strong><br />

cierta calidad: en época imperial, cuando t¿mbién existe actividad vitivinícola en el yacimiento,<br />

las fuentes se hacen eco <strong>de</strong> las excelencias <strong>de</strong>l vino <strong>de</strong> Tanaco. Sin embargo, la falta <strong>de</strong> análisis<br />

químicos <strong>de</strong> las pastas <strong>de</strong>l material que nos ocupa, hace díficil que podamos precisar su área <strong>de</strong><br />

distribución, máxime teûiendo en cuenta Ìa similin¡d morfológica y <strong>de</strong> acabados <strong>de</strong> nuestras<br />

producciones con las ibicencas. No obstante, cabe suponer que un comercio <strong>de</strong> esta índole<br />

podía haberse realizado a media y larga distancia, a lo largo <strong>de</strong> la costa norte <strong>de</strong> Catalunya.<br />

Tales envases seúan sustinridos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la conquista por los grecoitálicos y Dr. 1.<br />

Repartición geográfica <strong>de</strong> algunos hallazgos <strong>de</strong> ánforas <strong>púnico</strong>-ebusitanas:<br />

Baleares<br />

Ibiza (Eivissa): todos los tipos, Ramón, <strong>19</strong>81; id., <strong>19</strong>85; id., <strong>19</strong>87-<strong>19</strong>88.<br />

S'Espalmador: PE 15, Ramón, 7987: 703.<br />

Calvià, Mall.: Guerrero, <strong>19</strong>82. -Puig <strong>de</strong> sa Morisca: 125, pE 11, 12, 13, 14, 15, <strong>17</strong>, 22 y 24.<br />

*Sa<br />

To¡rora: 136, PE 14 ó 15. *puig <strong>de</strong>s collet <strong>de</strong>s Moro: 745, pE <strong>17</strong> *Na Fàtima: 754, pE<br />

18. *Es Fornets: 166, pE 14,15,16,<strong>17</strong>, 18..Son Calafell:184, pE <strong>17</strong>..Illot d,enSales:24I,<br />

PE 16 y <strong>17</strong> (?). -Puig Vermell: 256,P8 78,25.'Santa Ponça: pE 11, 12, Guer¡ero, l9g5:237.<br />

'Turó <strong>de</strong> ses Beies: PE sin especificar, Camps, Vailespir, 7974: 53,111. *pecio <strong>El</strong> Sec: pE<br />

14 ó É (?), Cerdâ, 7987: 484.<br />

Palma, Mall.: *Catedral: PE 18,25,41, Guerero, <strong>19</strong>88:29. *Puerto: ld., loc. clt. So n,Oms,<br />

Ceñâ, L974, fig. 1 8.<br />

Capocorp Vell, llucmajo¡, Mall.: fragmentos PE en superficie.<br />

Colonia <strong>de</strong> SantJordi, Mall.: *Na Guardis: PE 14, Guerero,7984:fig 4.7; pE 15, id:fig.<br />

41.2;PF.77,1d.:72-75,103,fig.44.2-7;777,figs.83.1-1i; 84.3;85.8;91.3;97.1-2;pE78,<br />

Cerdâ, <strong>19</strong>74: fig. 7.2-4; Guerero, <strong>19</strong>88: 29. *Es Trenc: PE 14, Guenero, <strong>19</strong>85: 2J2, fìg. 6.3;<br />

PE 18, id., <strong>19</strong>88:29.<br />

Sa Mola, Felanix, Mall.: fragmentos PE en superficie.<br />

S'Hospitalet, Manacor, Mall.: fragmentos PE en superficie.<br />

Pollentia, Alcúdia, Mall.: PE <strong>17</strong>, Arribas, Tana<strong>de</strong>ll, \loods <strong>19</strong>73: tj6, fig. 52.<br />

Pecio Cabrera-2: PE 15 ó 76, Cerdâ, <strong>19</strong>74, fig.1.5; pE 15, Ramón, <strong>19</strong>g1: i03.<br />

Menorca, diversos talayots: Orfila, Sintes, 798I-<strong>19</strong>84: 30-32. *Binjatap: pE 11 (ó 16?), 14,<br />

2r P¡obables resìduos <strong>de</strong> vino en un ânfota ibêrica <strong>de</strong> Mas Boscà, Badalona; Junyent, Bal<strong>de</strong>llou, 7972: 34.<br />

24, 25;'Brnicalaf: PE 11, 76, 24; .B:l;ris fuet: pE 14, pE 16, 24.


Alberlo López Mullor y Jav¡er F¡erro Macía<br />

lJn horno con ánfoEs <strong>de</strong> t¡po púnicæbusitano<br />

hallado en Darró (Vilanova l L¡ Geltú, Barcelona)<br />

Cales Coves, Men.: PE 14, 15, <strong>17</strong>, 18, Belén, Femán<strong>de</strong>z-Mi¡anda, 7979, 112_113, fig 52;<br />

Ramón, <strong>19</strong>81:81.<br />

- Pecio Binisafuller, Men.: pE 14, 15, Femân<strong>de</strong>z-Miranda, Belên, J.977: 69_gt; D:ø2, Femán_<br />

<strong>de</strong>z-Mtranda, <strong>19</strong>77: 202-206; Belén, Femán<strong>de</strong>z-Mnanda, <strong>19</strong>79; cerdâ, <strong>19</strong>79; Ramón, 79gl:<br />

81.<br />

ur <strong>de</strong> Francia<br />

- Ensérune: PE 76, loc. cit. Ramóo, 79Bl: 82.<br />

- Fos-sur-me¡: PE 18, Benoîr, <strong>19</strong>66: 327; Jully, <strong>19</strong>75: B0; Eiou, Sciallano, l9g9: 163; Ramón,<br />

<strong>19</strong>81: 83.<br />

- Ag<strong>de</strong>: PE sin especi-ficar, Jully, <strong>19</strong>75: 80.<br />

- Rttscino PE 16, Benoît, <strong>19</strong>66: 327; Jully, t975: 79; Ramón, <strong>19</strong>BI: g2.<br />

)sta oriental española<br />

- Roses, GE: Martín, Nieto, Nolla, <strong>19</strong>79.<br />

' L'Escala, GE: *Empúries: PE 18, sanmarrí, Nolla, A.quilué, l9g3-79g4: fig. 32.,La clota: pE<br />

18, Nieto, Nolla, <strong>19</strong>85: 27I, fig. 3.I.<br />

Ullastret, GE: Ramón, <strong>19</strong>81:84-85, pE 14y 75eoc cit.Oljva,7956-<strong>19</strong>j7,7960),pE 14: ne<br />

8-9, 30-31, lâm. IY .4, 6; PE 75: n_ 47 , fig. 33.4, lâm. \4t.6; ne 28-29, fig. 3L6-7 , lâm. N, 5,<br />

7 (Olwa <strong>19</strong>56-<strong>19</strong>57); PE 15: ne 46, fA. 33.3,\âm.'vt.7.<br />

Castell <strong>de</strong> la Fosca, palamós, GE: pE 14,Juily, <strong>19</strong>75:79; Ramón, l9g1: g6.<br />

Puig castellet, Lloret <strong>de</strong> Mar, GE: pE 16, pons, Toledo, Llorens, r9g7: 275,21g; Ramón,<br />

7981:87.<br />

Llina¡s <strong>de</strong>l vallès, B: *Turó <strong>de</strong>l venr: pE 16 y 24, López, Rovira, sanmartí, E., r9g2: 6470;<br />

PE 74, 75, t6 y <strong>17</strong>, Bosch e/ atü, t9B4-7985: 128-129. *Casrellvell: pE 11, <strong>17</strong>, id.: 131.<br />

Cabrera <strong>de</strong> Mar, B: *Can Modolell: pE 16, pu¡ol, Ga¡cía, I9g2-t9g3: 62, gg, 102_103.<br />

*Burriac: PE 16, <strong>17</strong> y 18, Miró, pujol, García, lgg}:27,63 y 710.<br />

Can Baseta, Manlleu, B: pE 18, Ramón, <strong>19</strong>gl; Bg.<br />

Mtrseo <strong>de</strong> Vilassar <strong>de</strong> Mar, B: pE s/e, Mirô, 7985: 45g.<br />

Badalona, B: *Baetulo: PE 18, Comas, I9g5: 20, fig. I1, 2-3. *Mas Boscà: pE 16, Junyent,<br />

Bal<strong>de</strong>llou, 7972: 35.<br />

Turó <strong>de</strong> Ca n'Olivé, Cerdanyola, B: pE 16, Ramón, 79g1: g7.<br />

i<br />

LaPenya <strong>de</strong>l Moro, sanrJust Desvem, B: pE 11, 73,Bart>erà, Morrai, sanmartí,8., <strong>19</strong>79:<br />

9-10; Barberà, Sanmarrí, 8., I9B2: 24.<br />

Calamot, Gava, B: PE 14 dudosa, Izquierdo, 79g9: 227.<br />

sant Boi <strong>de</strong> Llobregat, B: núcleo urbano: pE s,/e, Ba¡reda, solias, l9g9:143. *camí veil <strong>de</strong>l<br />

llor: pE <strong>17</strong>,23,24,25,26 Molist, <strong>19</strong>87.<br />

Puig Castellar, Sanr Vicenç <strong>de</strong>ls Horrs, B: pE 12c, 14 (I),16, 1g, Molist, <strong>19</strong>g9: p. 1g1, 1g5.<br />

Museo <strong>de</strong> Yilafrunca <strong>de</strong>l Penedès, B; pE s/e, Mi¡ô, <strong>19</strong>85: 45g.<br />

Sitges, B: PE 15, información M Mi¡et.<br />

Darró, Vilanova i la Geltrú B.<br />

Calafell, T: *L'Argiìera: pE 14, 24, Sanmartí, J ; Santacana, Serra, <strong>19</strong>g4: 30_31 *Alorda park,<br />

Calafeil, T: PE 74, 15, Sanmarrí, J.; Santacana, 7997.<br />

Tarragona: PE s/e, Miró, l9B7: 285.<br />

La Punta <strong>de</strong> l'Orleyl, Vall d,Uxó, CS: pE 14, Oliver, <strong>19</strong>88.<br />

Tor¡elaSal,Ribera<strong>de</strong>Cabanes,CS:pE14,77y24,Femán<strong>de</strong>z,<br />

<strong>19</strong>g7-I9gg:247,25g_26I.<br />

sagunto, v: *castillo: PE 14, 16, Manrilla, <strong>19</strong>87: 383. *Grau Veil: pE 14,7l., A¡anegui, <strong>19</strong>7g:<br />

308; id., <strong>19</strong>82:93, fig.37.16; Aranegui ø atii, t985:209, fig.7.<br />

Valencia: PE 18, Fernán<strong>de</strong>z, <strong>19</strong>84, fig. <strong>17</strong>.<br />

<strong>El</strong> SaÌer, V: PE <strong>17</strong>, 18, Ribera, Femân<strong>de</strong>z, <strong>19</strong>85:90, fig 3.1.<br />

Ia Ràpita, CuÌlera, V: pE s/e, Monraval, <strong>19</strong>88.<br />

Dènia, A: PE <strong>17</strong>, Gisberr, t985: 420, Íigs. 6.3-4; 7.7.<br />

La Peña Negra, Crevillenr, A: pE 74, Gorvález, <strong>19</strong>g6:235,237.<br />

Gua¡damar <strong>de</strong> Segura, A: pE s/e, Monraval, López, I9g4: 160,!âm. ILI_Z, fig. 5<br />

Jâvea (Xàvia), A: pE 16, <strong>17</strong>, 18 Llobregat, tgT4:288, fig. 4f;Ramón, t9gI.<br />

Altea, A: PE s/e, Llob¡egat,7974:298, fig.4f.<br />

Benidorm, A: PE s,/e, loc. cit Ribera, <strong>19</strong>82.<br />

Villajoyosa (La Vilajoiosa), A: pE s/e, loc. cit. Llobtegat, 7974<br />

la Seûera d'Alcoi, A: pE 16, <strong>17</strong>, 1g. Llobregar, <strong>19</strong>74:2gg; Ramón, <strong>19</strong>g1: gg.<br />

Tossal <strong>de</strong> Manises, A: pE 15, <strong>17</strong>, 18. llobregat, <strong>19</strong>74:2g8, fig. 5; Ramón, <strong>19</strong>g1, g9.<br />

L'Albufereta, A: PE s/e, Jully, <strong>19</strong>75, fig.79b.<br />

Iileta <strong>de</strong>ls Banyents, <strong>El</strong> Campello, A: pE s/e, Llobregat, García, 79gg.<br />

Museo <strong>de</strong> Nicanre (Alacanr): pE 16, Jully, <strong>19</strong>75:79; Ramón, <strong>19</strong>g1: g9.<br />

La Escuera, A: PE s/e, Jully, <strong>19</strong>75:79.<br />

<strong>Cartagena</strong>, MU: PE, 18, Guerrero, I98B:29. *Escolletas: pE 16 ó <strong>17</strong>. Mas, <strong>19</strong>73; Ramón,<br />

<strong>19</strong>81: 89. *Cabo <strong>de</strong> Palos: pE <strong>17</strong>, Maq <strong>19</strong>85: 156, fiC 3.I


Alberlo López Mullor y Jav¡er Fierro Macía<br />

Un horno con ánfoßs <strong>de</strong> tipo pún¡co€busitano<br />

hallado en Dar¡ó (Vllanova I La Gelt¡ú, Barcelona)<br />

Almuñécar, GR: PE 18, Molina, Huertas, 7983, figs.7,9. *Punta <strong>de</strong>l Vapor: PE IT,Pascual,<br />

<strong>19</strong>71-<strong>19</strong>72: 333, fig. 1L3, PE <strong>17</strong>.<br />

Norte <strong>de</strong> África<br />

Cartago: PE s/e, Jully, <strong>19</strong>75:79.<br />

Gunugus: PE s/e, Jully, 7975:79.<br />

Gouraya: PE <strong>17</strong>-18, Font, 7974; Ramón, <strong>19</strong>81: 91.<br />

Tipasa: PE <strong>17</strong>, Ramón, 7987:97.<br />

BIBLIOGBAFíA<br />

ARANEGUI, C. <strong>19</strong>78. -Anotaciones sobre las ánforas <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> relleno <strong>de</strong>l Grau Vell<br />

(Sagunto, Valencia),, Saguntum., 13: 307-326.<br />

<strong>19</strong>82. Excauaciones en <strong>El</strong> Grau Vell (Sagunto, Valencia) (Camþañas <strong>de</strong> <strong>19</strong>74 y <strong>19</strong>76),<br />

Serie <strong>de</strong> Trabajos Varios <strong>de</strong>l SlP, 72, Valencia.<br />

AIANEGUI, C et 6.1ü. <strong>19</strong>85. "<strong>El</strong> Grau Vell <strong>de</strong> Sagunt, campaia <strong>de</strong> 7984,, Saguntum, Tg:201-<br />

216.<br />

ARRIBAS, A. <strong>19</strong>57 "La primera campaña <strong>de</strong> excavaciones en el poblado lbérico y "villa" romana<br />

<strong>de</strong> Adarró", Boletín <strong>de</strong>l Centro <strong>de</strong> Fstudios <strong>de</strong> la Blblloteca-Museo Victor Balaguer, IY:<br />

23-48.<br />

<strong>19</strong>59.,81 poblado y la vllla romana <strong>de</strong> Adanó (Villanueva y Geltrú),, Ampurias,ffi:<br />

323-329<br />

AÌRIBAS, A. - TARRADELI, M. - IùøOODS, D. <strong>19</strong>73. Pollentia L Excauaciones m Sa Portella.<br />

Alcudia (tr'tallorca) EAE, 75, Madrid.<br />

ARRIBAS, A. - TRÍAS, M. G. - CERDÀ, D. - DE LA HOZ, J. 7987. <strong>El</strong> barco <strong>de</strong> <strong>El</strong> Sec (Costa <strong>de</strong><br />

Caluia, Mallorca) Estudio <strong>de</strong> los materiales, Palma <strong>de</strong> MalÌo¡ca.<br />

BARBERA, J. - MORRAI, E. - SANMARTÍ, E , <strong>19</strong>79. Ia Penya <strong>de</strong>l Lloro <strong>de</strong> Sant Just Desuem<br />

(Barcelona), Barcelona.<br />

BARBERA, J. - SANMARÍ , E. <strong>19</strong>82. Excauacions al pobtat lberic <strong>de</strong> la Penya <strong>de</strong>l Moro <strong>de</strong> Sant<br />

Just Dæuem (Barcelona). Cømpanyes <strong>19</strong>74-<strong>19</strong>75 i <strong>19</strong>77-<strong>19</strong>51, Barcelona.<br />

BARREDA M. tl. - SOLÍAS, J. M. <strong>19</strong>89. "<strong>El</strong> conjunt arqueologic ibe¡o-romà <strong>de</strong>i 'Mas <strong>de</strong> les FÌo¡s'<br />

(Sant Boi <strong>de</strong> Llobregat),, Baix llobregat:740-750<br />

BELÉN, M. - FERNÁNDEZ-MIRANDA, M. <strong>19</strong>79. "<strong>El</strong> fon<strong>de</strong>a<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Cales Menorca),. EAE, 101,<br />

Madrid.<br />

BENOIT, F. <strong>19</strong>66 Récbercbes sur I'béllenisation du Midi <strong>de</strong> la Gaule, Aix-en-provence.<br />

BL^ZQUEZ,J. M. <strong>19</strong>81. "<strong>El</strong> <strong>mundo</strong> ibérico en los siglos inmediatos al cambio <strong>de</strong> Era,, Ia Baja<br />

Epoca <strong>de</strong> la Cultura lberica, Madrid: 77-32.<br />

BOSCH, J. et alli <strong>19</strong>84-<strong>19</strong>85..Resultats <strong>de</strong> ìes excavacions porta<strong>de</strong>s a terme al Turó <strong>de</strong>l Vent<br />

(Llinars <strong>de</strong>l Vallès, Oriental), Tribuna d'Arqueología, Barcelona: I2l-132.<br />

CAMPS, J. - VÀILESPIR, A. <strong>19</strong>74. .La estación <strong>de</strong>l 'Turó <strong>de</strong> ses Beies' (Calvià),, preb. Arq Bal :<br />

101-1 14.<br />

CASTELLANO A. <strong>19</strong>73. -La Inscripció votiva romana <strong>de</strong>l nr¡ó <strong>de</strong> Sant Gervasi,. Seraei <strong>de</strong><br />

Catalogøcio i Conservacio <strong>de</strong> Monumqnts <strong>de</strong> la Diþutació d.e Barcelona. Memoria 7984,<br />

Barcelona: 148-150.<br />

CERDÀ, D. <strong>19</strong>74. "Hallazgos submarinos y relaciones intermediterráneas,, Preh Arq. Bal.:4JJ-<br />

445.<br />

<strong>19</strong>78. .Una nau cartaginesa a Cabren,, Fonaments, 1: 89-105.<br />

7979. A propósito <strong>de</strong> la arqueología subrnarina <strong>de</strong> Mmorca, Palma <strong>de</strong> Mallorca.<br />

<strong>19</strong>87 ^Las ânforas <strong>de</strong> la nave <strong>de</strong> <strong>El</strong> Sec". ARRIBAS, A. - TRÍAS, M. c. - CERDÀ, D. - DE<br />

LA HOZ, J. <strong>El</strong> barco <strong>de</strong> <strong>El</strong> Sec (Costa <strong>de</strong> Caluia, Mallorca). Estudio <strong>de</strong> los materiales,<br />

Palma <strong>de</strong> Mallorca: 401-500.<br />

CINTÀS, P <strong>19</strong>50. Céramique punique, Parß.<br />

COMAS, M. <strong>19</strong>85. Baetulo. Les amfores, Badalona.<br />

COROLEU, J. 1879. Hßtoria <strong>de</strong> Villanueua y Geltni,Yilanova i ia Gelrru.<br />

DIAZ, F. - FERNÁNDEZ-MIRANDA, M. <strong>19</strong>77. "Nuevas estampillas e incisiones haliadas en<br />

Menorca', Anuario <strong>de</strong> Filologia <strong>de</strong> la Uniuercidad <strong>de</strong> Børcelona.<br />

FERNÁNDEZ, A. <strong>19</strong>84. Ias ãnforas romønas <strong>de</strong> Valentia y <strong>de</strong> su entorno marítímo, Vaiencia.<br />

<strong>19</strong>87-<strong>19</strong>88. "<strong>El</strong> poblado ibérico <strong>de</strong> Torre la Sal (Ribera <strong>de</strong> Cabanes, Castellón): Campai-n<br />

<strong>de</strong> excavaciones <strong>19</strong>85-<strong>19</strong>88,, Cua<strong>de</strong>mos <strong>de</strong> Prehistoda y Arqueología Castellonmses, 73:<br />

))1)-7L<br />

FERNÁNDEZ-MIRANDA, M. - BEIÉN, M. <strong>19</strong>77. Arqueología subrnarina m Menorca, Madrid.<br />

FERR-ER soLER, A. <strong>19</strong>55. ,Prospecciones en yacimientos romanos <strong>de</strong> sitges y villanueva y<br />

Geltrú,, AEA rq., )O(VIII: t7 4-<strong>17</strong>9.<br />

FONT, M. <strong>19</strong>74.'Ngunas formas poco frecuentes <strong>de</strong> Ìa ce¡ámica púnica <strong>de</strong> Ibiza", Preh. Arq.<br />

Bal.:221-241<br />

GISBERT, J.A. <strong>19</strong>85. "Hallazgos arqueoìógicos submarinos en la costa <strong>de</strong> Denia. Las ánforas <strong>de</strong><br />

cronología romana republicana, W Cong. Arq. Suh 4ll-424.<br />

GONZÁ\LEZ, À. <strong>19</strong>86. "la Peña Negra V. Excavaciones en el poblado <strong>de</strong>l B¡once Antiguo y en<br />

el recinto fortificado ibérico (Campaña l9B2), NAII,27: 1,43-263.


Albèrto López Mullor y Javier F¡erro Macía<br />

Un horno con ánloBs <strong>de</strong> t¡po púnlco-ebus¡tano<br />

hallado en Darró (Vilanova I La Gëltnj, Barcelona)<br />

GUERRIRO, Y.M. <strong>19</strong>82 Los nucleos arqueologicos <strong>de</strong> Galuia, palma <strong>de</strong> Mallorca.<br />

<strong>19</strong>84 "Asentamiento <strong>púnico</strong> <strong>de</strong> Na Gua¡dis,,, EAE, 133, Mad¡id.<br />

<strong>19</strong>85. "<strong>El</strong> lon<strong>de</strong>a<strong>de</strong>ro norte <strong>de</strong> Na Guardis: su contribución al conocimienro <strong>de</strong> la<br />

colonizacion púnica en Mallorca,, W Cong. Arq Sub:225-264.<br />

<strong>19</strong>88. "<strong>El</strong> m teri'àI anfórico, PoNs, G. - RIERA, M.M. <strong>19</strong>88 "Excavacions arqueologiques<br />

a la Seu <strong>de</strong> Mallorca,, Boletin <strong>de</strong> lø Socieclad Arqueologica lulianar44:3-55 = Excauacions<br />

Arqueologiques a Mallorca, 7<br />

HOZ, J. <strong>de</strong>. <strong>19</strong>87. "La epigrafia <strong>de</strong>l Sec y los grafitos melcantiies en Occi<strong>de</strong>nte'. ARRIBAS, A. -<br />

fnÍ,qS, lt. c. - CERDA, D. - DE HOZ, J. <strong>El</strong> barco cle <strong>El</strong> Sec (Costa <strong>de</strong> Calui), Mailorca)<br />

Estttdio <strong>de</strong> k.ts materíales, palma <strong>de</strong> Mallorca: 60j-6j6<br />

IZQUIERDO, P <strong>19</strong>89. "<strong>El</strong> poblar iberic <strong>de</strong> Calamot", Baix Llobregat: 226-230.<br />

JUttY, JJ <strong>19</strong>75. .Coiné commerciale et culturelle phénicio-punique et ibérolanguedocienne<br />

en Mediterranée occi<strong>de</strong>ntale a l'age du fer (documents <strong>de</strong> céramique),, AEArq,<br />

XIVIII.<br />

JUNfENT, E. - BAIDELIOU, V <strong>19</strong>72. "Esrudio <strong>de</strong> una casa ibérica en el poblado cle ,Mas<br />

Boscá', Badalona (provincia <strong>de</strong> Barcelona),, principe <strong>de</strong> Viana, 33, 126-127: 5-6g<br />

LIOU, B. - SCIAILANO, M. <strong>19</strong>89. "Le rrafic du port <strong>de</strong> Fos dans l,antiquité: essai d'evaluarion a<br />

pa¡tir <strong>de</strong>s amphores,, S F.E C.A G., Actes du Congrès <strong>de</strong> lezoux 153-167<br />

LÓPEZ MUttoR, A. <strong>19</strong>86. "Establimenr ibèric i ¡omà cle Darró,, seruei <strong>de</strong> catatogacio i<br />

Conseruacio <strong>de</strong> Monuments <strong>de</strong> la Diþutació <strong>de</strong> Barcelona Memoria <strong>19</strong>g4, Barcelona:<br />

129-146.<br />

LÓPEZ MUttOR, A. - BATISTA, R. - ZUCCHITELLO, M. 7g87. "Laproducción virivinícola <strong>de</strong> la<br />

Tarraconense. Algunos ejemplos sintomáricos,, <strong>El</strong> ui a I'antiguitat:3<strong>19</strong>-325.<br />

LÓPEZ MULtoR, A - FIERRO , J. <strong>19</strong>87. "Les excavacions al conjunr <strong>de</strong> Da¡ró duranr l,any <strong>19</strong>g6,,<br />

Primera Ed.icio, 1: 5 12.<br />

<strong>19</strong>87-<strong>19</strong>88. -Dareres intervencions a I'assentament iberic i la villa romana cle Darró<br />

(Vilanova i la Geltrú, Gzrra),, Tribuna d'Arqueologia,Barcelona: 53-6g.<br />

<strong>19</strong>88 a. "L'època ibèrica a Darrô. Hipòtesis i evidències proporciona<strong>de</strong>s per les darreres<br />

excavacions,, Miscellania Peneclesenca, ñ: 39-68.<br />

<strong>19</strong>88 b "ta campany^ d'excavacions <strong>de</strong> ),987 a l'assentament ibè¡ic i vil.la romana <strong>de</strong><br />

Darró,, Primera Edicio, 2<br />

IÓPEZ MULIOR, A - ROVIRA, J. - SANMARTÍ , E. 1g82. hcøuaciones m el poblado layetøno<br />

<strong>de</strong>l Turo <strong>de</strong>l Vent, Ilinars clel Vallès Camþanas <strong>19</strong>80-<strong>19</strong>81, Barcelona.<br />

LroBRrG,AT, E. <strong>19</strong>74..Las ¡elaciones con lbiza en la protohistoria valenciana,, preb. Arq Bø1.:<br />

291-320.<br />

LTOBREGAT, E. - GARCÍA, F. <strong>19</strong>88. "illeta <strong>de</strong>ls Banyels. <strong>El</strong> campello. I'Alacanti, Memòries:73-<br />

18.<br />

MANTIIIA, A. i987. "Marcas y ánforas romanas encont¡adas en Sagunn-rm", Sagunturn,2l:379-<br />

416<br />

M,{NA, J. M. <strong>19</strong>51. -Sobre tipología <strong>de</strong> las ánforas púnicas", IV Congreso Arqueologico <strong>de</strong>l<br />

Su<strong>de</strong>ste Alcoy-<strong>Cartagena</strong> <strong>19</strong>5A 203-270=(con nota <strong>de</strong> R. Pascual) InformacionArqueologíca,<br />

74, <strong>19</strong>74: 39-46.<br />

MARTÍN, A - NIETO, J. - Noti"{, J.M <strong>19</strong>79. Excauaciones en la ciuda<strong>de</strong>la <strong>de</strong> Roses campanas<br />

<strong>19</strong>76-<strong>19</strong>7Ð, Girona.<br />

MAS, J. <strong>19</strong>73. "Presente y futuro <strong>de</strong> la arqueología submarina,, xlII congreso Nacional cle<br />

Arqueología. Huelua, Zarzgoza.<br />

<strong>19</strong>85. .<strong>El</strong> polígono submarino <strong>de</strong> Cabo <strong>de</strong> Palos Sus aportaciones al estudio <strong>de</strong>l tráfico<br />

marítimo antiguo", W Cong. Arq Sub: 753-777.<br />

MIRIT, M. <strong>19</strong>84. .Da<strong>de</strong>s sobre el poblament ibèric (segles \'/IJII a.C.) a la comarca <strong>de</strong>l Garraf<br />

(Barcelona)", 6è Col.loqui Intemacional d.'Arqueologia <strong>de</strong> Puigcerdò, Barcelona: 2<strong>19</strong>-255'.<br />

MIRET, J. <strong>19</strong>85. "<strong>El</strong> litoral catalân: oavegación, materiales arqueológicos submarinos e inrerpretación<br />

comercial en época antigua", W Cong Arq. Sub.: 455-461.<br />

<strong>19</strong>87. .Vi català a França (segles I a.C.J. d.C.), una síntesi preliminar", <strong>El</strong> ui a I'antiguitat:<br />

249-268.<br />

MIRó, J - pUJOf, J. - GARCÍA, J. lg18. "<strong>El</strong> dipòsit <strong>de</strong>l secror occi<strong>de</strong>nral <strong>de</strong>l poblat ibèric<br />

<strong>de</strong> Burriac (Cabrera <strong>de</strong> Mar. <strong>El</strong> Maresme). Una aportació al coneixement <strong>de</strong> l'època<br />

ibèrica ta¡dana al Maresme", Iaietania, 4, Matarô.<br />

MIRÓ, M. T. 7987. "<strong>El</strong> nucli ibèric <strong>de</strong> Tataco: <strong>de</strong>ls seus inicis a la integració dins la ciurat<br />

romana,, Jomad.es Intemøtionals d'Arqueología Romana, Granollers: 284-290.<br />

MOLINA, F. - HUERTAS, c. <strong>19</strong>83. "Tipología <strong>de</strong> las ánforas Fenicio-púnicas,, Almuñécar.<br />

Arqueología e Histor¡a, Granada: 131.158.<br />

MOLIST, N. <strong>19</strong>87. "<strong>El</strong> camí vell <strong>de</strong>l Llor: el procés <strong>de</strong> romanització d'un assentament ibèric al<br />

pla", Joma<strong>de</strong>s Internacio.nals d Arqueologia Romana, Granollers.<br />

<strong>19</strong>89 "<strong>El</strong> poblar ibèric <strong>de</strong>l Puig Castellar <strong>de</strong> Sant Vicenç <strong>de</strong>ls Horts,, Baix Llobregat: <strong>17</strong>7-<br />

<strong>19</strong>1.<br />

MONRAVAI, M. t9AA. "La Rapira, Cullera, La Ribera Batxa,, lulemòries: Z4l-244<br />

MoNRA,vAr, J.N - LÓPEZ, M. <strong>19</strong>84 "Resros <strong>de</strong> un silicernio en la necrópolis ibérica <strong>de</strong> <strong>El</strong><br />

Molar, San Fulgencio-Guardamar <strong>de</strong> Segura (Alicante),, Saguntum, 18: 745.-162.<br />

MoREt, J.P. <strong>19</strong>86. "La céramique a vernis noir <strong>de</strong> carthague, sa diffusion, son influence,,<br />

l


Albe.to LóIEZ Mullor y Jav¡er F¡erro Macía<br />

Un horno con ánloras <strong>de</strong> flpo púnicæbusitano<br />

hallado en Darró (V¡lanova I La Geltrú, Barcelona)<br />

Cabiers <strong>de</strong>s Etu<strong>de</strong>s Anciennes (Cartbage WII, Actes du Congrès troisième partie),XVIII:<br />

25-68.<br />

METO, FJ. - NOLIA, J.M. <strong>19</strong>85. "<strong>El</strong> yacimiento arqueológico submarino <strong>de</strong> Riells-Ia Clota y su<br />

relación con Ampurias,, W Cong. Arq. Sub.: 265-283.<br />

OLIVA, M. <strong>19</strong>56-7957. 'Excavaciones en la ciudad ibérica <strong>de</strong> Ullastret (Gerona),, Anuario <strong>de</strong>l<br />

Instituto <strong>de</strong> ktudios Gerun<strong>de</strong>nses.<br />

7960. "Excavaciones arqueológicas en la ciudad ibérica <strong>de</strong> Ullast¡et (Gerona) Undécima<br />

campaña 7960", Anuario <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Gerun<strong>de</strong>nses.<br />

OIIVER, A. <strong>19</strong>88. "La punta d'Orleyl. Vall d'Uxó, La Plana Barxa,, Memõries: 167-169.<br />

ORFILA, M. - SINTES, G. <strong>19</strong>81-<strong>19</strong>84. "Esrudio preliminar sob¡e la perduración <strong>de</strong>l hábitat en los<br />

conjuntos talayóticos menorquines,, Mayurqø, 20 : 1,9-46.<br />

PASCUAI, R. <strong>19</strong>7I-<strong>19</strong>72 "Arqueología submarina en Andalucía (Almeía y Gnnada), Ampurias,<br />

33-34: 321-334.<br />

PONS, E. - TOLEDO, A - IIORENS, J.M. <strong>19</strong>81. <strong>El</strong> recinte fortificat ibèric <strong>de</strong> Puig Castellet,<br />

Gerona<br />

PUJOI, J - cARcÍÂ, J. <strong>19</strong>82-<strong>19</strong>53. "<strong>El</strong> grup <strong>de</strong> sitges <strong>de</strong> Can Miralles-Can Modolell (Cabrera <strong>de</strong><br />

Mar, Maresme),, Iaietònia, 2-3: 46-745.<br />

RAMÓN, J. <strong>19</strong>81 a. Ia produccion anforica <strong>púnico</strong>-ebusitana, lbiza.<br />

<strong>19</strong>81 b. .Ibìza y la circulación <strong>de</strong> ânforas fenicias y púnicas en el Mediteráneo<br />

Occi<strong>de</strong>ntal,, Trabajos <strong>de</strong>l Museo Arqueológico <strong>de</strong> lbiza, 5.<br />

7985. -Tagomago 1. Un pecio fenicio <strong>de</strong>l siglo V a.C, en aguas <strong>de</strong> lbiza,, W CongArq.<br />

Sub:377-391.<br />

7987-<strong>19</strong>88..EI recinto <strong>púnico</strong> <strong>de</strong>l Cap <strong>de</strong>s Llibrell (Ibiza),, Sa.guntum,2l: 267-293.<br />

RAMÓN, J., et alii. <strong>19</strong>82. "Un taller <strong>de</strong> ceràmica d'època tardo-púnica a Can Rova <strong>de</strong><br />

Baix, Sant Antoni <strong>de</strong> Portmany (Eivissa),, Fonammts,3: 215-259<br />

SOIIER, Y.<strong>19</strong>68- 'Céramiques puniques et ibéro-puniques sur le litoral du Languedoc du Vème<br />

au <strong>de</strong>but du IIème siècle avant J.c., Riuista di Stud.i Liguri, )oocv: rz7-r50.<br />

TARRADELL, M <strong>19</strong>75. -<strong>El</strong>s fenicis, els grecs i la resposta indígena: t¡es societars occi<strong>de</strong>ntals<br />

preromanes,, Homenaje a J. Regla, I, yalencia: I_72.<br />

TARRADEIL, M - FONT, M. <strong>19</strong>75. Eiußsa CarÍaginesa,Barcelona.<br />

uGouNI, D - otrvE, ch <strong>19</strong>87-<strong>19</strong>88. "un four <strong>de</strong> potier du ve. s. av. J.C à Béziers, placè <strong>de</strong><br />

la Ma<strong>de</strong>leine,, Gøllia, 45: l3-ZB.<br />

IøAGNER, C.G' <strong>19</strong>84. "<strong>El</strong> comercio <strong>púnico</strong> en el Mediterráne o a la luz <strong>de</strong> una nueva interpretación<br />

<strong>de</strong> los tratados <strong>de</strong> Roma y cartago,, Memorias <strong>de</strong> Hßtoria Antigua, w: 2lr-224.<br />

ÙBERA, 7982. Las ónforas prenornnnas en el País Valenciano. Fenicias, ibericas y þúnicas,<br />

Serie <strong>de</strong> Trabajos Va¡ios <strong>de</strong>l SIP, 73, Valencia.<br />

ìIBERA, A. - FERNÑDEZ, A. <strong>19</strong>85..Prospecciones arqueológicas submarinas enla Zona <strong>de</strong>l<br />

Saler (Valencia),, W Cong. Arq. Sub.: 83-97.<br />

;ANMARÍ, E. - MOLLA, J. M. - AeUILUÊ., J <strong>19</strong>83-<strong>19</strong>84. "Les excavacìons a l,àrea <strong>de</strong>l parking<br />

al sud <strong>de</strong> la neàpolis d'Empúries (ìnfo¡me preliminar),, Empúries, 45-46: 710-153.<br />

iANMARÍ, J. - SANT,{CANA, J. - SERRA, R. 1g84. <strong>El</strong> jaciment ibèric <strong>de</strong> t'Argitera i el poblament<br />

protohistoric <strong>de</strong>l Baix Penedès, Barcelona<br />

;ANMARÍ, J. - SANTACANA, J. <strong>19</strong>87. "lnrercanvi, producció agrària i mo<strong>de</strong>ls comercials a la<br />

costa <strong>de</strong>l Penedès,, <strong>El</strong> ui a I'antiguttat:37-40


<strong>El</strong> <strong>mundo</strong> <strong>púnico</strong> : <strong>Historia</strong>, <strong>sociedad</strong> y <strong>cultura</strong> (<strong>Cartagena</strong> <strong>17</strong>-<strong>19</strong> <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> <strong>19</strong>90) - Dialnet<br />

http://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=5021 [31/05/2010 09:33:34]

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!