Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión - Ex officina ...
Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión - Ex officina ...
Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión - Ex officina ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Cerámicas</strong> <strong>hispanorromanas</strong>.<br />
<strong>Un</strong> <strong>estado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong><br />
D. Bernal Casaso<strong>la</strong> y A. Ribera i Lacomba (eds. científicos)<br />
Editado con motivo <strong>de</strong>l XXVI Congreso Internacional<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Rei Cretariae Romanae Fautores<br />
Edita<br />
Co<strong>la</strong>bora
Índice<br />
Introducción. “What are we looking for in our pots?” Reflexiones sobre ceramología hispanorromana ................ 15<br />
Darío Bernal Casaso<strong>la</strong> y Albert Ribera i Lacomba<br />
Prólogo. La cerámica hispanorromana en el siglo XXI .............................................................................................. 37<br />
Miguel Beltrán Lloris<br />
BLOQUE I. ESTUDIOS PRELIMINARES<br />
Los estudios <strong>de</strong> cerámica romana en <strong>la</strong>s zonas litorales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica:<br />
un ba<strong>la</strong>nce a inicios <strong>de</strong>l siglo XXI.............................................................................................................................. 49<br />
Ramón Járrega Domínguez<br />
Los estudios <strong>de</strong> cerámica romana en <strong>la</strong>s zonas interiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica. Algunas reflexiones.................. 83<br />
Emilio Il<strong>la</strong>rregui<br />
De <strong>la</strong> arcil<strong>la</strong> a <strong>la</strong> cerámica. Aproximación a los ambientes funcionales <strong>de</strong> los talleres alfareros en Hispania......... 93<br />
José Juan Díaz Rodríguez<br />
Hornos romanos en España. Aspectos <strong>de</strong> morfología y tecnología .......................................................................... 113<br />
Jaume Coll Conesa<br />
El Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal como espacio periférico <strong>de</strong> imitaciones..................................................................... 127<br />
Jordi Principal<br />
BLOQUE II. ROMA EN LA FASE DE CONQUISTA (SIGLOS III-I A. C.)<br />
Las cerámicas ibéricas. Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong>........................................................................................................... 147<br />
Helena Bonet y Consuelo Mata<br />
La cerámica celtibérica............................................................................................................................................. 171<br />
Francisco Burillo, Mª Ascensión Cano, Mª Esperanza Saiz<br />
La cerámica <strong>de</strong> tradición púnica (siglos III-I a. C.) .................................................................................................... 189<br />
Andrés María Adroher Auroux<br />
Cerámica tur<strong>de</strong>tana .................................................................................................................................................. 201<br />
Eduardo Ferrer Albelda y Francisco José García Fernán<strong>de</strong>z<br />
<strong>Cerámicas</strong> <strong>de</strong>l mundo castrexo <strong>de</strong>l NO Peninsu<strong>la</strong>r. Problemática y principales producciones ............................... 221<br />
Adolfo Fernán<strong>de</strong>z Fernán<strong>de</strong>z
La cerámica “Tipo Kuass” ......................................................................................................................................... 245<br />
Ana Mª Niveau <strong>de</strong> Villedary y Mariñas<br />
La cerámica <strong>de</strong> barniz negro .................................................................................................................................... 263<br />
José Pérez Ballester<br />
Producciones cerámicas militares en Hispania....................................................................................................... 275<br />
Ángel Morillo<br />
BLOQUE III. NUEVOS TIEMPOS, NUEVOS GUSTOS (AUGUSTO-SIGLO II D. C.)<br />
Las cerámicas “Tipo Peñaflor” .................................................................................................................................. 297<br />
Macarena Bustamante Álvarez y Esperanza Huguet Enguita<br />
Producciones <strong>de</strong> Terra Sigil<strong>la</strong>ta Hispánica.............................................................................................................. 307<br />
Mª Isabel Fernán<strong>de</strong>z García y Merce<strong>de</strong>s Roca Roumens<br />
Terra sigil<strong>la</strong>ta hispánica bril<strong>la</strong>nte (TSHB) ............................................................................................................... 333<br />
Carmen Fernán<strong>de</strong>z Ochoa y Mar Zarzalejos Prieto<br />
Las cerámicas <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s finas en <strong>la</strong> fachada mediterránea <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica y <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Baleares ................. 343<br />
Alberto López Mullor<br />
Pare<strong>de</strong>s finas <strong>de</strong> Lusitania y <strong>de</strong>l cuadrante norocci<strong>de</strong>ntal ...................................................................................... 385<br />
Esperanza Martín Hernán<strong>de</strong>z y Germán Rodríguez Martín<br />
Lucernas <strong>hispanorromanas</strong> ...................................................................................................................................... 407<br />
Ángel Morillo y Germán Rodríguez Martín<br />
Las cerámicas “Tipo Clunia” y otras producciones pintadas <strong>hispanorromanas</strong>....................................................... 429<br />
Juan Manuel Abascal<br />
Las “cerámicas bracarenses”..................................................................................................................................... 445<br />
Rui Morais<br />
El mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas comunes altoimperiales <strong>de</strong> Hispania........................................................................... 471<br />
Encarnación Serrano Ramos<br />
La producción <strong>de</strong> cerámica vidriada ........................................................................................................................ 489<br />
Juan Ángel Paz Peralta<br />
BLOQUE IV. CERÁMICAS HISPANORROMANAS EN LA ANTIGÜEDAD TARDÍA (SIGLOS III-VII D. C.)<br />
Las producciones <strong>de</strong> terra sigil<strong>la</strong>ta hispánica intermedia y tardía.......................................................................... 497<br />
Juan Ángel Paz Peralta<br />
La vajil<strong>la</strong> Terra Sigil<strong>la</strong>ta Hispánica Tardía Meridional .............................................................................................. 541<br />
Margarita Orfi<strong>la</strong> Pons<br />
Las imitaciones <strong>de</strong> cerámica africana en Hispania.................................................................................................. 553<br />
Xavier Aquilué<br />
La cerámica ebusitana en <strong>la</strong> Antigüedad Tardía ........................................................................................................ 563<br />
Joan Ramon Torres<br />
Las producciones <strong>de</strong> transición al Mundo Islámico: el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica paleoandalusí (siglos VIII y IX)........... 585<br />
Miguel Alba Calzado y Sonia Gutiérrez Lloret
BLOQUE V. ALGO MÁS QUE CERÁMICA: LA SINGULARIDAD DE LAS ÁNFORAS<br />
Las ánforas <strong>de</strong>l mundo ibérico ................................................................................................................................. 617<br />
Albert Ribera i Lacomba y Evanthia Tsantini<br />
La producción <strong>de</strong> ánforas en el área <strong>de</strong>l Estrecho en época tardopúnica (siglos III-I a. C.)...................................... 635<br />
Antonio M. Sáez Romero<br />
Ánforas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bética.................................................................................................................................................. 661<br />
Enrique García Vargas y Darío Bernal Casaso<strong>la</strong><br />
Las ánforas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tarraconense ................................................................................................................................. 689<br />
Alberto López Mullor y Albert Martín Menén<strong>de</strong>z<br />
Las ánforas <strong>de</strong> Lusitania .......................................................................................................................................... 725<br />
Carlos Fabião<br />
BLOQUE VI. OTRAS PRODUCCIONES ALFARERAS Y TENDENCIAS ACTUALES<br />
El material constructivo <strong>la</strong>tericio en Hispania. Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cuestión</strong>..................................................................... 749<br />
Lour<strong>de</strong>s Roldán Gómez<br />
Terracotas y elementos <strong>de</strong> corop<strong>la</strong>stia..................................................................................................................... 775<br />
María Luisa Ramos<br />
Aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueometría al conocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas arqueológicas. <strong>Un</strong> ejemplo hispano.............. 787<br />
Josep M. Gurt i Esparraguera y Verònica Martínez Ferreras<br />
El grupo CEIPAC y los estudios <strong>de</strong> epigrafía anfórica en España................................................................................ 807<br />
José Remesal Rodríguez
La cerámica <strong>de</strong> barniz negro<br />
José Pérez Ballester<br />
<strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Valencia<br />
Introducción<br />
Las cerámicas engobadas ebusitanas<br />
La vajil<strong>la</strong> cerámica <strong>de</strong> barniz negro que llegaba a <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong><br />
Ibérica durante el siglo IV procedía <strong>de</strong>l Ática y concretamente<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma Atenas. Naves como el pecio <strong>de</strong><br />
El Sec, participaban seguramente <strong>de</strong> un comercio <strong>de</strong> vino<br />
y vasos para consumirlo que abastecía <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong><br />
los oppida ibéricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> franja litoral mediterránea ibérica<br />
y luego se distribuían incluso al interior, llegando a<br />
comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual Castil<strong>la</strong> La Mancha.<br />
Pero, hacia finales <strong>de</strong>l siglo IV, los talleres áticos <strong>de</strong>jaron<br />
<strong>de</strong> fabricar<strong>la</strong>s. Los motivos son varios: un cambio<br />
en <strong>la</strong>s modas cerámicas atenienses, que prefieren ahora<br />
los vasos <strong>de</strong>corados con motivos sobrepintados a los <strong>de</strong><br />
figuras rojas, <strong>de</strong> fabricación más costosa y lenta; <strong>la</strong> preferencia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> metálica a partir <strong>de</strong> los contactos intensos<br />
con Oriente (Alejandro) sobre <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> cerámica,<br />
siempre que era posible. Quizás lo más importante es<br />
que los centros <strong>de</strong>l comercio marítimo ya no son Atenas<br />
o Corinto, consumidos por guerras y <strong>de</strong>sastres continuos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines <strong>de</strong>l siglo V, sino que han ido surgiendo otros<br />
nuevos en Oriente: Rodas, Pérgamo, Éfeso, Alejandría, y<br />
en el Mediterráneo Central: Siracusa, Tarento o <strong>la</strong> misma<br />
Cartago.<br />
Ante esta falta <strong>de</strong> oferta, surgen en todo el Mediterráneo<br />
talleres regionales o locales que imitan a <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong><br />
ática o mo<strong>de</strong><strong>la</strong>n formas propias, pero siempre con el<br />
común <strong>de</strong>nominador <strong>de</strong> un “barniz” negro más o menos<br />
conseguido, a veces incluso c<strong>la</strong>ramente rojo.<br />
En el Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal, estos productos intentan<br />
cubrir <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda existente <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> fina “exótica”<br />
<strong>de</strong> mesa. En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica hal<strong>la</strong>mos<br />
talleres que producen cerámicas <strong>de</strong> esta c<strong>la</strong>se en <strong>la</strong> Bahía<br />
<strong>de</strong> Cádiz, en Ibiza y en Roses. Trataremos aquí <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos<br />
últimas.<br />
Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> M. Del Amo (1970) en<br />
don<strong>de</strong> por vez primera se daban a conocer estas cerámicas,<br />
será V. Guerrero (1980, 1984, 1997 y 1998 principalmente)<br />
quien a partir <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> factoría, el<br />
pecio y el fon<strong>de</strong>a<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Na Guardis en Mallorca, or<strong>de</strong>nará<br />
y sistematizará esta producción <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> mesa engobada<br />
o “barnizada”, que se presenta bajo cocción<br />
oxidante o reductora. Tiene un repertorio formal que<br />
dicho autor asoció a <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “campanienses”<br />
<strong>de</strong> Lamboglia y <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>ró “pseudocampanienses”,<br />
porque en general no imitaban fielmente a <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> itálica<br />
<strong>de</strong> barniz negro y algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas ya reve<strong>la</strong>ban<br />
una filiación más púnica u occi<strong>de</strong>ntal que tirrénica (Guerrero,<br />
1980, 169). Su cronología, como más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte veremos,<br />
se centra en los siglos III y II a. C., aunque el<br />
estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> necrópolis <strong>de</strong>l Puig <strong>de</strong>s Molins reve<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />
presencia <strong>de</strong> vasos engobados que imitan <strong>la</strong>s formas áticas<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los inicios <strong>de</strong>l siglo V a. C., muchos <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong>scontextualizados<br />
o en tumbas reutilizadas a través <strong>de</strong>l<br />
tiempo (Fernán<strong>de</strong>z y Granados, 1980, 5; Fernán<strong>de</strong>z, 1992,<br />
vol. II, 75). Es una vajil<strong>la</strong> conservadora, pues algunas <strong>de</strong><br />
sus formas <strong>la</strong>s encontramos en contextos <strong>de</strong> inicios <strong>de</strong>l<br />
siglo III hasta finales <strong>de</strong>l siglo II a. C.<br />
En <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ibiza, J. Ramon ha publicado varios trabajos<br />
sobre alfares, testares y <strong>de</strong>pósitos o pozos con productos<br />
<strong>de</strong> hornos, todos situados en <strong>la</strong> propia ciudad <strong>de</strong><br />
Eivissa o su entorno más inmediato en don<strong>de</strong> se producían<br />
ánforas pero también cerámica <strong>de</strong> cocina, cerámicas<br />
finas <strong>de</strong> almacenaje y vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> mesa. Ha proporcionado<br />
interesantes contextos en don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> engobada <strong>de</strong><br />
Ibiza aparece en re<strong>la</strong>ción con su propia área <strong>de</strong> producción,<br />
con vasos locales y otros <strong>de</strong> importación que han<br />
permitido fechar bien estos materiales especialmente
264 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓN<br />
entre los siglos IV y III a. C. (Ramon, 1994, 1997, 1998a<br />
y 1998b). El estudio que hemos realizado sobre un pozo<br />
o silo <strong>de</strong> Can Vicent d’En Jaume (Pérez Ballester, y Gómez<br />
Bel<strong>la</strong>rd e.p.) recoge materiales <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo III y<br />
gran parte <strong>de</strong>l siglo II a. C., muy en re<strong>la</strong>ción con los hal<strong>la</strong>zgos<br />
<strong>de</strong> Na Guardis o <strong>de</strong> Menorca. Allí, el estudio <strong>de</strong>l<br />
fon<strong>de</strong>a<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Cales Coves proporcionó abundantes cerámicas<br />
ebusitanas, entre <strong>la</strong>s que se encuentran <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
vajil<strong>la</strong> fina engobada que aquí estudiamos y que, aunque<br />
con <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> datación <strong>de</strong> un yacimiento<br />
<strong>de</strong> esta c<strong>la</strong>se, po<strong>de</strong>mos encuadrar entre <strong>la</strong> mitad<br />
<strong>de</strong>l siglo III y el 130/120 a. C. (Fernán<strong>de</strong>z Miranda y Belén,<br />
1977; Belén y Fernán<strong>de</strong>z Miranda, 1979).<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras publicaciones (Del Amo, 1970) parecía<br />
que hubiese dos c<strong>la</strong>ses diferentes: “grises ibicencas”<br />
y “rojo ibicencas”. Se trata en realidad <strong>de</strong> una misma c<strong>la</strong>se<br />
cerámica cocida a fuego reductor u oxidante en los mismos<br />
hornos, con tipología formal y cronologías semejantes,<br />
aunque con ligeras diferencias que precisaremos.<br />
La arcil<strong>la</strong> es <strong>de</strong>purada y fina, con fuertes diferencias<br />
en los resultados finales <strong>de</strong> cocción que <strong>la</strong>s hacen presentar<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una consistencia dura y casi metálica (rara),<br />
a un aspecto <strong>de</strong> pasta b<strong>la</strong>nda, <strong>de</strong>hiscente, que mancha los<br />
<strong>de</strong>dos, <strong>de</strong> sonido apagado (más frecuente).<br />
En cuanto al color, es variable en los dos tipos <strong>de</strong><br />
cocción, pero uniforme en toda <strong>la</strong> pieza. En cocción reductora<br />
predomina un tono gris plomizo, aunque con<br />
variaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un color gris oscuro al gris verdoso.<br />
En cocción oxidante, predominan los tonos ocre anaranjado<br />
u ocre c<strong>la</strong>ro; <strong>la</strong>s piezas <strong>de</strong> color c<strong>la</strong>ramente rojo<br />
u anaranjado coinci<strong>de</strong>n con <strong>la</strong>s que presentan pastas<br />
duras y sonoridad metálica, mientras que otras <strong>de</strong> color<br />
amarillento parecen haber sufrido una cocción más irregu<strong>la</strong>r,<br />
presentando frecuentes grietas y vacuo<strong>la</strong>s, y el<br />
tacto <strong>de</strong>hiscente que antes mencionamos. Buxeda y Cau<br />
(1998) han efectuado análisis cualitativos y cuantitativos<br />
sobre algunas cerámicas engobadas ibicencas. Han <strong>de</strong>terminado<br />
el carácter calcáreo <strong>de</strong> esta vajil<strong>la</strong> y asocian a<br />
cocciones reductoras aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> color gris pero también<br />
algunas piezas con pastas <strong>de</strong> color gris c<strong>la</strong>ro o b<strong>la</strong>ncuzcas<br />
(¿amarillentas?) y engobes castaño anaranjados, que<br />
se obtienen por “…sobrecocciones poco severas o severas”<br />
(Buxeda y Cau, 1998, 112-113). Esta apreciación<br />
no invalida <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> producciones <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> engobada<br />
realizadas en cocciones c<strong>la</strong>ramente oxidantes,<br />
que producen pastas <strong>de</strong> colores rojos o anaranjados, con<br />
engobes que llegan al rojo coral, <strong>de</strong> consistencia que<br />
llega a ser muy dura y superficie lisa, como ya hemos<br />
mencionado.<br />
La <strong>de</strong>tección a simple vista <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgrasantes b<strong>la</strong>ncos<br />
calizos gran<strong>de</strong>s (0’5-1’5 mm) y <strong>de</strong> otros micáceos pequeños,<br />
caracterizaba tanto a <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> engobada ibicenca<br />
como también a <strong>la</strong>s ánforas ebusitanas, dándoles un marchamo<br />
<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia c<strong>la</strong>ra que nos confirmaba su proce<strong>de</strong>ncia<br />
cuando los investigadores <strong>la</strong>s encontrábamos<br />
fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s. Sin embargo un simple estudio macroscópico<br />
realizado con lupa binocu<strong>la</strong>r entre 20 y 40<br />
aumentos sobre muestras <strong>de</strong> cerámicas engobadas con<br />
pastas respectivamente gris, ocre, rojiza y amarillenta,<br />
nos permiten algunas observaciones (Pérez Ballester y<br />
Berrocal, 2007). La primera es <strong>la</strong> uniformidad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
muestras en lo que se refiere al aspecto <strong>de</strong>l cuerpo cerámico<br />
y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sgrasantes: <strong>de</strong>purado en todos los<br />
casos, compacto salvo en <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> pasta amarillenta,<br />
que son <strong>de</strong> aspecto poroso; con vacuo<strong>la</strong>s, más<br />
abundantes en <strong>la</strong>s piezas <strong>de</strong> pasta amarillenta, y un aspecto<br />
hojaldrado o estratificado en <strong>la</strong>s <strong>de</strong> pasta gris, como<br />
hemos observado también en otras producciones grises<br />
<strong>de</strong> barniz negro. La segunda es que los <strong>de</strong>sgrasantes calizos<br />
se localizan únicamente en <strong>la</strong> superficie, a veces<br />
rompiéndo<strong>la</strong> c<strong>la</strong>ramente. Sí se observan micas abundantes<br />
en todas <strong>la</strong>s muestras, pero junto a nódulos negruzcos<br />
y <strong>de</strong> color castaño amarillento, estos últimos<br />
quizás partícu<strong>la</strong>s calizas disgregadas; también algunos<br />
cuarzos b<strong>la</strong>ncos o fel<strong>de</strong>spatos.<br />
Esto confirmaría que todas <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>ben proce<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> un área común <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ibiza. Los aspectos finales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas se <strong>de</strong>ben seguramente a diferentes<br />
situaciones <strong>de</strong> cocción en el horno. Estos datos vienen corroborados<br />
por los análisis <strong>de</strong> Buxeda y Cau (1998, 112-<br />
113), que hab<strong>la</strong>n sin embargo <strong>de</strong> multiplicidad <strong>de</strong> centros<br />
productores <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo territorio insu<strong>la</strong>r.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> cubierta, no está formada por un engo<br />
be semivitrificado <strong>de</strong>l tipo que conocemos en ce rámicas<br />
áticas, campanienses o sigil<strong>la</strong>tas y que comúnmente <strong>de</strong>nominamos<br />
“barniz”. Las cerámicas ibicencas presentan<br />
un engobe bastante diluído que se aplica por inmersión<br />
antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cocción sobre el vaso, <strong>de</strong>jando habitualmente<br />
el fondo externo <strong>de</strong> <strong>la</strong> base y <strong>la</strong> parte inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared<br />
externa en reserva. Aplicado <strong>de</strong> esta forma, y dada su<br />
poca <strong>de</strong>nsidad, es absorbido por <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l cuerpo<br />
cerámico <strong>de</strong> manera irregu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>positándose en mayor<br />
proporción por el interior <strong>de</strong>l vaso y <strong>de</strong> manera más débil<br />
por el exterior.
LA CERÁMICA DE BARNIZ NEGRO 265<br />
En <strong>la</strong>s cerámicas cocidas a fuego reductor, el color<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta es gris, con tonalida<strong>de</strong>s variables que van<br />
<strong>de</strong>l gris oscuro al gris verdoso pasando por el gris plomizo,<br />
el más frecuente. El aspecto es casi siempre mate, aunque<br />
algunos ejemp<strong>la</strong>res tienen cierto brillo y un tacto jabonoso,<br />
simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> otras producciones reducidas como<br />
<strong>la</strong> Campaniense C siracusana. Es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecuencias<br />
<strong>de</strong> someter al vaso a una cocción reductora y a un<br />
enfriamiento también reductor (Morel y Picon, 1994, 44).<br />
Quizás <strong>de</strong>bemos incluir aquí <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s b<strong>la</strong>nquecinas<br />
<strong>de</strong>scritas por Buxeda y Cau, con engobes que pue<strong>de</strong>n<br />
ser <strong>de</strong> color castaño-anaranjado.<br />
En <strong>la</strong>s cerámicas cocidas a fuego oxidante, el color <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cubierta es muy variable, aunque predominan los tonos<br />
rojizos o castaños sobre los negros o grises. Las <strong>de</strong> color<br />
rojo vivo o anaranjado, más escasas, son a su vez <strong>la</strong>s que<br />
presentan una cocción más uniforme y un sonido metálico;<br />
al interior, el engobe adquiere tonos más oscuros,<br />
rojo castaño por ejemplo. Las más frecuentes tienen un<br />
color entre ocre castaño y ocre amarillento, con varios<br />
tonos en <strong>la</strong> misma pieza; <strong>la</strong> superficie es mate y lisa al<br />
tacto. <strong>Un</strong> porcentaje menor, precisamente aquellos vasos<br />
que tienen <strong>la</strong> pasta <strong>de</strong> color amarillento, presenta <strong>la</strong> cubierta<br />
con un engobe <strong>de</strong> color negruzco o gris negruzco,<br />
poco adherente, en parte perdido, mate y con <strong>la</strong> superficie<br />
harinosa y que mancha los <strong>de</strong>dos.<br />
No estamos pues ante una producción que imita fielmente<br />
a <strong>la</strong>s cerámicas <strong>de</strong> barniz negro, aunque <strong>la</strong> influencia<br />
<strong>de</strong> los productos <strong>de</strong> barniz negro importados<br />
existe y se refleja en <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> algunas formas<br />
<strong>de</strong> su repertorio y en <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> sus sistemas <strong>de</strong>corativos.<br />
Parece que nos encontramos en el seno <strong>de</strong> una<br />
tradición cerámica púnica (Guerrero, 1980, 171) que<br />
pue<strong>de</strong> arrancar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mado “barniz<br />
rojo occi<strong>de</strong>ntal” y que encontramos también en época<br />
helenística en lugares como Cer<strong>de</strong>ña (Campanel<strong>la</strong>, 1999)<br />
o el área <strong>de</strong>l Estrecho (Ponsich, 1968; Niveau, 1999 y<br />
2003) a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia Ibiza, que refleja en su vajil<strong>la</strong><br />
<strong>la</strong> variedad formal <strong>de</strong> su entorno.<br />
A <strong>la</strong> hora hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> engoba da<br />
ebu sitana, <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> Guerrero (1980) <strong>de</strong>finía <strong>la</strong>s formas<br />
por su aproximación a <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> Lamboglia y<br />
más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Morel. En algunas, como <strong>la</strong> F-27, <strong>la</strong><br />
ads cripción era muy forzada y en otras era imposible su<br />
re mi sión a dichas tipologías, sencil<strong>la</strong>mente porque co rres -<br />
pon<strong>de</strong>n a una tradición púnica. Fernán<strong>de</strong>z y Granados<br />
(1980) estudiaron <strong>la</strong>s engobadas que imitaban c<strong>la</strong>ramente<br />
a <strong>la</strong>s áticas <strong>de</strong> barniz negro y <strong>la</strong>s or<strong>de</strong>naron según <strong>la</strong>s formas<br />
<strong>de</strong>l ágora <strong>de</strong> Atenas (Sparkes y Talcott, 1970), añadiendo<br />
<strong>la</strong> referencia a Lamboglia, cuando era c<strong>la</strong>ra. En<br />
los trabajos <strong>de</strong> J. Ramon, este autor ha optado por ignorar<br />
<strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> Guerrero y sustituir<strong>la</strong> por <strong>la</strong>s sig<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> primera pieza <strong>de</strong> cada forma por él documentada en <strong>la</strong>s<br />
excavaciones <strong>de</strong> hornos, <strong>de</strong>pósitos y testares <strong>de</strong>l área <strong>de</strong><br />
Eivissa (p. e. tipos CC-99, FE-13/13, HX-1/53, etc.). No<br />
tendríamos mucho que objetar si esas formas fueran exclusivas<br />
<strong>de</strong> cada taller, pero esto no es así; <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong>s se fabrica indistintamente en diferentes oficinas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad.<br />
Falta pues una tipología actualizada y completa sobre<br />
estas cerámicas. Nosotros, en el estudio <strong>de</strong> Can Vicent<br />
d’en Jaume, hemos aplicado unos grupos funcionales<br />
que ya utilizamos en <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerámicas <strong>de</strong><br />
barniz negro <strong>de</strong>l santuario <strong>de</strong> Gabii (Pérez Ballester, 2004,<br />
20-22) y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estos gran<strong>de</strong>s grupos hemos mantenido<br />
<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación más conocida, <strong>la</strong> <strong>de</strong> Guerrero, en <strong>la</strong><br />
que un simple número tiene tras <strong>de</strong> sí una imagen concreta<br />
<strong>de</strong>l repertorio campaniense, que basta para reconocer<br />
<strong>la</strong> forma. Cuando esto no ha sido posible, hemos<br />
optado, como otros investigadores, por dar una <strong>de</strong>nominación<br />
<strong>de</strong>scriptiva, aunque siempre a partir <strong>de</strong> los<br />
gran<strong>de</strong>s grupos funcionales: p<strong>la</strong>to, pátera, cuenco profundo,<br />
cuenco poco profundo, cuenco ancho poco profundo,<br />
etc. (Pérez Ballester, e.p.).<br />
Las formas más antiguas, con prototipos áticos <strong>de</strong> los<br />
si glos V y IV a. C., se encuentran sólo en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> y pre feren<br />
temente en <strong>la</strong> necrópolis <strong>de</strong>l Puig <strong>de</strong>s Molins. Se fabri -<br />
can mayoritariamente en pasta gris (Fernán<strong>de</strong>z y Gra nados,<br />
1980, 9). Los p<strong>la</strong>tos son escasos, <strong>de</strong>stacan do el tipo “broadrim”<br />
<strong>de</strong>l ágora <strong>de</strong> Atenas (5 ejs.). Las formas más abundantes<br />
son cuencos y copitas, cuyos protipos áticos sí<br />
encontramos en ajuares <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma necrópolis <strong>de</strong>l Puig<br />
<strong>de</strong>s Molins: “shallow wall and convex-concave profile”<br />
(8 ejs.), cuencos <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> recto con un asa horizontal (7<br />
ejs.), cuencos poco profundos “outturned rim”, aprox.<br />
L22, los más numerosos (30 ejs.) junto a copitas <strong>de</strong> bor<strong>de</strong><br />
reentrante “small bowl” (19 ejs.) (fig. 1).<br />
El repertorio <strong>de</strong> los siglos III y II a. C. está formado<br />
por otro tipo <strong>de</strong> vasos (fig. 2). Las formas más frecuentes<br />
son, con diferencia, el p<strong>la</strong>to F-23, <strong>la</strong> pátera F-55, el<br />
bol <strong>de</strong> bor <strong>de</strong> reentrante o cuenco poco profundo F-26 y<br />
el cuenco ancho poco profundo <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> recto con carena<br />
media marcada, F-27. Estas formas, junto a p<strong>la</strong>tos F-36,<br />
cuencos profundos F-31 y otros anchos po co pro fundos
266 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓN<br />
Figura 1. Ibiza: cerámicas grises tipo ático, (Fernán<strong>de</strong>z y Granados, 1980) Nº 1: P<strong>la</strong>to «thickened edge»; nº 2 y 3: Cuenco “shallow wall<br />
and convex-concave profile” (Morel F-2430); nº 4 y 5: Cuenco ancho poco profundo “Outturned rim”, Lamb.22 (Morel F-26480); nº 6 a<br />
9: copitas o pequeños cuencos “small bowl” (Morel F-2710 / 2780).<br />
F-28, son <strong>la</strong>s que encontramos también fuera <strong>de</strong> Ibiza y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s, en <strong>la</strong>s áreas y yacimientos que ya hemos mencionado.<br />
Nos vamos a <strong>de</strong>tener en <strong>la</strong>s dos formas más frecuentes<br />
que nos remiten a repertorios no exclusivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cerámica <strong>de</strong> barniz negro: el cuenco o bol F-26 y el cuenco<br />
ancho F-27.<br />
El primero fue <strong>de</strong>nominado por Guerrero “F-26/27”<br />
por su semejanza a <strong>la</strong>s L26 y L27 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Campaniense A.<br />
Ramon (1997, 19-21) ve mejor su inspiración en proto tipos<br />
pú nicos; yo diría que tanto los cuencos <strong>de</strong> Cartha go co -<br />
mo los <strong>de</strong> Kuass (Ponsich, 1968, 19, fig. 6) o Cer<strong>de</strong> ña<br />
(Campanel<strong>la</strong>, 1999, figs. 9, 10, 22 y 24) respon<strong>de</strong>n a un<br />
mismo prototipo mediterráneo, <strong>de</strong>l que participan igualmente<br />
<strong>la</strong>s cerámicas <strong>de</strong> barniz negro <strong>de</strong> P.E., Cam paniense<br />
A, Talleres <strong>de</strong> Roses, o incluso <strong>la</strong>s cerámicas en gobadas<br />
<strong>de</strong> pasta c<strong>la</strong>ra marsellesas, producciones todas centradas<br />
en los siglos III y II a. C. Las ebusitanas aparecen<br />
tanto en cocción oxidante como reductora, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />
mitad <strong>de</strong>l siglo III.<br />
A <strong>la</strong> segunda forma Guerrero le asignó el guarismo<br />
“27”, al enten<strong>de</strong>r que reproducía <strong>la</strong> forma 27B ó 27C <strong>de</strong><br />
Lamboglia. La asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Ramon (1994, 48-49) al<br />
ejemp<strong>la</strong>r F-2732a1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> Morel no nos<br />
parece tampoco acertada, aunque ésta pertenezca a una<br />
producción local <strong>de</strong> Melitta, en <strong>la</strong> Líbica (Morel, 1981,<br />
212). Encontramos cuencos anchos semejantes entre <strong>la</strong><br />
cerámica común <strong>de</strong> Carthago, en pasta gris o bien oxidadas<br />
con zonas engobadas como en Ibiza, con cronología<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo II a. C. (Lancel, 1987,<br />
tipos 212a3 y 212b1, 107-108, lám.8); y también en cerámicas<br />
engobadas <strong>de</strong> pasta c<strong>la</strong>ra massaliotas <strong>de</strong> cronología<br />
algo más antigua (Bats, 1993, 207, CL-MAS 220a).<br />
Estaríamos, como en <strong>la</strong> forma F-26, ante una forma muy<br />
común en el Mediterráneo Central y Occi<strong>de</strong>ntal, sin que<br />
sea factible <strong>de</strong>terminar si hubo un prototipo concreto,<br />
ni que hubiera “imitaciones” en el sentido más estricto <strong>de</strong>l<br />
término. Dentro <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción ibicenca, sí parece que<br />
po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>terminar una cierta evolución, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> piezas<br />
<strong>de</strong> inflexión no carenada y bor<strong>de</strong> recto o ligeramente<br />
oblicuo hacia <strong>de</strong>ntro o hacia fuera, propias <strong>de</strong>l siglo III,<br />
hacia cuencos anchos con inflexión en carena viva y<br />
bor<strong>de</strong> recto con ten<strong>de</strong>ncia reentrante (Ramon, 1994, 49).
LA CERÁMICA DE BARNIZ NEGRO 267<br />
Figura 2. <strong>Cerámicas</strong> grises y engobadas ebusitanas (Guerrero, 1980) Nº 1 y 2: P<strong>la</strong>to F23 (Lamb.23); nº 3: P<strong>la</strong>to F55 (Lamb.55); nº 4<br />
a 6: F-26/27a (Lamb 26, Lamb 27ab); nº 7 y 8: F27; nº 9 y 10: F28 (Lamb.28); nº 11: F31 (Lamb. 31).
268 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓN<br />
Destacamos que es una forma fabricada en Ibiza siempre<br />
en cocción oxidante.<br />
Junto a <strong>la</strong>s formas mencionadas, aparecen en Ibiza<br />
hasta una veintena más, entre el<strong>la</strong>s páteras y p<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> diversa<br />
factura, pero que se dan en pequeño número y<br />
apenas se encuentran fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s, salvo en lugares<br />
como Na Guardis (Mallorca) o Cartagena.<br />
En cuanto a los elementos <strong>de</strong>corativos, po<strong>de</strong>mos remi<br />
tir nos, casi literalmente, a lo que ya expuso en su primer<br />
estudio V. Guerrero (1980). Encontramos <strong>de</strong> co ra ción<br />
im pre sa formada por rosetas y palmetas, a veces com bina<br />
das entre sí, <strong>la</strong> mayoría semejantes a <strong>la</strong>s que encontra<br />
mos en producciones coetáneas <strong>de</strong> barniz ne gro (Peque<br />
ñas Estampil<strong>la</strong>s, P.E., Talleres <strong>de</strong> Roses, Cam panien -<br />
se A) y otras totalmente originales o <strong>de</strong> in fluen cia pú ni -<br />
ca.<br />
Las rosetas suelen aparecer so<strong>la</strong>s en el fondo <strong>de</strong> cuencos<br />
profundos o poco profundos (p.e. F-26, F-28, F-23).<br />
En algún caso combinadas con otras <strong>de</strong>l mismo cuño,<br />
como en <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> P.E., o en posición central ro<strong>de</strong>adas<br />
<strong>de</strong> otras estampil<strong>la</strong>s, normalmente palmetas.<br />
Las palmetas, <strong>de</strong> tipología muy variada, aparecen<br />
agrupadas radialmente alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l fondo interno en<br />
grupos <strong>de</strong> 3 ó 4, muy juntas y a veces unidas por su base,<br />
recordando a los productos más antiguos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Campaniense<br />
A o a producciones oxidantes o reductoras engobadas<br />
<strong>de</strong>l área <strong>de</strong>l Estrecho y ambiente púnico como<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Kuass o <strong>de</strong>l Golfo <strong>de</strong> Cádiz (Ponsich, 1968; Niveau,<br />
1999 y 2003). En otros casos, con cronología más<br />
tardía (siglo II) <strong>la</strong>s estampil<strong>la</strong>s se disponen radialmente<br />
<strong>de</strong> forma más abierta en el fondo interno, a veces incluso<br />
ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> una o varias fi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> estrías, como en <strong>la</strong>s cerámicas<br />
<strong>de</strong> barniz negro. Algunas hojas trilobu<strong>la</strong>das, como<br />
<strong>de</strong> hiedra, nos remiten también al mismo siglo II a. C.<br />
En algunos ejemp<strong>la</strong>res encontramos <strong>de</strong>coración pintada.<br />
Se trata <strong>de</strong> círculos o bandas concéntricas b<strong>la</strong>nquecinas<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l fondo interno (Fernán<strong>de</strong>z Miranda<br />
y Belén, 1977, fig. 13), como los que aparecen en <strong>la</strong> Campaniense<br />
A <strong>de</strong>l siglo II. <strong>Un</strong>a pieza <strong>de</strong>l pecio <strong>de</strong> Na Guardis<br />
que imita con bastante fi<strong>de</strong>lidad al cuenco profundo<br />
Lamb.33a, presenta alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los círculos pintados<br />
en el fondo interno unos esquemáticos <strong>de</strong>lfines y es propuesta<br />
como una producción cartaginesa (Guerrero, 1998,<br />
178, fig. 1).<br />
La cronología ya hemos visto que es muy amplia;<br />
para aquel<strong>la</strong>s que imitan <strong>la</strong>s formas áticas, sería <strong>de</strong>l siglo<br />
IV, aunque carecemos <strong>de</strong> contextos fiables para confir-<br />
marlo; <strong>la</strong>s más frecuentes, mencionadas en el apartado <strong>de</strong><br />
formas, se reparten entre el siglo III, especialmente en su<br />
segunda mitad, y el siglo II, con cronologías semejantes<br />
a sus prototipos en aquel<strong>la</strong>s que imitan a <strong>la</strong>s Campanienses.<br />
La práctica ausencia <strong>de</strong> imitaciones <strong>de</strong> Campaniense<br />
B <strong>de</strong> Cales (antiguas Beoi<strong>de</strong>s), frecuente por otro<br />
<strong>la</strong>do en yacimientos <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong>, hace pensar que esta producción<br />
tiene su final hacia el último tercio <strong>de</strong>l siglo II a.<br />
C. En nuestro trabajo sobre Can Vicent d’en Jaume, podrán<br />
encontrarse datos pormenorizados sobre <strong>la</strong> cronología<br />
y <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />
hemos hab<strong>la</strong>do (Pérez Ballester y Gómez Bel<strong>la</strong>rd, e.p.).<br />
La difusión <strong>de</strong> estas cerámicas fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Balea -<br />
res es otro <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> interés para su estudio. Las<br />
en contramos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa este <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu <strong>la</strong><br />
Ibé rica, es especialmente numerosa en <strong>la</strong> antigua Cartha<br />
go Nova en don<strong>de</strong> llegó a suponer el 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> mesa <strong>de</strong> época prebárquida y bárquida (Ruiz Val <strong>de</strong>ras,<br />
2004), con más <strong>de</strong> 200 piezas sólo en el área <strong>de</strong>l Anfiteatro<br />
(Pérez Ballester, 1995, 345, fig. 10). También es frecuente<br />
en su área <strong>de</strong> influencia, hasta <strong>la</strong>s inmediaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l río Segura y más allá: necrópolis<br />
y pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Los Nietos (Mar Menor, Cartagena), necrópolis<br />
<strong>de</strong> El Cabecico <strong>de</strong>l Tesoro (Murcia), necrópolis<br />
<strong>de</strong> La Albufereta <strong>de</strong> Alicante, pob<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> La Escuera<br />
(Alicante) y La Alcudia <strong>de</strong> Elche. Todavía hal<strong>la</strong>mos una<br />
concentración importante en el asentamiento costero <strong>de</strong>l<br />
Tossal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>la</strong> (Benidorm) y una dispersión mucho<br />
más débil en los principales asentamientos ibéricos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s tierras interiores <strong>de</strong>l territorio valenciano: Castel<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />
Meca, La Serreta d’Alcoi, Tossal <strong>de</strong> San Miquel <strong>de</strong> Llíria<br />
o Los Vil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Cau<strong>de</strong>te (Page, 1984, 164-179; Bonet y<br />
Mata, 1988), a don<strong>de</strong> llegarían seguramente acompañando<br />
a <strong>la</strong>s ánforas púnico-ebusitanas coetáneas que hal<strong>la</strong>mos<br />
en estos mismos yacimientos. Sólo algún ejemp<strong>la</strong>r<br />
ais<strong>la</strong>do se ha documentado al norte <strong>de</strong>l río Túria, llegando<br />
a <strong>la</strong> actual Cataluña en un “goteo” <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ebro<br />
(Moleta <strong>de</strong>l Remei, Alcanar), Alorda Park (Ca<strong>la</strong>fell), San<br />
Pere Gros y La Massana, más al interior, hasta Emporion<br />
y Ul<strong>la</strong>stret (Bonet y Mata, 1988, 18; Principal, 1998), don<strong>de</strong><br />
abundan <strong>la</strong>s importaciones anfóricas ebusitanas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el siglo IV a. C.<br />
Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica y <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s, ha sido documentada<br />
recientemente por V. Bridoux en diversos<br />
puntos <strong>de</strong>l Norte <strong>de</strong> África, y concretamente en <strong>la</strong> necrópolis<br />
<strong>de</strong> Les Andalouses en <strong>la</strong> actual Argelia, entre el<br />
material ya publicado por Vuillemot.
LA CERÁMICA DE BARNIZ NEGRO 269<br />
<strong>Cerámicas</strong> <strong>de</strong> barniz negro <strong>de</strong> los Talleres <strong>de</strong> Roses 1<br />
Estas cerámicas fueron <strong>de</strong>scritas por vez primera por Enric<br />
Sanmartí Grego (1978), tras estudiar <strong>la</strong>s cerámicas <strong>de</strong> barniz<br />
negro <strong>de</strong> Ampurias y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s excavaciones <strong>de</strong> Joan<br />
Maluquer y Miquel Oliva en <strong>la</strong> Ciuda<strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> Roses, <strong>la</strong> antigua<br />
Rho<strong>de</strong>. Anteriormente, Y. Solier (1969) había sugerido<br />
que se trataba <strong>de</strong> una producción pseudocampaniense<br />
<strong>de</strong>l Languedoc, que imitaba a <strong>la</strong> Campaniense A.<br />
También se i<strong>de</strong>ntificaron y <strong>de</strong>finieron otros “talleres”<br />
estrechamente re<strong>la</strong>cionados con Tres Palmetas Radiales:<br />
Tres Palmetas Radiales sobre Estrías (Sanmartí y Solier,<br />
1978), Nikia-Iôn (Sanmarti, 1978), Rosetas Nominales<br />
(Solier y Sanmartí, 1978), Boles 27 GL o 24/25B (Morel,<br />
1980). A pesar <strong>de</strong> esto, se subrayaba siempre <strong>la</strong> afinidad<br />
formal y técnica entre estos “talleres” y se apuntaba a<br />
Roses como posible centro <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> todos ellos.<br />
En <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l DICOCER (Dictionaire <strong>de</strong>s Céramiques<br />
Antiques en Meditérranée nord-occi<strong>de</strong>ntale)<br />
(1993), se reúnen todos los tipos y formas <strong>de</strong> Roses bajo<br />
un mismo epígrafe: ROSES, seguido <strong>de</strong>l número correspondiente<br />
a <strong>la</strong> forma: ROSES 26, ROSES 40, etc.<br />
Las publicaciones <strong>de</strong> Jordi Principal sobre <strong>la</strong>s cerámicas<br />
<strong>de</strong> barniz negro <strong>de</strong>l siglo III <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cataluña Sur y<br />
Occi<strong>de</strong>ntal (1998) y sobre todo <strong>la</strong>s recientes y concluyentes<br />
aportaciones <strong>de</strong> Anna María Puig (Puig y Martín<br />
2006, 295-563), sobre <strong>la</strong>s cerámicas <strong>de</strong> Roses, han ac<strong>la</strong>rado<br />
problemas <strong>de</strong> talleres, formas, cronología y difusión,<br />
y a ellos nos referiremos repetidamente.<br />
J. Principal aña<strong>de</strong> una “producción” más a <strong>la</strong>s que estudió<br />
Sanmartí: “Tres Palmetas Radiales con Roseta Central”<br />
o “3+1” (Principal, 1998, 111). Sigue utilizando <strong>la</strong><br />
numeración <strong>de</strong> Lamboglia y cuando <strong>la</strong> forma no es exactamente<br />
igual o parece nueva, utiliza <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> Morel.<br />
A.M. Puig en cambio apuesta por una c<strong>la</strong>sificación<br />
conjunta <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> producción cerámica <strong>de</strong> Roses (barniz<br />
negro, cerámicas c<strong>la</strong>ras, grises, cocina), pues <strong>de</strong>muestra<br />
que <strong>la</strong>s formas no son exclusivas <strong>de</strong> un solo tipo, sino<br />
que se repiten (p.e. una misma forma se encuentra en<br />
barniz negro y también en pasta c<strong>la</strong>ra sin barniz o en pastas<br />
grises). Parece a<strong>de</strong>más que en el <strong>de</strong>nominado “barrio<br />
helenístico” <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciuta<strong>de</strong>l<strong>la</strong> <strong>de</strong> Roses hubo un uso conjunto<br />
<strong>de</strong> hornos y obradores que no se especializaron en<br />
una producción concreta (Puig y Martín, 2006, 299).<br />
1 Agra<strong>de</strong>zco a Anna Mª Puig <strong>la</strong>s sugerencias hechas sobre este<br />
texto, que hemos incluido.<br />
Hay tres tipos <strong>de</strong> pastas bien diferenciados, ya <strong>de</strong>scritos<br />
por Sanmartí y que corroboran Principal y Puig:<br />
1. Arcil<strong>la</strong> anaranjada (a veces amarillo-rojo, rojo-naranja,<br />
rojo-marrón y rosa). Dura, fina y bien <strong>de</strong>purada.<br />
2. Arcil<strong>la</strong> amaril<strong>la</strong> (también en tono amarillo muy pálido,<br />
casi b<strong>la</strong>nquecino, beige). B<strong>la</strong>nda, fina, un poco áspera.<br />
3. Arcil<strong>la</strong> roja (también en tonos rojo oscuro, granate).<br />
Muy dura y compacta.<br />
La 1 y <strong>la</strong> 3 serían <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma arcil<strong>la</strong>; <strong>la</strong> amaril<strong>la</strong> no es -<br />
tá c<strong>la</strong>ra. Todas <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s son <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Roses (Puig,<br />
2006; Vendrell, Merino y Vendrell-Saz, 2006). Para Principal,<br />
<strong>la</strong> variante 1 <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> anaranjada concentra todas<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>coracio nes es tampil<strong>la</strong>das, tanto rosetas como palmetas.<br />
La varian te 2 <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> amaril<strong>la</strong> tiene piezas sin<br />
<strong>de</strong>coración es tampil<strong>la</strong>da, aunque aparece excepcionalmente<br />
alguna roseta. La variante 3 <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> roja compren<strong>de</strong><br />
piezas mayoritariamente sin <strong>de</strong>coración.<br />
La cubierta o barniz en <strong>la</strong>s piezas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pastas 1 y 3,<br />
es <strong>de</strong> color negro intenso, lucente o bril<strong>la</strong>nte, <strong>de</strong>nso, pero<br />
con algunas manchas rojizas. Liso al tacto. Aplicado por<br />
inmersión, <strong>de</strong>ja sin cubrir el fondo externo; a veces, sin<br />
embargo, está aplicado a pincel, y cubre también el fondo<br />
externo. Se observan en algunos ejemp<strong>la</strong>res líneas en reserva<br />
entre el pie y <strong>la</strong> pared <strong>de</strong>l vaso, como en <strong>la</strong>s cerámicas<br />
áticas. En el fondo interno <strong>de</strong> páteras y p<strong>la</strong>tos son<br />
frecuentes los discos <strong>de</strong> otro tono más c<strong>la</strong>ro (círculos <strong>de</strong><br />
api<strong>la</strong>miento). En ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> pastas amarillentas el barniz,<br />
negro o rojizo, se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> fácilmente, <strong>de</strong>jando <strong>la</strong><br />
pieza sin cubierta barnizada.<br />
Estamos ante una vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> tradición griega basada en<br />
prototipos y mo<strong>de</strong>los áticos y helenísticos, y en algún caso<br />
massaliota. En el momento final <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción se <strong>de</strong>tectan<br />
también influencias <strong>de</strong> <strong>la</strong> vajil<strong>la</strong> itálica <strong>de</strong> barniz negro.<br />
Puig ha e<strong>la</strong>borado una tipología sobre <strong>la</strong>s cerámicas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> propia Ciuta<strong>de</strong>l<strong>la</strong> <strong>de</strong> Roses, aunque sin separar<br />
aquel<strong>la</strong>s barnizadas <strong>de</strong> negro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que no lo están. Su<br />
tipología tiene tres niveles:<br />
1. Gran<strong>de</strong>s series o grupos <strong>de</strong> vasos: copas sin asas, jarras,<br />
formas cerradas con un asa, etc., un poco en <strong>la</strong><br />
línea <strong>de</strong> <strong>la</strong> C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> Morel pero más simplificada.<br />
Cada una <strong>de</strong> estas series consta <strong>de</strong> números <strong>de</strong><br />
dos cifras (<strong>de</strong>cenas y unida<strong>de</strong>s). P.e.: 1 a 9, copitas/saleros<br />
sin asas; 10 a 19, boles y copas sin asas; 50 a 59,<br />
jarras y olpes, etc.
270 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓN<br />
2. Dentro <strong>de</strong> éstas: <strong>la</strong>s diferentes formas, acompañadas<br />
<strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie: copa, taza, etc. P.e.: copita<br />
forma 2; copa forma 16; jarra forma 52.<br />
3. <strong>Un</strong> tercer nivel <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación, según <strong>la</strong> orientación <strong>de</strong><br />
los bor<strong>de</strong>s. Se expresa añadiendo una letra minúscu<strong>la</strong><br />
al número <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma. Se han estimado un total <strong>de</strong> 7<br />
tipos <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> diferentes. P.e.: Copa forma 10.c = <strong>de</strong><br />
bor<strong>de</strong> cerrado y perfil cóncavo; copita forma 1.c =<br />
i<strong>de</strong>m anterior; Craterisco forma 40.e (serie 40-49: cráteras,<br />
crateriscos, ánforas, stamnos, pelikes) = <strong>de</strong> bor<strong>de</strong><br />
abierto, bífido, <strong>de</strong> perfil convexo: P<strong>la</strong>to <strong>de</strong> peces forma<br />
80.f (80-89: serie <strong>de</strong> p<strong>la</strong>tos y páteras) = Bor<strong>de</strong> vuelto,<br />
<strong>de</strong> perfil recto.<br />
Recoge un total <strong>de</strong> 108 formas <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> mesa,<br />
entre <strong>la</strong>s que hay 70 formas distintas <strong>de</strong> cerámicas <strong>de</strong><br />
barniz negro <strong>de</strong> Roses. De el<strong>la</strong>s, 26 son formas abiertas:<br />
boles y copitas sin asas; 10 son p<strong>la</strong>tos, 7 tazas o copas con<br />
asas; y 16 pertenecen a formas cerradas: crateriscos, olpes,<br />
lécitos, guttus, jarras, etc. (fig. 3). Las más frecuentes en<br />
Roses son:<br />
• F12: 20’5% (páteras o boles L21 y L26)<br />
• F11: 13% (bol o copita L25)<br />
• F80: 11,7% (p<strong>la</strong>to <strong>de</strong> pescado L23)<br />
Y <strong>la</strong>s siguen:<br />
• F40: 7,7% (craterisco L40)<br />
• F14: 6,4% (cuenco poco profundo o copa L22 y L28)<br />
• F1: 5,6% (copita L24 y L24/25)<br />
• F35: 4,5% (escifo L43)<br />
Es <strong>de</strong>cir, que aproximadamente el 70% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas<br />
se agrupan en sólo el 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas (7). Y evi<strong>de</strong>ntemente,<br />
son éstas <strong>la</strong>s más difundidas o exportadas: F12,<br />
F11, F80 y F40 sobre todo.<br />
Si seguimos a Principal, en <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> “Tres Palmetas<br />
Radiales” encontramos <strong>la</strong> L26 como <strong>la</strong> más frecuente,<br />
seguida <strong>de</strong> L23, L36, L24a L28, L25, L27ab, L31, L34, L49,<br />
L42, L43, L40; un conjunto don<strong>de</strong> llegamos a ver ya algunas<br />
formas <strong>de</strong> influencia itálica (L31, L36, L34, L27ab).<br />
“Tres Palmetas Radiales sobre Estrías” sólo aparecen<br />
sobre L26; “Nikia-Iôn” mayoritariamente sobre L26, pero<br />
también en L27ab, L40 y L42.<br />
Puig establece una tipología <strong>de</strong> elementos <strong>de</strong>corativos<br />
(fig. 4) en <strong>la</strong> que <strong>la</strong>s palmetas y <strong>la</strong>s rosetas son los prin-<br />
cipales motivos impresos, organizados en series según <strong>la</strong><br />
orientación <strong>de</strong> los tallos u hojas en <strong>la</strong>s primeras y el tipo<br />
<strong>de</strong> pétalos en <strong>la</strong>s segundas; una or<strong>de</strong>nación simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong><br />
que nosotros mismos propusimos para <strong>la</strong>s cerámicas <strong>de</strong><br />
barniz negro en general, partiendo <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l santuario<br />
<strong>de</strong> Gabii –Latium– (Pérez Ballester, 2003, 137-<br />
182). Estos motivos están siempre impresos en relieve, no<br />
en hueco como ocurría con <strong>la</strong>s cerámicas áticas; <strong>la</strong>s palmetas<br />
son gran<strong>de</strong>s, cuidadas y <strong>de</strong> diseños complejos,<br />
con hojas o palmas curvadas y puntitos o grupos <strong>de</strong> ellos<br />
entre <strong>la</strong>s hojas; <strong>la</strong>s rosetas son muy variadas, con diseños<br />
en general más cuidados que los que encontramos en<br />
<strong>la</strong>s cerámicas campanienses. Puig recoge <strong>la</strong>s asociaciones<br />
<strong>de</strong> motivos, su re<strong>la</strong>ción con formas o tipos <strong>de</strong> bases,<br />
los círculos <strong>de</strong> estrías a rue<strong>de</strong>cil<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s escasas <strong>de</strong>coraciones<br />
sobrepintadas e incisas.<br />
Si seguimos a Principal, sobre <strong>la</strong>s páteras y copas <strong>de</strong><br />
“Tres Palmetas Radiales”, predominan <strong>la</strong>s palmetas y <strong>la</strong>s<br />
ro setas (éstas so<strong>la</strong>s y centradas). Las estrías a rue<strong>de</strong>ci l<strong>la</strong><br />
acom pañan normalmente a los motivos con palmeta y<br />
son muy variables: pequeñas, gran<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>rgas, finas, gruesas,<br />
etc.; <strong>la</strong>s más características, unas estrías triangu<strong>la</strong> -<br />
res-romboidales <strong>de</strong> fuerte impresión, que <strong>de</strong>nomina<br />
“adiamantadas”. La <strong>de</strong>coración pintada en b<strong>la</strong>nco, se encuentra<br />
en los crateriscos L40 (guirnaldas acompañadas<br />
<strong>de</strong> finas incisiones) y en los cuencos profundos L31 (bandas<br />
horizontales b<strong>la</strong>ncas o marrón-vinoso bajo el bor<strong>de</strong><br />
interno).<br />
En <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> “Tres Palmetas Radiales sobre Estrías”<br />
encontramos tres palmetas dispuestas radialmente sobre<br />
una banda <strong>de</strong> estrías, que teóricamente <strong>la</strong>s tendrían que<br />
ro<strong>de</strong>ar.<br />
En <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> “Nikia-Iôn” <strong>la</strong>s palmetas son almendradas,<br />
<strong>de</strong> dibujo simétrico y complejo. El sello, cruciforme<br />
o a<strong>la</strong>rgado con los nombres en griego.<br />
Las cerámicas <strong>de</strong> barniz negro <strong>de</strong> Roses aparecen ya<br />
en último cuarto <strong>de</strong>l siglo IV, siendo más c<strong>la</strong>ra su presencia<br />
entre finales <strong>de</strong>l siglo IV e inicios <strong>de</strong>l siglo III a. C.<br />
En estos momentos aparecen formas como F10.A (L25B),<br />
F12.C (L26), F14 (L28a), F34, F40 (L40) y F80 (L23). Hasta<br />
finales <strong>de</strong>l último cuarto <strong>de</strong>l siglo III, se mantendría <strong>la</strong><br />
producción y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong>l barniz negro <strong>de</strong> Roses, fijando<br />
el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción entre el 200 y el 195 a. C., en re<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> Catón y su efecto sobre Rho<strong>de</strong>,<br />
que en el 195 es dominada por Roma. Ahora se documentan<br />
en Roses formas como F1.a (L24), F2 (L34), F11<br />
(L27ab), F12.a (L26), F13.a (L28) o F80 (L23).
LA CERÁMICA DE BARNIZ NEGRO 271<br />
Figura 3. <strong>Cerámicas</strong> <strong>de</strong> barniz negro <strong>de</strong> los “Talleres <strong>de</strong> Roses” (Puig y Martín, 2006) Nº 1: Pátera F 12b (Nikia-Iôn) (Lamb. 26); nº 2:<br />
Bol F 11a (Lamb. 27ab); nº 3 y 4: Copitas F 1a (aprox. Lamb. 24 y 24/25); nº 5 y 6: Cuencos anchos poco profundos F 14a (Lamb.22<br />
o 28); nº 7 y 8: Crateriscos F 40 (Lamb. 40); nº 9: Copita F 10A (Morel, F-2544); Copa <strong>de</strong> pie alto nº 10: F 30a (aprox. L49); nº 11:<br />
P<strong>la</strong>to F 80f (Lamb. 23); nº 12: P<strong>la</strong>to F 81 (Lamb. 36).
272 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓN<br />
Figura 4. Decoraciones estampil<strong>la</strong>das <strong>de</strong> los “Talleres <strong>de</strong> Roses” (Puig y Martín, 2006). Palmetas: nº 1: A4; nº 2: Ab; nº 3: B; nº 4: Cb;<br />
nº 5: Nikia; nº 6: Quadr. Rosetas: nº 7: Ab; nº 8: Bc; nº 9: Bb; nº 10: Da; nº 11: Ka Ka; nº 12: PAR.<br />
Principal argumenta que <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> “Tres Palmetas<br />
Radiales” se documentaría <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios <strong>de</strong>l siglo III,<br />
aunque en contextos arqueológicos <strong>la</strong> encontramos sobre<br />
todo a finales <strong>de</strong>l siglo III e inicios <strong>de</strong>l siglo II. La explicación<br />
sería una <strong>la</strong>rga amortización. En <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l<br />
siglo III aparece en La Moleta <strong>de</strong>l Remei (Alcanar) y otros<br />
yacimientos, con formas como <strong>la</strong> L26, pero también L27ab,<br />
L21/25, L24, L23, L40, L42 y L43; algo más tar<strong>de</strong> L45 (guttus),<br />
L24/25B, L36; ya hacia el último tercio <strong>de</strong>l siglo III,<br />
L25, L34, L26 más rectilíneas y siguen L27ab, L40, L24/25B,<br />
L25. Subrayamos su aparición residual a inicios <strong>de</strong>l siglo II<br />
a. C.<br />
Tienen una difusión que se extien<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Roses a<br />
<strong>la</strong> costa e interior <strong>de</strong> Cataluña, Rousillon y Languedoc<br />
especialmente, pero con algún ejemp<strong>la</strong>r que llega a Olbia<br />
<strong>de</strong> Provenza por el norte. Hacia el sur: área <strong>de</strong>l Ebro, pob<strong>la</strong>dos<br />
ibéricos valencianos: Camp <strong>de</strong>l Túria, comarcas interiores,<br />
Alicante y área <strong>de</strong>l sureste peninsu<strong>la</strong>r: pob<strong>la</strong>dos<br />
ibéricos <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong> Murcia, Los Nietos (Mar Menor)<br />
y Cartagena. Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Penínsu<strong>la</strong> Ibérica, Mallorca; y<br />
en el Tirreno, Populonia e Ischia (Principal, 1998, 94-98).<br />
Las piezas <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> “Tres Palmetas Radiales” son<br />
<strong>la</strong>s más difundidas, mientras que <strong>la</strong>s que llevan los sellos<br />
“Nikia-Iôn” sólo se encuentran en Cataluña y Rousillon<br />
y otras reducen su aparición a Cataluña.<br />
Tanto Principal como Puig piensan que esta difusión<br />
comenzaría en el norte <strong>de</strong> Cataluña y el Languedoc-Rousillon<br />
en el primer cuarto o primera mitad <strong>de</strong>l siglo III, llegando<br />
pronto más allá <strong>de</strong>l Ebro y seguramente al Tirreno,<br />
manteniéndose hasta el último cuarto <strong>de</strong>l siglo III.
LA CERÁMICA DE BARNIZ NEGRO 273<br />
Bibliografía<br />
Belén, M. y Fernán<strong>de</strong>z Miranda, M. (1979): “El fon<strong>de</strong>a<strong>de</strong>ro<br />
<strong>de</strong> Cales Coves (A<strong>la</strong>yor, Mallorca)”, <strong>Ex</strong>cavaciones Arqueológicas<br />
en España, 101, Madrid.<br />
Bonet, H. y Mata, C. (1988): “Imitaciones <strong>de</strong> cerámicas<br />
campanienses en <strong>la</strong> E<strong>de</strong>tania y Contestania”, Archivo<br />
Español <strong>de</strong> Arqueología, 61, pp. 5-38.<br />
Buxeda, J. y Cau, M.A. (1998): “Possibilitats i limitacions<br />
en l’estudi arqueomètric <strong>de</strong> produccions ceràmiques<br />
ebusitanes”, Pyrenae, 29, pp. 97-115.<br />
Campanel<strong>la</strong>, L. (1999): Ceramica punica di età ellenistica<br />
da Monte Sirai, CNR, Roma.<br />
Del Amo, M. (1970): “La cerámica campaniense <strong>de</strong> importación<br />
y <strong>la</strong>s imitaciones campanienses <strong>de</strong> Ibiza”,<br />
Trabajos <strong>de</strong> Prehistoria, 27, pp. 201-258.<br />
Fernán<strong>de</strong>z, J.H. (1992): “<strong>Ex</strong>cavaciones en <strong>la</strong> necrópolis <strong>de</strong>l<br />
Puig <strong>de</strong>s Molins (Eivissa), campañas 1921-1929”, Trabajos<br />
<strong>de</strong>l Museo Arqueológico <strong>de</strong> Ibiza, 3 vols., Eivissa,<br />
pp. 28-29.<br />
Fernán<strong>de</strong>z, J.H. y Granados, O. (1980): “<strong>Cerámicas</strong> <strong>de</strong><br />
imitación áticas <strong>de</strong>l Museo Arqueológico <strong>de</strong> Ibiza”,<br />
Trabajos <strong>de</strong>l Museo Arqueológico <strong>de</strong> Ibiza, 2, Eivissa.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Miranda, M. y Belén, M. (1977): Arqueología<br />
Subacuática en Menorca, Fundación Juan March,<br />
Madrid.<br />
Guerrero Ayuso, V. (1980): “Las cerámicas pseudocampanienses<br />
ebusitanas en Mallorca”, Archéologie en<br />
Languedoc, 3, pp. 169-194.<br />
Guerrero Ayuso, V. (1984): Asentamiento púnico <strong>de</strong> Na<br />
Guardis, <strong>Ex</strong>cavaciones Arqueológicas en España, 133.<br />
Guerrero Ayuso, V. (1997): Colonización púnica <strong>de</strong> Mallorca.<br />
La documentación arqueológica y el contexto<br />
histórico. El Tall, Mallorca.<br />
Guerrero Ayuso, V. (1998): “Las importaciones cerámicas<br />
en <strong>la</strong> protohistoria <strong>de</strong> Mallorca”, Arqueomediterrània,<br />
4, pp. 75-191.<br />
Lancel, S. (1987): La céramique punique d’époque hellénistique,<br />
Céramiques hellenistiques et romaines,<br />
II, Besançon, pp. 99-137.<br />
Martín, A. (1982): “Aportació <strong>de</strong> les excavacions <strong>de</strong> Ro ses<br />
a l’estudi <strong>de</strong>l comerç massaliota a l’Alt Empordà en els<br />
segles IV-III a. C.”, Cypse<strong>la</strong>, IV, Girona, pp. 113-122.<br />
Mata, C. y Bonet, H. (1992): “La cerámica ibérica: ensayo<br />
<strong>de</strong> tipología”, Estudios <strong>de</strong> Arqueología Ibérica y Romana.<br />
Homenaje a E. Plà, Serie <strong>de</strong> Trabajos Varios<br />
<strong>de</strong>l SIP, 89, València, pp. 117-173.<br />
Morel, J.P. (1980): “La céramique campanienne: acquis et<br />
problèmes”, Céramiques Hellénistiques et Romaines,<br />
I, Annales Litt. <strong>Un</strong>iv. <strong>de</strong> Besançon, 242, pp. 85-122.<br />
Morel, J.P. (1981): La Céramique Campanienne. Les Formes,<br />
Bibl. Ec. Fr. d’Athènes et Rome, nº 240, 2 vols., Roma.<br />
Morel, J.P. y Picon, M. (1994): “Les céramiques étrusco<br />
campaniennes recherches en <strong>la</strong>boratoire”, Olcese, G.<br />
(ed.), Ceramica romana e archeometria: lo stato <strong>de</strong>gli<br />
studi (Atti Giornate, Firenze 1993), Firenze, pp. 23-46.<br />
Niveau <strong>de</strong> Villedary y Mariñas, A.M. (1999): “La cerámica<br />
‘tipo Kuass’. Avance a <strong>la</strong> sistematización <strong>de</strong>l taller gaditano”,<br />
SPAL, 8, Sevil<strong>la</strong>, pp. 115-134.<br />
Niveau <strong>de</strong> Villedary y Mariñas, A.M. (2003): “<strong>Cerámicas</strong><br />
gaditanas ‘tipo Kuass’”, Bibliotheca Archaeologica<br />
Hispana, 21, Madrid.<br />
Page <strong>de</strong>l Pozo, V. (1984): Imitaciones <strong>de</strong> influjo griego en<br />
<strong>la</strong> cerámica ibérica <strong>de</strong> Valencia, Alicante y Murcia,<br />
Iberia Graeca (serie arqueológica, nº1), CSIC, Madrid.<br />
Pérez Ballester, J. (1995): “La actividad comercial y el registro<br />
arqueológico en <strong>la</strong> Carthago Nova republicana.<br />
Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong>l Anfiteatro”, Verdo<strong>la</strong>y, 7,<br />
Murcia, pp. 339-349.<br />
Pérez Ballester, J. (2003): “La cerámica <strong>de</strong> barniz negro<br />
<strong>de</strong>l santuario <strong>de</strong> Juno en Gabii”, Serie Arqueológica,<br />
9, Escue<strong>la</strong> Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Historia y Arqueología en<br />
Roma, CSIC, Roma.<br />
Pérez Ballester, J. (e.p.): “Vajil<strong>la</strong>, gusto y consumo en <strong>la</strong><br />
Carthago Nova republicana”, Iberia e Italia: mo<strong>de</strong>los<br />
romanos <strong>de</strong> integración territorial, Actas <strong>de</strong>l IV Congreso<br />
Hispano-Italiano Histórico Arqueológico (Murcia,<br />
abril <strong>de</strong> 2006).<br />
Pérez Ballester, J. y Berrocal, C. (2007): “Campaniense<br />
C, cerámicas grises y engobadas <strong>de</strong> imitación en Cartagena,<br />
Mazarrón y Eivissa”, M. Roca y J. Principal<br />
(eds.), Les imitacions <strong>de</strong> vaixel<strong>la</strong> fina importada a <strong>la</strong><br />
Hispania Citerior (segles I a. C.-I d. C.), 151-172,<br />
I.C.A. C., Documenta 6, Tarragona.<br />
Pérez Ballester, J. y Gómez Bel<strong>la</strong>rd, C. (e.p.): Can Vicent<br />
d’en Jaume (Eivissa). Treballs <strong>de</strong>l Museu Arqueològic<br />
d’Eivissa i Formentera, Eivissa.<br />
Ponsich, M. (1968): “Alfarerías <strong>de</strong> época fenicia y púnicomauritana<br />
en Kuass (Arci<strong>la</strong>, Marruecos)”, Papeles <strong>de</strong>l<br />
Laboratorio <strong>de</strong> Arqueología <strong>de</strong> Valencia, 4, pp. 3-25.<br />
Principal-Ponce, J. (1998): “Las importaciones <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong><br />
fina <strong>de</strong> barniz negro en <strong>la</strong> Cataluña Sur y Occi<strong>de</strong>ntal<br />
durante el siglo III a. C.”, BAR Intern. Series 729, Oxford.
274 CERÁMICAS HISPANORROMANAS. UN ESTADO DE LA CUESTIÓN<br />
Principal-Ponce, J. (2008): “El grupo <strong>de</strong> Nicias-Ion: Análisis<br />
comercial <strong>de</strong> una producción <strong>de</strong> vajil<strong>la</strong> fina <strong>de</strong> barniz<br />
negro <strong>de</strong>l siglo III a. n. e.”, Pérez Ballester, J. y Pascual,<br />
G. (eds.), Comercio, reistribución y fon<strong>de</strong>a<strong>de</strong>ros. La navegación<br />
a ve<strong>la</strong> en el Mediterráneo, Actas V Jornadas<br />
Intern. <strong>de</strong> Arqueología Subacuática, Valencia, pp. 185-198.<br />
Puig, A.M. (2006): “El taller ceràmic <strong>de</strong> Roses i les seves<br />
produccions”, en Puig, A.M. y Martín, A.: La colònia<br />
grega <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong> (Roses, Alt Empordà), Museu <strong>de</strong> Catalunya<br />
Girona, Sèrie Monogràfica, 23, pp. 295-560.<br />
Puig, A.M. y Martín, A. (2006): La colònia grega <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong><br />
(Roses, Alt Empordà), Museu <strong>de</strong> Catalunya Girona,<br />
Sèrie Monogràfica, 23, Girona.<br />
Py, M., dir. (1993): “Dictionaire <strong>de</strong>s Céramiques Antiques<br />
en Méditerranée nord-occi<strong>de</strong>ntale (DICOCER)”, Lattara<br />
6, Lattes.<br />
Ramon, J. (1994): “El pozo púnico <strong>de</strong>l ‘Hort d’En Xim’<br />
(Eivissa)”, Trabajos <strong>de</strong>l Museo Arqueológico <strong>de</strong> Ibiza,<br />
32, Eivissa.<br />
Ramon, J. (1997): “FF-13. <strong>Un</strong> taller alfarero <strong>de</strong> época púnica<br />
en Ses Figueretes (Eivissa)”, Treballs <strong>de</strong>l Museu<br />
Arqueològic d’Eivissa i Formentera, 39, Eivissa.<br />
Ramon, J. (1998A): “La facies cerámica <strong>de</strong> importación<br />
en Eivissa durante el siglo III”, Arqueomediterrània,<br />
4, pp. 157-173.<br />
Ramon, J. (1998B): “Barrio industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad púnica<br />
<strong>de</strong> Eivissa: el taller AE-20”, Costa y Fernán<strong>de</strong>z, Misceláneas<br />
<strong>de</strong> Arqueología Ebusitana, I, Eivissa, pp. 167-215.<br />
Ruiz Val<strong>de</strong>ras, E. (2004): “<strong>Cerámicas</strong> campanienses <strong>de</strong><br />
Cartagena: el registro arqueológico y <strong>la</strong> dinámica comercial”,<br />
Lechuga, M. (coord.), Scombraria. La historia<br />
oculta bajo el mar, Catálogo <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición,<br />
Murcia, pp. 88-100.<br />
Sanmartí, E. (1978): “La cerámica campaniense <strong>de</strong> Emporion<br />
y Rho<strong>de</strong>”, Monografies Emporitanes IV, 2 vols.,<br />
Barcelona.<br />
Sanmartí, E. y Solier, Y. (1978): “L’atelier <strong>de</strong>s pàteres à<br />
trois palmettes sur guillochures: note sur un nouveau<br />
groupe <strong>de</strong> potiers pseudo-campaniens”, Revue Archéologique<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Narbonnaise, 11, pp. 117-134.<br />
Solier, Y. (1969): “Note sur les potiers pseudo-campaniens<br />
Nikias et Ion”, Revue Archéologique <strong>de</strong> <strong>la</strong> Narbonnaise,<br />
2, pp. 29-48.<br />
Solier, Y. y Sanmartí, E. (1978): “Note sur l’atelier pseudocampanien<br />
<strong>de</strong>s rosettes nominals”, Archéologie en<br />
Languedoc, 1, pp. 37-42.<br />
Sparkes, B.A. y Talcott, L. (1970): P<strong>la</strong>in an b<strong>la</strong>ck pottery,<br />
The Athenian Agora XII, 2 vols., American School oj<br />
C<strong>la</strong>ssical Studies at Athens, Princeton/New Jersey.<br />
Vendrell, E., Merino, L. y Vendrell-Saz, M. (2006): “Estudi<br />
analìtic <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ceràmiques” en Puig, A.M. y Martín, A.:<br />
La colònia grega <strong>de</strong> Rho<strong>de</strong> (Roses, Alt Empordà),<br />
Museu <strong>de</strong> Catalunya Girona, Sèrie Monogràfica, 23,<br />
pp. 550-560.<br />
Vuillemot, G. (1965): Reconnaissances aux échelles puniques<br />
d’Oranie, Autun.