el espacio rural y los condicionantes de la actividad agraria en españa

el espacio rural y los condicionantes de la actividad agraria en españa el espacio rural y los condicionantes de la actividad agraria en españa

colsagrcorazon.granada.es
from colsagrcorazon.granada.es More from this publisher
20.03.2015 Views

TEMA 16: EL ESPACIO RURAL Y LOS CONDICIONANTES DE LA ACTIVIDAD AGRARIA EN ESPAÑA Esquema 1. Condicionantes de la actividad agraria en España 2. Usos y aprovechamientos agrarios 3. Los nuevos usos y funciones del espacio rural Por espacio agrario entendemos las áreas geográficas condicionadas por el ser humano para la producción agrícola, ganadera o forestal. Surge de la actuación humana sobre el medio natural y refleja los caracteres del medio físico y el sentido de la actuación humana, que se concretan en forma de paisajes agrarios. La superficie geográfica española se distribuye en tres grandes categorías: tierras de cultivo, prados y pastos, y terrenos forestales. Condicionantes de la actividad agraria El espacio y las actividades agrarias están muy influidos por factores naturales y humanos. Los primeros provienen de los componentes del medio físico y son los responsables de la diferenciación paisajística del espacio rural; los segundos, se refieren a la actuación humana sobre el medio.

TEMA 16: EL ESPACIO RURAL Y LOS CONDICIONANTES DE LA<br />

ACTIVIDAD AGRARIA EN ESPAÑA<br />

Esquema<br />

1. Condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>actividad</strong> <strong>agraria</strong> <strong>en</strong> España<br />

2. Usos y aprovechami<strong>en</strong>tos agrarios<br />

3. Los nuevos usos y funciones d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> <strong>rural</strong><br />

Por <strong>espacio</strong> agrario <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>la</strong>s áreas geográficas condicionadas por <strong>el</strong> ser<br />

humano para <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong>, gana<strong>de</strong>ra o forestal. Surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación<br />

humana sobre <strong>el</strong> medio natural y refleja <strong>los</strong> caracteres d<strong>el</strong> medio físico y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación humana, que se concretan <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> paisajes agrarios.<br />

La superficie geográfica españo<strong>la</strong> se distribuye <strong>en</strong> tres gran<strong>de</strong>s categorías: tierras<br />

<strong>de</strong> cultivo, prados y pastos, y terr<strong>en</strong>os forestales.<br />

Condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>actividad</strong> <strong>agraria</strong><br />

El <strong>espacio</strong> y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>agraria</strong>s están muy influidos por factores naturales y<br />

humanos. Los primeros provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> medio físico y son <strong>los</strong><br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación paisajística d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> <strong>rural</strong>; <strong>los</strong> segundos, se<br />

refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> actuación humana sobre <strong>el</strong> medio.


Los <strong>condicionantes</strong> naturales<br />

Entre <strong>los</strong> <strong>condicionantes</strong> o factores naturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>actividad</strong> <strong>agraria</strong> <strong>de</strong>stacamos<br />

<strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />

El r<strong>el</strong>ieve: ti<strong>en</strong>e una gran influ<strong>en</strong>cia que pue<strong>de</strong> facilitar o dificultar <strong>la</strong>s prácticas<br />

agríco<strong>la</strong>s, hasta hacer<strong>la</strong>s incluso imposibles.<br />

La altitud sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar: <strong>en</strong> España sólo <strong>el</strong> 11% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie se hal<strong>la</strong> a<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 200 metros sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar; <strong>el</strong> resto está a mayor altitud, y una<br />

parte importante correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> Meseta, cuya <strong>el</strong>evación contribuye a realzar <strong>la</strong><br />

contin<strong>en</strong>talidad climática y sus efectos agrarios<br />

Las p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>sniv<strong>el</strong>es influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación y grado <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

su<strong>el</strong>os, <strong>en</strong> <strong>la</strong> vulnerabilidad a <strong>la</strong> erosión, <strong>en</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> agua <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o,<br />

también <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mecanización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fa<strong>en</strong>as agríco<strong>la</strong>s…<br />

El Clima: influye a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temperaturas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

restantes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos climáticos (inso<strong>la</strong>ción, nubosidad, vi<strong>en</strong>tos…) y no sólo por sus<br />

valores, sino por <strong>la</strong> combinación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>la</strong> sucesión <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos a lo <strong>la</strong>rgo<br />

d<strong>el</strong> año.<br />

El régim<strong>en</strong> climático que ejerce una influ<strong>en</strong>cia más ext<strong>en</strong>sa es <strong>el</strong> mediterráneo,<br />

cuya prolongada sequía estival, combinada con <strong>la</strong>s <strong>el</strong>evadas temperaturas, exige<br />

una fuerte adaptación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas y cultivos, algunas <strong>de</strong> cuyas consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>agraria</strong>s han sido <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> trilogía <strong>de</strong> cultivos mediterráneos (cereales, vid,<br />

olivo) y <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación d<strong>el</strong> regadío para contrarrestar <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ari<strong>de</strong>z.<br />

Los su<strong>el</strong>os: su acción se <strong>de</strong>be tanto a su naturaleza, como a <strong>la</strong> estructura,<br />

composición, ubicación…<br />

La vegetación natural: <strong>en</strong> ocasiones ha sido <strong>el</strong>iminada por completo para <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

ocupación agríco<strong>la</strong> d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong>; <strong>en</strong> otras se ha mant<strong>en</strong>ido con gran<strong>de</strong>s rasgos <strong>de</strong><br />

pureza y constituye <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos forestales. Unas veces se ha<br />

mant<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> herbáceo para su aprovechami<strong>en</strong>to por <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría; otras, se ha<br />

optado por un aprovechami<strong>en</strong>to conjunto e integrado <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, pastos y arbo<strong>la</strong>do,<br />

surgi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa.


Los <strong>condicionantes</strong> humanos<br />

Los factores humanos son responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación y usos que pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

<strong>espacio</strong> agrario.<br />

En r<strong>el</strong>ación con <strong>los</strong> <strong>condicionantes</strong> históricos, <strong>la</strong> primera or<strong>de</strong>nación <strong>agraria</strong> d<strong>el</strong><br />

territorio p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r se produjo <strong>en</strong> <strong>la</strong> época antigua, si<strong>en</strong>do <strong>los</strong> romanos qui<strong>en</strong>es<br />

instauraron unos sistemas agrarios basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> trilogía <strong>de</strong> cultivos<br />

mediterráneos. Posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> ocupación musulmana supuso una or<strong>de</strong>nación<br />

que confería gran importancia al regadío y a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> frutas y hortalizas<br />

para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación humana. La reconquista y repob<strong>la</strong>ción cristianas llevaron<br />

aparejados dos procesos, <strong>el</strong> uso y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

coexist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre aprovechami<strong>en</strong>tos cerealistas y gana<strong>de</strong>ros, y, por otra, un<br />

sistema <strong>de</strong> posesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra que tuvo pl<strong>en</strong>a vig<strong>en</strong>cia hasta mediados d<strong>el</strong> siglo<br />

XIX y fue responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s grandísimas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes.<br />

En lo que se refiere a <strong>los</strong> <strong>condicionantes</strong> sociales y económicos, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse<br />

que hasta épocas reci<strong>en</strong>tes, hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XX, <strong>la</strong> sociedad<br />

españo<strong>la</strong> ha sido básicam<strong>en</strong>te <strong>rural</strong> por cultura y por lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Durante sig<strong>los</strong> persistió <strong>la</strong> autarquía local y comarcal, que com<strong>en</strong>zó a<br />

romperse con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización d<strong>el</strong> ferrocarril <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XIX, y<br />

culminó <strong>en</strong> tiempos reci<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> nuevos sistemas <strong>de</strong><br />

transporte y con <strong>la</strong> instauración <strong>de</strong> una sociedad pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te urbana. Ha sido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

último tercio d<strong>el</strong> siglo XX cuando <strong>la</strong> <strong>actividad</strong> <strong>agraria</strong> ha tomado una ori<strong>en</strong>tación<br />

hacia <strong>el</strong> mercado, hacia <strong>la</strong> producción especializada y a gran esca<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

una economía integrada <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados internacionales, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Unión Europea.<br />

Ello ha estado acompañado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s innovaciones técnicas experim<strong>en</strong>tadas<br />

por <strong>el</strong> sector agrario, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> mecanización d<strong>el</strong> campo, <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eralización d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> abonos y fertilizantes, <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s y razas<br />

s<strong>el</strong>ectas, <strong>la</strong> racionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas agropecuarias… <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> una<br />

sociedad mo<strong>de</strong>rna y cada vez más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da.<br />

Otro factor que ha influido <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>actividad</strong> y <strong>el</strong> <strong>espacio</strong> agrarios<br />

ha sido <strong>el</strong> ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas. Este hecho ha traído consigo <strong>la</strong><br />

ampliación <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados agrarios, <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

comunitarias y unas nuevas condiciones <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>agraria</strong>.


Des<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XX han ido apareci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s nuevas condiciones productivas<br />

g<strong>en</strong>eradas por <strong>la</strong> preocupación ambi<strong>en</strong>tal, por <strong>el</strong> consumo excesivo <strong>de</strong> insumos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> agricultura, por <strong>la</strong> superproducción y <strong>los</strong> exce<strong>de</strong>ntes agrarios.<br />

Usos y aprovechami<strong>en</strong>tos agrarios<br />

Respecto a <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s grupos <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos, existe gran coinci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>espacio</strong>s forestales y <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> montaña. Ello es consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

escasa o nu<strong>la</strong> aptitud agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> repob<strong>la</strong>ción forestal.<br />

Las pra<strong>de</strong>ras y <strong>los</strong> pastizales ocupan <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> montaña media <strong>de</strong> topografía<br />

m<strong>en</strong>os acci<strong>de</strong>ntada y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s p<strong>en</strong>il<strong>la</strong>nuras d<strong>el</strong> occi<strong>de</strong>nte p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r; su<br />

mayor <strong>de</strong>sarrollo pue<strong>de</strong> apreciarse sobre <strong>los</strong> su<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iberia silícea. Las<br />

pra<strong>de</strong>ras y <strong>los</strong> pastizales son <strong>el</strong> asi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría tradicional, que aprovecha<br />

<strong>los</strong> pastos perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras atlánticas y <strong>los</strong> estacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> España<br />

interior.<br />

Las tierras cultivadas ocupan <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> topografía más favorable y <strong>los</strong><br />

mejores su<strong>el</strong>os. Se distingu<strong>en</strong> tres gran<strong>de</strong>s conjuntos agríco<strong>la</strong>s: <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>cas<br />

interiores a <strong>la</strong> meseta, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>presiones exteriores y <strong>el</strong> litoral mediterráneo.<br />

Tanto <strong>la</strong> submeseta sept<strong>en</strong>trional como <strong>la</strong> meridional ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un int<strong>en</strong>so uso agrario;<br />

<strong>la</strong> primera ha t<strong>en</strong>ido una marcada ori<strong>en</strong>tación cerealista <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca d<strong>el</strong> Duero, y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> gran área <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mancha<br />

Las <strong>de</strong>presiones d<strong>el</strong> Ebro y d<strong>el</strong> Guadalquivir pres<strong>en</strong>tan una gran aptitud agríco<strong>la</strong>,<br />

aunque <strong>la</strong>s tierras béticas ofrec<strong>en</strong> mayores pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

su<strong>el</strong>os, sobre <strong>los</strong> cuales se registran <strong>los</strong> mayores porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> superficie<br />

<strong>la</strong>brada.<br />

Las zonas d<strong>el</strong> litoral mediterráneo se caracterizan por <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>boreo<br />

sobre una franja estrecha que alcanza su mayor ext<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>el</strong> golfo <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

En <strong>los</strong> <strong>espacio</strong>s <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> regadío;<br />

tradicionalm<strong>en</strong>te ocuparon <strong>espacio</strong>s reducidos, pero hoy constituy<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

principales soportes económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura españo<strong>la</strong>. Junto a <strong>el</strong><strong>los</strong> resaltan<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mapa <strong>de</strong> usos d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>los</strong> <strong>espacio</strong>s ocupados por cultivos forzados<br />

(<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>ados y bajo plástico) y subtropicales.


Los nuevos usos y funciones d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> <strong>rural</strong><br />

Con frecu<strong>en</strong>cia percibimos <strong>el</strong> <strong>espacio</strong> <strong>rural</strong> como concepto opuesto a <strong>espacio</strong><br />

urbano, expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía <strong>en</strong>tre campo y ciudad, al tiempo que lo<br />

asociamos a <strong>espacio</strong> agrario, es <strong>de</strong>cir, a un lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se realizan activida<strong>de</strong>s<br />

agríco<strong>la</strong>s o gana<strong>de</strong>ras.<br />

No obstante, <strong>los</strong> cambios experim<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s contemporáneas han<br />

alterado <strong>el</strong> concepto y <strong>los</strong> usos habituales d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> <strong>rural</strong>; se aprecia una c<strong>la</strong>ra<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y lo urbano sobre <strong>el</strong> mismo, que ha at<strong>en</strong>uado <strong>los</strong> contrastes<br />

paisajísticos <strong>en</strong>tre campo y ciudad, al superponerse sobre <strong>el</strong> mismo <strong>espacio</strong><br />

diversos usos d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, como suce<strong>de</strong> <strong>de</strong> modo perceptible <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

periurbanas próximas a nuestras ciuda<strong>de</strong>s.<br />

Ello <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida es consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> nuevos usos y funciones d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong><br />

<strong>rural</strong>. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> tiempos <strong>el</strong> campo ha t<strong>en</strong>ido una función productiva<br />

r<strong>el</strong>acionada con <strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos agríco<strong>la</strong>s, gana<strong>de</strong>ros o forestales. Hoy<br />

manti<strong>en</strong>e su condición <strong>de</strong> lugar productivo, pero gradualm<strong>en</strong>te ha ido adquiri<strong>en</strong>do<br />

valor <strong>de</strong> uso; así <strong>el</strong> <strong>espacio</strong> <strong>rural</strong> acoge resi<strong>de</strong>ncias secundarias, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a<br />

habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, establecimi<strong>en</strong>tos industriales, talleres, naves <strong>de</strong><br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, servicios diversos… que no son <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> hábitat <strong>rural</strong>, pese<br />

a su ubicación, pues no cubr<strong>en</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>agraria</strong>,<br />

sino que están al servicio <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s urbanas. A<strong>de</strong>más, muchos <strong>de</strong> estos<br />

<strong>espacio</strong>s <strong>rural</strong>es acog<strong>en</strong> usos recreativos r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> ocio y <strong>el</strong> turismo<br />

<strong>rural</strong> o <strong>de</strong> naturaleza, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas protegidas.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>el</strong> mundo <strong>rural</strong> ha perdido su caracterización<br />

tradicional y se ha convertido <strong>en</strong> un <strong>espacio</strong> multifuncional <strong>en</strong> <strong>el</strong> que converg<strong>en</strong><br />

multitud <strong>de</strong> usos propiciados por <strong>la</strong>s nuevas <strong>de</strong>mandas y por <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong><br />

futuro que se ofrec<strong>en</strong> al mundo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> mundo <strong>rural</strong> acusa hoy <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones d<strong>el</strong> mundo mo<strong>de</strong>rno<br />

(urbanización, vías <strong>de</strong> comunicación), fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cuales se hace necesaria <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> prácticas <strong>agraria</strong>s que favorezcan <strong>la</strong> preservación d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno y <strong>la</strong><br />

conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza bajo nuevas premisas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong>.


TEMA 17 DOMINIOS Y PAISAJES AGRARIOS EN ESPAÑA<br />

Esquema<br />

Caracterización y distribución geográfica.<br />

Problemática <strong>de</strong> <strong>los</strong> paisajes agrarios: dinamismo y crisis


Caracterización y distribución geográfica.<br />

Dominios y paisajes agrarios<br />

La diversidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes naturales, <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes usos d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o y <strong>el</strong><br />

distinto modo <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> originan dominios y paisajes agrarios<br />

El dominio atlántico<br />

La España atlántica se individualiza por su carácter montañoso y por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un clima húmedo y <strong>de</strong> temperaturas suaves que favorec<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vegetación natural. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> España atlántica es <strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> prados, que son <strong>el</strong> soporte <strong>de</strong> unos paisajes agrarios basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

especialización gana<strong>de</strong>ra y forestal, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción gana<strong>de</strong>ra aporta <strong>la</strong><br />

principal contribución a <strong>la</strong> producción final, si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> lo agrario <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía varía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un máximo <strong>en</strong> Galicia hasta<br />

un mínimo <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco.<br />

Los aprovechami<strong>en</strong>tos agrarios son variados y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong>stacan <strong>los</strong> <strong>de</strong>dicados<br />

a <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación humana (patatas, hortalizas) y animal (maíz) y <strong>los</strong> forestales. Su<br />

verda<strong>de</strong>ra especialización es <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría vacuna, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da al amparo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> hierbas y forrajes. La exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te cabaña autóctona ha sido<br />

completada con <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> razas extranjeras, que han increm<strong>en</strong>tado <strong>los</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos. La ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esta cabaña fue <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche, base <strong>de</strong><br />

una pot<strong>en</strong>te industria, si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>los</strong> exce<strong>de</strong>ntes lácteos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión<br />

Europea ha hecho aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cabaña <strong>de</strong> aptitud cárnica.<br />

Los paisajes agrarios atlánticos pres<strong>en</strong>tan una acusada fragm<strong>en</strong>tación parc<strong>el</strong>aria,<br />

con multitud <strong>de</strong> parc<strong>el</strong>as <strong>de</strong> ínfimo tamaño. Constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> mayor<br />

imp<strong>la</strong>ntación d<strong>el</strong> hábitat disperso, d<strong>el</strong> que forman parte multitud <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as y<br />

caseríos, y <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> predomina <strong>la</strong> pequeña propiedad y <strong>los</strong> regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

explotación directa.<br />

El dominio mediterráneo interior<br />

El interior p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r ofrece una gran diversidad paisajística sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>nominador<br />

común <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> clima mediterráneo. Los aprovechami<strong>en</strong>tos agríco<strong>la</strong>s<br />

están dominados por <strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> secano, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años ha ganado<br />

mucha ext<strong>en</strong>sión <strong>el</strong> regadío.


La Cu<strong>en</strong>ca d<strong>el</strong> Duero: es asi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pequeña y mediana propiedad sobre una<br />

parc<strong>el</strong>ación muy fragm<strong>en</strong>tada, que fue objeto <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración parc<strong>el</strong>aria <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

franquismo. Sus ori<strong>en</strong>taciones tradicionales han sido <strong>la</strong> explotación cerealista (trigo<br />

y cebada) y <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría ovina. La explotación cerealista ha alcanzado un <strong>el</strong>evado<br />

grado <strong>de</strong> mecanización, al tiempo que se han difundido cultivos <strong>de</strong> regadío, como<br />

<strong>la</strong> remo<strong>la</strong>cha, maíz o alfalfa. La superficie <strong>de</strong> pastos y <strong>de</strong> barbechos ha disminuido<br />

progresivam<strong>en</strong>te, lo que ha repercutido <strong>en</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría, que se ha visto confinada<br />

a <strong>los</strong> <strong>espacio</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or aptitud agríco<strong>la</strong> o ha sido objeto <strong>de</strong> estabu<strong>la</strong>ción.<br />

El área cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no-manchega ofrece como rasgos distintivos <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>agraria</strong>s y un notable grado <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong><br />

hábitat. Sobre <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nuras manchegas <strong>de</strong>stacan tres gran<strong>de</strong>s grupos<br />

<strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos: <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría ovina, base <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>la</strong>nera y quesera<br />

tradicional, <strong>el</strong> cultivo <strong>de</strong> cereales, que está <strong>en</strong> retroceso ante <strong>el</strong> avance d<strong>el</strong> girasol,<br />

y <strong>el</strong> viñedo, que confiere su fisionomía <strong>agraria</strong> a <strong>la</strong> Mancha.<br />

El oeste p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r toma bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> sus caracteres agrarios <strong>de</strong> su pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

a al Iberia silícea. Los su<strong>el</strong>os silíceos son poco fértiles y rin<strong>de</strong>n mo<strong>de</strong>radas<br />

cosechas, incluso tras <strong>la</strong>rgo periodo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso; por eso se han constituido sobre<br />

<strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>agraria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa, que integran, bajo un régim<strong>en</strong><br />

ext<strong>en</strong>sivo, <strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos agríco<strong>la</strong>s y gana<strong>de</strong>ros a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />

que rin<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cina.<br />

En <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> mejores su<strong>el</strong>os aparec<strong>en</strong> <strong>los</strong> cultivos cerealistas y <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />

industriales. En <strong>la</strong>s ext<strong>en</strong>sas áreas puestas <strong>en</strong> regadío tras <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

embalses (P<strong>la</strong>n Badajoz) aparecieron numerosos cultivos nuevos, como hortalizas,<br />

arroz, tabaco…Predomina <strong>la</strong> gran propiedad, her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, que ha<br />

convertido <strong>el</strong> oeste p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> unos <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves d<strong>el</strong> <strong>la</strong>tifundismo<br />

hispano.<br />

El valle d<strong>el</strong> Ebro comparte rasgos agrarios con <strong>la</strong> España interior, si bi<strong>en</strong> ofrece<br />

unos caracteres especiales, que resultan visibles <strong>en</strong> una doble gradación <strong>de</strong><br />

paisajes: <strong>en</strong> altura, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas hasta <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión, y <strong>en</strong><br />

longitud, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Ebro hasta <strong>la</strong> <strong>de</strong>sembocadura, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> resulta<br />

una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias y variedad <strong>de</strong> paisajes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su coher<strong>en</strong>cia<br />

mediterránea.<br />

En <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca alta alternan <strong>los</strong> caracteres propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> España atlántica húmeda y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mediterránea seca, coexisti<strong>en</strong>do <strong>espacio</strong>s agríco<strong>la</strong>s, gana<strong>de</strong>ros y forestales.<br />

En <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> regadío se aprecia una int<strong>en</strong>sa <strong>actividad</strong> agríco<strong>la</strong>, con cultivos <strong>de</strong>


huerta para consumo y para <strong>la</strong> industria, así como notables áreas <strong>de</strong> vid que dan<br />

lugar a <strong>los</strong> afamados vinos <strong>de</strong> Rioja.<br />

La <strong>de</strong>presión d<strong>el</strong> Ebro y sus <strong>la</strong><strong>de</strong>ras estuvieron integradas funcionalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong><br />

trashumancia gana<strong>de</strong>ra. Hoy son <strong>espacio</strong>s yuxtapuestos, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong><br />

montaña es gana<strong>de</strong>ra y <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión, agríco<strong>la</strong>. En <strong>el</strong> sistema ext<strong>en</strong>sivo predomina<br />

<strong>la</strong> cebada sobre <strong>los</strong> su<strong>el</strong>os <strong>de</strong> mediocre calidad, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> int<strong>en</strong>sivo <strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong><br />

regadío, <strong>de</strong> gran tradición y antigüedad. Abundan <strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> remo<strong>la</strong>cha,<br />

forrajes y hortalizas y <strong>en</strong> algunas comarcas se da una fuerte int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong><br />

frutales y <strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ría.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> propiedad, <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión coexist<strong>en</strong> diversos<br />

tamaños. Algo semejante ocurre con <strong>el</strong> hábitat <strong>rural</strong>.<br />

El dominio mediterráneo litoral<br />

El litoral mediterráneo ti<strong>en</strong>e como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>finidores <strong>la</strong> baja altitud sobre <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar y <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> térmico <strong>de</strong> veranos calurosos e inviernos temp<strong>la</strong>dos y<br />

mo<strong>de</strong>rados, aunque siempre con escasas precipitaciones. Ti<strong>en</strong>e un marcado<br />

carácter <strong>de</strong> franja litoral <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> mar y <strong>la</strong>s montañas, y sólo se a<strong>de</strong>ntra hacia <strong>el</strong><br />

interior a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>presiones d<strong>el</strong> Guadalquivir y d<strong>el</strong> Ebro. Caracterizado <strong>en</strong><br />

su conjunto por <strong>el</strong> dinamismo d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> agrario, por <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s no <strong>agraria</strong>s sobre <strong>el</strong> <strong>espacio</strong> <strong>rural</strong> y por <strong>el</strong> alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong><br />

sus aprovechami<strong>en</strong>tos, ofrece consi<strong>de</strong>rables difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> toda su longitud.<br />

Cataluña ti<strong>en</strong>e un terrazgo <strong>de</strong> reducida ext<strong>en</strong>sión. Sus paisajes agrarios son muy<br />

int<strong>en</strong>sivos, especializados y <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ra ori<strong>en</strong>tación hacia <strong>el</strong> mercado. En g<strong>en</strong>eral, ha<br />

habido un fuerte retroceso <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> secano y un notable <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gana<strong>de</strong>ría estabu<strong>la</strong>da e industrial, <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivos hortofrutíco<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vid.<br />

El Levante acoge un regadío <strong>de</strong> <strong>el</strong>evados r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos. Es <strong>el</strong> asi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> huerta<br />

tradicional, pieza c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación d<strong>el</strong> <strong>espacio</strong> <strong>rural</strong>. Junto a <strong>la</strong>s producciones<br />

hortíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>stacan <strong>los</strong> cítricos, frutales y arroz. En estos <strong>espacio</strong>s, <strong>en</strong> continua<br />

mutación, se aprecia <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> turismo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>en</strong> disputa por <strong>el</strong><br />

su<strong>el</strong>o, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> agricultura está cedi<strong>en</strong>do sus su<strong>el</strong>os tradicionales para otros<br />

usos y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zándose hacia tierras <strong>de</strong> peor calidad.<br />

En Andalucía, que comparte rasgos con <strong>el</strong> litoral mediterráneo, distinguimos varios<br />

paisajes, ori<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> franjas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Sierra Mor<strong>en</strong>a hasta <strong>el</strong> mar: <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas y<br />

<strong>espacio</strong>s cinegéticos forestales, <strong>los</strong> paisajes acortijados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión d<strong>el</strong>


Guadalquivir, <strong>los</strong> olivares subbéticos, <strong>la</strong>s hoyas y <strong>de</strong>presiones interiores, <strong>la</strong>s<br />

altip<strong>la</strong>nicies cerealistas y <strong>los</strong> <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> regadío y <strong>los</strong> cultivos bajo plásticos que,<br />

ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> litoral, se interpon<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Mediterráneo y <strong>la</strong>s cordilleras.<br />

Canarias<br />

El archipié<strong>la</strong>go canario ti<strong>en</strong>e una superficie <strong>agraria</strong> muy reducida, por <strong>la</strong><br />

configuración volcánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s. La superficie <strong>agraria</strong> se sitúa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

bajas y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras, don<strong>de</strong> gracias al esfuerzo humano se han construido<br />

terrazas. Muy condicionadas por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> agua y favorecida por <strong>el</strong> régim<strong>en</strong><br />

térmico, <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Canarias <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron una agricultura <strong>de</strong> exportación basada <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> plátano, <strong>la</strong> patata y <strong>el</strong> tomate, que acusa <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> disputa d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción inmobiliaria y d<strong>el</strong><br />

turismo. Tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> agricultura insu<strong>la</strong>r ha coexistido con una notable<br />

cabaña <strong>de</strong> ganado cabrío.<br />

Problemática <strong>de</strong> <strong>los</strong> paisajes agrarios: dinamismo y crisis<br />

Todos <strong>los</strong> paisajes agrarios compart<strong>en</strong> su <strong>espacio</strong> con otras activida<strong>de</strong>s que no<br />

son <strong>la</strong>s <strong>agraria</strong>s como <strong>la</strong>s turísticas y recreativas o <strong>la</strong>s segundas resi<strong>de</strong>ncias.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> paisajes agrarios po<strong>de</strong>mos distinguir:<br />

Espacios <strong>rural</strong>es dinámicos<br />

Espacios con escasa <strong>actividad</strong> <strong>agraria</strong>: se trata <strong>de</strong> zonas que <strong>de</strong>bido a su<br />

localización, cerca <strong>de</strong> núcleos importantes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción o zonas costeras <strong>de</strong> gran<br />

<strong>de</strong>sarrollo, han ido abandonando <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s tradicionales y se han<br />

conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> explotaciones agríco<strong>la</strong>s o gana<strong>de</strong>ras muy capitalizadas y<br />

ori<strong>en</strong>tadas al consumo urbano, que conviv<strong>en</strong> con activida<strong>de</strong>s turísticos, recreativas<br />

o <strong>de</strong> segunda resi<strong>de</strong>ncia. Especial transformación han sufrido <strong>la</strong>s áreas rururbanas<br />

(zonas <strong>rural</strong>es próximas a <strong>la</strong> ciudad).<br />

Espacios con una importante agricultura: <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> regadío <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa<br />

mediterránea, andaluza y Canarias, han experim<strong>en</strong>tado una profunda<br />

transformación, al especializarse <strong>en</strong> cultivos muy especializados, con una gran<br />

capitalización y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas más mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> explotación. Los<br />

productos se ori<strong>en</strong>tan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong> comercialización, tanto interior,<br />

como exterior.


Secanos especializados: <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> secano con gran<strong>de</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

explotación (l<strong>la</strong>nuras, riqueza d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, bu<strong>en</strong>a comercialización <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos)<br />

se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una agricultura ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> industria agroalim<strong>en</strong>taria.<br />

Destacan <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> cultivos industriales, viñedos, olivares y cereales.<br />

Espacios <strong>rural</strong>es <strong>en</strong> crisis<br />

Gran parte d<strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> territorio, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s zonas montañosas, <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>evada altitud, o <strong>los</strong> su<strong>el</strong>os pobres o mediocres, han sufrido una fuerte crisis, al no<br />

po<strong>de</strong>r evolucionar hacia una agricultura o gana<strong>de</strong>ría competitiva. Esto ha llevado<br />

al <strong>de</strong>spob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y abandono g<strong>en</strong>eralizado, si bi<strong>en</strong> algunas zonas han podido<br />

sustituir <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s tradicionales por nuevos usos, turismo <strong>rural</strong>, activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>ergéticas, etc. que <strong>en</strong> algunos casos han permitido que se mant<strong>en</strong>gan algunas<br />

producciones, sobre todo forestales y gana<strong>de</strong>ras.


Vocabu<strong>la</strong>rio<br />

Agricultura <strong>de</strong> regadío: consiste <strong>en</strong> aportar agua al su<strong>el</strong>o para que <strong>los</strong><br />

vegetales t<strong>en</strong>gan <strong>el</strong> suministro que necesitan favoreci<strong>en</strong>do así su<br />

crecimi<strong>en</strong>to. Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>en</strong> jardinería. Los métodos más<br />

comunes <strong>de</strong> riego son: arroyami<strong>en</strong>to o surcos, inundación o sumersión,<br />

aspersión, infiltración o canales, goteo o riego localizado. Ejemplo: frutas y<br />

hortalizas.<br />

Agricultura ext<strong>en</strong>siva: explotación <strong>agraria</strong> basada <strong>en</strong> una gran cantidad <strong>de</strong><br />

tierra, poca mano <strong>de</strong> obra y pocos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos. Aunque también se pue<strong>de</strong><br />

dar <strong>en</strong> <strong>el</strong> regadío (algodón, por ejemplo), se localiza fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> cultivo <strong>de</strong> secano. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura<br />

tradicional ha sido sometida a una amplia tecnificación y mecanización.<br />

Agricultura int<strong>en</strong>siva: es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>actividad</strong> económica que utiliza poca<br />

ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> tierra, mucha mano <strong>de</strong> obra y obti<strong>en</strong>e amplios r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos,<br />

produce cantida<strong>de</strong>s inm<strong>en</strong>sas <strong>en</strong> reducidos <strong>espacio</strong>s <strong>de</strong> un solo tipo <strong>de</strong><br />

producto. La agricultura int<strong>en</strong>siva se su<strong>el</strong>e dar <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> regadío y<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>los</strong> regadíos tradicionales y <strong>los</strong><br />

mo<strong>de</strong>rnos, <strong>de</strong>ntro <strong>los</strong> cuales habría que situar <strong>la</strong> agricultura punta o <strong>los</strong><br />

cultivos <strong>en</strong>ar<strong>en</strong>ados o bajo plástico…


Aparcería: tipo <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra indirecta. Es una sociedad a <strong>la</strong><br />

que <strong>el</strong> dueño aporta <strong>la</strong> tierra y <strong>el</strong> aparcero, <strong>el</strong> trabajo; <strong>los</strong> gastos se<br />

satisfac<strong>en</strong> a medias y <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios o productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha se repart<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> proporción establecida.<br />

Barbecho: práctica agríco<strong>la</strong> consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong>scansar <strong>la</strong> tierra por<br />

una temporada para que reg<strong>en</strong>ere <strong>la</strong> materia orgánica perdida <strong>en</strong> <strong>la</strong> anterior<br />

cosecha. Era una práctica habitual d<strong>el</strong> secano español, que está <strong>en</strong> franco<br />

retroceso <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> utilización masiva <strong>de</strong> abonos químicos. Esta práctica<br />

tradicional aunque daba perores resultados económicos, supone m<strong>en</strong>os<br />

impactos medioambi<strong>en</strong>tales.


Cultivos industriales: cultivos que para ser consumidos necesitan ser<br />

transformados <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria. Algodón, tabaco, remo<strong>la</strong>cha...<br />

Dehesa: sistema agrario basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to mixto forestal y<br />

gana<strong>de</strong>ro: <strong>en</strong>cinas y alcornoques (b<strong>el</strong>lota) y ganado porcino, ovino o bovino,<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s explotaciones que ocupan su<strong>el</strong>os <strong>de</strong> mediocre calidad. Las<br />

<strong>de</strong>hesas conforman amplios paisajes <strong>en</strong> <strong>el</strong> occi<strong>de</strong>nte p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r y <strong>en</strong><br />

Andalucía, y son auténticos expon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una ocupación humana d<strong>el</strong><br />

<strong>espacio</strong> <strong>rural</strong> armónico con <strong>la</strong> naturaleza y respetuosa con <strong>el</strong> medio.<br />

Explotación <strong>agraria</strong>: es <strong>la</strong> unidad técnico-económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se obti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

productos agropecuarios bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> un empresario. Pue<strong>de</strong><br />

ser: explotación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra: régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que <strong>el</strong> titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>agraria</strong> es <strong>el</strong> propietario <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra o<br />

explotación indirecta: régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> explotación y <strong>el</strong> propietario <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra no es <strong>la</strong> misma persona.<br />

Distinguimos dos tipos: arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to y aparcería.<br />

Gana<strong>de</strong>ría int<strong>en</strong>siva o industrial: sistema pecuario que se practica <strong>en</strong><br />

explotaciones muy especializadas, a <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>stina mucho capital <strong>en</strong><br />

mano <strong>de</strong> obra, inversiones, insta<strong>la</strong>ciónes y alim<strong>en</strong>tos para <strong>el</strong> ganado. El


esultado es <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> muchos ejemp<strong>la</strong>res <strong>en</strong> un <strong>espacio</strong> reducido.<br />

Los animales se crían <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> estabu<strong>la</strong>ción. A veces combina <strong>la</strong> vida<br />

y <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>el</strong> establo y <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo (semiestabu<strong>la</strong>da)<br />

Latifundio: explotación <strong>agraria</strong> <strong>de</strong> gran ext<strong>en</strong>sión. Antiguam<strong>en</strong>te estaban<br />

asociados a una agricultura <strong>de</strong> bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to que empleaban un gran<br />

número <strong>de</strong> jornaleros <strong>de</strong> forma estacional. Hoy, <strong>la</strong> mayoría son mo<strong>de</strong>rnas<br />

empresas <strong>agraria</strong>s. Aunque no existe un acuerdo unánime a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> fijar<br />

<strong>el</strong> umbral <strong>de</strong> tamaño, se su<strong>el</strong><strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>tifundios aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

explotaciones <strong>agraria</strong>s que sobrepasan <strong>la</strong>s 250 ha.<br />

Minifundio: explotación <strong>agraria</strong> caracterizada por su pequeña amplitud. Es<br />

<strong>el</strong> término contrario al <strong>la</strong>tifundio. Los minifundios <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

problemas <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tabilidad y muy difícil su perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia con otras explotaciones mayores, excepto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

huertas mediterráneas o <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivos bajo plásticos. En g<strong>en</strong>eral,<br />

explotaciones <strong>agraria</strong>s m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 has.


Monocultivo: sistema <strong>de</strong> cultivo basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> predominio <strong>de</strong> una única<br />

producción. Consiste <strong>en</strong> <strong>de</strong>dicar toda <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> una explotación <strong>agraria</strong> o<br />

<strong>de</strong> una región a un producto único.<br />

Parc<strong>el</strong>a: Unidad mínima <strong>de</strong> explotación. Una parc<strong>el</strong>a o un conjunto <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s,<br />

pero bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> un mismo empresario es una explotación.<br />

Se difer<strong>en</strong>cian unas <strong>de</strong> otras por <strong>el</strong> tamaño (gran<strong>de</strong>s o pequeñas), <strong>la</strong> forma<br />

(regu<strong>la</strong>res o irregu<strong>la</strong>res) y <strong>los</strong> límites (abiertas o cerradas)


Política Agraria Comunitaria (P.A.C) La PAC Se creó <strong>en</strong> 1962<br />

convirtiéndose pronto <strong>en</strong> <strong>la</strong> política sectorial más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEE. Sus<br />

objetivos básicos eran increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> productividad <strong>agraria</strong> y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>agraria</strong>, estabilizar y asegurar <strong>los</strong> mercados y <strong>el</strong><br />

abastecimi<strong>en</strong>to, consigui<strong>en</strong>do <strong>de</strong> paso <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s regiones más<br />

atrasadas. Para <strong>el</strong>lo se creó <strong>el</strong> FEOGA que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong>tre sus principales<br />

funciones <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios y <strong>los</strong> mercados.


Rotación <strong>de</strong> cultivos: consiste <strong>en</strong> sembrar difer<strong>en</strong>tes vegetales<br />

sucesivam<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong> mismo terr<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> utilizar un sistema <strong>de</strong><br />

monocultivo, para evitar que <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o se agote <strong>en</strong> <strong>la</strong> exclusiva<br />

alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> especie vegetal.


Sector agropecuario: es <strong>la</strong> parte d<strong>el</strong> sector primario compuesta por<br />

<strong>el</strong> sector agríco<strong>la</strong> (agricultura) y <strong>el</strong> sector gana<strong>de</strong>ro o pecuario (gana<strong>de</strong>ría).<br />

Es <strong>la</strong> <strong>actividad</strong> humana ori<strong>en</strong>tada al cultivo d<strong>el</strong> campo y <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong><br />

animales. Reúne <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras "Agricultura y Pecuaria". La agricultura es <strong>el</strong><br />

cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra para sembrar alim<strong>en</strong>tos; y <strong>la</strong> Pecuaria que es sinónimo<br />

<strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ría que es <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> animales con fines <strong>de</strong> producción<br />

alim<strong>en</strong>ticia.<br />

Trashumancia: práctica gana<strong>de</strong>ra antiquísima que consiste <strong>en</strong> <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do<br />

estacional d<strong>el</strong> ganado buscando bu<strong>en</strong>os pastos según <strong>la</strong>s estaciones. En<br />

invierno hacia <strong>el</strong> l<strong>la</strong>no y <strong>en</strong> verano hacia <strong>la</strong>s montañas. En España esta<br />

trashumancia se organizaba a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> mesta, que t<strong>en</strong>ía tantos<br />

privilegios que llegó a perjudicar a <strong>la</strong> agricultura


Prácticas<br />

Práctica 1<br />

El mapa repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes paisajes agrarios <strong>de</strong><br />

España. Analíc<strong>el</strong>o y responda a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />

a) Diga <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas don<strong>de</strong> se localizan <strong>los</strong><br />

paisajes agrarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> España húmeda (gana<strong>de</strong>ra y forestal). Explique<br />

algunas causas.<br />

b) Explique <strong>los</strong> factores geográficos que condicionan <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

paisajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> España mediterránea cálida.<br />

c) Deduzca <strong>de</strong> <strong>la</strong> información d<strong>el</strong> mapa <strong>los</strong> cultivos dominantes que se<br />

produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r.<br />

a) Paisajes agrarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> España húmeda: Galicia, Asturias, Cantabria, País<br />

Vasco y norte <strong>de</strong> Navarra, Aragón (zona <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pirineos).<br />

Causas: r<strong>el</strong>ieve, carácter montañoso favorece <strong>la</strong> explotación forestal don<strong>de</strong><br />

predominan <strong>los</strong> caducifolios, robles y hayas; también pinos y eucaliptos (obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> gran calidad y pap<strong>el</strong>). En zonas <strong>de</strong> montaña media <strong>el</strong> prado natural<br />

don<strong>de</strong> pasta principalm<strong>en</strong>te vacuno. Otra causa es <strong>el</strong> clima, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia marina<br />

proporciona unas precipitaciones abundantes (más <strong>de</strong> 800mm) y bi<strong>en</strong> distribuidas<br />

a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> año y temperaturas suaves.


) Situada <strong>en</strong> una estrecha franja costera por todo <strong>el</strong> litoral mediterráneo, Is<strong>la</strong>s<br />

Baleares y <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Guadalquivir. Clima: <strong>la</strong>s temperaturas son <strong>el</strong>evadas <strong>en</strong><br />

verano (25º) por ser <strong>el</strong> Mediterráneo un mar cerrado y estar bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s masas <strong>de</strong> aire tropicales. Latitu<strong>de</strong>s bajas y <strong>los</strong> inviernos suaves (10º) por <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia marina.<br />

Las precipitaciones son escasas e irregu<strong>la</strong>res con un máximo <strong>en</strong> otoño <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

gota fría y una prolongada sequía estival.<br />

R<strong>el</strong>ieve: <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> constituir l<strong>la</strong>nuras <strong>de</strong> materiales terciarios sedim<strong>en</strong>tarios y <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ríos como <strong>el</strong> Turia, Júcar, Segura produce una gran fertilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tierras y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> amplias zonas <strong>de</strong> cultivos <strong>de</strong> regadíos: hortofrutíco<strong>la</strong>s. En<br />

<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Guadalquivir cultivos <strong>de</strong> secano.<br />

c) Cultivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r: secanos ext<strong>en</strong>sivos: cereales (Cu<strong>en</strong>ca d<strong>el</strong><br />

Duero, Ebro), viñedos (La Mancha, Valle d<strong>el</strong> Ebro) y olivos (interior <strong>de</strong> Andalucía)<br />

Regadíos mixtos: hortalizas, remo<strong>la</strong>cha, maíz, alfalfa, arroz, tabaco…<strong>en</strong> <strong>la</strong> vega <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> ríos


Práctica 2<br />

En <strong>el</strong> mapa sigui<strong>en</strong>te se repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> regadío.<br />

Con esta información conteste a <strong>la</strong>s preguntas sigui<strong>en</strong>tes:<br />

a) Diga d<strong>el</strong> 1 al 7 <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas seña<strong>la</strong>das,<br />

afectadas por <strong>el</strong> máximo regadío.<br />

b) Deduzca <strong>de</strong> <strong>la</strong> información d<strong>el</strong> mapa <strong>la</strong>s posibles causas que explican <strong>la</strong><br />

localización <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> regadío <strong>en</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica.<br />

c) Enumere <strong>los</strong> cultivos predominantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> regadío <strong>de</strong> España.<br />

a)<br />

1. Aragón<br />

2. Comunidad Val<strong>en</strong>ciana<br />

3. Castil<strong>la</strong>-León<br />

4. Extremadura<br />

5. Castil<strong>la</strong>-La Mancha<br />

6. Murcia


7. Andalucía<br />

b) Causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> regadío:<br />

España se caracteriza por un clima <strong>de</strong> escasa precipitaciones y una prolongada<br />

sequía estival. Los musulmanes fueron <strong>los</strong> primeros <strong>en</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r amplias<br />

superficies <strong>de</strong> regadíos y a principios d<strong>el</strong> S. XX comi<strong>en</strong>za una serie <strong>de</strong> proyectos<br />

cuyo objetivo es ampliar <strong>la</strong> superficie irrigada, con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> embalses,<br />

realización <strong>de</strong> trasvases y captación <strong>de</strong> aguas subterráneas. La mayor parte <strong>de</strong><br />

consumo <strong>de</strong> agua dulce es para <strong>la</strong> agricultura.<br />

La agricultura <strong>de</strong> regadío se localiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> vega <strong>de</strong> <strong>los</strong> ríos (Ebro, Guadalquivir,<br />

Duero, Turia…), <strong>el</strong> caudal continuo <strong>de</strong> agua permite <strong>la</strong> irrigación, asociado a <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> tipo arcil<strong>los</strong>o <strong>de</strong> gran fertilidad. Los sistemas utilizados<br />

son especialm<strong>en</strong>te por aspersión y goteo.<br />

c) Abundan cultivos como <strong>el</strong> arroz, <strong>la</strong> remo<strong>la</strong>cha, <strong>el</strong> algodón, cítricos, verduras,<br />

hortalizas.


Práctica 3<br />

En <strong>el</strong> mapa se repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>agraria</strong> por<br />

provincias. Conteste a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />

a) ¿En qué provincias <strong>la</strong> pequeña propiedad supone más d<strong>el</strong> 50% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> propiedad <strong>agraria</strong>? ¿Son sinónimos "pequeña propiedad" y "minifundio"?.<br />

Si no lo fues<strong>en</strong> cuáles serían <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias.<br />

b) ¿En qué provincias <strong>la</strong> gran propiedad supone más d<strong>el</strong> 50% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propiedad <strong>agraria</strong>? ¿Son sinónimos "gran propiedad" y "<strong>la</strong>tifundio"?. Si no lo<br />

fues<strong>en</strong> cuáles serían <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias.<br />

c) Explique <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>riva esta distribución y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

principales que se han <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

a) Pequeña propiedad más d<strong>el</strong> 50%: Pontevedra, Lugo, Or<strong>en</strong>se, Cantabria, León,<br />

Segovia, Val<strong>en</strong>cia e Is<strong>la</strong>s Canarias.<br />

Pequeña propiedad y minifundio: <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>tre propiedad y<br />

explotación. La propiedad es <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra (a quién pert<strong>en</strong>ece). Por <strong>el</strong><br />

contrario, <strong>la</strong> explotación es <strong>la</strong> unidad técnico-económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se obti<strong>en</strong>e <strong>los</strong><br />

productos agrarios; así pues nos dice qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> trabaja. De esta manera <strong>la</strong><br />

propiedad va <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran propiedad a <strong>la</strong> pequeña propiedad, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>


explotación va d<strong>el</strong> <strong>la</strong>tifundio al minifundio, y no necesariam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que coincidir<br />

gran propiedad con <strong>la</strong>tifundio, ni pequeña propiedad con minifundio.<br />

Una región <strong>en</strong> <strong>la</strong> que predomina <strong>la</strong> gran propiedad pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un paisaje <strong>de</strong><br />

minifundio si esta es arr<strong>en</strong>dada a múltiples agricultores.<br />

b) Gran propiedad más d<strong>el</strong> 50%: Guada<strong>la</strong>jara, Cáceres, Badajoz, Ciudad Real,<br />

Albacete, Hu<strong>el</strong>va, Sevil<strong>la</strong>, Cádiz, Córdoba y Jaén.<br />

No son sinónimos gran propiedad y <strong>la</strong>tifundio<br />

Una región <strong>en</strong> <strong>la</strong> que predomina <strong>la</strong> pequeña propiedad pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un paisaje <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>tifundios si unos pocos agricultores arri<strong>en</strong>dan muchas propieda<strong>de</strong>s.<br />

c) Las causas <strong>de</strong> esta distribución proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos históricos <strong>de</strong><br />

ocupación d<strong>el</strong> territorio y su evolución posterior. Históricam<strong>en</strong>te existieron tres tipos<br />

<strong>de</strong> propiedad bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciados: colectiva, estam<strong>en</strong>tal y particu<strong>la</strong>r.<br />

La propiedad colectiva era aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> cuya titu<strong>la</strong>ridad correspondía a <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s y a <strong>los</strong><br />

municipios. Estaba integrada por <strong>la</strong>s tierras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> colectividad, que se<br />

dividían <strong>en</strong> lotes para <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to individual (bi<strong>en</strong>es comunales), o se<br />

arr<strong>en</strong>daban a particu<strong>la</strong>res a cambio <strong>de</strong> una cantidad <strong>de</strong> dinero para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> (bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> propios).<br />

La superficie pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Iglesia y a <strong>la</strong> nobleza constituía <strong>la</strong> propiedad<br />

estam<strong>en</strong>tal. La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> nobleza integraban<br />

<strong>los</strong> señoríos, cuya integridad territorial estuvo protegida durante siglo por <strong>la</strong><br />

institución <strong>de</strong> mayorazgo. Los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia procedían <strong>de</strong> compras y <strong>de</strong><br />

donaciones <strong>de</strong> fi<strong>el</strong>es.<br />

Los titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong> propiedad no t<strong>en</strong>ían capacidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ar o<br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>r, razón por <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>cía que estos bi<strong>en</strong>es estaban <strong>en</strong> manos muertas.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, unos y otros se <strong>en</strong>contraban apartados d<strong>el</strong> mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

partición hereditaria, lo que redundaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> tierras para <strong>los</strong><br />

particu<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> su <strong>en</strong>carecimi<strong>en</strong>to.<br />

Ilustrados y reformistas c<strong>la</strong>maron contra esta situación y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XIX se le puso fin mediante <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong>samortizadores. La <strong>de</strong>samortización<br />

afectó a <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es propiedad d<strong>el</strong> clero y <strong>de</strong> <strong>los</strong> municipios; <strong>la</strong> primera fue llevada a<br />

cabo por M<strong>en</strong>dizabal <strong>en</strong> 1836 y supuso <strong>la</strong> incautación <strong>de</strong> numerosas fincas<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al clero y su v<strong>en</strong>ta a particu<strong>la</strong>res. La <strong>de</strong>samortización civil tuvo lugar<br />

más tar<strong>de</strong>, a partir <strong>de</strong> 1855, y se llevó a efecto al aplicar <strong>la</strong> Ley Madoz, <strong>la</strong> cual dio


orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra que formaba <strong>el</strong> patrimonio comunal <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

municipios españoles.<br />

La consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas medidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>agraria</strong> fue muy gran<strong>de</strong>,<br />

pues supuso <strong>el</strong> trasiego <strong>de</strong> una cantidad ing<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tierra <strong>de</strong> propiedad colectiva a<br />

manos <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res. En contra <strong>de</strong> lo que se pret<strong>en</strong>día, <strong>el</strong> proceso vino a reforzar<br />

<strong>la</strong> gran propiedad, pues, por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>los</strong> compradores ya t<strong>en</strong>ían condición <strong>de</strong><br />

propietarios. Asimismo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>samortización civil privó a <strong>los</strong> municipios <strong>de</strong> un<br />

amplísimo patrimonio, base d<strong>el</strong> sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> más humil<strong>de</strong>s.<br />

En lo que a <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza se refiere, <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> mayorazgo y <strong>la</strong><br />

supresión d<strong>el</strong> régim<strong>en</strong> señorial permitieron que, <strong>en</strong> ad<strong>el</strong>ante, <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nobleza se rigies<strong>en</strong> por <strong>la</strong>s leyes sucesorias normales y <strong>en</strong>traran <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong><br />

fragm<strong>en</strong>tación por her<strong>en</strong>cia, aunque preservando su condición <strong>de</strong> <strong>la</strong>tifundios.<br />

El resultado <strong>de</strong> todos estos procesos fue una conc<strong>en</strong>tración notable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propiedad y, como quiera que <strong>los</strong> vecinos habían perdido sus tierras públicas y que<br />

a finales d<strong>el</strong> siglo XX <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción iba <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> proletarización d<strong>el</strong><br />

campesinado se increm<strong>en</strong>tó al haber más personas y m<strong>en</strong>os tierras que <strong>la</strong>brar. La<br />

<strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra o <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> estuvieron <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> <strong>la</strong> conflictividad social y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> reforma <strong>agraria</strong>, que se<br />

materializaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> Segunda República, aunque sus efectos quedaron anu<strong>la</strong>dos<br />

tras <strong>la</strong> Guerra Civil.


Práctica 4<br />

En <strong>el</strong> mapa se repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>agraria</strong> por<br />

provincias. Conteste a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />

a) ¿En qué provincias <strong>la</strong> gran propiedad o <strong>la</strong>tifundio supone más d<strong>el</strong> 50% d<strong>el</strong><br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>agraria</strong>?<br />

b) ¿En qué provincias <strong>la</strong> pequeña propiedad o minifundio supone más d<strong>el</strong> 50%<br />

d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>agraria</strong>?<br />

c) Explica <strong>la</strong>s causas que han provocado dicha distribución y <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias que se han <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

a) Gran propiedad más d<strong>el</strong> 50%: Guada<strong>la</strong>jara, Cáceres, Badajoz, Ciudad Real,<br />

Albacete, Hu<strong>el</strong>va, Sevil<strong>la</strong>, Cádiz, Córdoba, Jaén.<br />

b) Pequeña propiedad más d<strong>el</strong> 50%: Pontevedra, Lugo, Or<strong>en</strong>se, León, Cantabria,<br />

Segovia, Val<strong>en</strong>cia, Is<strong>la</strong>s Canarias.<br />

c) Las causas <strong>de</strong> esta distribución proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos históricos <strong>de</strong><br />

ocupación d<strong>el</strong> territorio y su evolución posterior. Históricam<strong>en</strong>te existieron tres tipos<br />

<strong>de</strong> propiedad bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciados: colectiva, estam<strong>en</strong>tal y particu<strong>la</strong>r.<br />

La propiedad colectiva era aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> cuya titu<strong>la</strong>ridad correspondía a <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s y a <strong>los</strong><br />

municipios. Estaba integrada por <strong>la</strong>s tierras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> colectividad, que se


dividían <strong>en</strong> lotes para <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to individual (bi<strong>en</strong>es comunales), o se<br />

arr<strong>en</strong>daban a particu<strong>la</strong>res a cambio <strong>de</strong> una cantidad <strong>de</strong> dinero para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> (bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> propios).<br />

La superficie pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Iglesia y a <strong>la</strong> nobleza constituía <strong>la</strong> propiedad<br />

estam<strong>en</strong>tal. La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> nobleza integraban<br />

<strong>los</strong> señoríos, cuya integridad territorial estuvo protegida durante siglo por <strong>la</strong><br />

institución <strong>de</strong> mayorazgo. Los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia procedían <strong>de</strong> compras y <strong>de</strong><br />

donaciones <strong>de</strong> fi<strong>el</strong>es.<br />

Los titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong> propiedad no t<strong>en</strong>ían capacidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ar o<br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>r, razón por <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>cía que estos bi<strong>en</strong>es estaban <strong>en</strong> manos muertas.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, unos y otros se <strong>en</strong>contraban apartados d<strong>el</strong> mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

partición hereditaria, lo que redundaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> tierras para <strong>los</strong><br />

particu<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> su <strong>en</strong>carecimi<strong>en</strong>to.<br />

Ilustrados y reformistas c<strong>la</strong>maron contra esta situación y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XIX se le puso fin mediante <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong>samortizadores. La <strong>de</strong>samortización<br />

afectó a <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es propiedad d<strong>el</strong> clero y <strong>de</strong> <strong>los</strong> municipios; <strong>la</strong> primera fue llevada a<br />

cabo por M<strong>en</strong>dizabal <strong>en</strong> 1836 y supuso <strong>la</strong> incautación <strong>de</strong> numerosas fincas<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al clero y su v<strong>en</strong>ta a particu<strong>la</strong>res. La <strong>de</strong>samortización civil tuvo lugar<br />

más tar<strong>de</strong>, a partir <strong>de</strong> 1855, y se llevó a efecto al aplicar <strong>la</strong> Ley Madoz, <strong>la</strong> cual dio<br />

orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra que formaba <strong>el</strong> patrimonio comunal <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

municipios españoles.<br />

La consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas medidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>agraria</strong> fue muy gran<strong>de</strong>,<br />

pues supuso <strong>el</strong> trasiego <strong>de</strong> una cantidad ing<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tierra <strong>de</strong> propiedad colectiva a<br />

manos <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res. En contra <strong>de</strong> lo que se pret<strong>en</strong>día, <strong>el</strong> proceso vino a reforzar<br />

<strong>la</strong> gran propiedad, pues, por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>los</strong> compradores ya t<strong>en</strong>ían condición <strong>de</strong><br />

propietarios. Asimismo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>samortización civil privó a <strong>los</strong> municipios <strong>de</strong> un<br />

amplísimo patrimonio, base d<strong>el</strong> sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> más humil<strong>de</strong>s.<br />

En lo que a <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza se refiere, <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> mayorazgo y <strong>la</strong><br />

supresión d<strong>el</strong> régim<strong>en</strong> señorial permitieron que, <strong>en</strong> ad<strong>el</strong>ante, <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nobleza se rigies<strong>en</strong> por <strong>la</strong>s leyes sucesorias normales y <strong>en</strong>traran <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong><br />

fragm<strong>en</strong>tación por her<strong>en</strong>cia, aunque preservando su condición <strong>de</strong> <strong>la</strong>tifundios.<br />

El resultado <strong>de</strong> todos estos procesos fue una conc<strong>en</strong>tración notable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propiedad y, como quiera que <strong>los</strong> vecinos habían perdido sus tierras públicas y que<br />

a finales d<strong>el</strong> siglo XX <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción iba <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> proletarización d<strong>el</strong>


campesinado se increm<strong>en</strong>tó al haber más personas y m<strong>en</strong>os tierras que <strong>la</strong>brar. La<br />

<strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra o <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> estuvieron <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> <strong>la</strong> conflictividad social y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> reforma <strong>agraria</strong>, que se<br />

materializaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> Segunda República, aunque sus efectos quedaron anu<strong>la</strong>dos<br />

tras <strong>la</strong> Guerra Civil.


Práctica 5<br />

El mapa repres<strong>en</strong>ta <strong>los</strong> usos d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o agrario. Analíc<strong>el</strong>o y conteste <strong>la</strong>s<br />

cuestiones sigui<strong>en</strong>tes:<br />

a) Nombre todas <strong>la</strong>s provincias que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una aportación equilibrada <strong>de</strong><br />

agricultura y gana<strong>de</strong>ría<br />

b) ¿Qué r<strong>el</strong>aciones pue<strong>de</strong>n existir <strong>en</strong>tre cada uno <strong>de</strong> estos usos y <strong>la</strong>s<br />

condiciones naturales <strong>de</strong> España?<br />

c) Elem<strong>en</strong>tos predominantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> paisajes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas con mayor<br />

aportación agríco<strong>la</strong> y <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos predominantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> paisajes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

con mayor aportación gana<strong>de</strong>ra. Enumér<strong>el</strong>os y distínga<strong>los</strong><br />

a) Aportación equilibrada: León, Zamora, Sa<strong>la</strong>manca, Ávi<strong>la</strong>, Soria, Huesca,<br />

Zaragoza, Teru<strong>el</strong>, Guada<strong>la</strong>jara, Toledo, Cáceres, Badajoz e Is<strong>la</strong>s Baleares.<br />

b) R<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre usos y condiciones naturales d<strong>el</strong> medio:<br />

El r<strong>el</strong>ieve: gran influ<strong>en</strong>cia, pue<strong>de</strong> facilitar o dificultar <strong>la</strong>s prácticas agríco<strong>la</strong>s. Sólo <strong>el</strong><br />

11% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie está a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 200m sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar (l<strong>la</strong>nura). El<br />

resto está a mayor altitud, y una parte importante correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> Meseta. Las


p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>sniv<strong>el</strong>es influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> su<strong>el</strong>os y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> mecanización.<br />

Existe una gran coinci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>espacio</strong>s forestales y <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> montaña.<br />

Ello es consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasa aptitud agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas. Las pra<strong>de</strong>ras<br />

y pastizales ocupan <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> montaña media y <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s p<strong>en</strong>il<strong>la</strong>nuras d<strong>el</strong><br />

occi<strong>de</strong>nte p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r. Las tierras cultivadas ocupan <strong>la</strong>s superficies más l<strong>la</strong>nas:<br />

cu<strong>en</strong>cas interiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> meseta, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>presiones exteriores y <strong>el</strong> litoral<br />

mediterráneo.<br />

El clima: influye a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temperaturas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

restantes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos climáticos (inso<strong>la</strong>ción, vi<strong>en</strong>tos…) y no sólo por <strong>los</strong> valores sino<br />

también por <strong>la</strong> combinación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>la</strong> sucesión a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> año.<br />

El régim<strong>en</strong> climático más ext<strong>en</strong>dido es <strong>el</strong> mediterráneo, <strong>de</strong> prolongada sequía<br />

estival y <strong>el</strong>evadas temperaturas, exige <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> trilogía <strong>de</strong> cultivos<br />

mediterráneos: trigo, vid y olivo. El regadío se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vega <strong>de</strong> <strong>los</strong> ríos,<br />

sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> litoral mediterráneo.<br />

Los prados naturales <strong>en</strong> <strong>la</strong> fachada atlántica <strong>de</strong> abundantes precipitaciones y <strong>los</strong><br />

pastizales <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior.<br />

Los su<strong>el</strong>os: es otro <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores, influye su naturaleza, composición…<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas <strong>en</strong> <strong>el</strong> occi<strong>de</strong>nte, su<strong>el</strong>os silíceos, <strong>de</strong> escasa fertilidad. Los<br />

mejores su<strong>el</strong>os se reservan para <strong>la</strong> agricultura, <strong>de</strong> gran fertilidad <strong>los</strong><br />

correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> iberia arcil<strong>los</strong>a, valles <strong>de</strong> Ebro, Guadalquivir y <strong>el</strong> litoral<br />

mediterráneo, especialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> golfo <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia; así como <strong>la</strong> cobertera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

l<strong>la</strong>nuras meseteñas.<br />

La vegetación natural: <strong>en</strong> ocasiones se ha <strong>el</strong>iminado por completo para <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

ocupación agríco<strong>la</strong>, <strong>en</strong> otras se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> para aprovechami<strong>en</strong>tos forestales, <strong>en</strong><br />

otros hay un aprovechami<strong>en</strong>to conjunto surgi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa Meseta occi<strong>de</strong>ntal)<br />

que supone un aprovechami<strong>en</strong>to mixto (agríco<strong>la</strong> y gana<strong>de</strong>ro) <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

explotaciones que ocupan su<strong>el</strong>os <strong>de</strong> mediocre calidad (silíceos). La cabaña bovina,<br />

ovina y porcina se alim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>el</strong>lota que proporciona <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cinas.<br />

Mayor aportación agríco<strong>la</strong>:<br />

R<strong>el</strong>ieve l<strong>la</strong>no y fértil: l<strong>la</strong>nuras a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 200m sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar (litoral<br />

mediterráneo, valle d<strong>el</strong> Guadalquivir) y meseta l<strong>la</strong>nura a unos 650 m sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

d<strong>el</strong> mar (Cu<strong>en</strong>ca d<strong>el</strong> Duero y La Mancha) Ambos <strong>de</strong> materiales pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>


Iberia arcil<strong>los</strong>a, <strong>de</strong> carácter sedim<strong>en</strong>tarios, que r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>an <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>cas o constituy<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cobertera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nuras meseteñas. En <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Guadalquivir se correspon<strong>de</strong><br />

con <strong>la</strong> campiña.<br />

El clima: influye a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temperaturas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

restantes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos climáticos (inso<strong>la</strong>ción, vi<strong>en</strong>tos…) y no sólo por <strong>los</strong> valores sino<br />

también por <strong>la</strong> combinación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>la</strong> sucesión a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> año.<br />

El régim<strong>en</strong> climático más ext<strong>en</strong>dido es <strong>el</strong> mediterráneo, <strong>de</strong> prolongada sequía<br />

estival y <strong>el</strong>evadas temperaturas, exige <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> trilogía <strong>de</strong> cultivos<br />

mediterráneos: trigo, vid y olivo. El regadío se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vega <strong>de</strong> <strong>los</strong> ríos,<br />

sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> litoral mediterráneo.<br />

La vegetación natural: <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se ha <strong>el</strong>iminado por completo para <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

ocupación agríco<strong>la</strong>.<br />

Mayor aportación gana<strong>de</strong>ra: (fachada atlántica, Sistema C<strong>en</strong>tral (Madrid,<br />

Segovia) Comunidad <strong>de</strong> Cataluña)<br />

Zona <strong>de</strong> prados naturales <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>de</strong> montaña media (dificulta <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>agraria</strong>s) y clima húmedo, con abundantes precipitaciones bi<strong>en</strong><br />

distribuidas a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> año permit<strong>en</strong> <strong>el</strong> asi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una gana<strong>de</strong>ría vacuna<br />

semiestabu<strong>la</strong>da, y porcina, sobre todo <strong>en</strong> Cataluña <strong>de</strong> forma estabu<strong>la</strong>da.<br />

Aportación equilibrada agricultura y gana<strong>de</strong>ría:<br />

R<strong>el</strong>ieve y su<strong>el</strong>o: zonas <strong>el</strong>evadas. Meseta occi<strong>de</strong>ntal con una escasa cobertera<br />

sedim<strong>en</strong>taria terciaria ocupada por <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa, que<br />

supone un aprovechami<strong>en</strong>to mixto (agríco<strong>la</strong> y gana<strong>de</strong>ro) <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s explotaciones<br />

que ocupan su<strong>el</strong>os <strong>de</strong> mediocre calidad (silíceos). La cabaña bovina, ovina y<br />

porcina se alim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>el</strong>lota que proporciona <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cinas. Los mejores su<strong>el</strong>os<br />

se reservan para <strong>la</strong> agricultura. Valle d<strong>el</strong> Ebro, ofrece caracteres especiales,<br />

visibles <strong>en</strong> una doble gradación <strong>de</strong> paisajes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas hasta <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>presión, y <strong>en</strong> longitud, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Ebro hasta <strong>la</strong> <strong>de</strong>sembocadura,<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> resulta una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias y diversidad <strong>de</strong> paisajes coexisti<strong>en</strong>do<br />

<strong>espacio</strong>s agríco<strong>la</strong>s (regadío y secano) <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión que pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> Iberia<br />

arcil<strong>los</strong>a y, por tanto su<strong>el</strong>os <strong>de</strong> gran calidad y gana<strong>de</strong>ra (ovina y porcina) <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

montaña y régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> estabu<strong>la</strong>ción.<br />

Clima: predomina un clima mediterráneo interior, con fuerte osci<strong>la</strong>ción térmica y<br />

escasa precipitaciones.


La vegetación: se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa que integra pastos y arbo<strong>la</strong>do<br />

y, <strong>en</strong> ocasiones se ha <strong>el</strong>iminado para <strong>la</strong> ocupación agríco<strong>la</strong>.<br />

c)<br />

Elem<strong>en</strong>tos mayor<br />

aportación gana<strong>de</strong>ra<br />

Elem<strong>en</strong>tos mayor aportación<br />

agríco<strong>la</strong><br />

R<strong>el</strong>ieve<br />

montaña media<br />

L<strong>la</strong>nuras (valle Guadalquivir,<br />

litoral), meseta (cu<strong>en</strong>ca<br />

Duero y Mancha)<br />

NATURALES<br />

Clima<br />

precipitaciones<br />

abundantes<br />

Mediterráneo interior y litoral<br />

(sequía)<br />

Su<strong>el</strong>os<br />

silícea (mediocre<br />

calidad) y caliza<br />

arcil<strong>los</strong>a, gran fertilidad<br />

Vegetación prados naturales <strong>el</strong>iminación<br />

Usos d<strong>el</strong><br />

su<strong>el</strong>o<br />

estabu<strong>la</strong>ción(Cataluña)<br />

semiestabu<strong>la</strong>ción<br />

(fachada atlántica)<br />

ext<strong>en</strong>siva (c<strong>en</strong>tro)<br />

Secano (trilogía<br />

mediterránea) regadío (litoral<br />

y cerca <strong>de</strong> ríos)<br />

HUMANOS<br />

Parc<strong>el</strong>as<br />

Fragm<strong>en</strong>tada (pequeña<br />

propiedad explotación<br />

directa)<br />

Variedad: aum<strong>en</strong>tan hacia <strong>el</strong><br />

sur (<strong>la</strong>tifundio) fragm<strong>en</strong>tada<br />

<strong>en</strong> litoral<br />

Hábitat<br />

disperso<br />

Conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tro y sur<br />

(excepto cortijo andaluz)<br />

Disperso <strong>en</strong> litoral

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!