FRAGMENTO

Horizontes del saber I
rimapayasqa: “Nueva España kamachikuq virreyqa manam pipaschu
kaypi kamachiwananchikpaq, qamkunaqa payta mana uyarispa
kutipakunaykichik” nispa. Chaytaqa rimasqa 1810 watapi 16 p’unchaw
uma raymi killapi. Chay p’unchawmantas awqanakuyqa qallarisqa,
tukuchasqataqmi Tratado de Córdoba sutiyuq rimanakuspa qillqaypi,
chayqa rurakusqa 1821 watapi 24 p’unchaw qhapaq raymi killapi.
Qhipamanqa 1821 watapi 27 p’unchaw uma raymi killapi qispiyrayku
maqanakuq awqakunaqa México llaqtaman yaykusqaku, chaywanmi
México llaqtaqa qispiyninta taripan.
Argentinapipas Chilepipas Libertador José de San Martinpa yuyasqanpas
rurasqanpas qispiypaq allin hap’ikun. Paymi 1821 watapi 28 p’unchaw anta
sitwa killapi Perú Mama llaqtata qispichin; kay qispichisqaqa qhipaman
1824 watapi Juninpipas Ayakuchupipas maqanakuykunapi aswan
kallpachakun; chaytaqa hunt’apan qispichiq Simón Bolívar. Ñawpaqtaraq
tayta Bolivarqa Venezuelatapas Colombiatapas qispichisqaña. Kay iskay
qispichisqa llaqtakunamanta ari paqarisqa La Gran Colombia sutiyuq llaqta,
chaymanmi yapakullasqataq Ecuadorpas. Ayakuchupi maqanakuyqa
mana ari Perú Mama llaqtapa qispisqallantachu kallpachan, aswanpas
chay maqanakuypi atipachikuspam España llaqtaqa wiñaypaq qispisqa
llapan América llaqtakuna kasqanta riqsipun.
Qispiypa qatiqninkuna
Hurin América llaqtakunapiqa kay mama llaqtakunam qispisqa rikhurin: Perú,
Colombia, Venezuela, Ecuador, Bolivia, Paraguay, Uruguay, Argentina, Brasil,
kaqtaq Chilepas; Hanaq Americapipas, Chawpi Americapipas, Caribe
sutiyuq wat’akunapipas: México, Guatemala, Nicaragua, Honduras, Costa
Ricantin.
Qispiy taripasqaqa mana ari hunt’asqachu kasqa; uma nanaykunaqa
qhipasqapuniraq. Kay llaqtakunapi kawsaykunaqa manaraq qispisqachu
tarikusqa: uywasqa yana runakunamanqa mana ari qispisqa kayninta
chayachisqakuraqchu, ñit’ikuy pachapi qhapaq runakunapa makillanpipuni
qullqipas, kawsaykunapas tarikusqa, chayraykutaq yaqa llapan llaqta runapa
wakcha kawsayninqa yaqa kikillanpuni tarikusqa. Ñawpaqqa qullqimantapas,
kawsaykunamantapas España riypa munayninpi karqanchik, qispisqa
kaspañataq Inglaterra llaqtapa makinman yaykupunchik.
Kamachinakuymanta rimaspaqa, awqanakuypi kamachikuq runakunalla
uyarinatapas munasqa, kaqtaq paykunalla kallpayuqpas paqarisqaku;
chayqa qispiyta maskaspa maqanakuykunapi allin qhawarisqa
kasqankurayku.
98