FRAGMENTO

Horizontes del saber I
unquy, fiebre amarilla chukchu unquy hukkunapas; chaykunapaqqa
manas ari hampi kaqchu kasqa. América allpakunaman europeokuna
chayraq chayamuchkaptinsi runaqa pusaq chunka hunu (80 000 000)
kanman karqan, kimsa pachak wata qhipamantataq, chayqa 1 800
watapi, tawaman phatmasqamanta huknillanña kapusqa. Chayqa iskay
chunka hunullamanña tukupusqa. Kay América llaqtakunamantaqa
Europa llaqtaman sífilis sutiyuq wanthi unquytas apallasqakutaq, chaysi
paykunapa runankunataqa wañuchillantaq. Chayhinas ari kasqa chay
watakunapi.
América allpakunapiqa español simi huk llaqtakunapi, portugués simitaq
wak llaqtakunapi kay llaqtakunapa siminkunataqa atipallasqataq. Chayhina
ruranapaqsi ari kamachikuykuna karqan. Chayraykus ari kay llaqtakunapa
rimasqan simikunapas huk kawsayninkunapas sarunchasqataq,
qhawarparisqataq qhipakusqa. Iñiymanta rimaspataq chay religión católica
sutichasqa iñiysi llapan runa hunt’ananpaq kamachikapun. Chayhinatas
ari, kasta kasta runakunapas América allpa runakuna, Africa runakuna,
Europa runakuna muhunkuta chaqruspa kawsapunku, kaqtaqsi tukuy ima
yachayninkupas chaqrukapullantaq, may maypiqa wakin qunqakapunpas.
España runakunapas, Portugal Mama llaqtapa runankunapas, aswanqa
kay América allpakunapi quri qullqitapuni ñawpaqtaqa llamk’achisqaku.
América llaqtakuna atisqanku qhipamanta 150 watallapi 17 000 tonelada
llasaq qullqitawan, 200 tonelada llasaq quritawansi España llaqtaman
apasqaku.
América allpakuna tarisqankupas, atisqankupas, kawsaykuna
t’ikrachisqankupas apamullasqataqmi huk allin kawsaykunata. Kay
América allpakunapi riqsisqa mikhunakunas tiqsi muyuntinpipas chayraq
riqsikun. Chaysi llapan mikhunamanta tawaman phatmasqamantaqa
kimsa phatmayninsi kanman. Chay mikhuykuna ukhupim tarikun: sara,
papa, rumu, lakawiti, tumati, purutukuna, chukulati, vainilla, uchukuna,
palta hukkunapas.
Kaqllataq, qallariypiqa español runakunaraq, qhipamantaq Europa
runakunapas kay América llaqtakunamanqa apamullasqakutaq runa
yanapaq kay uywakunata: kawalluta, asnuta, uwihata, wakata, kanchasqapi
uywana khuchita, wallpakunatapas, lima quwitapas, hukkunatapas.
Apamullasqakutaq misk’i ruruyuq mallkikunatapas, siwarata, avenata,
centenota, trigota, caña de azúcarta cafétapas.
Américaman Colónpa chayamusqanqa hatun wamp’uykunaman
ñawita kichasqa, kaqtaq llaqtakunapa ruruchisqanku tiqsi muyuntinpi
qhatuykunatapas. Kay rurasqakunas ari may ñawpaqmantaraq
chay proceso de globalización económica y cultural sutiyuq musuq
kawsaytaqa qallarichinman karqan. Chay imapas aypachinakuyqa musuq
willanakuykunawan aswanmi ñawparichkan.
61