FRAGMENTO

Horizontes del saber I
nisqa: “Colónpa chayasqan allpakunaqa manam Las Indias allpachu,
chayqa Europa runakunapa mana riqsisqanraq wak allpakunam” nispa.
Chayraykutaqsi, kay chayraq tarisqanku allpakunataqa América nispa
sutiyapusqaku.
“América tariy” nispa rimakun, chayqa wamp’uq Colónpas, qhipamanqa
wak wamp’uqkunapas Europamanta América allpakunaman
chayamusqankumanta rimanapaqmi. Chay “tariyqa” rurakusqa
achka chunka watakunapiraq. Chay watakunapi tarisqankutas ari
Europa llaqtakunaqa, mayhinataq chayraq riqsisqanku llaqtakunapas,
yachayninkunapas kasqanta yachanku.
Chay ñawpa watakunapi rurasqakunata “América tariy” nispa
sutiyasqawanqa mana llapan runachu hunt’asqa. Qallariypiqa may
ñawpaqkunamantaraq kay allpakunataqa wak runakunaraq tiyanankupaq
tariq kasqaku, chaymantapas kallanmantaqsi karqan Colónmantapas
achka pachak watakuna ñawpaqtaraq chayamuqkuna, chaykuna
ukhupim navegantes nórdicos (wikingokuna) tarikunman. Chayraykutaqmi
kay ruraykuna paqarisqanmanhinataq, kay qhipa watakunapiqa huk
musuq sutikunata apaykachanku, chaykunam: Iskay pachapa tarinakuynin
nisqapas, Iskay kawsaypa tarinakuynin nisqapas, hukkunapas kanmi.
Allin qhawariypiqa, ima sutiwanña riqsikuspapas, kay rurasqakunaqa tiqsi
muyuntinpa kawsayninpi ancha hatun rurasqakunam. Huk llaqtakunamanta
wak llaqtakunaman chayayqa musuq kawsaykuna riqsiymi; chayhinata ari
kaypiqa iskay llaqta runakuna tinkunku, paykunapa llaqtankuqa sapaqta
wiñarisqaku, paykunaqa ñawpaqmanta mana riqsinakusqakuchu,
manataqmi hukkuna hukkunapa kawsasqanta yachasqakuchu,
chayraykum kay tarinakuyqa ancha hatunkaraypuni.
Cristóbal Colónpa chayamusqanwanqa, América allpakuna atiywanmi
qallarikun. Chaymi (kunan Haití Mama llaqtapas, República Dominicana
Mama llaqtapas) qhipamanqa Cuba Mama llaqtapipas maqanakuy kasqa,
chaymi La Española sutiwan riqsikun. Chaymantaqa México hatun llaqtata
Hernán Cortés runa atisqa. Kaqllataq Francisco Pizarropas Inkakunapa
llaqtanta atisqa, huk atiykunapas kanraqmi. May qhipamanña España rey
Felipe II kamachikusqa chay atiy tukukuchun nispa. Chay p’unchawmanta
kayniqmantaq colonización de América sutiyuq kawsaykuna t’ikray qallarin.
Chay América allpa tariy sutiyasqapas, atiypas, kawsaykuna t’ikraypas hatun
kusikuyta hukkunapaq apamun, hukkunapaqtaq hatun llakikuykunata.
Iskaynin hatun allpakuna mana kikintachu kay rurasqakunataqa rikun.
Kay América allpakunapiqa achka achka runakuna utqaylla wañusqa,
chaywantaq llaqta runaqa pisiyarqapusqa. Europa runakunas unquyninkuta
apamusqaku, chaykunaqa América allpakunapi mana riqsisqachu kaq
kasqa. Chay unquykuna kasqa: viruela sutiyuq muru unquy, tifus ruphakuq
60