FRAGMENTO

Horizontes del saber I
1400 watakunapiqa Europa sutiyuq hatun allpa runakunaqa Asia
sutiyuq allpakunapi tarikuq mama llaqtakunawansi hatun qhatunakuypi
kasqaku; aswanqa India sutiyuq mama llaqtawantaq, China sutiyuq
mama llaqtawantaq. Chay llapan allpakunaqa chay pachapi
Las Indias sutiyuqsi kaq. Europapi tarikuq llaqtakunaqa Asiamanta
rantisqankuwansi kawsankuman kaq. Rantinkumansi kaq: mikhunakuna
wayk’unapaq hampikuna, awasqakuna, kaqtaq achka qullqiyuq
kasqanku rikuchikuq kawsaychakunatapas. Europamanta Las Indias
allpakunaman chayanapaqqa Mediterráneo sutiyuq hatun quchantas
rina kaq, chaymantaqa tinkuq Estrecho de Bósforo ununta. Kay tinkuqqa
Constantinopla llaqtapa chawpintas riq. Chaymantaq Mar Negro sutiyuq
quchanta wamp’uspa. 1453 watapis Constantinopla llaqtataqa turco
runakuna hap’ipunku, chayraykutaqsi chay ñannintaqa mana pipas riyta
atipuqchu kasqa. Willakusqamanhina, Europawan Asiawan qhatunakuyqa
anchatapunis pisiyarqun. Europamanta qhatuq runakunaqa manas
allpanta purispapas, quchanta wamp’uspapas India llaqtamanpas, China
llaqtamanpas chayayta atipuqchu kasqaku.
Kay uma nanaykuna ch’uyanchanapaqsi, Europapi tarikuq mama
llaqtakunaqa India llaqtamanpas, China llaqtamanpas chayanapaq wak
ñankunata maskanku.
Chay pacha kawsaykunapiqa, “allpaqa huk chiqan pampallam,
tukukuyniyuqmi kanman” nispas runaqa yuyaychakunman kaq.
Chayraykutaqsi Asia allpakunaman chayanapaqqa inti lluqsimuyniqman
wamp’uspallam chayasunchikman nispa yuyaychakuq kasqaku.
Kallaqtaqsi kasqa wakin runaqa “allpaqa rump’um” niqkuna. “Las Indiasman
chayanapaqqa inti chinkaykuyniqman wamp’uspapas atikullanmantaqmi”
niqkuna. Chayhina yuyaqkuna ukhupis tarikuq Italia Mama llaqtamanta
huk wamp’uq runa, payqa Cristóbal Colón sutiyuq kasqa. Payqa España
Mama llaqtamanta riykunatas “arí” nichisqa, Castilla llaqtamanta Isabel la
Catolicatapas, Aragon llaqtamanta Fernandotapas; kay riykunas qullqita
churanan kasqa inti chinkaykuyniqman wamp’uspa Las Indias llaqtaman
chayananpaq. Wamp’uq Colónqa Puerto de Palos de la Frontera sutiyuq
llaqtamanta 1492 watapi qhapaq sitwa killapis lluqsimuyta qallarisqa,
achka uma nanaykunata atispataqsi 1492 watapi, huk wirnis 12 p’unchaw
kantaray killapi Guanahaní sutiyuq wat’aman chayamusqa. Chay allpataqa
San Salvador sutita churapusqaku. San Salvadorqa Bahamas sutiyuq achka
wat’akuna ukhupim tarikun.
Wamp’uq Colónqa kay América allpakunaman llapanpi tawa kutis
hamusqataq kutisqataq. Chay hamusqankunapiqa chay pacha
Europa llaqtakunapa Caribe sutiyuq wat’akunatapas, América allpapa
hanaqnintawan tarisqa. Ichaqa, payqa Asia allpakunaman chayasqanta
iñisqa, kaqtaqsi chay yuyaywan wañupusqapas. Qhipaman, Américo
Vespucio sutiyuq Italia Mama llaqtamanta wamp’uqsi, ñawpaqtaqa
59