FRAGMENTO

Horizontes del saber I
Ayakuchupi awqanakuywanmi Hurin América llaqtakunaqa qispiyninta
p’uchukarqan. Kay awqanakuyqa Ayakuchu suyupim, Pampa de la Quinua
sutiyuq hawapim, 1824 watapi 9 p’unchaw puquy raymi killapi kaq kasqa.
España riypa kamachinpi maqanakuqkunaqa “arí atipasqam kayku”
nispanku Virreynato del Perú sutiyuq kawsayta p’uchukachipunku. Perú
Mama llaqtapa qispisqa kayninqa kay maqanakuywanmi riqsisqa kapun,
chaytataqmi París llaqtapi 1879 watapi 14 p’unchaw qhapaq sitwa killapi
siq’ipunku.
Kay awqanakuy qallariyllapiraq España riypa wamink’an teniente general
José Canterácpa kamachisqan maqanakuqkuna ch’iqirparirqapun. Chay
ch’iqisqanraykutaq Virrey de La Sernaqa Potosí llaqtamantaraq Jerónimo
Valdés sutiyuq wamink’ata soldadonkunantinta anchata muchuchispa
hamunchin. Chaysi, 3 p’unchaw puquy raymi killapi, Qurpa Wayq’u sutiyuq
hawapi España riypa 30 maqanakuqninkunaqa yaqa 500 qispiy maskaq
runakunata atipaspa wañuchisqaku; kaqtaqsi tukuy ima apasqankutapas,
armankutapas qichuchikullasqakutaq. Wamink’a Sucrepas, yanapaqnin
wamink’akunapas qispiy maskaq tropankutaqa kallpachasqakutaq allin
kamachiypitaq pusasqaku; chayraykus España riypa Virreyninqa mana
aswan atipapusqachu, ichaqa maqanakuqkunapas, armapas anchatas
pisiyarqusqa. Wamink’a Sucreqa qispiy maskaq runankunata allinta
kamachispa qhiparichisqa, kaqtaq awqakunata allin hawakunapi, sasa
chayana mana riqsisqa hawakunapi suyasqaku.
España riypa awqanakuq runankunaqa mana maqanakuspa, kaymanta
chaqayman puriykachaspalla kawsayninkuta tukurqusqaku. Qispiy maskaq
awqakunataqa mana maypipas atipasqakuchu. España riypa maqanakuypi
kamachiqninkunaqa Kuntur Kunka sutiyuq urqu patapi tarikusqaku. Chay
patamantaqa ancha allinta amachakusqaku, ichaqa manataqmi chaypi
achka p’unchawqa kankumanchu kasqa, imaraykuchus unumantapas,
mikhunamantapas pisiyasqankurayku, manaraq pichqa p’unchawpi
chay soldadokunaqa tukuyniqman ch’iqiripusqaku; chayhina tarikuspaqa
Colombia Mama llaqtamanta yanapakuy hamusqanwan atipachikuypipuni
yuyachkarqanku, chayraykutaqmi “hukpita llallinakuyman yaykusunchik”
nispa yuyaychakusqaku chay kikin Ayakuchupi qispiy maskaq awqakunawan
maqanakunankupaq.
Llallinakuyta manaraq qallarichkaspa, wamink’a José Antonio de Sucre
taytaqa, kayhinata qispiy maskaq maqanakuqninkunaman rimapayasqa:
“¡Soldadokuna!, kunan p’unchaw kallpachakusqanchikmantam Hurin
América allpapi qispisqa kawsaypas, ñit’isqa kawsaypas kanqa; qispiy qhipan
126