FRAGMENTO

Horizontes del saber I
Anti urqukunaqa Hurin América llaqtakunapim tarikun. Kay hatun aysakuy
urqukunaqa Argentinanta, Bolivianta, Chilenta, Ecuadorninta, Colombianta,
Perúninta, tumpata Venezuelanta ima aysakun. Anti urqukunaqa kay América
allpakunapi aswan hatun aysakuymi, kaqtaq tiqsi muyuntinpipas hatun kasqanrayku
ancha riqsisqam. Kay urqukunaqa hurinmanta hanaqmanmi aysakun, chayqa
Océano Pacífico mama quchata muyupayaspam 7.500 kilometrosta suninman
aysakun.
Kay urqukunapa chawpichasqa sayayninqa tawa waranqa thatkiyllapas kanmanmi,
kantaqmi may maypiqa hatun urqunkuna, chaykunaqa suqta waranqa thatkiytapas
aypanraqmi. Anti urqukunaqa hatun sayayniyuq urqukunayuqtaq, urqu patakunapi
hatun pampakunayuqtaq, ukhu wayq’u yunkakunayuqtaq. Kay wayq’ukunaqa
Anti urqukunapa aysakuynin aysakuyniyuqmi kallantaq. Kallantaqmi aysakuynin
kuchuq yunkakunapas, chaykunaqa pisilla kaspapas aswanqa Argentinapa Anti
urqunkunapi, Chilepa Anti urqunkunallapi tarikun. Aswan hatun Anti urqukunapa
sayayninqa kaykunam:
• Aconcagua urqu, chayqa 6.962 thatkiyniyuq sayayninman (msnm). América
allpakunapiqa kaymi aswan hatun sayayniyuq urquqa, kaqtaq chay hemisperio
Sur y occidental sutiyasqa allpakunapipas. Aconcagua sutiyuq hatun urquqa
Mendoza sutiyuq suyuchapim, Argentina Mama llaqtapim tarikun.
• Nevado Ojos del Salado sutiyuq rit’isqa urqu, chayqa 6.879 msnm, tarikuntaqmi
Chile Mama llaqtapi Argentina Mama llaqtawan tinkuyninpi. Kay rit’iyuq urquqa
nina aqtuq urqullataqmi, kay urquqa tiqsi muyuntinpi aswan hatun sayayniyuqmi.
• Huascarán sutiyuq rit’i urqu, chayqa 6.768 msnm sayayniyuq. Kayqa Cordillera
Blanca rit’isqa aysakuypi tarikun, chayqa Anqas suyupi, Perú Mama llaqtapi
tarikun.
Kay urqukunapa yaqa chawpi aysakuyninpim huk pampaman rikch’akuq allpakuna
tarikun, chaypaq sutinmi meseta del Altiplano. Kay Altiplano sutiyuq urqu patapi
pampaqa Argentina Mama llaqtapi, Bolivia Mama llaqtapi, Chile Mama llaqtapi,
Perú Mama llaqtapi ima rikhurin. Anti urqukunaqa yapamanta Perú Mama llaqtapa
Ecuador Mama llaqtapa tinkuyninpi k’ichkichallantaq, chaymantaqa yapamanta
Colombia Mama llaqtaman chayaspa kichakullantaq. Chaypiqa Anti urqukunaqa
kimsa aysakuyman phatmakun, chaymantataq Venezuelakama chayan, yaqa
Mar Caribe sutiyuq mama quchakama.
Perú Mama llaqtapa Anti urqunkunapiqa, españolkunapas kay allpakunaman
manaraq chayamuchkaptinsi hatun llaqtayuq runakuna tiyaq kasqaku;
chay runakunaqa wasikunata llaqtachakusqankupi hatarichisqaku, kaqtaq
pukarakunatapas pirqallasqakutaq. Chaymantapas allpakunapa tarikuyninmanhina
chakrata chiripipas q’uñipipas rurallasqakutaq. Perú Mama llaqtapiqa 36 hatun
urqukuna tarikun, chay urqukunapa sayayninqa 6,000 thatkiytapas kuraqyanmi
(msnm) Yaqa 1,000 urqukunam sayayninmanqa 5,000 thatki kuraq tupun. 20
urqukunataqmi rit’iyuq. Anti urqukunaqa ancha sumaqmi qhawakunapaqpas,
siqanapaqpas, chayraykutaqmi chay urqukunamanqa wichanku kay kikin Perú
Mama llaqta runakunapas, wak llaqta runakunapas.
105