FRAGMENTO

Horizontes del saber I
yupaychayqa runapa kaqnin kasqanta yachasqa, kaqtaq yachallasqataq
ama iskay uyayuq kaspa yuyaytapas rimaytapas. Uywahina kamachisqa
yana runakunata rikuspa anchatapuni p’inqakusqa. Indio sutiyasqa
runakunata muchuqta rikusqa, paykunaqa ancha llamp’u sunqutaq
ancha runa sunqutaqsi kasqakupas. Paykunawansi tayta Hidalgoqa machu
wawqintinhina tiyakusqaku, yachachisqataqsi indio runakunamanqa ancha
chaninniyuq sumaq ruraykunata: takiykunata kusirikunanpaq; seda kuruta
seda millwanrayku uywayta, wanquyru uywayta misk’inrayku. Chaykunataqa
indio runakuna mana sasallawansi yachapusqaku. Pay kikinsi ninayuq
kanman kaq, chayraykutaqsi imatapas paqarichiqpuni kasqa: allpa tikata
ruphachinanpaq hurnuta ruraq kasqa. Tayta Hidalgotaqa q’umir niraq ñawin
qhawachikuqtas may kutinpiqa rikuq kasqaku. Llapan runapas “payqa ancha
allintam riman, payqa achka musuq yachaykunatam riqsin, Dolores llaqtapa
tayta kuranmanpas achka limusna qullqita qun” nispa rimaqku. Payqa
Querétaro llaqtamansi munaspaqa riq kasqa, chaypis sinchi runakunawan
rimanakamuq, huk allin warmipa qharinwanpas rimamuqpunis. Huk map’a
runas huk España comandanteman willasqa “chay Querétaro masinkunaqa
México llaqtatam qispichiyta maskachkanku” nispa rimasqa.
San Martínqa hatun Hurinpa qispichiqnin kasqa, República Argentina Mama
llaqtapa taytan, Chile Mama llaqtapa taytanpas kallasqataq. San Martinpa
taytankunaqa España llaqtamanta kasqaku, paytapas España llaqtaman
pusachisqaku España riypa militarnin kananpaq. Españaman qispiynin
saruq Napoleón ejercitontin phawaykuptinsi, España llaqta runakunaqa
llapanku Napoleonwan maqanakunankupaq sayarisqaku: machu runakuna
maqanakusqa, warmikuna, wawakuna.
San Martinqa ancha allintas Bailén llaqtapi maqanakusqa, chayraykutaqsi
paytaqa teniente coronelman wichachisqaku. Payqa pisillatas rimaq,
asiruman rikch’akuqsi kaq, huk ankahinas qhawariyninqa; paytaqa manas
pipas mana uyarinmanchu kaq. Kawallunqa illapahinas wayrantaraq
maqanakuna hawakunapi rintaq kutimuntaq. América llaqtakunapi
qispiyrayku maqanakuymanta uyarispas payqa kay llaqtakunaman
kutimpun, paymanqa manas imapas qukunchu Españapi ruranankuna
saqirparimuyqa, payqa maychus ruranan ruraqsi América llaqtanman
kutimun. Buenos Aires llaqtamansi payqa chayaspapachalla caballeriapi
maqanakuqkunata umallin, payqa manas imatapas rimarqunchu. San
Lorenzo hawapis payqa maqanakuyta qallaykun. San Martinqa sablenta
hap’ispas españolkunapa qhipanta ripun. Español awqanakuqkunaqa
“atiparqusunmi” nispas tinyata waqtaspa hamusqaku, qhipapusqakutaqsi
mana tinyayuq, mana cañonniyuq, mana wiphalayuq.
101