22.11.2014 Views

Guía para el proyecto y la ejecución de muros de escollera en obras ...

Guía para el proyecto y la ejecución de muros de escollera en obras ...

Guía para el proyecto y la ejecución de muros de escollera en obras ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

serie normativas<br />

<strong>Guía</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> y <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera<br />

MINISTERIO<br />

DE FOMENTO<br />

SECRETARÍA DE ESTADO<br />

DE INFRAESTRUCTURAS<br />

Y PLANIFICACIÓN<br />

DIRECCIÓN GENERAL<br />

DE CARRETERAS<br />

2006


GUÍA PARA EL PROYECTO Y LA EJECUCIÓN<br />

DE MUROS DE ESCOLLERA EN OBRAS<br />

DE CARRETERA<br />

Las Recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> diseño y construcción <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carreteras,<br />

editadas <strong>en</strong> 1998, han sido prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> única fu<strong>en</strong>te bibliográfica exist<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> materia<br />

<strong>en</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no, contándose a su vez <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s escasas refer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes a niv<strong>el</strong> internacional<br />

sobre este tipo <strong>de</strong> <strong>muros</strong>.<br />

Des<strong>de</strong> su publicación se han llevado a cabo <strong>en</strong> nuestro país importantes realizaciones <strong>en</strong> este<br />

campo, que han ido incluso más allá <strong>de</strong> los límites tecnológicos inicialm<strong>en</strong>te previstos <strong>en</strong> dicho docum<strong>en</strong>to<br />

y que han supuesto una importante vía <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido. También ha habido<br />

notables innovaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa europea, r<strong>el</strong>ativas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

caracterización <strong>de</strong> los materiales pétreos <strong>de</strong> uso específico <strong>en</strong> <strong>escollera</strong>s.<br />

Esta <strong>Guía</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> y <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera forma<br />

parte <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> divulgación tecnológica <strong>el</strong>aborados por <strong>la</strong> Dirección Técnica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Carreteras, incluidos <strong>en</strong> una línea editorial que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong> armonización <strong>de</strong> conceptos sobre aspectos r<strong>el</strong>evantes r<strong>el</strong>acionados específicam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong><br />

quehacer <strong>de</strong> los técnicos d<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Directivo.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, se ha creído conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te una nueva redacción <strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>to técnico <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> y <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera, con modificaciones significativas<br />

que sustituyera por completo y a todos los efectos a <strong>la</strong>s Recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> diseño y<br />

construcción <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carreteras.<br />

El procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> esta <strong>Guía</strong> ha compr<strong>en</strong>dido dos etapas sucesivas:<br />

— La primera tuvo como finalidad <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>to que reflejase y pusiese<br />

al día <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> trabajos <strong>en</strong> España. Tras <strong>la</strong> redacción<br />

<strong>de</strong> un primer borrador, se c<strong>el</strong>ebró una jornada monográfica con profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>obras</strong>, cuyas conclusiones perfeccionaron <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partida.<br />

— La segunda ha compr<strong>en</strong>dido:<br />

— • Adaptación a <strong>la</strong> nueva normativa europea.<br />

— • Revisión d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to por especialistas <strong>en</strong> geotecnia.<br />

— • Fase <strong>de</strong> consultas internas.<br />

— • Redacción <strong>de</strong>finitiva, con <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te introducción <strong>de</strong> nuevos conceptos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

campos, si bi<strong>en</strong>, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>ativos a cuestiones <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong> geotécnico<br />

y métodos <strong>de</strong> cálculo.<br />

La primera fase ha correspondido al equipo redactor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> 1998: <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Transportes y Tecnología <strong>de</strong> Proyectos y Procesos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ETSI <strong>de</strong> Caminos, Canales<br />

y Puertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cantabria, <strong>en</strong>cabezado por <strong>el</strong> catedrático D. Francisco Ballester Muñoz,<br />

junto con <strong>el</strong> profesor D. Dani<strong>el</strong> Castro Fresno.<br />

La segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong>scritas ha sido llevada a cabo por ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong> caminos, canales y<br />

puertos, funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Carreteras:<br />

3


A<br />

D. a Merce<strong>de</strong>s Lor<strong>en</strong>a Gómez Álvarez, Servicio <strong>de</strong> Tecnología <strong>de</strong> Carreteras.<br />

D. Áng<strong>el</strong> Juanco García, Servicio <strong>de</strong> Geotecnia.<br />

D. Álvaro Parril<strong>la</strong> Alcai<strong>de</strong>, Servicio <strong>de</strong> Geotecnia.<br />

quiénes a<strong>de</strong>más han contado con <strong>la</strong>s valiosas opiniones <strong>de</strong>:<br />

D. Rafa<strong>el</strong> López Guarga, Demarcación <strong>de</strong> Carreteras d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> Aragón.<br />

D. Fernando Pedrazo Majarrez, Demarcación <strong>de</strong> Carreteras d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> Extremadura.<br />

D. Jesús Gómez <strong>de</strong> Barreda Lavín, Demarcación <strong>de</strong> Carreteras d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> Cantabria.<br />

D. Francisco Ruiz Hidalgo, Demarcación <strong>de</strong> Carreteras d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> Andalucía Ori<strong>en</strong>tal,<br />

con <strong>la</strong>s significativas aportaciones <strong>de</strong> los catedráticos y profesores <strong>de</strong> universidad:<br />

D. Carlos Oteo Mazo.<br />

D. Antonio Soriano Peña.<br />

D. Luis Sopeña Mañas.<br />

y <strong>de</strong> los especialistas <strong>en</strong> geotecnia <strong>de</strong> algunas empresas constructoras <strong>de</strong> ámbito nacional: D. Germán<br />

Burbano Juana, D. Jacinto Luis García Santiago, D. José Manu<strong>el</strong> Gutiérrez Manjón y D. Davor<br />

Simic Sureda.<br />

La utilización <strong>de</strong> esta <strong>Guía</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>, construcción y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>obras</strong>,<br />

permitirá <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro matizar y completar los criterios recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que se trata <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> trabajos <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s nuevas realizaciones se suce<strong>de</strong>n con gran c<strong>el</strong>eridad,<br />

a lo <strong>la</strong>rgo y ancho <strong>de</strong> nuestra geografía.<br />

Junio <strong>de</strong> 2006<br />

4


ÍNDICE<br />

1. Consi<strong>de</strong>raciones g<strong>en</strong>erales ........................................................................................................................... 7<br />

1.1. Introducción .......................................................................................................................................... 7<br />

1.2. Objeto y campo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to .......................................................................... 9<br />

2. Criterios <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong> ..................................................................................................................................... 13<br />

2.1. Consi<strong>de</strong>raciones g<strong>en</strong>erales ................................................................................................................. 13<br />

2.2. Cimi<strong>en</strong>to ................................................................................................................................................ 15<br />

2.3. Cuerpo d<strong>el</strong> muro .................................................................................................................................. 15<br />

2.4. Trasdós ................................................................................................................................................. 16<br />

2.5. Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje .......................................................................................................................... 16<br />

2.6. Particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción .................................................................................. 17<br />

2.7. Particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to ............................................................................. 19<br />

3. Bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> ..................................................................................................................................... 21<br />

3.1. Características geométricas ................................................................................................................ 21<br />

3.1.1. Granulometría ......................................................................................................................... 21<br />

3.1.2. Forma ....................................................................................................................................... 23<br />

3.1.3. Proporción <strong>de</strong> superficies trituradas o rotas ....................................................................... 23<br />

3.2. Características físicas .......................................................................................................................... 24<br />

3.2.1. D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los bloques ........................................................................................................ 24<br />

3.2.2. Resist<strong>en</strong>cia a compresión simple .......................................................................................... 24<br />

3.2.3. Integridad <strong>de</strong> los bloques ...................................................................................................... 24<br />

3.2.4. Resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación ............................................................................................. 25<br />

3.3. Características químicas y <strong>de</strong> durabilidad ........................................................................................ 25<br />

3.3.1. Estabilidad química ................................................................................................................ 25<br />

3.3.2. Estabilidad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> inmersión <strong>en</strong> agua ........................................................................... 26<br />

3.3.3. Estabilidad fr<strong>en</strong>te a los ciclos humedad-sequedad ............................................................. 26<br />

3.3.4. Absorción <strong>de</strong> agua .................................................................................................................. 26<br />

3.3.5. Resist<strong>en</strong>cia a cong<strong>el</strong>ación y <strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o ................................................................................... 26<br />

3.3.6. Resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> cristalización <strong>de</strong> sales ................................................................................. 28<br />

3.3.7. Efecto Sonn<strong>en</strong>brand ............................................................................................................... 29<br />

3.4. Síntesis <strong>de</strong> características ................................................................................................................... 29<br />

4. Parámetros geomecánicos y métodos <strong>de</strong> cálculo ..................................................................................... 33<br />

4.1. Parámetros geomecánicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> colocada ....................................................................... 33<br />

4.1.1. Peso específico ........................................................................................................................ 33<br />

4.1.2. Porosidad ................................................................................................................................. 34<br />

4.1.3. Ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno .............................................................................................. 34<br />

4.2. Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cálculo .................................................................................................................. 37<br />

4.2.1. Introducción teórica al problema .......................................................................................... 37<br />

4.2.2. Propuesta <strong>de</strong> metodología <strong>de</strong> cálculo .................................................................................. 38<br />

4.2.3. Hipótesis <strong>de</strong> cálculo y coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> seguridad ............................................................... 41<br />

5. Recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> y control <strong>de</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada ............................. 43<br />

5.1. Introducción .......................................................................................................................................... 43<br />

5.2. Cim<strong>en</strong>tación .......................................................................................................................................... 44<br />

5.3. Cuerpo d<strong>el</strong> muro .................................................................................................................................. 46<br />

5


A<br />

5.4. Criterios básicos sobre control ........................................................................................................... 49<br />

5.4.1. Introducción ............................................................................................................................. 49<br />

5.4.2. Control <strong>de</strong> los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> ..................................................................................... 50<br />

5.4.3. Control <strong>de</strong> <strong>ejecución</strong> ............................................................................................................... 50<br />

5.4.4. Auscultación ............................................................................................................................ 51<br />

Apéndice 1. Principales características <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquinaria y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>muros</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>escollera</strong> .................................................................................................................................................... 55<br />

A.1.1. Características básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquinaria ....................................................................................... 55<br />

A.1.2. Ciclo básico <strong>en</strong> <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> .......................................................... 56<br />

A.1.3. R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos más habituales <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada ................ 57<br />

Apéndice 2. Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> meteorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas (ISRM) ............................................................................. 59<br />

Apéndice 3. Algunos estudios sobre <strong>escollera</strong>s vertidas y compactadas ..................................................... 61<br />

A.3.1. Estudios sobre <strong>la</strong> porosidad ............................................................................................................ 61<br />

A.3.1.1. Escolleras vertidas ........................................................................................................... 61<br />

A.3.1.2. Pedrapl<strong>en</strong>es y <strong>escollera</strong>s compactadas ......................................................................... 61<br />

A.3.1.3. Aproximaciones teóricas ................................................................................................. 62<br />

A.3.2. Estudios sobre <strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno .......................................................................... 62<br />

A.3.2.1. Escolleras vertidas ........................................................................................................... 62<br />

A.3.2.2. Escolleras compactadas .................................................................................................. 63<br />

Apéndice 4. Normas UNE y bibliografía ........................................................................................................... 65<br />

A.4.1. Normas UNE ..................................................................................................................................... 65<br />

A.4.2. Bibliografía ........................................................................................................................................ 66<br />

6


CONSIDERACIONES GENERALES<br />

1<br />

1.1. INTRODUCCIÓN<br />

Las <strong>obras</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> están constituidas por bloques pétreos, obt<strong>en</strong>idos g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te mediante<br />

vo<strong>la</strong>dura, con formas más o m<strong>en</strong>os prismáticas y superficies rugosas.<br />

Se pue<strong>de</strong>n distinguir los sigui<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> método <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong><br />

obra.<br />

— Escollera vertida.<br />

— Escollera compactada.<br />

— Escollera colocada.<br />

Sus aplicaciones fundam<strong>en</strong>tales son <strong>la</strong>s que sigu<strong>en</strong>:<br />

— Escollera vertida: D<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería civil se emplea fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>obras</strong> marítimas y fluviales, y <strong>en</strong> ciertos casos <strong>en</strong> presas y otras aplicaciones <strong>de</strong> tipo<br />

medioambi<strong>en</strong>tal.<br />

— En <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera su<strong>el</strong>e utilizarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mantos dr<strong>en</strong>antes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

<strong>de</strong> patologías geotécnicas —<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos, por ejemplo— que requier<strong>en</strong> peso<br />

estabilizador <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada zona, como cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> terrapl<strong>en</strong>es sobre su<strong>el</strong>os b<strong>la</strong>ndos,<br />

etc.<br />

— Escollera compactada: De amplio uso <strong>en</strong> pedrapl<strong>en</strong>es, presas y <strong>obras</strong> marítimas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> parámetros geotécnicos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral mejores que los obt<strong>en</strong>idos por<br />

simple vertido.<br />

— Escollera colocada: Se utiliza <strong>en</strong> <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos y restauraciones fluviales y <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />

ocasiones <strong>en</strong> mantos <strong>de</strong> diques marítimos <strong>en</strong> talud.<br />

— En <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera se emplea como protección contra <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas y salidas<br />

<strong>de</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s y estribos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> cruce <strong>de</strong> cauces,<br />

así como <strong>en</strong> contrafuertes dr<strong>en</strong>antes, talu<strong>de</strong>s vistos <strong>de</strong> pedrapl<strong>en</strong>es <strong>de</strong> fuerte inclinación<br />

y <strong>muros</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción o sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />

— Entre <strong>la</strong>s principales v<strong>en</strong>tajas que pue<strong>de</strong> ofrecer <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> colocada <strong>para</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>muros</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />

— a) Facilidad <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje a través <strong>de</strong> los intersticios exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los bloques pétreos.<br />

— b) Facilidad <strong>para</strong> adaptarse a movimi<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>ciales d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o, admiti<strong>en</strong>do ciertas<br />

distorsiones sin sufrir daños estructurales.<br />

— c) R<strong>el</strong>ativa facilidad <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno, al tratarse <strong>de</strong> un material<br />

natural.<br />

— Los parámetros geotécnicos que resultan con <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> colocada son, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, mejores<br />

que los obt<strong>en</strong>idos <strong>para</strong> <strong>el</strong> mismo material por simple vertido<br />

Los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tres tipos <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> (vertida, compactada y colocada)<br />

son difer<strong>en</strong>tes, aunque pres<strong>en</strong>tan algunos aspectos comunes. Históricam<strong>en</strong>te los más analiza-<br />

7


A<br />

dos son los dos primeros, sobre los que <strong>la</strong> literatura técnica es r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te abundante; así, exist<strong>en</strong><br />

numerosos estudios sobre <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> presas <strong>de</strong> materiales su<strong>el</strong>tos, diques<br />

rompeo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> talud y pedrapl<strong>en</strong>es. Mucho más escasa resulta, por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong> literatura disponible<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> colocada y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r sobre <strong>muros</strong>.<br />

FIGURA 1.1. PUESTA EN OBRA DE ESCOLLERA EN UNA OBRA MARÍTIMA.<br />

FIGURA 1.2. MURO DE ESCOLLERA EN UN ENCAUZAMIENTO FLUVIAL.<br />

8


CONSIDERACIONES GENERALES<br />

1.2. OBJETO Y CAMPO DE APLICACIÓN DE ESTE DOCUMENTO<br />

Esta <strong>Guía</strong> contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong>s principales cuestiones a consi<strong>de</strong>rar durante <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> y <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera, <strong>en</strong> sus principales aplicaciones.<br />

A los efectos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n por <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, los constituidos<br />

por bloques <strong>de</strong> roca irregu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> forma poliédrica, sin <strong>la</strong>brar y <strong>de</strong> gran tamaño (masa compr<strong>en</strong>dida<br />

<strong>en</strong>tre 300 y 3000 kg), que se colocan uno a uno mediante maquinaria específica, con funciones<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción o sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, sigui<strong>en</strong>do los principios y recom<strong>en</strong>daciones formu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />

este texto. La sección tipo <strong>de</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada reunirá <strong>la</strong>s características indicadas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 2 <strong>de</strong> esta <strong>Guía</strong>.<br />

La colocación <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los bloques se <strong>de</strong>be llevar a cabo <strong>de</strong> manera individual, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> forma y tamaño <strong>de</strong> los inmediatam<strong>en</strong>te aledaños, <strong>de</strong> modo que <strong>el</strong> conjunto pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> m<strong>en</strong>or volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> huecos posible, consigui<strong>en</strong>do valores altos d<strong>el</strong> peso específico apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>escollera</strong> colocada y una bu<strong>en</strong>a estabilidad d<strong>el</strong> muro.<br />

Se distingu<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> muro, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> misión que se les <strong>en</strong>comi<strong>en</strong><strong>de</strong>:<br />

a) Muros <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras y talu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong>smonte (<strong>en</strong> lo sucesivo, <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción).<br />

b) Muros <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>os (<strong>en</strong> lo sucesivo, <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to).<br />

Los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción y sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to part<strong>en</strong> <strong>de</strong> unos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos básicos bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciados<br />

pues, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>el</strong> muro es una parte más <strong>de</strong> un<br />

r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o que se proyecta como obra nueva <strong>en</strong> su totalidad, <strong>en</strong> los <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción, <strong>el</strong> muro ti<strong>en</strong>e como<br />

función <strong>la</strong> estabilización <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os, sobre los que únicam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> actuarse incidi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados<br />

aspectos puntuales.<br />

Se excluy<strong>en</strong> expresam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> vertida, <strong>la</strong> compactada<br />

y <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> colocada que no supongan su empleo exclusivo como <strong>muros</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera; es <strong>de</strong>cir, no se contemp<strong>la</strong>n diques marítimos, <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>tos fluviales, etc.,<br />

aún cuando estos sirvieran como sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una carretera.<br />

Tampoco son objeto <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to los contrafuertes dr<strong>en</strong>antes, pese a su posible función<br />

como refuerzo, <strong>de</strong>bido <strong>en</strong>tre otras circunstancias a sus reducidas dim<strong>en</strong>siones y falta <strong>de</strong> continuidad<br />

sobre <strong>el</strong> espaldón o talud <strong>en</strong> <strong>de</strong>smonte.<br />

FIGURA 1.3. MURO DE CONTENCIÓN DE ESCOLLERA COLOCADA.<br />

9


A<br />

FIGURA 1.4. MURO DE SOSTENIMIENTO DE ESCOLLERA COLOCADA.<br />

De igual modo, esta <strong>Guía</strong> no resulta <strong>de</strong> aplicación a <strong>para</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> revestimi<strong>en</strong>to sin función<br />

estructural, habitualm<strong>en</strong>te conocidos como <strong>en</strong>cachados o pi<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, que fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

actúan como protección <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s ante <strong>la</strong> meteorización, o persigu<strong>en</strong> fines estéticos o<br />

<strong>de</strong> integración ambi<strong>en</strong>tal. Por lo g<strong>en</strong>eral, estos revestimi<strong>en</strong>tos están constituidos transversalm<strong>en</strong>te<br />

por un único bloque y rara vez dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> un trasdós <strong>de</strong>finido expresam<strong>en</strong>te como tal.<br />

También quedan fuera d<strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> bloques <strong>para</strong>l<strong>el</strong>epipédicos,<br />

y por tanto <strong>de</strong> caras s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nas (véase figura 1.5), <strong>de</strong> tamaños y colocación regu<strong>la</strong>r, con<br />

uno o varios bloques <strong>de</strong> canto, con o sin pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> argamasa.<br />

FIGURA 1.5. MURO DE CONTENCIÓN DE BLOQUES PARALELEPIPÉDICOS<br />

10


CONSIDERACIONES GENERALES<br />

Tampoco resultará <strong>de</strong> aplicación lo indicado <strong>en</strong> este texto cuando se trate <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong><br />

hormigonada, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por tales aquéllos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> hormigón impida <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los bloques d<strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro 1 como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, simplem<strong>en</strong>te yuxtapuestos<br />

y gobernados por parámetros <strong>de</strong> fricción.<br />

Por último no <strong>de</strong>berá aplicarse este docum<strong>en</strong>to cuando se trate <strong>de</strong> casos que, aún no habiéndose<br />

<strong>de</strong>finido expresam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación prece<strong>de</strong>nte, no se correspondan con los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

que se expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo, o no cump<strong>la</strong>n alguno <strong>de</strong> los criterios básicos referidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 2.<br />

1 En esta <strong>Guía</strong> se recomi<strong>en</strong>da con carácter g<strong>en</strong>eral, únicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> hormigonado d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to (véase apartado 2.2). A título<br />

meram<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tativo y como or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> magnitud, su<strong>el</strong>e hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> hormigonada cuando <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> hormigón<br />

supera un diez o quince por ci<strong>en</strong>to (10-15%) d<strong>el</strong> ocupado por <strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro.<br />

11


CRITERIOS DE PROYECTO<br />

2<br />

2.1. CONSIDERACIONES GENERALES<br />

Para <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada se t<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los sigui<strong>en</strong>tes criterios:<br />

— La geometría <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección tipo d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong>be cumplir <strong>la</strong>s condiciones que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras 2.1 y 2.2 y que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> los epígrafes que sigu<strong>en</strong>.<br />

— Los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reunir <strong>la</strong>s características que se indican <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3.<br />

— El cálculo se pue<strong>de</strong> efectuar sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones que se formu<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo<br />

4, o bi<strong>en</strong> mediante los criterios que justifique <strong>el</strong> proyectista.<br />

— Las prescripciones <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> y <strong>el</strong> control se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> establecer <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />

recom<strong>en</strong>daciones d<strong>el</strong> capítulo 5.<br />

Se <strong>de</strong>berán seguir a<strong>de</strong>más, con carácter g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong><br />

<strong>de</strong> cim<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera.<br />

Terr<strong>en</strong>o natural<br />

ancho, b<br />

2 bloques<br />

1,5-2,0 m<br />

b<br />

Geotextil<br />

Linea teórica <strong>de</strong><br />

contrainclinación<br />

n 3<br />

n<br />

1<br />

R<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o granu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> trasdós<br />

Cuerpo d<strong>el</strong><br />

muro<br />

Cuneta <strong>de</strong><br />

pie d<strong>el</strong> muro<br />

1<br />

3<br />

e<br />

espesor mínimo<br />

d<strong>el</strong> trasdós, e<br />

e 1m<br />

Cim<strong>en</strong>tación<br />

1m<br />

Dr<strong>en</strong>aje subterráneo<br />

d<strong>el</strong> trasdós d<strong>el</strong> muro<br />

Escollera d<strong>el</strong><br />

cuerpo d<strong>el</strong> muro<br />

Escollera <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cim<strong>en</strong>tación<br />

Hormigón<br />

1<br />

3<br />

FIGURA 2.1. DEFINICIÓN GEOMÉTRICA DE LA SECCIÓN TIPO DE UN MURO DE ESCOLLERA COLOCADA<br />

CON FUNCIÓN DE CONTENCIÓN.<br />

13


1<br />

A<br />

ancho, b<br />

2 bloques<br />

1,5-2,0 m<br />

Coronación hormigonada<br />

b<br />

Trasdós granu<strong>la</strong>r<br />

espesor mínimo, e 1m<br />

Lámina impermeable<br />

Sección <strong>de</strong> firme<br />

Terr<strong>en</strong>o natural<br />

n 3<br />

n<br />

Coronación + exp<strong>la</strong>nada*<br />

Cuerpo d<strong>el</strong><br />

muro<br />

Cuerpo d<strong>el</strong> muro<br />

<strong>de</strong> <strong>escollera</strong><br />

Cimi<strong>en</strong>to<br />

1<br />

3<br />

e<br />

Núcleo*<br />

< 1,5-2,0m<br />

* Características d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o a <strong>de</strong>finir<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> según PG-3<br />

Cim<strong>en</strong>tación<br />

z 1m<br />

Cimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o*<br />

Dr<strong>en</strong>aje superficial<br />

d<strong>el</strong> pie d<strong>el</strong> muro<br />

1<br />

3<br />

Dr<strong>en</strong>aje subterráneo d<strong>el</strong> trasdós d<strong>el</strong> muro<br />

FIGURA 2.2.DEFINICIÓN GEOMÉTRICA DE LA SECCIÓN TIPO DE UN MURO DE ESCOLLERA COLOCADA CON FUNCIÓN DE SOSTENIMIENTO.<br />

14


CRITERIOS DE PROYECTO<br />

En los epígrafes que se incluy<strong>en</strong> a continuación se indican los principales aspectos a consi<strong>de</strong>rar<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> sección tipo d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> que, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso más g<strong>en</strong>eral, serán:<br />

— Cimi<strong>en</strong>to.<br />

— Cuerpo d<strong>el</strong> muro.<br />

— Trasdós.<br />

— Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje.<br />

2.2. CIMIENTO<br />

El <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>finirá <strong>la</strong> cota <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> acuerdo con los criterios especificados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong><br />

<strong>de</strong> cim<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera, si<strong>en</strong>do recom<strong>en</strong>dable <strong>en</strong> todo caso, una profundidad mínima<br />

1 <strong>de</strong> un metro (1 m). El fondo <strong>de</strong> excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación se ejecutará normalm<strong>en</strong>te con<br />

una contrainclinación 2 respecto a <strong>la</strong> horizontal <strong>de</strong> valor aproximado 3H:1V.<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>be hormigonar, pudi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ocasiones utilizarse recebo<br />

pétreo con material <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas características que <strong>la</strong> <strong>escollera</strong>. El hormigonado 3 d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> es necesario <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r consi<strong>de</strong>rar que trabaja como un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to rígido.<br />

El <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>berá <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> hormigón 4 a emplear <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to, si bi<strong>en</strong>,<br />

a priori se recomi<strong>en</strong>da con carácter g<strong>en</strong>eral hormigón <strong>en</strong> masa <strong>de</strong> veinte megapascales <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

característica, consist<strong>en</strong>cia b<strong>la</strong>nda y tamaño máximo d<strong>el</strong> árido 5 <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta milímetros,<br />

HM-20/B/40/A, si<strong>en</strong>do A <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>finirá <strong>la</strong> cota a alcanzar con <strong>el</strong> hormigón y <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a dar a su superficie<br />

<strong>para</strong> evitar acumu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> agua, <strong>en</strong>rasando normalm<strong>en</strong>te con los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación<br />

o los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje <strong>en</strong> su caso.<br />

2.3. CUERPO DEL MURO<br />

La superficie <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera hi<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> sobre <strong>la</strong> cara superior d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>escollera</strong> hormigonada, <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una inclinación media hacia <strong>el</strong> trasdós <strong>en</strong> torno al 3H:1V (véase<br />

figura 5.3) y pres<strong>en</strong>tar una superficie final <strong>de</strong>ntada e irregu<strong>la</strong>r, que garantice <strong>la</strong> trabazón <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

cuerpo d<strong>el</strong> muro y <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación.<br />

Las hi<strong>la</strong>das d<strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro mant<strong>en</strong>drán <strong>la</strong> inclinación media <strong>de</strong> 3H:1V hacia <strong>el</strong> trasdós d<strong>el</strong><br />

muro. El <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to visto (intradós) no <strong>de</strong>berá ser más vertical que 1H:3V.<br />

La anchura d<strong>el</strong> muro, que se <strong>de</strong>terminará <strong>en</strong> <strong>el</strong> cálculo, podrá ser variable con <strong>la</strong> altura y <strong>de</strong>berá:<br />

— Permitir que <strong>en</strong> cada hi<strong>la</strong>da se puedan colocar al m<strong>en</strong>os dos (2) bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

— Pres<strong>en</strong>tar un valor mínimo <strong>de</strong> unos dos metros (2 m), que <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> podría rebajar justificadam<strong>en</strong>te<br />

hasta un metro y cincu<strong>en</strong>ta c<strong>en</strong>tímetros (1,50 m) <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> cinco metros (5 m) <strong>de</strong> altura.<br />

1 En caso <strong>de</strong> que exista cuneta por <strong>el</strong> intradós, <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>tación se medirá a partir <strong>de</strong> su vértice (véanse figuras<br />

2.1 y 2.2).<br />

2 Aunque a efectos <strong>de</strong> cálculo pueda no ser estrictam<strong>en</strong>te necesario, resulta recom<strong>en</strong>dable que <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación<br />

pres<strong>en</strong>te una contrainclinación d<strong>el</strong> 3H:1V, <strong>para</strong> que los bloques d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to se vayan colocando <strong>para</strong>l<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das<br />

d<strong>el</strong> muro. En este s<strong>en</strong>tido <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> podrá justificar una inclinación difer<strong>en</strong>te.<br />

3 En <strong>muros</strong> <strong>de</strong> pequeña altura —normalm<strong>en</strong>te inferior a tres o cuatro metros (3 ó 4 m)— cim<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> roca <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a<br />

calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que no aflor<strong>en</strong> aguas, <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> podría justificar <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> sin r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> hormigón,<br />

siempre que se disponga una capa <strong>de</strong> hormigón <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>ación y limpieza, y se garantice <strong>el</strong> dr<strong>en</strong>aje.<br />

4 Véase: EHE. Apartado 39.2.<br />

5 El <strong>proyecto</strong> podrá justificar <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> hormigón con tamaño máximo d<strong>el</strong> árido <strong>de</strong> veinte milímetros (20 mm), <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los huecos a r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>ar <strong>en</strong>tre bloques.<br />

15


A<br />

2.4. TRASDÓS<br />

Las características d<strong>el</strong> trasdós d<strong>el</strong> muro ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> mismo y <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, su estabilidad.<br />

En g<strong>en</strong>eral, se <strong>de</strong>berá disponer un r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> material granu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> trasdós d<strong>el</strong> muro, con un<br />

espesor mínimo <strong>de</strong> un metro (e ≥ 1 m), si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> casos excepcionales <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción, <strong>el</strong><br />

<strong>proyecto</strong> pue<strong>de</strong> justificar un espesor m<strong>en</strong>or, o incluso prescindir d<strong>el</strong> mismo (véase apartado 2.6).<br />

Con este r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> material granu<strong>la</strong>r se pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes funciones:<br />

— Materializar una transición granulométrica <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o natural o r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o y <strong>el</strong> cuerpo<br />

d<strong>el</strong> muro.<br />

— Repartir, <strong>de</strong> modo r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te uniforme, los empujes sobre <strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

En g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>berán buscarse valores altos d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno d<strong>el</strong><br />

r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> trasdós y bu<strong>en</strong>as características dr<strong>en</strong>antes <strong>para</strong> <strong>el</strong> mismo.<br />

— Interponer una capa granu<strong>la</strong>r con bu<strong>en</strong>as características dr<strong>en</strong>antes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o natural<br />

o r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o y <strong>el</strong> muro.<br />

— Dificultar <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> material d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o natural o r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o, a través <strong>de</strong> los huecos <strong>en</strong>tre<br />

bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

El <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>berá <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> geometría d<strong>el</strong> trasdós, <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los materiales y <strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong> prescripciones necesarias <strong>para</strong> su <strong>ejecución</strong>.<br />

Entre <strong>la</strong>s diversas granulometrías empleadas <strong>en</strong> su caso <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> trasdós, o <strong>en</strong>tre<br />

éstas y <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o natural, se podrán disponer, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, geotextiles con función <strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción<br />

o <strong>de</strong> filtro.<br />

2.5. ELEMENTOS DE DRENAJE<br />

El <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>be <strong>de</strong>finir <strong>en</strong> cada caso los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje necesarios distingui<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> dr<strong>en</strong>aje superficial y <strong>el</strong> subterráneo. El primero se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>finir <strong>de</strong> acuerdo con lo especificado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> norma 5.2-IC y <strong>el</strong> segundo sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OC 17/2003, o aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que<br />

<strong>la</strong>s sustituyan.<br />

En lo refer<strong>en</strong>te al dr<strong>en</strong>aje superficial, se proyectarán <strong>la</strong>s medidas oportunas <strong>para</strong> evitar que <strong>el</strong><br />

agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía <strong>de</strong>sagüe al r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o granu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> trasdós o al propio muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>. Para <strong>el</strong>lo<br />

se dispondrán cunetas <strong>de</strong> coronación o <strong>de</strong> pie <strong>de</strong> talud (preferiblem<strong>en</strong>te revestidas), bordillos u<br />

otros dispositivos que conduzcan <strong>el</strong> agua hasta lugares apropiados.<br />

No <strong>de</strong>berán disponerse bajantes u otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos sobre los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, salvo que se<br />

proyect<strong>en</strong> medidas especiales que aval<strong>en</strong> su bu<strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>to, aún cuando <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>escollera</strong> se produjeran movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cimétricos.<br />

En lo refer<strong>en</strong>te al dr<strong>en</strong>aje subterráneo <strong>de</strong>be evitarse <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong> <strong>el</strong> trasdós y<br />

<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> muro; <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>be <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s cotas y p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes finales <strong>de</strong> hormigonado d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>para</strong> impedir <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> agua <strong>en</strong> los mismos, garantizando su salida.<br />

Cuando sean <strong>de</strong> prever aflorami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> los fondos y talu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exp<strong>la</strong>naciones,<br />

<strong>de</strong>berán adoptarse <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> estabilización, <strong>en</strong> coordinación con<br />

<strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> d<strong>el</strong> trasdós (disposición <strong>de</strong> capas granu<strong>la</strong>res, geocompuestos dr<strong>en</strong>antes, etc.).<br />

Cuando se proyect<strong>en</strong> dr<strong>en</strong>es californianos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trasdós, será precisa <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> tubos<br />

<strong>de</strong> acero pasantes a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

En g<strong>en</strong>eral no se permitirá <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> canalizaciones <strong>para</strong> servicios a través d<strong>el</strong> muro o su trasdós.<br />

Únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> casos excepcionales, <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te justificados, podrían llevarse a cabo este<br />

tipo <strong>de</strong> trabajos, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do estar a lo especificado al respecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> OC 17/2003 y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>en</strong> lo tocante al cálculo<br />

mecánico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s referidas conducciones.<br />

16


CRITERIOS DE PROYECTO<br />

FIGURA 2.3. HORMIGÓN DE CIMENTACIÓN DE UN MURO DE ESCOLLERA CON PENDIENTE VERTIENTE<br />

HACIA LA CUNETA DE PIE.<br />

2.6. PARTICULARIDADES DE LOS MUROS DE CONTENCIÓN<br />

El principal condicionante que su<strong>el</strong><strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción es que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ejecutar<br />

sobre una <strong>la</strong><strong>de</strong>ra natural o talud <strong>en</strong> <strong>de</strong>smonte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que únicam<strong>en</strong>te se podrán empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminadas<br />

actuaciones puntuales.<br />

Con frecu<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> muro es que dichas <strong>la</strong><strong>de</strong>ras o talu<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>tan<br />

problemas <strong>de</strong> estabilidad 6 , pret<strong>en</strong>diéndose con <strong>el</strong> mismo, bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma ais<strong>la</strong>da o conjuntam<strong>en</strong>te<br />

con otras actuaciones, proporcionar un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción a<strong>de</strong>cuado respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s o <strong>la</strong><strong>de</strong>ras, con o sin <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> muro,<br />

exce<strong>de</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, se indica que <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>be basarse <strong>en</strong> un exhaustivo<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra natural, con particu<strong>la</strong>r inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones r<strong>el</strong>ativas a su naturaleza<br />

geológica y comportami<strong>en</strong>to geotécnico e hidrogeológico, que resultan <strong>de</strong> gran importancia<br />

a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> evaluar <strong>la</strong> estabilidad d<strong>el</strong> conjunto.<br />

Con carácter g<strong>en</strong>eral se dispondrá un trasdós granu<strong>la</strong>r conforme a lo especificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado<br />

2.4, como materialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición granulométrica <strong>en</strong>tre terr<strong>en</strong>o natural y <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>escollera</strong>.<br />

No se emplearán <strong>para</strong> <strong>el</strong> trasdós granu<strong>la</strong>r materiales proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> rocas que no sean estables,<br />

según se especifica <strong>en</strong> los artículos 331 y 333 d<strong>el</strong> PG-3. El material estará limpio y ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

materiales extraños y cumplirá <strong>la</strong>s limitaciones que se indican <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2.1.<br />

6 También pue<strong>de</strong> emplearse cuando <strong>el</strong> problema sea fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> meteorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra o talud sin que <strong>el</strong>lo<br />

implique problemas <strong>de</strong> estabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> tales circunstancias, resulta más habitual <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>cachados<br />

o pi<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>: <strong>para</strong>m<strong>en</strong>tos sin función estructural que no constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to (véase apartado<br />

1.2).<br />

17


A<br />

TABLA 2.1. CARACTERÍSTICAS DEL MATERIAL DE TRASDÓS, EN MUROS DE CONTENCIÓN<br />

PROPIEDAD NORMA VALOR<br />

Tamaño máximo UNE 103101 D máx ≤ 100 mm<br />

Cernido por tamiz 0,080 UNE UNE 103101 # 0,080 mm < 5%<br />

Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> uniformidad* — 2 ≤ C u ≤ 10<br />

P<strong>la</strong>sticidad<br />

UNE 103103 LL < 30<br />

UNE 103104 IP < 10<br />

Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> materia orgánica UNE 103204 MO ≤ 0,2%<br />

Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sales solubles incluido <strong>el</strong> yeso UNE 103205 SS ≤ 0,2%<br />

* Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> uniformidad: R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> diámetros <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s, o aberturas <strong>de</strong> tamices, por los que pasa <strong>el</strong> ses<strong>en</strong>ta y <strong>el</strong><br />

diez por ci<strong>en</strong>to (60 y 10%) <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>en</strong> peso (C u = D 60 /D 10 ).<br />

Pue<strong>de</strong>n darse casos <strong>en</strong> que los condicionantes geométricos d<strong>el</strong> emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to no permitan <strong>la</strong><br />

disposición <strong>de</strong> espacio sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> trasdós <strong>de</strong> material granu<strong>la</strong>r con <strong>el</strong> espesor<br />

mínimo indicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 2.4. En tales circunstancias y previa justificación expresa d<strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>,<br />

se podrá consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> reducción d<strong>el</strong> espesor d<strong>el</strong> material granu<strong>la</strong>r.<br />

Pue<strong>de</strong> incluso darse <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que no sea posible <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> material granu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> trasdós<br />

por problemas <strong>de</strong> espacio u otros, que <strong>de</strong>berán justificarse <strong>de</strong> modo expreso <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>. En<br />

dichas circunstancias <strong>de</strong>berán interponerse geotextiles con funciones <strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción y filtro, tomando<br />

<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>para</strong> su <strong>el</strong>ección, <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> que se produzcan f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> colmatación<br />

y punzonami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los mismos. Con <strong>el</strong>lo se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> que al m<strong>en</strong>os se evite <strong>la</strong> migración hacia<br />

<strong>la</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong> materiales d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o natural, no si<strong>en</strong>do posible garantizar <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> funciones<br />

atribuidas g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te al trasdós.<br />

FIGURA 2.4. MURO DE CONTENCIÓN PARA CORRECCIÓN DE UN MOVIMIENTO DE LADERA.<br />

18


CRITERIOS DE PROYECTO<br />

2.7. PARTICULARIDADES DE LOS MUROS DE SOSTENIMIENTO<br />

En los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, ésta pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como una parte<br />

<strong>de</strong> un r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o que se diseña como obra nueva <strong>en</strong> su totalidad.<br />

Puesto que <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>be incluir tanto <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> como <strong>la</strong> d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o,<br />

hay un abanico muy amplio <strong>de</strong> soluciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección tipo conjunta, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do<br />

analizarse <strong>la</strong> configuración geométrica y zonificación d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o que mejor se adapte a cada<br />

caso concreto, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes pautas básicas:<br />

— Para estudiar y establecer <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> apoyo d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o, <strong>de</strong>be partirse <strong>de</strong> un a<strong>de</strong>cuado<br />

reconocimi<strong>en</strong>to, acondicionami<strong>en</strong>to y captación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o natural.<br />

— Se seguirá lo establecido <strong>en</strong> los artículos 330 a 333 d<strong>el</strong> PG-3, <strong>en</strong> los apartados r<strong>el</strong>ativos<br />

a <strong>la</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> asi<strong>en</strong>to, así como los criterios g<strong>en</strong>erales establecidos<br />

al respecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong> <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera.<br />

— En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que hubiera pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras naturales sobre <strong>la</strong>s que se<br />

cim<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o, se <strong>de</strong>berán seguir <strong>la</strong>s indicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OC 17/2003 <strong>en</strong> lo tocante a<br />

<strong>la</strong> interceptación <strong>de</strong> flujos <strong>de</strong> agua, si bi<strong>en</strong> este aspecto correspon<strong>de</strong> al <strong>proyecto</strong> d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o,<br />

propiam<strong>en</strong>te dicho.<br />

— Deb<strong>en</strong> establecerse transiciones granulométricas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> y <strong>la</strong>s distintas<br />

zonas que compon<strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o, que cump<strong>la</strong>n con <strong>la</strong>s características <strong>en</strong>unciadas a<br />

este respecto <strong>en</strong> los artículos 330 a 333 d<strong>el</strong> PG-3, según <strong>el</strong> tipo que corresponda. No será<br />

admisible <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> material granu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> trasdós especificado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

apartado 2.4 <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, ni su reducción <strong>de</strong> espesor respecto d<strong>el</strong> mínimo allí establecido.<br />

— Se estudiarán los <strong>de</strong>talles constructivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> coronación d<strong>el</strong> muro junto con <strong>el</strong> dr<strong>en</strong>aje<br />

superficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera y se dispondrán medidas que impidan, <strong>en</strong> todo caso, <strong>el</strong> vertido<br />

o <strong>de</strong>sagüe <strong>de</strong> <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>tía superficial al r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o granu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> trasdós o al propio<br />

muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

FIGURA 2.5. EJEMPLO DE MURO DE SOSTENIMIENTO.<br />

19


A<br />

— En particu<strong>la</strong>r cuando <strong>la</strong> coronación d<strong>el</strong> muro se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre a <strong>la</strong> misma cota que <strong>el</strong> pavim<strong>en</strong>to,<br />

pue<strong>de</strong> resultar conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te:<br />

— • Proce<strong>de</strong>r al hormigonado <strong>de</strong> <strong>la</strong> coronación.<br />

— • Eliminar zonas sin revestir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> calzada.<br />

— • Proce<strong>de</strong>r al revestimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cunetas.<br />

— • Contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> disponer una lámina impermeabilizante bajo <strong>la</strong> coronación<br />

hormigonada, bajo <strong>el</strong> contacto <strong>de</strong> ésta con <strong>el</strong> pavim<strong>en</strong>to, o incluso bajo <strong>la</strong> cuneta<br />

revestida.<br />

— • El <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong> posibles bajantes estará a lo especificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 2.5.<br />

20


BLOQUES DE ESCOLLERA<br />

3<br />

El <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to principal que intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> muro contemp<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />

este docum<strong>en</strong>to es <strong>el</strong> bloque <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, unidad básica a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual, por agregación, se construye<br />

<strong>el</strong> muro.<br />

Es por <strong>el</strong>lo que <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los bloques ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una especial inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> obra.<br />

Los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> macizos rocosos sanos 1 , <strong>de</strong> canteras, <strong>de</strong> préstamos,<br />

o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s excavaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia obra y se obt<strong>en</strong>drán mediante vo<strong>la</strong>duras 2 .<br />

En este capítulo se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s más r<strong>el</strong>evantes que <strong>de</strong>berán reunir los bloques<br />

<strong>para</strong> su empleo <strong>en</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, que se han c<strong>la</strong>sificado at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a los sigui<strong>en</strong>tes<br />

tipos <strong>de</strong> características:<br />

— Geométricas.<br />

— Físicas.<br />

— Químicas y <strong>de</strong> durabilidad.<br />

Para muchas <strong>de</strong> estas propieda<strong>de</strong>s se toma como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> norma UNE EN 13383 Escolleras.<br />

3.1. CARACTERÍSTICAS GEOMÉTRICAS<br />

3.1.1. GRANULOMETRÍA<br />

En <strong>la</strong> norma UNE EN 13383-1 se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong> granulometría 3 <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong>:<br />

— Escollera gruesa.<br />

— Escollera media.<br />

— Escollera fina.<br />

Dado <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> los bloques <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>escollera</strong>s media y gruesa, su granulometría se establece<br />

por distribución <strong>de</strong> masas, según <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma UNE EN 13383-2.<br />

1 De acuerdo con los criterios <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> rocas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Internacional <strong>de</strong> Mecánica <strong>de</strong> Rocas se recomi<strong>en</strong>da<br />

que, con carácter g<strong>en</strong>eral <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> meteorización d<strong>el</strong> macizo sea <strong>el</strong> correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> roca sana o<br />

fresca, o bi<strong>en</strong> ligeram<strong>en</strong>te meteorizada, es <strong>de</strong>cir: grado ISRM ≤ II.<br />

2 Excepcionalm<strong>en</strong>te podrán utilizarse bloques pétreos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s excavaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia obra que aparezcan <strong>de</strong><br />

forma natural, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> coluviones, siempre que cump<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s características especificadas <strong>en</strong> este capítulo.<br />

3 Se pue<strong>de</strong> distinguir <strong>en</strong>tre:<br />

3 Granulometría gruesa (<strong>escollera</strong> fina): Designación <strong>de</strong> granulometría con un límite nominal superior <strong>de</strong>finido por un tamaño<br />

<strong>de</strong> tamiz <strong>en</strong>tre 125 mm y 250 mm, ambos inclusive.<br />

3 Granulometría ligera (<strong>escollera</strong> media): Designación <strong>de</strong> granulometría con un límite nominal superior <strong>de</strong>finido por una<br />

masa <strong>en</strong>tre 80 kg y 500 kg, ambos inclusive.<br />

3 Granulometría pesada (<strong>escollera</strong> gruesa): Designación <strong>de</strong> granulometría con un límite nominal inferior <strong>de</strong>finido por una<br />

masa <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 500 kg.<br />

3 Fragm<strong>en</strong>to: Trozo <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> fracción más fina <strong>de</strong> granulometrías gruesas o <strong>la</strong> fracción más ligera <strong>de</strong> granulometrías<br />

ligeras y pesadas <strong>para</strong> <strong>la</strong>s cuales se aplican los requisitos <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> tamaño o <strong>de</strong> masas.<br />

21


A<br />

Las principales aplicaciones <strong>de</strong> estas granulometrías <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera son:<br />

— Escollera gruesa HMB 1000/3000 , con masa compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre mil y tres mil kilogramos<br />

(1000/3000):<br />

— • Muros <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, con función <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción o sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />

— Escollera gruesa HMB 300/1000 , con masa compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre tresci<strong>en</strong>tos y mil kilogramos<br />

(300/1000):<br />

— • Muros <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada <strong>de</strong> escasa altura o sometidos a pequeños empujes, normalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>de</strong>smontes <strong>de</strong> poca altura.<br />

— • Material <strong>para</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> huecos <strong>en</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada d<strong>el</strong> huso inmediatam<strong>en</strong>te<br />

superior (es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> 1000/3000).<br />

— • Encachados, protecciones, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> disipación, mantos dr<strong>en</strong>antes y otras aplicaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera (no constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to).<br />

— • Empleo como peso estabilizador, sin función estructural, <strong>en</strong> aplicaciones diversas (no<br />

constituye <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to).<br />

— Escolleras media y fina:<br />

— • Empleo <strong>para</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>os compactados (no constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> este<br />

docum<strong>en</strong>to).<br />

— • Ciertos tamaños podrían emplearse como r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> huecos <strong>de</strong> <strong>la</strong> granulometría inmediatam<strong>en</strong>te<br />

superior.<br />

TABLA 3.1. GRANULOMETRÍAS PROPUESTAS<br />

CATEGORÍA(*) HMB 300/1000 HMB 1000/3000<br />

GRANULOMETRÍA (kg) 300 a 1000 1000 a 3000<br />

MASA (kg)<br />

PORCENTAJE (EN MASA) DE PARTÍCULAS CON MASA MENOR DE<br />

(*) Conforme a UNE EN 13383-1.<br />

(**) Únicam<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>tos.<br />

4500 — 97-100%<br />

3000 — 70-100%<br />

1500 97-100%(**) —<br />

1000 70-100%(**) 0-10%<br />

650 — 0-5%<br />

300 0-10%(**) —<br />

200 0-5%(**) —<br />

La obt<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> obra <strong>de</strong> husos granulométricos como los referidos no resulta s<strong>en</strong>cillo, apuntándose<br />

como principales posibilida<strong>de</strong>s:<br />

— Ajuste iterativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> retícu<strong>la</strong> que <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>dura <strong>en</strong> cantera. Debe t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que no podrá reducirse por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> un cierto valor, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> fracturación d<strong>el</strong> macizo rocoso.<br />

22


BLOQUES DE ESCOLLERA<br />

— Taqueo, o fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s bloques mediante empleo <strong>de</strong> explosivos.<br />

— Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> bloques por medios mecánicos.<br />

En <strong>la</strong> práctica su<strong>el</strong>e resultar habitual <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> tamaños propios <strong>de</strong> los tres tipos g<strong>en</strong>éricos<br />

<strong>de</strong> granulometría, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> se<strong>para</strong>rse y acopiarse conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>para</strong> su empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

aplicaciones a que se ha hecho refer<strong>en</strong>cia.<br />

De <strong>la</strong>s granulometrías pesadas <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> UNE EN 13383-1, <strong>la</strong>s más a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> su empleo<br />

<strong>en</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, son <strong>la</strong>s que se indican <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 3.1, si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> podrá<br />

justificar <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> granulometrías difer<strong>en</strong>tes.<br />

3.1.2. FORMA<br />

La forma más a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los bloques <strong>para</strong> su aplicación como <strong>escollera</strong> colocada <strong>en</strong> <strong>muros</strong><br />

<strong>para</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera, es <strong>la</strong> aproximadam<strong>en</strong>te prismática. No resulta conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong><br />

empleo <strong>de</strong> bloques p<strong>la</strong>nos o acicu<strong>la</strong>res, ni piramidales. Tampoco resultan a<strong>de</strong>cuadas <strong>la</strong>s formas redon<strong>de</strong>adas<br />

con baja proporción <strong>de</strong> superficies trituradas o rotas, aspecto que se aborda <strong>en</strong> 3.1.3.<br />

Para valorar <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> los bloques se usa <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación d<strong>el</strong><br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> piezas <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> cuya r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre longitud y espesor sea superior a tres, sigui<strong>en</strong>do<br />

<strong>el</strong> método <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> UNE EN 13383-2.<br />

Salvo especificación <strong>en</strong> contra d<strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> bloques que super<strong>en</strong> dicha r<strong>el</strong>ación<br />

<strong>de</strong>berá ser inferior o igual al quince por ci<strong>en</strong>to:<br />

don<strong>de</strong>:<br />

<br />

<br />

L<br />

E > 3 ≤15%<br />

L: Longitud: Dim<strong>en</strong>sión máxima <strong>de</strong> un bloque <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> según se <strong>de</strong>fine por <strong>la</strong> mayor distancia<br />

<strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> dos p<strong>la</strong>nos <strong>para</strong>l<strong>el</strong>os tang<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra.<br />

E: Espesor: Dim<strong>en</strong>sión mínima <strong>de</strong> un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> según se <strong>de</strong>fine por <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or distancia<br />

<strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> dos p<strong>la</strong>nos <strong>para</strong>l<strong>el</strong>os tang<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra.<br />

3.1.3. PROPORCIÓN DE SUPERFICIES TRITURADAS O ROTAS<br />

Los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar superficies rugosas y <strong>el</strong> mayor número posible <strong>de</strong><br />

caras <strong>de</strong> fractura y aristas vivas, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do evitarse los bloques redon<strong>de</strong>ados.<br />

A los efectos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, se consi<strong>de</strong>ran como bloques redon<strong>de</strong>ados aqu<strong>el</strong>los que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>os d<strong>el</strong> cincu<strong>en</strong>ta por ci<strong>en</strong>to (50%) <strong>de</strong> caras trituradas o rotas. La proporción <strong>de</strong> piezas <strong>de</strong><br />

<strong>escollera</strong> redon<strong>de</strong>adas, se <strong>de</strong>terminará según UNE EN 13383-1. Salvo especificación <strong>en</strong> contra d<strong>el</strong><br />

<strong>proyecto</strong> (que <strong>de</strong>berá basarse <strong>en</strong> un estudio especial que garantice un comportami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado),<br />

<strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> bloques redon<strong>de</strong>ados, <strong>de</strong>berá ser inferior o igual al cinco por ci<strong>en</strong>to.<br />

don<strong>de</strong>:<br />

RO ≤ 5%<br />

RO: Proporción <strong>de</strong> superficies trituradas o rotas.<br />

23


A<br />

3.2. CARACTERÍSTICAS FÍSICAS<br />

3.2.1. DENSIDAD DE LOS BLOQUES<br />

Se <strong>de</strong>berá obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> los bloques sigui<strong>en</strong>do los criterios especificados <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma<br />

UNE EN 13383-1, con <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo referido <strong>en</strong> UNE EN 13383-2.<br />

Se recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad seca <strong>de</strong> los bloques sea superior o igual a dos mil quini<strong>en</strong>tos<br />

kilogramos por metro cúbico (ρ d ≥ 2500 kg/m 3 ).<br />

3.2.2. RESISTENCIA A COMPRESIÓN SIMPLE<br />

La resist<strong>en</strong>cia a compresión simple se <strong>de</strong>terminará según <strong>la</strong> norma 4 UNE EN 1926.<br />

Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>sayar series <strong>de</strong> diez (10) probetas y comprobar que, <strong>en</strong> cada serie se cumpl<strong>en</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes valores mínimos:<br />

— La resist<strong>en</strong>cia media a compresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie, tras <strong>de</strong>spreciar <strong>el</strong> valor mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma,<br />

<strong>de</strong>be ser mayor o igual que och<strong>en</strong>ta megapascales (≥ 80 MPa).<br />

— Al m<strong>en</strong>os ocho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diez (8/10) probetas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar una resist<strong>en</strong>cia mayor o igual<br />

que ses<strong>en</strong>ta megapascales (≥ 60 MPa).<br />

El <strong>proyecto</strong> podrá justificar <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> valores m<strong>en</strong>ores, que no <strong>de</strong>berán rebajar los recién referidos<br />

<strong>en</strong> más <strong>de</strong> veinte megapascales (20 MPa), con lo que estos podrían llegar a establecerse, si así se<br />

justificara conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> ses<strong>en</strong>ta y cuar<strong>en</strong>ta megapascales (60, 40 MPa) respectivam<strong>en</strong>te.<br />

3.2.3. INTEGRIDAD DE LOS BLOQUES<br />

A los efectos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por integridad d<strong>el</strong> bloque, <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> cada<br />

pieza <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> que indica su capacidad <strong>para</strong> continuar si<strong>en</strong>do un único bloque, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> someterlo<br />

a <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ción, transporte y puesta <strong>en</strong> obra, así como a <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes<br />

solicitaciones durante su vida útil.<br />

Se excluy<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>finición los fragm<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do como tales aqu<strong>el</strong>los trozos más ligeros<br />

que <strong>el</strong> límite nominal inferior <strong>de</strong> los requisitos <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> tamaños o masas, que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> granulometría adoptada.<br />

La integridad <strong>de</strong> los bloques es una propiedad <strong>de</strong> difícil evaluación práctica, que está ligada,<br />

bi<strong>en</strong> a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> juntas, fisuras, discontinuida<strong>de</strong>s, etc., <strong>en</strong> <strong>el</strong> macizo rocoso <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia, o<br />

a <strong>la</strong> inducción <strong>de</strong> fisuras <strong>de</strong>bida al método <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> los bloques, principalm<strong>en</strong>te mediante<br />

vo<strong>la</strong>duras.<br />

Los métodos prácticos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> los bloques se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aún a niv<strong>el</strong><br />

incipi<strong>en</strong>te, habiéndose <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do principalm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>escollera</strong>s <strong>en</strong> <strong>obras</strong> marítimas 5 , pudi<strong>en</strong>do<br />

citarse:<br />

— Inspección visual, procedimi<strong>en</strong>to subjetivo, que a<strong>de</strong>más no permite <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> fisuras<br />

internas.<br />

— Ensayos <strong>de</strong>structivos, <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> <strong>de</strong> rotura por caída <strong>en</strong> que se somete un<br />

número <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> bloques a un impacto normalizado, al <strong>de</strong>jarlos caer <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

altura fija sobre un su<strong>el</strong>o sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rígido y uniforme, <strong>de</strong>terminándose <strong>el</strong> índice <strong>de</strong><br />

rotura a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> masa.<br />

— Ensayos no <strong>de</strong>structivos, basados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong><br />

propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ondas, por lo g<strong>en</strong>eral acústicas, a través <strong>de</strong> un número <strong>de</strong>terminado<br />

4 Véase: UNE EN 1926: 1999. Anexo A.<br />

5 Véase: UNE EN 13383-1. Anexo B.<br />

24


BLOQUES DE ESCOLLERA<br />

<strong>de</strong> bloques. La com<strong>para</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad realm<strong>en</strong>te medida y <strong>la</strong> teórica <strong>para</strong> cada<br />

tipo <strong>de</strong> roca, proporciona una estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> microgrietas, p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> discontinuidad,<br />

etc., que <strong>de</strong>berá ser tanto más importante, cuanto mayor sea <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

r<strong>el</strong>ativa <strong>en</strong>tre ambas magnitu<strong>de</strong>s.<br />

En <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada los problemas <strong>de</strong>bidos a falta <strong>de</strong> integridad <strong>de</strong> los bloques se<br />

pue<strong>de</strong>n manifestar por rotura <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong> cantera, durante su transporte y manipu<strong>la</strong>ción o una<br />

vez colocados (véase figura 3.1). Cuando se apreci<strong>en</strong> signos que pudieran indicar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

este problema <strong>de</strong>berá incidirse <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo, estableci<strong>en</strong>do un criterio <strong>de</strong> rechazo a<strong>de</strong>cuado a cada<br />

caso concreto. Los requisitos <strong>de</strong> integridad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser más exig<strong>en</strong>tes conforme aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s solicitaciones,<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> altura d<strong>el</strong> muro.<br />

FIGURA 3.1. BLOQUE ROTO CON POSTERIORIDAD A SU PUESTA EN OBRA.<br />

3.2.4. RESISTENCIA A LA FRAGMENTACIÓN<br />

La resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación se valorará mediante <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te Los Áng<strong>el</strong>es obt<strong>en</strong>ido según<br />

UNE EN 1097-2. Dicho coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>berá ser m<strong>en</strong>or o igual que treinta y cinco (LA ≤ 35).<br />

Las muestras se pre<strong>para</strong>rán machacando al m<strong>en</strong>os seis (6) piezas se<strong>para</strong>das <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, cuyas<br />

masas no difieran <strong>en</strong>tre sí más d<strong>el</strong> veinticinco por ci<strong>en</strong>to (25%). El machaqueo <strong>de</strong>be realizarse<br />

preferiblem<strong>en</strong>te con una machacadora <strong>de</strong> mandíbu<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />

3.3. CARACTERÍSTICAS QUÍMICAS Y DE DURABILIDAD<br />

3.3.1. ESTABILIDAD QUÍMICA<br />

Las rocas a emplear t<strong>en</strong>drán una composición mineralógica estable químicam<strong>en</strong>te y no darán<br />

lugar con <strong>el</strong> agua, a disoluciones que puedan causar daños a estructuras, <strong>obras</strong> <strong>de</strong> fábrica, etc., o<br />

contaminar <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o o corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua.<br />

Si se consi<strong>de</strong>ra conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, <strong>para</strong> caracterizar los compon<strong>en</strong>tes que puedan ser lixiviados y<br />

causar dichos daños, se empleará <strong>la</strong> norma UNE EN 1744-3.<br />

25


A<br />

3.3.2. ESTABILIDAD FRENTE A LA INMERSIÓN EN AGUA<br />

Se <strong>de</strong>berán emplear rocas estables fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> inmersión <strong>en</strong> agua, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por tales aquél<strong>la</strong>s<br />

que sumergidas <strong>en</strong> agua durante veinticuatro horas (24 h) no manifiest<strong>en</strong> fisuración alguna y <strong>la</strong><br />

pérdida <strong>de</strong> masa que sufran sea m<strong>en</strong>or o igual al dos por ci<strong>en</strong>to (∆m/m ≤ 0,02), según UNE 146510.<br />

3.3.3. ESTABILIDAD FRENTE A LOS CICLOS HUMEDAD-SEQUEDAD<br />

Para t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> posible efecto fr<strong>en</strong>te a los cambios <strong>de</strong> humedad, pue<strong>de</strong>n utilizarse <strong>en</strong>sayos<br />

<strong>de</strong> ciclos <strong>de</strong> humedad-sequedad, según UNE 146511, <strong>para</strong> calificar <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca,<br />

exigiéndose una pérdida <strong>de</strong> masa m<strong>en</strong>or o igual al dos por ci<strong>en</strong>to (∆m/m ≤ 0,02). Estos <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong>berán<br />

realizarse al m<strong>en</strong>os, cuando <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> una zona inundable.<br />

3.3.4. ABSORCIÓN DE AGUA<br />

Normalm<strong>en</strong>te una fracción <strong>de</strong> los poros <strong>de</strong> una roca se satura al sumergir<strong>la</strong>; <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido,<br />

<strong>la</strong> absorción <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> una roca es un parámetro bastante significativo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con su alterabilidad<br />

pot<strong>en</strong>cial. Asimismo, por estar ligada a <strong>la</strong> porosidad, su<strong>el</strong>e t<strong>en</strong>er reflejo <strong>en</strong> los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia a compresión simple, que pue<strong>de</strong>n disminuir significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> rocas saturadas.<br />

A los efectos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con los bloques <strong>para</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>escollera</strong>, se recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>terminada sobre diez (10) <strong>de</strong> dichos bloques,<br />

conforme a lo especificado <strong>en</strong> UNE EN 13383-2, sea m<strong>en</strong>or o igual al dos por ci<strong>en</strong>to 6 (w as ≤ 2%).<br />

Si <strong>la</strong> absorción fuera m<strong>en</strong>or o igual al cero coma cinco por ci<strong>en</strong>to (w as ≤ 0,5%), <strong>la</strong> muestra pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rarse, directam<strong>en</strong>te, como resist<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cong<strong>el</strong>ación y <strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o, y a <strong>la</strong> cristalización <strong>de</strong> sales.<br />

3.3.5. RESISTENCIA A CONGELACIÓN Y DESHIELO<br />

El efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s h<strong>el</strong>adas sobre <strong>la</strong>s rocas es consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> que experim<strong>en</strong>ta<br />

<strong>el</strong> agua cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> sus poros al cong<strong>el</strong>arse. La importancia <strong>de</strong> los daños causados por los<br />

ciclos hi<strong>el</strong>o-<strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> principalm<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> temperaturas y humedad, <strong>de</strong> <strong>la</strong> porosidad<br />

y grado <strong>de</strong> saturación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>de</strong> su naturaleza mineralógica y <strong>de</strong> su estado <strong>de</strong> alteración.<br />

La resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> a <strong>la</strong> cong<strong>el</strong>ación y <strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o se pue<strong>de</strong> evaluar <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio mediante<br />

<strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> los que se somete a ciclos <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o-<strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o. El pliego <strong>de</strong> prescripciones técnicas<br />

particu<strong>la</strong>res d<strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar si resulta r<strong>el</strong>evante o no <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estos <strong>en</strong>sayos,<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características concretas <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra. En este s<strong>en</strong>tido, pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los<br />

sigui<strong>en</strong>tes criterios:<br />

— Si los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> pres<strong>en</strong>tan una absorción <strong>de</strong> agua m<strong>en</strong>or o igual que <strong>el</strong> cero<br />

coma cinco por ci<strong>en</strong>to (w as ≤ 0,5%), <strong>la</strong> muestra pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse resist<strong>en</strong>te al hi<strong>el</strong>o-<strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o.<br />

— So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ra necesario <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a cong<strong>el</strong>ación y <strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o <strong>en</strong><br />

zonas con h<strong>el</strong>adas.<br />

— En aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un criterio más específico <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, se recomi<strong>en</strong>da adoptar <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> subc<strong>la</strong>se específica <strong>de</strong> exposición H, establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> EHE 7 , que resulta<br />

<strong>de</strong> aplicación a:<br />

— «<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos situados <strong>en</strong> contacto frecu<strong>en</strong>te con agua, o zonas con humedad r<strong>el</strong>ativa media<br />

ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> invierno superior al 75%, y que t<strong>en</strong>gan una probabilidad anual superior<br />

al 50% <strong>de</strong> alcanzar al m<strong>en</strong>os una vez temperaturas por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> –5 o C.»<br />

6 Según UNE EN 13383-1, anexo C, ciertas rocas como <strong>la</strong>s ar<strong>en</strong>iscas jurásicas y carboníferas, calizas jurásicas y pérmicas<br />

y dolomías pérmicas, su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er valores <strong>de</strong> absorción superiores al dos por ci<strong>en</strong>to (w as > 2%) y sin embargo pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar<br />

un comportami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.<br />

7 Véase: EHE. Apartado 8.2.3 y tab<strong>la</strong> 8.2.3.a.<br />

26


BLOQUES DE ESCOLLERA<br />

— A falta <strong>de</strong> un estudio climático más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do, se pue<strong>de</strong> aplicar <strong>el</strong> com<strong>en</strong>tario al apartado<br />

8.2.2 <strong>de</strong> dicha norma:<br />

— «...<br />

— El criterio térmico-probabilístico fijado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Articu<strong>la</strong>do <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> subc<strong>la</strong>se<br />

específica <strong>de</strong> exposición H, <strong>de</strong> h<strong>el</strong>adas sin sales fun<strong>de</strong>ntes, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que exista una<br />

probabilidad superior al 50% <strong>de</strong> que se alcance <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> –5 o C al m<strong>en</strong>os una<br />

vez al año, pue<strong>de</strong> suponerse, a los efectos <strong>de</strong> aplicar esta Instrucción, equival<strong>en</strong>te a que<br />

<strong>la</strong> temperatura media anual sea inferior a 12,5 o C.<br />

— ...»<br />

Las zonas a que se hace refer<strong>en</strong>cia, pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>erse <strong>de</strong> los mapas que se incluy<strong>en</strong> como figuras<br />

8 3.2 y 3.3 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Cuando, <strong>de</strong> acuerdo con lo especificado <strong>en</strong> los párrafos anteriores, se consi<strong>de</strong>re conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

someter a los bloques al <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia a cong<strong>el</strong>ación y <strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o, éste se<br />

efectuará según lo indicado <strong>en</strong> UNE EN 13383-2.<br />

Resulta recom<strong>en</strong>dable que <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> masa experim<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> someterse<br />

a dicho <strong>en</strong>sayo, resulte inferior o igual al seis por ci<strong>en</strong>to (F ≤ 6%), si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> podría justificar<br />

<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> aceptar pérdidas ligeram<strong>en</strong>te superiores que, <strong>en</strong> ningún caso habrían <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse<br />

por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> diez por ci<strong>en</strong>to (F ≤ 10%).<br />

Hr 75%<br />

inv<br />

FIGURA 3.2. HUMEDAD RELATIVA MEDIA DEL AIRE EN INVIERNO.<br />

8 La figura 3.2 se ha simplificado <strong>el</strong>iminando, <strong>de</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida directam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> At<strong>la</strong>s Nacional <strong>de</strong> España, algunos <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves<br />

con valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad r<strong>el</strong>ativa media <strong>en</strong> invierno, muy próximos al límite <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

27


A<br />

T > 12,5ºC<br />

T < 12,5ºC<br />

FIGURA 3.3. TEMPERATURA MEDIA ANUAL.<br />

3.3.6. RESISTENCIA A LA CRISTALIZACIÓN DE SALES<br />

La <strong>escollera</strong> pue<strong>de</strong> resultar susceptible al <strong>de</strong>terioro por <strong>la</strong> presión que puedan ejercer ciertas<br />

sales al cristalizar, que pue<strong>de</strong>n prov<strong>en</strong>ir:<br />

— De <strong>la</strong> precipitación <strong>de</strong> dichas sales sobre los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> secado<br />

repetido <strong>de</strong> aguas que <strong>la</strong>s cont<strong>en</strong>gan.<br />

— De <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una sal soluble formando parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca.<br />

Para evaluar <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, se int<strong>en</strong>ta reproducir <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />

mediante <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> varios ciclos, <strong>en</strong> los que se proce<strong>de</strong> a <strong>la</strong> saturación <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> roca<br />

con una solución <strong>de</strong> agua salina, seguida <strong>de</strong> un secado l<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> estufa, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> provocar <strong>la</strong><br />

cristalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sales al evaporarse <strong>el</strong> agua <strong>de</strong> forma l<strong>en</strong>ta.<br />

El <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio se pue<strong>de</strong> llevar a cabo con cualquier solución salina <strong>para</strong> impregnar<br />

<strong>la</strong> muestra y con <strong>el</strong> número <strong>de</strong> ciclos que se <strong>de</strong>see. No obstante, normalm<strong>en</strong>te se emplean los sul-<br />

28


BLOQUES DE ESCOLLERA<br />

fatos <strong>de</strong> sodio o <strong>de</strong> magnesio, por experim<strong>en</strong>tar un gran cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> al cristalizar 9 y producir<br />

así mayores efectos mecánicos sobre <strong>la</strong>s rocas que otros tipos <strong>de</strong> sales.<br />

El resultado d<strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo se evalúa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> masa que experim<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> muestra<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> someter<strong>la</strong> a los correspondi<strong>en</strong>tes ciclos.<br />

A los efectos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to se consi<strong>de</strong>ra que no será necesario llevar a cabo los <strong>en</strong>sayos<br />

<strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> cristalización <strong>de</strong> sales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes circunstancias:<br />

— Cuando los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> una absorción <strong>de</strong> agua m<strong>en</strong>or o igual que <strong>el</strong><br />

cero coma cinco por ci<strong>en</strong>to (w as ≤ 0,5%).<br />

— Cuando pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> una absorción <strong>de</strong> agua superior al cero coma cinco por ci<strong>en</strong>to y m<strong>en</strong>or<br />

o igual al dos por ci<strong>en</strong>to (0,5 < w as (%) ≤ 2) y simultáneam<strong>en</strong>te:<br />

— • La roca no cont<strong>en</strong>ga minerales solubles ni se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre expuesta a ciclos <strong>de</strong> saturaciónsecado<br />

con aguas que puedan cont<strong>en</strong>er altas conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> sales <strong>en</strong> disolución.<br />

— • Cuando, según lo especificado <strong>en</strong> 3.3.5, resultara pertin<strong>en</strong>te efectuar los ciclos hi<strong>el</strong>o<strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio y los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> dichos <strong>en</strong>sayos concluyes<strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong> roca es resist<strong>en</strong>te a los mismos.<br />

Cuando, <strong>de</strong> acuerdo con lo indicado <strong>en</strong> los párrafos anteriores, se consi<strong>de</strong>re conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te evaluar<br />

<strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> a <strong>la</strong> cristalización <strong>de</strong> sales, se efectuará <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo con sulfato <strong>de</strong><br />

magnesio según <strong>la</strong> norma UNE EN 1367-2. Dicha norma es específica <strong>para</strong> áridos por lo que los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos con <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomarse con precaución 10 .<br />

Se recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong> pérdida <strong>en</strong> peso experim<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> muestra, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> someterse<br />

al <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> UNE EN 1367-2, sea inferior al ocho por ci<strong>en</strong>to (MS ≤ 8%).<br />

Cuando los resultados obt<strong>en</strong>idos conforme a UNE EN 1367-2, result<strong>en</strong> próximos al valor límite<br />

especificado <strong>para</strong> esta propiedad, pue<strong>de</strong>n contrastarse mediante los sigui<strong>en</strong>tes procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

— Empleo <strong>de</strong> granulometrías mayores 11 y <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas según UNE EN 1367-2.<br />

— Repetición d<strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo con una solución <strong>de</strong> sulfato sódico según UNE EN 12370.<br />

3.3.7. EFECTO SONNENBRAND<br />

El efecto Sonn<strong>en</strong>brand es un tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca que pue<strong>de</strong> estar pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos<br />

basaltos y que se manifiesta fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> intemperie. Los indicios <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

comi<strong>en</strong>zan con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> manchas <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> estr<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> color gris o b<strong>la</strong>nco. En condiciones<br />

normales, se g<strong>en</strong>eran grietas capi<strong>la</strong>res que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> forma radial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s manchas<br />

y se interconectan <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, reduci<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia mecánica d<strong>el</strong> bloque.<br />

En <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> basáltico pue<strong>de</strong> ser necesario <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> signos d<strong>el</strong> efecto<br />

Sonn<strong>en</strong>brand; <strong>en</strong> tales circunstancias se recomi<strong>en</strong>da someter a <strong>en</strong>sayo veinte (20) piezas <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>,<br />

según <strong>el</strong> método establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma UNE EN 13383-2, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do ser <strong>en</strong> cada <strong>proyecto</strong> concreto,<br />

don<strong>de</strong> se especifiqu<strong>en</strong>, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cada obra, los límites <strong>para</strong> dicho f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

3.4. SÍNTESIS DE CARACTERÍSTICAS<br />

En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te se resum<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales características geométricas, físicas, químicas y<br />

<strong>de</strong> durabilidad que se han referido a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este capítulo.<br />

9 Por este motivo se emplean <strong>en</strong> ocasiones los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> cristalización <strong>de</strong> sales como sustitución <strong>de</strong> los <strong>de</strong> cong<strong>el</strong>ación-<strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o.<br />

10 El tamaño pequeño d<strong>el</strong> árido <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo no pue<strong>de</strong> reproducir con exactitud <strong>la</strong> meteorización por cristalización <strong>de</strong> sales<br />

in situ <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong>. La norma UNE EN 13383-1 recomi<strong>en</strong>da un exam<strong>en</strong> petrográfico d<strong>el</strong> material <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca y una i<strong>de</strong>ntificación<br />

visual d<strong>el</strong> modo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo.<br />

11 Véase: UNE EN 13383-1. Anexo C.<br />

29


A<br />

TABLA 3.2. CARACTERÍSTICAS DE LOS BLOQUES DE ESCOLLERA<br />

GRUPO DE<br />

REQUISITOS<br />

PROPIEDAD NORMA REQUISITO OBSERVACIONES<br />

Granulometría UNE EN 13383-2 Husos<br />

HMB 300/1000<br />

HMB 1000/3000<br />

—<br />

GEOMÉTRICOS Forma UNE EN 13383-2 (L/E > 3) ≤ 15% —<br />

Proporción <strong>de</strong> superficies trituradas Se consi<strong>de</strong>ran redon<strong>de</strong>ados los bloques<br />

UNE EN 13383-1 Bloques redon<strong>de</strong>ados; RO < 5%<br />

o rotas<br />

con caras trituradas o rotas ≤ 50%<br />

D<strong>en</strong>sidad seca UNE EN 13383-2 ρ d ≥ 2500 kg/m 3 —<br />

FÍSICOS<br />

Resist<strong>en</strong>cia a compresión simple, q u Valor medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie, tras <strong>de</strong>spreciar<br />

<strong>el</strong> mínimo; q u ≥ 80 MPa<br />

UNE EN 1926<br />

Series <strong>de</strong> diez (10) probetas Valor mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie, <strong>de</strong>sechando<br />

los dos más bajos; q u ≥ 60 MPa<br />

Inspección visual<br />

El <strong>proyecto</strong> pue<strong>de</strong> justificar otros valores<br />

inferiores; (∆q u ≤ 20 MPa)<br />

Integridad <strong>de</strong> los bloques UNE EN 13383-1 Ensayos <strong>de</strong>structivos —<br />

Ensayos no <strong>de</strong>structivos<br />

Series <strong>de</strong> seis (6) piezas cuyas masas no<br />

Resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación UNE EN 1097-2 LA < 35% difieran <strong>en</strong>tre sí, más d<strong>el</strong> veinticinco por<br />

ci<strong>en</strong>to (25%)<br />

30


BLOQUES DE ESCOLLERA<br />

TABLA 3.2. CARACTERÍSTICAS DE LOS BLOQUES DE ESCOLLERA (CONTINUACIÓN)<br />

GRUPO DE<br />

REQUISITOS<br />

PROPIEDAD NORMA REQUISITO OBSERVACIONES<br />

Estabilidad química — Composición mineralógica estable Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> lixiviado según UNE EN 1744-3<br />

Estabilidad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> inmersión <strong>en</strong> agua UNE 146510 Sin fisuración; ∆m/m ≤ 0,02 —<br />

Estabilidad fr<strong>en</strong>te a los ciclos humedad- Deb<strong>en</strong> realizarse al m<strong>en</strong>os, cuando <strong>la</strong> escosequedad<br />

llera se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> una zona<br />

UNE 146511 ∆m/m ≤ 0,02<br />

inundable<br />

Si w as ≤ 0,5% <strong>la</strong> muestra pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />

UNE EN 13383-2 w<br />

Absorción <strong>de</strong> agua<br />

as ≤ 2%<br />

resist<strong>en</strong>te al hi<strong>el</strong>o-<strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o<br />

— So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>termina si:<br />

— • w as ≥ 0,5%<br />

Resist<strong>en</strong>cia a cong<strong>el</strong>ación y <strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o UNE EN 13383-2 F ≤ 6%<br />

QUÍMICOS<br />

— • Zona <strong>de</strong> h<strong>el</strong>adas<br />

Y DE — El <strong>proyecto</strong> pue<strong>de</strong> justificar hasta F ≤ 10%<br />

DURABILIDAD<br />

— No se <strong>de</strong>termina si:<br />

— • w as ≤ 0,5%<br />

Resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> cristalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sales UNE EN 1367-2 Sulfato <strong>de</strong> magnesio; MS ≤ 8%<br />

— • 0,5% ≤ w as ≤ 2%, y a<strong>de</strong>más verifique,<br />

— • simultáneam<strong>en</strong>te:<br />

— • - Roca sin minerales solubles ni expo-<br />

— • - sición a aguas con sales disu<strong>el</strong>tas<br />

— • - Resist<strong>en</strong>cia a<strong>de</strong>cuada a ciclos hi<strong>el</strong>o<strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o<br />

— Pue<strong>de</strong> ser necesario realizar <strong>en</strong>sayos<br />

adicionales<br />

Efecto Sonn<strong>en</strong>brand UNE EN 13383-2 Inspección visual Únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> rocas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> basáltico<br />

31


PARÁMETROS GEOMECÁNICOS Y MÉTODOS DE CÁLCULO<br />

4<br />

4.1. PARÁMETROS GEOMECÁNICOS DE LA ESCOLLERA COLOCADA<br />

4.1.1. PESO ESPECÍFICO<br />

De los parámetros geomecánicos <strong>de</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>el</strong> peso específico seco <strong>de</strong> los bloques<br />

γ d , su<strong>el</strong>e ser <strong>el</strong> mejor conocido. La tab<strong>la</strong> 4.1 incluye valores ori<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> los pesos específicos<br />

secos <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas <strong>de</strong> más frecu<strong>en</strong>te uso <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> <strong>muros</strong>.<br />

TABLA 4.1. PESO ESPECÍFICO SECO APROXIMADO DE ALGUNAS ROCAS<br />

CLASIFICACIÓN ROCA γ d (kN/m 3 )<br />

PLUTÓNICAS Granitos sanos 26-27,5<br />

Si<strong>en</strong>itas y monzonitas 25-27,0<br />

Dioritas 25-27,0<br />

Gabros y peridotitas 29-30,5<br />

FILONIANAS Pórfidos 27-29<br />

Diabasas y ofitas 29-31<br />

VOLCÁNICAS Riolitas y traquitas 24,5-26,0<br />

An<strong>de</strong>sitas, traquian<strong>de</strong>sitas y dacitas 23-27,5<br />

Basaltos 27,5-30,0<br />

METAMÓRFICAS Cuarcitas 26-26,5<br />

Gneises 23-28,0<br />

Esquistos y pizarras muy sanas 22-26,0<br />

Pirox<strong>en</strong>itas y anfibolitas 28-30,0<br />

Mármoles 26,5-27,5<br />

DETRÍTICAS Conglomerados, pudingas y brechas muy cem<strong>en</strong>tados 20-27<br />

Ar<strong>en</strong>iscas muy cem<strong>en</strong>tadas 19-29<br />

Grauwacas 22-29<br />

CARBONATADAS Calizas 21-28,5<br />

Dolomías 22-28,5<br />

De acuerdo con lo especificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3, se recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad seca <strong>de</strong> los bloques<br />

sea superior o igual a dos mil quini<strong>en</strong>tos kilogramos por metro cúbico (ρ d ≥ 2500 kg/m 3 ), lo que da<br />

lugar a un peso específico seco mínimo <strong>de</strong> los bloques, <strong>de</strong> veinticuatro coma cincu<strong>en</strong>ta y dos kilonewtons<br />

por metro cúbico, que pu<strong>de</strong> aproximarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica a veinticinco (γ d = 24,52 25 kN/m 3 ).<br />

A los efectos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>fine <strong>el</strong> peso específico apar<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong><br />

como:<br />

γ ap = γ d ( 1−n)<br />

33


A<br />

don<strong>de</strong>:<br />

γ ap : Peso específico apar<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

γ d : Peso específico seco <strong>de</strong> los bloques.<br />

n: Porosidad d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

En los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>para</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Carreteras 1 con rocas <strong>de</strong> pesos específicos<br />

secos compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre veinticinco y veintiséis y medio kilonewtons por metro cúbico<br />

(25 ≤ γ d ≤ 26,5 kN/m 3 ), se han obt<strong>en</strong>ido pesos específicos apar<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre<br />

diecisiete y diecinueve kilonewtons por metro cúbico (17 ≤ γ ap ≤ 19 kN/m 3 ), <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> su colocación.<br />

4.1.2. POROSIDAD<br />

Se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> porosidad d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> n, como <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> huecos y<br />

<strong>el</strong> volum<strong>en</strong> total d<strong>el</strong> muro. La porosidad d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> será función, <strong>en</strong>tre otros aspectos, <strong>de</strong>:<br />

— Curva granulométrica d<strong>el</strong> material<br />

— Tamaño r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> los bloques fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> muro.<br />

— Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

— Forma <strong>de</strong> los bloques.<br />

— Rugosidad <strong>de</strong> los bloques.<br />

En <strong>la</strong> literatura técnica exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ábacos y tabu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> valores usuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> porosidad,<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> aplicaciones <strong>en</strong> <strong>escollera</strong>s vertidas o compactadas, así como algunos estudios<br />

teóricos sobre este parámetro (véase apéndice 3).<br />

Exist<strong>en</strong> muchos m<strong>en</strong>os datos publicados respecto a <strong>la</strong> porosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>escollera</strong>s colocadas.<br />

En diques rompeo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> talud se han medido porosida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> veintisiete c<strong>en</strong>tésimas<br />

(n = 0,27) <strong>para</strong> mantos <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, con dos bloques <strong>de</strong> canto.<br />

En los <strong>en</strong>sayos referidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> epígrafe 4.1.1 <strong>de</strong> esta <strong>Guía</strong>, se obtuvieron porosida<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas<br />

<strong>en</strong>tre veinticuatro y treinta y seis c<strong>en</strong>tésimas (0,24 ≤ n ≤ 0,36). A los efectos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to,<br />

se recomi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> porosida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, compr<strong>en</strong>didas<br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre veinticinco y treinta y cinco c<strong>en</strong>tésimas (0,25 ≤ n ≤ 0,35), con<br />

prefer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> mitad inferior <strong>de</strong> dicho rango.<br />

4.1.3. ÁNGULO DE ROZAMIENTO INTERNO<br />

4.1.3.1. Consi<strong>de</strong>raciones g<strong>en</strong>erales<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> tipo teórico sobre <strong>escollera</strong>s se basan <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />

realizados con materiales <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño que los realm<strong>en</strong>te puestos <strong>en</strong> obra, por lo que<br />

uno <strong>de</strong> los problemas más importantes que se p<strong>la</strong>ntean es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad <strong>de</strong> dichos <strong>en</strong>sayos<br />

respecto d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to real <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

A <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> lo anterior, resulta una práctica bastante habitual <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> criterios empíricos<br />

basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to real <strong>de</strong> estructuras simi<strong>la</strong>res 2 , aplicándose cohesiones nu<strong>la</strong>s (c = 0)<br />

y ángulos <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>:<br />

1 UNIVERSIDAD DE CANTABRIA. DEPARTAMENTO DE TRANSPORTES Y TECNOLOGÍA DE PROCESOS Y PROYECTOS<br />

(1990): Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> caracterización geomecánica <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera.<br />

2 En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te más abundante <strong>de</strong> datos su<strong>el</strong>e prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> presas<br />

(<strong>escollera</strong> compactada).<br />

34


PARÁMETROS GEOMECÁNICOS Y MÉTODOS DE CÁLCULO<br />

— Porosidad: Para <strong>escollera</strong>s ejecutadas conforme a lo especificado <strong>en</strong> esta <strong>Guía</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

se ha constatado un increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno con <strong>la</strong> disminución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> porosidad, y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia se ha comprobado un aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong><br />

rozami<strong>en</strong>to interno con <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad. Estos aspectos están r<strong>el</strong>acionados<br />

con una cuidada <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> muro, tratando <strong>de</strong> conseguir los m<strong>en</strong>ores valores<br />

<strong>de</strong> porosidad posibles.<br />

— T<strong>en</strong>sión normal: En <strong>la</strong>s investigaciones realizadas se ha observado que <strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to<br />

interno disminuye al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones normales.<br />

— Resist<strong>en</strong>cia a compresión simple <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca: Se trata <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s más significativas<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> una roca, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que influy<strong>en</strong> gran cantidad <strong>de</strong> factores<br />

tales como su naturaleza, grado <strong>de</strong> microfisuración, porosidad, etc. A igualdad <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> factores, se su<strong>el</strong><strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er mayores valores d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno<br />

cuanto mayor es <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a compresión simple <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> roca, si bi<strong>en</strong> únicam<strong>en</strong>te<br />

hasta alcanzar un cierto límite.<br />

— Otros factores: También supon<strong>en</strong> una mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> fricción <strong>de</strong> los bloques,<br />

su rugosidad (que pue<strong>de</strong> r<strong>el</strong>acionarse con <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> meteorización y <strong>la</strong> técnica<br />

<strong>de</strong> extracción), <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> uniformidad (<strong>la</strong> literatura técnica refleja un ligero increm<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno conforme crece <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> uniformidad),<br />

etc.<br />

En <strong>el</strong> apéndice 3 se pres<strong>en</strong>tan algunos estudios empíricos sobre ángulos <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno<br />

<strong>para</strong> <strong>escollera</strong>s vertidas y compactadas.<br />

4.1.3.2. Escolleras colocadas<br />

Ap<strong>en</strong>as exist<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias publicadas sobre valores d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno <strong>en</strong> <strong>escollera</strong>s<br />

colocadas. No obstante, con carácter g<strong>en</strong>eral se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> los<br />

bloques <strong>de</strong> acuerdo con los criterios especificados <strong>en</strong> esta <strong>Guía</strong>, da lugar a mejores parámetros <strong>de</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia al corte que si se tratara <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> vertida.<br />

A los efectos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, <strong>para</strong> <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong><br />

colocada, se recomi<strong>en</strong>da partir <strong>de</strong> un ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>nominado básico, que se correspon<strong>de</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> vertida (véase apéndice 3), aplicar un ligero aum<strong>en</strong>to<br />

asociado a <strong>la</strong>s características específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> colocada (r<strong>el</strong>ativas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>ejecución</strong>) y una pequeña disminución <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones normales a que esté<br />

sometida:<br />

don<strong>de</strong>:<br />

φ: Ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno a consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> colocada, a los<br />

efectos <strong>de</strong> esta <strong>Guía</strong><br />

φ b : Ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to básico<br />

φ = φ + ∆φ − ∆φ<br />

b e n<br />

∆φ e : Increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno según <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>ejecución</strong><br />

∆φ n : Disminución d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones<br />

normales<br />

Ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to básico<br />

Para los bloques que se usan habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada<br />

y, <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos más específicos, se pue<strong>de</strong>n tomar como refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />

d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to básico, los valores que se indican <strong>en</strong> este apartado. Para <strong>el</strong>lo <strong>la</strong> <strong>escollera</strong><br />

<strong>de</strong>be <strong>de</strong> cumplir <strong>la</strong>s características indicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3 <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to.<br />

35


A<br />

En r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a compresión simple se consi<strong>de</strong>ra que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso más g<strong>en</strong>eral,<br />

realizando <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> series <strong>de</strong> diez (10) probetas, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia media obt<strong>en</strong>ida (<strong>de</strong>sechando <strong>el</strong> valor<br />

más bajo) es superior a och<strong>en</strong>ta megapascales (80 MPa) y <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia mínima (<strong>de</strong>sechando los<br />

dos valores más bajos) es superior a ses<strong>en</strong>ta megapascales (60 MPa), tal y como se establece <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

epígrafe 3.2.2. Con estas condiciones, se recomi<strong>en</strong>da consi<strong>de</strong>rar un valor d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to<br />

básico compr<strong>en</strong>dido normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre treinta y ocho y cuar<strong>en</strong>ta y dos grados (38 o ≤ φ b ≤ 42 o ).<br />

A los efectos <strong>de</strong> esta <strong>Guía</strong>, podrán adoptarse los valores d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to básico que<br />

se incluy<strong>en</strong> con carácter ori<strong>en</strong>tativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 4.2, <strong>para</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas <strong>de</strong> más frecu<strong>en</strong>te utilización<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada. No obstante lo anterior, <strong>el</strong> proyectista podrá<br />

justificar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> otros valores difer<strong>en</strong>tes, no resultando recom<strong>en</strong>dable que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong><br />

por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> rango propuesto con carácter g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> <strong>el</strong> párrafo prece<strong>de</strong>nte.<br />

TABLA 4.2. VALORES APROXIMADOS DE φ b , ∆φ e ( o )<br />

MATERIAL (*) φ b ( o ) ∆φ e ( o )<br />

Granito muy sano 40-41 1-2<br />

Gneis 41-42 1-2<br />

Cuarcita sana 39-40 1-2<br />

Basalto 40-41 1-3<br />

Riolita y an<strong>de</strong>sita 41-42 1-3<br />

Si<strong>en</strong>ita y granodiorita 41-42 1-3<br />

Dolomías y calizas muy sanas 39-40 1-2<br />

Conglomerados y brechas bi<strong>en</strong> cem<strong>en</strong>tadas 39-41 1-2<br />

Ar<strong>en</strong>iscas bi<strong>en</strong> cem<strong>en</strong>tadas 38-39 1-2<br />

(*) Valor medio: q u ≥ 80 MPa (<strong>de</strong>sechando <strong>el</strong> valor más bajo <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> diez probetas).<br />

(*) Valor mínimo: q u ≥ 60 MPa (<strong>de</strong>sechando los dos valores más bajos <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> diez probetas).<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> se justifique <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> rocas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or resist<strong>en</strong>cia que<br />

<strong>la</strong> indicada anteriorm<strong>en</strong>te, admitiéndose valores <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia media <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta megapascales<br />

(60 MPa) y <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia mínima <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta megapascales (40 MPa), <strong>de</strong>terminadas con los<br />

mismos criterios y series <strong>de</strong> probetas que se indican <strong>en</strong> <strong>el</strong> epígrafe 3.2.2, se <strong>de</strong>berán consi<strong>de</strong>rar<br />

valores más bajos <strong>para</strong> <strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to básico que, con carácter g<strong>en</strong>eral podrían obt<strong>en</strong>erse<br />

<strong>en</strong> una primera aproximación, reduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> unos cinco grados (5 o ) los indicados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

tab<strong>la</strong> 4.2.<br />

Increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to según <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong><br />

Como se ha indicado con anterioridad, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> disponer <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> colocada <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />

vertida, implica un efecto <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno.<br />

Para que se pueda t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración este aum<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplirse <strong>la</strong>s indicaciones r<strong>el</strong>ativas<br />

a <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> que se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 5 <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r resulta imprescindible<br />

que se verifiqu<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes aspectos:<br />

— El <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> intradós no <strong>de</strong>berá ser más vertical que <strong>el</strong> 1H:3V.<br />

— Contrainclinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das según <strong>proyecto</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 3H:1V.<br />

36


PARÁMETROS GEOMECÁNICOS Y MÉTODOS DE CÁLCULO<br />

— La sección transversal <strong>de</strong>be contar con un canto mínimo <strong>de</strong> dos (n ≥ 2) bloques y una<br />

anchura mínima <strong>en</strong> coronación 3 <strong>de</strong> dos metros (2 m).<br />

— Colocación <strong>de</strong> los bloques formando un <strong>en</strong>tramado tridim<strong>en</strong>sional que dote al conjunto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> máxima trabazón posible.<br />

Con estos requisitos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong>, se podrá consi<strong>de</strong>rar un aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong><br />

rozami<strong>en</strong>to interno compr<strong>en</strong>dido con carácter g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong>tre uno y tres grados (1 o ≤ ∆φ e ≤ 3 o ), <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca empleada, según se especifica <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 4.2.<br />

La discriminación sobre cuál <strong>de</strong> los valores d<strong>el</strong> rango <strong>de</strong>be tomarse, resulta una cuestión subjetiva<br />

que normalm<strong>en</strong>te será difícil <strong>de</strong> discernir <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>, por estar ligada sobre todo<br />

a una bu<strong>en</strong>a <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> muro. Así pues, se recomi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> valores conservadores, si<br />

bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se podrá t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a tomar valores altos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los d<strong>el</strong> rango propuesto <strong>en</strong> dicha<br />

tab<strong>la</strong>, si se observan a<strong>de</strong>más los sigui<strong>en</strong>tes aspectos durante <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong>:<br />

— Consecución <strong>de</strong> valores bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> porosidad d<strong>el</strong> muro.<br />

— Ejecución d<strong>el</strong> muro por un maquinista experim<strong>en</strong>tado asistido por un operario <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección<br />

y colocación <strong>de</strong> cada bloque.<br />

— Vertido <strong>de</strong> pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hormigón <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia seca <strong>para</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> contactos puntuales <strong>en</strong>tre bloques.<br />

Disminución d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión normal<br />

La disminución d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones<br />

normales, se pue<strong>de</strong> estimar como:<br />

don<strong>de</strong>:<br />

σ n<br />

∆φ ( o ) = φ ⋅ log ≥<br />

n<br />

∆φ n : Disminución d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión normal que, <strong>en</strong><br />

ningún caso podrá resultar negativo.<br />

φ n : Coefici<strong>en</strong>te expresado <strong>en</strong> grados sexagesimales. Salvo justificación <strong>en</strong> contra, a los efectos<br />

<strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>berá adoptarse un valor mínimo <strong>de</strong> siete grados (φ n ≥ 7 o ).<br />

σ n : T<strong>en</strong>sión normal máxima a que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sometida <strong>la</strong> sección objeto <strong>de</strong> estudio<br />

p a : Presión atmosférica, que se utiliza como refer<strong>en</strong>cia (p a = 0,1 MPa).<br />

n<br />

<br />

10 0<br />

p a<br />

A efectos prácticos, <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to se recomi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión normal σ n , <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sección más <strong>de</strong>sfavorable (<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> muro) y obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> disminución d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong><br />

rozami<strong>en</strong>to interno ∆φ n , correspondi<strong>en</strong>te a dicha sección. Este valor ∆φ n , pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse aplicable<br />

<strong>en</strong> todo <strong>el</strong> muro.<br />

4.2. PROCEDIMIENTOS DE CÁLCULO<br />

4.2.1. INTRODUCCIÓN TEÓRICA AL PROBLEMA<br />

La propia naturaleza d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, constituido por yuxtaposición <strong>de</strong> bloques<br />

pétreos, <strong>de</strong> formas geométricas y tamaños difer<strong>en</strong>tes, que permite cierta <strong>de</strong>formación y reor<strong>de</strong>nación<br />

interna <strong>de</strong> su fábrica ante esfuerzos externos, g<strong>en</strong>era una serie <strong>de</strong> singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s, imprecisiones<br />

e incertidumbres <strong>en</strong> lo que a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> cálculo se refiere.<br />

3 Conforme a lo especificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 2.3, <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> podrá justificar valores <strong>de</strong> hasta un metro y medio (1,5 m)<br />

<strong>para</strong> <strong>muros</strong> con altura inferior a cinco metros (5 m).<br />

37


A<br />

En un muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, cada bloque se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sometido a fuerzas exteriores proce<strong>de</strong>ntes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s piedras contiguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia <strong>escollera</strong>, d<strong>el</strong> empuje d<strong>el</strong> material d<strong>el</strong> trasdós d<strong>el</strong> muro —influido<br />

<strong>en</strong> su caso por <strong>la</strong>s osci<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> freático— y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cargas exteriores.<br />

La rotura d<strong>el</strong> muro pue<strong>de</strong> producirse a cualquier altura (por cualquier superficie interior al mismo)<br />

sin que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras tipologías, éste funcione como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to rígido. Con carácter previo a <strong>la</strong><br />

rotura se movilizará únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>en</strong> cuestión, cuyas condiciones<br />

<strong>en</strong> lo tocante a materiales afectos, estado <strong>de</strong> los contactos, características <strong>de</strong> <strong>ejecución</strong>, etc.,<br />

pue<strong>de</strong>n ser peores que <strong>la</strong>s que podrían consi<strong>de</strong>rarse como medias <strong>para</strong> <strong>el</strong> muro <strong>en</strong> su conjunto.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo anterior resulta muy difícil, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, imponer <strong>en</strong> los cálculos mediante condiciones<br />

matemáticas, cuestiones r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> colocación, forma, tamaño <strong>de</strong> los bloques, tipo y cantidad<br />

<strong>de</strong> contactos <strong>en</strong>tre los mismos, etc., aspectos todos <strong>el</strong>los <strong>de</strong> gran importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, pres<strong>en</strong>tan importantes difer<strong>en</strong>cias conceptuales<br />

respecto a los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> fábrica conv<strong>en</strong>cionales, que motivan que los cálculos puedan resultar<br />

m<strong>en</strong>os ajustados al comportami<strong>en</strong>to real que <strong>en</strong> estos últimos, o <strong>en</strong> cualquier caso, m<strong>en</strong>os ava<strong>la</strong>dos<br />

por <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia.<br />

4.2.2. PROPUESTA DE METODOLOGÍA DE CÁLCULO<br />

4.2.2.1. Introducción<br />

El <strong>proyecto</strong> d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada se <strong>de</strong>berá abordar <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> acuerdo con lo<br />

expuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong> <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera. No obstante, se indican a continuación<br />

algunas especificida<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> esta tipología.<br />

Los principales modos <strong>de</strong> fallo que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> comprobarse son:<br />

— Deslizami<strong>en</strong>to.<br />

— Hundimi<strong>en</strong>to.<br />

— Estabilidad global.<br />

— Estabilidad local.<br />

Otros modos <strong>de</strong> fallo que pue<strong>de</strong>n producirse (socavación, alteración química, meteorización,<br />

etc.) por lo g<strong>en</strong>eral resultan difícilm<strong>en</strong>te abordables a través <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> cálculo conv<strong>en</strong>cionales,<br />

<strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do evaluarse mediante comprobaciones específicas, y evitarse con una a<strong>de</strong>cuada s<strong>el</strong>ección<br />

<strong>de</strong> los materiales y aplicación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados criterios constructivos. Estos aspectos tratan <strong>de</strong><br />

reflejarse <strong>en</strong> los capítulos 3 y 5 <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to.<br />

4.2.2.2. Deslizami<strong>en</strong>to y hundimi<strong>en</strong>to<br />

La comprobación <strong>de</strong> los modos <strong>de</strong> fallo <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to y hundimi<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> abordarse con<br />

carácter g<strong>en</strong>eral sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong> <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>obras</strong><br />

<strong>de</strong> carretera.<br />

4.2.2.3. Estabilidad global<br />

El conjunto formado por <strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> y su cimi<strong>en</strong>to, pue<strong>de</strong> verse inmerso<br />

<strong>en</strong> un fallo global sin que se produzcan antes otros fallos locales. Se formaría una superficie continua<br />

que lo <strong>en</strong>globase por completo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los esfuerzos <strong>de</strong> corte superaran <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o que ro<strong>de</strong>a al muro.<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad global pue<strong>de</strong> abordarse empleando métodos <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> equilibrio<br />

límite, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones incluidas al respecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong> <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>taciones<br />

<strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera.<br />

38


PARÁMETROS GEOMECÁNICOS Y MÉTODOS DE CÁLCULO<br />

FIGURA 4.1. EJEMPLO DE SUPERFICIE DE DESLIZAMIENTO PARA ANÁLISIS DE ESTABILIDAD GLOBAL.<br />

4.2.2.4. Estabilidad local<br />

A los efectos <strong>de</strong> esta publicación, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como modo <strong>de</strong> fallo <strong>de</strong> estabilidad local <strong>de</strong> un<br />

muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, a aqu<strong>el</strong> <strong>en</strong> que <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rotura corta a dicho muro, es <strong>de</strong>cir que<br />

implica <strong>la</strong> rotura d<strong>el</strong> mismo a una altura <strong>de</strong>terminada y por tanto <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> sus características<br />

resist<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>jando una parte d<strong>el</strong> muro por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> fallo y otra por <strong>de</strong>bajo.<br />

Como se ha indicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> epígrafe 4.2.1, por <strong>la</strong> propia naturaleza d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada,<br />

es muy difícil reproducir su comportami<strong>en</strong>to real mediante un mod<strong>el</strong>o matemático <strong>de</strong> cálculo.<br />

En <strong>la</strong> literatura técnica se recog<strong>en</strong> propuestas <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> cálculo basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong><br />

rotura <strong>de</strong> Mohr-Coulomb, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> como un material no cohesivo (c = 0) y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>te friccional <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia, a través <strong>de</strong> un ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to<br />

interno.<br />

En este docum<strong>en</strong>to se opta también por consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> muro como un terr<strong>en</strong>o o material más,<br />

con sus correspondi<strong>en</strong>tes parámetros a<strong>de</strong>cuados al método <strong>de</strong> cálculo y mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> que <strong>en</strong> cada caso se trate.<br />

Si no se dispusiera <strong>de</strong> datos más específicos sobre <strong>el</strong> caso concreto analizado, los parámetros<br />

a utilizar <strong>para</strong> <strong>el</strong> material tipo muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, podrán obt<strong>en</strong>erse <strong>de</strong> esta publicación 4 .<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>finirse los parámetros <strong>de</strong> cálculo d<strong>el</strong> trasdós <strong>en</strong> su caso (normalm<strong>en</strong>te material<br />

granu<strong>la</strong>r) y d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno razonablem<strong>en</strong>te amplio d<strong>el</strong> muro.<br />

Así, pese a sus <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias teóricas 5 , <strong>de</strong>bidas <strong>en</strong>tre otros aspectos al tamaño r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

individuales fr<strong>en</strong>te al d<strong>el</strong> propio muro, que impi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> puridad <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong><br />

4 En todo caso, cuando se dispusiera <strong>de</strong> datos propios, se recomi<strong>en</strong>da confrontarlos con <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to.<br />

5 La ley <strong>de</strong> Coulomb es aplicable <strong>para</strong> caracterizar un su<strong>el</strong>o como medio continuo, cuando <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s que<br />

lo constituy<strong>en</strong> es <strong>de</strong>spreciable fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que se tome <strong>para</strong> estudiar <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to mecánico d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.<br />

Al estudiar un muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>el</strong> tamaño r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s (bloques) hace que no se pueda aplicar con propiedad<br />

<strong>la</strong> ley <strong>de</strong> Coulomb, puesto que <strong>el</strong>lo llevaría a resultados <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación, como <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> construir un muro<br />

<strong>de</strong> <strong>escollera</strong> con un ángulo d<strong>el</strong> <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to mayor que <strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> fricción interna.<br />

Si se supone un <strong>en</strong>torno d<strong>el</strong> problema más amplio, pue<strong>de</strong> llegar a suponerse que <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s es pequeño<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona estudiada y aplicarse <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> Coulomb, siquiera como aproximación al problema real.<br />

39


A<br />

cálculo propios <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os granu<strong>la</strong>res y medios continuos, lo más habitual resulta <strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong><br />

muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> fr<strong>en</strong>te al modo <strong>de</strong> fallo <strong>de</strong> estabilidad local, a través <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong><br />

estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s teorías d<strong>el</strong> equilibrio límite.<br />

A través <strong>de</strong> estos métodos <strong>de</strong> cálculo pue<strong>de</strong>n estimarse los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> seguridad fr<strong>en</strong>te al<br />

modo <strong>de</strong> fallo <strong>de</strong> estabilidad local, que <strong>de</strong>berá analizarse a partir <strong>de</strong> superficies que, involucrando<br />

a los terr<strong>en</strong>os más próximos, cort<strong>en</strong> al muro a difer<strong>en</strong>tes alturas.<br />

Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, <strong>de</strong> todos modos, que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias teóricas d<strong>el</strong> método hac<strong>en</strong> que<br />

su aplicación directa pueda dar lugar a algunos problemas prácticos que <strong>de</strong>berán corregirse <strong>para</strong><br />

hacer viables los cálculos.<br />

El principal problema es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad teórica <strong>de</strong> construir un muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> con<br />

un ángulo d<strong>el</strong> <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to mayor que <strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> fricción interna (β > φ).<br />

En tal circunstancia, <strong>el</strong> cálculo —realizado normalm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> programas informáticos—<br />

pue<strong>de</strong> indicar que <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> fallo con <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seguridad m<strong>en</strong>or, se produce a través d<strong>el</strong><br />

propio cuerpo d<strong>el</strong> muro sin involucrar más <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos o terr<strong>en</strong>os, ya que dicho caso (β ≥ φ, c = 0), implica<br />

necesariam<strong>en</strong>te y por <strong>de</strong>finición, su propia inestabilidad. En <strong>la</strong> práctica no suce<strong>de</strong> así, pues según<br />

se ha puesto <strong>de</strong> manifiesto con anterioridad, existe una cierta trabazón <strong>en</strong>tre bloques que algunos<br />

autores traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> una cohesión ficticia 6 .<br />

Si se sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> capítulo 5 <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, los bloques<br />

<strong>de</strong> <strong>escollera</strong> que conforman <strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> colocar asegurando una contrainclinación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das <strong>en</strong> torno al 3H:1V respecto a <strong>la</strong> horizontal. Por lo tanto, <strong>para</strong> que se produzca<br />

<strong>la</strong> rotura d<strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro a una <strong>de</strong>terminada altura, con <strong>el</strong> consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to o salida<br />

<strong>de</strong> bloques d<strong>el</strong> <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to, los empujes a que se v<strong>en</strong> sometidos los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

superiores a <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to que se g<strong>en</strong>eran sobre <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no inclinado asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte sobre<br />

<strong>el</strong> que se apoyan.<br />

Así, una posible metodología <strong>de</strong> cálculo sería <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar, mediante teorías <strong>de</strong> equilibrio<br />

límite, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> superficies <strong>de</strong> rotura que <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte <strong>en</strong> <strong>la</strong> que cortan al muro<br />

<strong>de</strong> <strong>escollera</strong> (y por tanto movilizan sus parámetros resist<strong>en</strong>tes), t<strong>en</strong>gan un ángulo <strong>de</strong> salida correspondi<strong>en</strong>te<br />

al <strong>de</strong> <strong>la</strong> contrainclinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das previsto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> 7 , que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral será <strong>de</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 3H:1V, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones que se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 5 <strong>de</strong> este<br />

docum<strong>en</strong>to. Las superficies <strong>de</strong> rotura que tuvieran un ángulo <strong>de</strong> salida distinto al <strong>de</strong> <strong>la</strong> contrainclinación<br />

<strong>de</strong> hi<strong>la</strong>das implicarían teóricam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> rotura <strong>de</strong> bloques, por lo que serían, <strong>en</strong> principio m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong>sfavorables 8 .<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, resulta <strong>de</strong> capital importancia garantizar que <strong>en</strong> obra se materialice <strong>de</strong> forma<br />

efectiva <strong>la</strong> contrainclinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das prevista <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>, aspecto que <strong>de</strong>be conseguirse<br />

<strong>en</strong> todas y cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, ya que <strong>de</strong> lo contrario, habría superficies con características<br />

reales más <strong>de</strong>sfavorables que <strong>la</strong>s previstas <strong>en</strong> los cálculos <strong>de</strong> estabilidad y podrían obt<strong>en</strong>erse superficies<br />

prefer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> fallo no previstas.<br />

Se <strong>de</strong>be analizar un número sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> superficies <strong>de</strong> rotura que, cumpli<strong>en</strong>do<br />

dicho condicionante geométrico, cort<strong>en</strong> al muro a distintas alturas y afect<strong>en</strong> a difer<strong>en</strong>tes zonas d<strong>el</strong><br />

6 Algunos autores cifran dicha cohesión (bajo <strong>de</strong>terminadas circunstancias) <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> quince a veinte kilonewtons<br />

por metro cuadrado (15-20 kN/m 2 ), si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to se ha optado por no consi<strong>de</strong>rar dicha cohesión ficticia y adoptar<br />

<strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> cálculo que se expone, por consi<strong>de</strong>rar que repres<strong>en</strong>ta mejor <strong>la</strong> realidad física <strong>de</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong><br />

colocada.<br />

7 Aunque <strong>la</strong> contrainclinación prevista <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> fuese más vertical que <strong>el</strong> 3H:1V, no se recomi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración,<br />

a efectos <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad local, <strong>de</strong> valores superiores al recién indicado.<br />

8 En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que se us<strong>en</strong> programas informáticos <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s, que tantean distintas superficies<br />

<strong>de</strong> rotura con cualquier ángulo <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to, hasta <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

seguridad, se pue<strong>de</strong> usar también <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te artificio, si es que <strong>el</strong> programa permite dicha opción: al <strong>de</strong>finir los parámetros<br />

que caracterizan <strong>el</strong> material que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> utilizando <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Mohr-Coulomb, se introduce como ángulo<br />

<strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> valor que se haya estimado según los criterios d<strong>el</strong> epígrafe 4.1.3, y <strong>la</strong> cohesión se <strong>de</strong>fine mediante<br />

una función tal, que t<strong>en</strong>ga valor nulo cuando <strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to coincida con <strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong><br />

contrainclinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das, y que t<strong>en</strong>ga valores positivos y significativam<strong>en</strong>te altos, cuando <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> rotura no<br />

cump<strong>la</strong>n esa condición. Con este artificio matemático, se incluye <strong>de</strong> alguna manera <strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o, <strong>el</strong> condicionante <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> rotura d<strong>el</strong> muro según superficies que cort<strong>en</strong> a los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, implicaría <strong>la</strong> rotura <strong>de</strong> los mismos y por lo tanto<br />

t<strong>en</strong>dría que v<strong>en</strong>cer mayor resist<strong>en</strong>cia.<br />

40


PARÁMETROS GEOMECÁNICOS Y MÉTODOS DE CÁLCULO<br />

3<br />

1<br />

FIGURA 4.2. EJEMPLO DE SUPERFICIES DE DESLIZAMIENTO PARA ANÁLISIS DE ESTABILIDAD LOCAL.<br />

terr<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> trasdós, hasta <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rotura con m<strong>en</strong>or coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seguridad 9 . Este<br />

valor se <strong>de</strong>berá tomar como coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seguridad fr<strong>en</strong>te al modo <strong>de</strong> fallo <strong>de</strong> estabilidad local.<br />

A<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> esta metodología <strong>de</strong> cálculo, se recomi<strong>en</strong>da realizar un análisis <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> solución final a ligeras variaciones <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> cálculo. En especial se <strong>de</strong>be<br />

comprobar <strong>la</strong> variación d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seguridad, con <strong>la</strong> <strong>de</strong> los parámetros geotécnicos <strong>de</strong> los terr<strong>en</strong>os<br />

circundantes y al consi<strong>de</strong>rar distintos ángulos <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno d<strong>el</strong> muro, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

rangos propuestos <strong>para</strong> <strong>el</strong> mismo <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to. Asimismo resulta <strong>de</strong> gran importancia analizar<br />

superficies <strong>de</strong> rotura con ángulos <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> fallo a través d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>,<br />

inferiores a <strong>la</strong> contrainclinación prevista <strong>para</strong> <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das 10 , llegando incluso a <strong>la</strong> horizontal. De esta<br />

manera se pue<strong>de</strong> observar <strong>el</strong> efecto que t<strong>en</strong>dría que, por condicionantes <strong>de</strong> <strong>ejecución</strong>, pudiera llegar<br />

a quedar alguna zona d<strong>el</strong> muro con m<strong>en</strong>or contrainclinación que <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>.<br />

Este análisis <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad proporciona información sobre los aspectos que podrían resultar<br />

críticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución propuesta, lo cual pue<strong>de</strong> resultar <strong>de</strong> gran ayuda, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> como<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> metodología<br />

<strong>de</strong> cálculo propuesta, es sólo una aproximación al comportami<strong>en</strong>to real d<strong>el</strong> muro, mucho<br />

más complejo <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica.<br />

4.2.3. HIPÓTESIS DE CÁLCULO Y COEFICIENTES DE SEGURIDAD<br />

Respecto a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hipótesis <strong>de</strong> cálculo y los valores numéricos <strong>de</strong> los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

seguridad <strong>para</strong> cada modo <strong>de</strong> fallo, estos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> acciones a consi<strong>de</strong>rar,<br />

obt<strong>en</strong>iéndose <strong>en</strong> cada caso según se especifica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong> <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera.<br />

En cuanto al valor mínimo d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seguridad fr<strong>en</strong>te al modo <strong>de</strong> fallo <strong>de</strong> estabilidad<br />

local, se recomi<strong>en</strong>da consi<strong>de</strong>rarlo igual o superior a los que se exijan <strong>para</strong> <strong>el</strong> modo <strong>de</strong> fallo <strong>de</strong> estabilidad<br />

global.<br />

9 En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rotura más <strong>de</strong>sfavorable atravesara <strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> muro, habría que realizar un análisis<br />

más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los parámetros resist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación son superiores a los d<strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong><br />

muro, gracias al hormigón d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to.<br />

10 Se recomi<strong>en</strong>da <strong>en</strong> todo caso, tantear al m<strong>en</strong>os una p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> valor vez y media m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> propuesta<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> hi<strong>la</strong>das, es <strong>de</strong>cir 4,5H:1V.<br />

41


RECOMENDACIONES PARA LA EJECUCIÓN<br />

Y CONTROL DE LOS MUROS DE ESCOLLERA COLOCADA<br />

5<br />

5.1. INTRODUCCIÓN<br />

En este capítulo se incluy<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones y reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a práctica <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>ejecución</strong> y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera.<br />

Debe t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> se alcanzan,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> por <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los materiales empleados, por una cuidada <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> mismo que<br />

<strong>de</strong>be compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una a<strong>de</strong>cuada s<strong>el</strong>ección y colocación <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los bloques, <strong>de</strong> modo que<br />

constituyan un conjunto lo más compacto, estable y dura<strong>de</strong>ro posible.<br />

En los apartados sigui<strong>en</strong>tes se recog<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones, válidas tanto <strong>para</strong> <strong>muros</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to como <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción, consi<strong>de</strong>rando <strong>de</strong> modo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

los aspectos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación y al cuerpo d<strong>el</strong> muro. Finalm<strong>en</strong>te se incluy<strong>en</strong> algunas<br />

indicaciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> control y auscultación.<br />

Cuerpo d<strong>el</strong><br />

muro<br />

Escollera 1ª hi<strong>la</strong>da d<strong>el</strong><br />

cuerpo d<strong>el</strong> muro<br />

Terminación d<strong>el</strong> hormigón<br />

con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te verti<strong>en</strong>te<br />

hacia <strong>el</strong> exterior d<strong>el</strong> muro<br />

Cuneta <strong>de</strong><br />

pie d<strong>el</strong> muro<br />

Trasdós<br />

Dr<strong>en</strong>aje subterráneo<br />

d<strong>el</strong> trasdós d<strong>el</strong> muro<br />

Cim<strong>en</strong>tación<br />

Hormigón cim<strong>en</strong>tación 2ª fase<br />

Hormigón cim<strong>en</strong>tación 1ª fase<br />

Escollera d<strong>el</strong><br />

cuerpo d<strong>el</strong> muro<br />

Escollera <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cim<strong>en</strong>tación<br />

FIGURA 5.1. PARTES DE UN MURO DE ESCOLLERA.<br />

43


A<br />

5.2. CIMENTACIÓN<br />

Con carácter previo a <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> muro, se comprobará que <strong>el</strong> talud o <strong>la</strong><strong>de</strong>ra natural esté<br />

<strong>en</strong> condiciones a<strong>de</strong>cuadas: superficie regu<strong>la</strong>r, aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sali<strong>en</strong>tes, zonas con restos vegetales y<br />

otros materiales no <strong>de</strong>seados, aflorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas, etc. Se limpiarán los materiales extraños y se<br />

refinará <strong>la</strong> excavación hasta <strong>de</strong>jar superficies regu<strong>la</strong>res. Los posibles aflorami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aguas se tratarán<br />

según se expone <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 2.5 <strong>de</strong> esta <strong>Guía</strong>.<br />

Se <strong>de</strong>be excavar <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación hasta <strong>la</strong> cota <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>, comprobando que <strong>la</strong>s características<br />

d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o se correspon<strong>de</strong>n con <strong>la</strong>s previstas, si<strong>en</strong>do recom<strong>en</strong>dable una profundidad<br />

mínima 1 <strong>de</strong> un metro (1 m). El fondo <strong>de</strong> excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación se ejecutará normalm<strong>en</strong>te con<br />

una contrainclinación respecto a <strong>la</strong> horizontal <strong>de</strong> valor aproximado 3H:1V (véase apartado 2.2), lo<br />

que facilita <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes hi<strong>la</strong>das <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

Una vez efectuada <strong>la</strong> excavación d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to, se <strong>de</strong>be proce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> <strong>escollera</strong><br />

<strong>en</strong> su interior, hasta alcanzar aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cota d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o natural <strong>en</strong> <strong>el</strong> intradós.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>berá proce<strong>de</strong>r al vertido <strong>de</strong> hormigón 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características especificadas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>, <strong>de</strong> forma que se r<strong>el</strong>l<strong>en</strong><strong>en</strong> los huecos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> 3 ,<br />

con lo que se consigue una mayor rigi<strong>de</strong>z y homog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a<br />

transmisión <strong>de</strong> t<strong>en</strong>siones al terr<strong>en</strong>o, asi<strong>en</strong>tos, etc. Este requisito es imprescindible <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r consi<strong>de</strong>rar<br />

<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to como un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to rígido.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> porosidad obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong><br />

terr<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> hormigón a verter su<strong>el</strong>e estar compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre dosci<strong>en</strong>tos set<strong>en</strong>ta y cinco<br />

y tresci<strong>en</strong>tos cincu<strong>en</strong>ta litros por metro cúbico <strong>de</strong> cimi<strong>en</strong>to (275-350 l/m 3 ).<br />

FIGURA 5.2. COLOCACIÓN DE BLOQUES EN EL CIMIENTO.<br />

1 En caso <strong>de</strong> que exista cuneta por <strong>el</strong> intradós, <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>tación se medirá a partir <strong>de</strong> su vértice (véanse figuras<br />

2.1 y 2.2).<br />

2 Véase <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 2.2 una posible excepción al criterio g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> hormigonado d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to<br />

3 En función <strong>de</strong> <strong>la</strong> porosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong> fondo y <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación,<br />

podría resultar conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te emplear un recebo pétreo constituido preferiblem<strong>en</strong>te por fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dicha <strong>escollera</strong>, antes<br />

<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r al hormigonado d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to. Este recebo <strong>de</strong>be carecer <strong>de</strong> finos y permitir que <strong>el</strong> hormigón fluya y r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>e los<br />

huecos.<br />

44


RECOMENDACIONES PARA LA EJECUCIÓN Y CONTROL DE LOS MUROS DE ESCOLLERA COLOCADA<br />

El hormigonado d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to normalm<strong>en</strong>te se efectúa <strong>en</strong> dos fases:<br />

— En <strong>la</strong> primera fase, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica totalidad d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> superficie<br />

que resulte <strong>de</strong>be estar conformada por caras rugosas <strong>de</strong> bloques pétreos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mayor proporción posible, recom<strong>en</strong>dándose que sobresalgan al m<strong>en</strong>os quince o veinte<br />

c<strong>en</strong>tímetros (15-20 cm) <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> hormigonado, <strong>para</strong> garantizar un mejor contacto<br />

con <strong>la</strong> primera hi<strong>la</strong>da <strong>de</strong> bloques d<strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro, que <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tar una contrainclinación<br />

aproximada <strong>en</strong> torno al 3H:1V, como se indicó previam<strong>en</strong>te.<br />

— La segunda fase se ejecutará normalm<strong>en</strong>te una vez colocada <strong>la</strong> primera hi<strong>la</strong>da d<strong>el</strong> cuerpo<br />

d<strong>el</strong> muro. En <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>el</strong> hormigón <strong>de</strong>berá <strong>en</strong>rasar con <strong>la</strong> cota d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o natural <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

intradós y habrá <strong>de</strong> comprobarse a<strong>de</strong>más que <strong>la</strong> superficie final resultante no t<strong>en</strong>ga<br />

puntos bajos ni constituya un lugar <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> agua o producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>para</strong> lo que se <strong>de</strong>be dotar al p<strong>la</strong>no superior d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una ligera p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

Asimismo <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que durante <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> cimi<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> ser necesaria<br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos y sistemas <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje subterráneo d<strong>el</strong> muro, conforme<br />

a lo especificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>.<br />

Si no hay dispositivo <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje d<strong>el</strong> fondo d<strong>el</strong> trasdós<br />

se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>para</strong> recoger <strong>la</strong>s aguas<br />

dr<strong>en</strong>adas por <strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o granu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> tradós<br />

5) Escollera 1ª hi<strong>la</strong>da d<strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro<br />

6) Hormigón cim<strong>en</strong>tación 2ª fase<br />

(Espesor mínimo 10 cm)<br />

P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>para</strong> vertido<br />

hacia <strong>el</strong> exterior d<strong>el</strong> muro o cuneta<br />

1) Excavación d<strong>el</strong><br />

trasdós d<strong>el</strong> muro<br />

Cuneta <strong>de</strong><br />

pie d<strong>el</strong> muro<br />

4) Hormigón cim<strong>en</strong>tación 1ª fase<br />

Los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cara superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación<br />

sobre los que apoyará <strong>la</strong><br />

primera hi<strong>la</strong>da d<strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong><br />

muro <strong>de</strong>b<strong>en</strong> sobresalir un<br />

mínimo <strong>de</strong> 15 a 20 cm sobre <strong>el</strong><br />

hormigón <strong>de</strong> 1ª fase<br />

3) Escollera <strong>de</strong> <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación<br />

2) Excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cim<strong>en</strong>tación<br />

FIGURA 5.3. FASES DE EJECUCIÓN DE LA CIMENTACIÓN<br />

45


A<br />

FIGURA 5.4. HORMIGONADO DE LA CIMENTACIÓN.<br />

5.3. CUERPO DEL MURO<br />

En todas <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> muro y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong><br />

mismo, <strong>de</strong>berá contarse con un operario auxiliar que asista al maquinista <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección y colocación<br />

<strong>de</strong> cada bloque, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> materialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> geometría d<strong>el</strong> muro: <strong>para</strong> <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>berá ir<br />

provisto, cuando m<strong>en</strong>os, <strong>de</strong> cinta métrica y escuadra con niv<strong>el</strong>. Este trabajo <strong>de</strong>berá ser revisado por<br />

medio <strong>de</strong> equipos topográficos.<br />

Durante <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> los bloques <strong>el</strong> operario auxiliar comprobará a<strong>de</strong>más, que cada uno<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los cumple aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s características reflejadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3 <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, que se puedan<br />

verificar visualm<strong>en</strong>te.<br />

FIGURA 5.5. FORMACIÓN DEL CUERPO DEL MURO.<br />

46


RECOMENDACIONES PARA LA EJECUCIÓN Y CONTROL DE LOS MUROS DE ESCOLLERA COLOCADA<br />

Las piedras <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> que conforman <strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro se colocarán <strong>en</strong> éste procurando<br />

tanto su propia estabilidad como <strong>la</strong> materialización <strong>de</strong> una contrainclinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das <strong>de</strong> bloques<br />

<strong>en</strong> torno al 3H:1V respecto a <strong>la</strong> horizontal. Dicha contrainclinación ti<strong>en</strong>e una repercusión directa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidad d<strong>el</strong> muro y dificulta una ev<strong>en</strong>tual caída <strong>de</strong> piedras tanto durante <strong>la</strong> construcción<br />

como durante su vida útil.<br />

Los bloques se colocarán formando un <strong>en</strong>tramado tridim<strong>en</strong>sional que dote al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

máxima trabazón que sea posible. Resulta recom<strong>en</strong>dable alternar ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> bloques <strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión mayor sea <strong>para</strong>l<strong>el</strong>a al <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to con otras <strong>en</strong> que su longitud mayor esté ori<strong>en</strong>tada<br />

d<strong>el</strong> trasdós al intradós.<br />

La sección transversal d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong>be estar constituida por bloques d<strong>el</strong> mismo huso granulométrico<br />

(véase apartado 3.1), evitando que que<strong>de</strong> constituido transversalm<strong>en</strong>te por un bloque <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cara vista, <strong>de</strong> los tamaños y <strong>de</strong>más características recom<strong>en</strong>dados <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to y otros <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or tamaño o características difer<strong>en</strong>tes hacia <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> mismo.<br />

Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> asegurar una a<strong>de</strong>cuada trabazón y estabilidad, se <strong>de</strong>be procurar que los huecos<br />

<strong>en</strong>tre piedras <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> contiguas se reduzcan cuanto sea posible 4 , <strong>para</strong> lo que se s<strong>el</strong>eccionará<br />

específicam<strong>en</strong>te cada bloque. Cada piedra <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong>berá <strong>de</strong> apoyar su cara inferior <strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os<br />

dos bloques <strong>de</strong> <strong>la</strong> hi<strong>la</strong>da inferior y estar <strong>en</strong> contacto con los bloques <strong>la</strong>terales adyac<strong>en</strong>tes, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> con otros dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> hi<strong>la</strong>da superior.<br />

Se tratará <strong>de</strong> evitar que los contactos <strong>en</strong>tre bloques <strong>de</strong> una hi<strong>la</strong>da coincidan, según secciones<br />

por p<strong>la</strong>nos verticales, con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> hi<strong>la</strong>da inferior, impidi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> este modo <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> columnas<br />

<strong>de</strong> bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>. Análogam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be tratar <strong>de</strong> evitarse <strong>en</strong> lo posible, <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>s horizontales <strong>de</strong> bloques es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s sucesivas hi<strong>la</strong>das <strong>de</strong>berán buscar <strong>la</strong> máxima imbricación<br />

que sea posible con <strong>la</strong>s inmediatam<strong>en</strong>te superior e inferior. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>be obt<strong>en</strong>erse <strong>la</strong> contrainclinación<br />

<strong>de</strong> los bloques sobre p<strong>la</strong>nos normales al d<strong>el</strong> <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to visto.<br />

FIGURA 5.6. ENTRAMADO DE BLOQUES QUE EVITA LA FORMACIÓN DE FILAS Y COLUMNAS.<br />

4 Como or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> magnitud pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> un tamaño máximo <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> huecos <strong>en</strong>tre bloques, (también conocida<br />

como tolerancia <strong>de</strong> apertura) <strong>de</strong> unos quince c<strong>en</strong>tímetros (15 cm) aproximadam<strong>en</strong>te.<br />

47


A<br />

Tal y como se ha puesto <strong>de</strong> manifiesto con anterioridad, <strong>el</strong> rozami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre bloques es un parámetro<br />

<strong>de</strong> capital importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidad d<strong>el</strong> muro y se produce por fricción <strong>en</strong>tre caras rugosas<br />

y aristas vivas <strong>de</strong> los mismos. En algunos casos pue<strong>de</strong>n adoptarse <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes medidas<br />

<strong>para</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> contacto, o <strong>para</strong> mejorar <strong>el</strong> rozami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre superficies:<br />

— Podrán recebarse los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong> mayor tamaño con material pétreo <strong>de</strong> calidad<br />

simi<strong>la</strong>r, preferiblem<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma proce<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> vo<strong>la</strong>dura. En cualquier circunstancia, los bloques <strong>de</strong>berán apoyarse directam<strong>en</strong>te<br />

5 unos sobre otros y nunca sobre <strong>el</strong> recebo. Esta operación se realizará por hi<strong>la</strong>das,<br />

<strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do garantizarse que no se produzcan movimi<strong>en</strong>tos al cargar una <strong>de</strong> dichas hi<strong>la</strong>das<br />

con <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmediatam<strong>en</strong>te superior.<br />

— Podrán verterse pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hormigón (<strong>en</strong> proporción prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spreciable<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al volum<strong>en</strong> d<strong>el</strong> muro) <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia seca sobre ciertos bloques,<br />

al objeto <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> contactos puntuales y <strong>la</strong> rugosidad <strong>en</strong>tre caras <strong>de</strong><br />

piedra <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> contiguas.<br />

— El hormigón se ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>en</strong> su caso, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> cada hi<strong>la</strong>da, sobre<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> los bloques que vayan a quedar <strong>en</strong> contacto con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> hi<strong>la</strong>da<br />

inmediatam<strong>en</strong>te superior. En ningún caso estas pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hormigón <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

suponer una merma <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje d<strong>el</strong> muro.<br />

Por reiteración <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong>finidos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este apartado, <strong>de</strong>berá proce<strong>de</strong>rse a <strong>la</strong><br />

colocación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sucesivas hi<strong>la</strong>das <strong>de</strong> bloques, hasta alcanzar <strong>la</strong> coronación d<strong>el</strong> muro con <strong>la</strong> geometría<br />

prevista <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>.<br />

Cuando <strong>la</strong> altura d<strong>el</strong> muro exceda <strong>de</strong> <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong> alcanzarse con <strong>la</strong> maquinaria disponible, pue<strong>de</strong><br />

que sea necesario t<strong>en</strong>er que recurrir a <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> un r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o provisional (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te un caballón<br />

<strong>de</strong> tierras) fr<strong>en</strong>te al <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to visto, que sirva como p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> trabajo. Esta p<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>de</strong>berá retirarse una vez concluya <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> muro, cuidando <strong>de</strong> que no que<strong>de</strong> material <strong>de</strong><br />

r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>en</strong>tre los intersticios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong>, que podría mermar sus propieda<strong>de</strong>s dr<strong>en</strong>antes.<br />

FIGURA 5.7. EJECUCIÓN MEDIANTE EXCAVADORA CON CAZO.<br />

5 El apoyo <strong>de</strong> bloques sobre piedra <strong>de</strong> recebo pue<strong>de</strong> dar lugar a <strong>la</strong> rotura <strong>de</strong> ésta con <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te producción <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos.<br />

48


RECOMENDACIONES PARA LA EJECUCIÓN Y CONTROL DE LOS MUROS DE ESCOLLERA COLOCADA<br />

FIGURA 5.8. EJECUCIÓN MEDIANTE EXCAVADORA CON PINZA.<br />

En <strong>de</strong>terminadas circunstancias concretas, pue<strong>de</strong> que sea necesario recurrir con carácter puntual,<br />

al vertido <strong>de</strong> hormigón <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia b<strong>la</strong>nda o fluida <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro 6 , cuando se <strong>de</strong>see<br />

una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> porosidad, <strong>el</strong> trabajo conjunto <strong>de</strong> algunos bloques, o por otras circunstancias que<br />

<strong>de</strong>berán justificarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>. Habrá <strong>de</strong> garantizarse, <strong>en</strong> todo caso, una porosidad mínima <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

hi<strong>la</strong>das <strong>de</strong> bloques <strong>en</strong> torno al diez por ci<strong>en</strong>to (n ≥ 10%) <strong>para</strong> permitir <strong>el</strong> dr<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> éstas.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, podrá efectuarse un recebado <strong>de</strong> los mayores huecos que se observ<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cara<br />

vista, habi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> garantizarse <strong>en</strong> todo caso, <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> dr<strong>en</strong>aje d<strong>el</strong> muro 7 .<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los trabajos <strong>de</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro <strong>de</strong>b<strong>en</strong> llevarse<br />

a cabo <strong>en</strong> coordinación con los d<strong>el</strong> trasdós y con los <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos y sistemas <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje.<br />

Por otra parte y con carácter g<strong>en</strong>eral se estará a lo especificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> PG-3 cuando <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> obra <strong>de</strong> que se trate dispusieran <strong>de</strong> un artículo al respecto, así como a lo indicado <strong>para</strong> los<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos y sistemas <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> construcción y conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreteras,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> norma 5.2-IC Dr<strong>en</strong>aje superficial y <strong>en</strong> <strong>la</strong> OC 17/2003 Recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> y construcción<br />

d<strong>el</strong> dr<strong>en</strong>aje subterráneo <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera, o aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s sustituyan.<br />

En función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> auscultación d<strong>el</strong> muro, pue<strong>de</strong>n resultar necesarias operaciones<br />

complem<strong>en</strong>tarias como acabado d<strong>el</strong> mismo, que <strong>de</strong>berán <strong>de</strong>finirse <strong>en</strong> cada caso concreto.<br />

5.4. CRITERIOS BÁSICOS SOBRE CONTROL<br />

5.4.1. INTRODUCCIÓN<br />

Las necesida<strong>de</strong>s y aspectos a contro<strong>la</strong>r <strong>en</strong> cada muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán <strong>de</strong> factores específicos<br />

r<strong>el</strong>ativos a su ubicación, etapas constructivas, importancia y geometría <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra, etc. El<br />

<strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>berá <strong>de</strong>finir los principales aspectos objeto <strong>de</strong> control durante <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> muro,<br />

así como durante su vida útil.<br />

6 Téngase <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> tipología: muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> hormigonada, que g<strong>en</strong>era esta práctica, no constituye <strong>el</strong> objeto<br />

<strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuál se supone como premisa básica un comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los bloques como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos ais<strong>la</strong>dos,<br />

yuxtapuestos, con fricción <strong>en</strong> los contactos, sin interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> conglomerante alguno.<br />

7 En algunos <strong>muros</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> pequeña altura <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cornisa Cantábrica, se ha completado este recebo con pequeñas<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tierra vegetal, aplicándose posteriorm<strong>en</strong>te un tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hidrosiembra, obt<strong>en</strong>iéndose una bu<strong>en</strong>a<br />

integración ambi<strong>en</strong>tal.<br />

49


A<br />

A continuación se incluy<strong>en</strong> algunas recom<strong>en</strong>daciones básicas <strong>de</strong> aplicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran mayoría<br />

<strong>de</strong> los casos.<br />

5.4.2. CONTROL DE LOS BLOQUES DE ESCOLLERA<br />

Antes <strong>de</strong> iniciar <strong>la</strong> producción, se reconocerá cada acopio, préstamo o proce<strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong>terminando<br />

su aptitud <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>obras</strong>. Se comprobará que los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> cumpl<strong>en</strong><br />

los requisitos establecidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong> respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo 3. Para <strong>el</strong>lo se tomarán muestras y se realizarán los correspondi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>sayos, según <strong>la</strong>s<br />

especificaciones <strong>de</strong> dicho capítulo.<br />

Estos <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong>berán repetirse siempre que se vaya a utilizar una nueva proce<strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>escollera</strong>, o si existe un cambio importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> extracción,<br />

que puedan afectar a sus propieda<strong>de</strong>s. Deberá comprobarse a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> retirada <strong>de</strong> <strong>la</strong> montera<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> y <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> vetas no utilizables, <strong>en</strong> su caso.<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, por cada veinte mil metros cúbicos (20.000 m 3 ) <strong>de</strong> material producido, se efectuarán<br />

los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>sayos:<br />

— Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> masas según UNE EN 13383-2.<br />

— Determinación d<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> con una r<strong>el</strong>ación, longitud dividido<br />

por espesor, mayor que tres (L/E > 3), según UNE EN 13383-2.<br />

— Determinación <strong>de</strong> proporción <strong>de</strong> superficies trituradas o rotas según UNE EN 13383-1.<br />

Se examinará <strong>la</strong> <strong>de</strong>scarga al acopio o <strong>en</strong> <strong>el</strong> tajo, <strong>de</strong>sechando los materiales que, a simple vista<br />

no sean aceptables. Se <strong>de</strong>be tratar <strong>de</strong> evitar <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra (vo<strong>la</strong>dura<br />

<strong>en</strong> cantera, carga, transporte y puesta <strong>en</strong> obra) <strong>la</strong> rotura <strong>de</strong> sus aristas, que pue<strong>de</strong> originar<br />

un redon<strong>de</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

Durante <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> muro, puesto que los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> se s<strong>el</strong>eccionan y colocan<br />

uno a uno, <strong>el</strong> operario auxiliar que asista al maquinista comprobará visualm<strong>en</strong>te que los bloques<br />

cumpl<strong>en</strong> los requisitos geométricos <strong>de</strong> tamaño, forma y proporción <strong>de</strong> superficies trituradas o rotas.<br />

5.4.3. CONTROL DE EJECUCIÓN<br />

El control <strong>de</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong>berá llevarse a cabo <strong>en</strong> los términos previstos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong>, si bi<strong>en</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá cuando m<strong>en</strong>os:<br />

— Control <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to: Debe verificarse <strong>la</strong> correcta colocación <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />

bloques, tratando <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> máxima trabazón <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los y <strong>el</strong> mínimo volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

huecos que sea posible. En esta <strong>la</strong>bor resulta fundam<strong>en</strong>tal <strong>el</strong> operario auxiliar que <strong>de</strong>be<br />

estar pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong> <strong>ejecución</strong>.<br />

— Al concluir cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das y al finalizar los trabajos d<strong>el</strong> muro, se harán controles<br />

visuales. Mediante este tipo <strong>de</strong> controles pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidirse <strong>el</strong> recebo <strong>de</strong> ciertos bloques,<br />

<strong>el</strong> vertido <strong>de</strong> hormigón <strong>en</strong>tre alguno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, etc.<br />

— Por otra parte, los valores <strong>de</strong> porosidad y peso específico <strong>de</strong> los <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada<br />

son difíciles <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar in situ. La literatura técnica recoge algunas experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tramos <strong>de</strong> prueba <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> porosidad<br />

a través d<strong>el</strong> peso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubicación obt<strong>en</strong>ida a partir <strong>de</strong> una serie<br />

<strong>de</strong> bloques <strong>de</strong> peso conocido 8 .<br />

— Control geométrico: Deberán materializarse bases topográficas <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>os próximos no<br />

afectados por <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>obras</strong>, que permitan llevar a cabo <strong>el</strong> control d<strong>el</strong> muro<br />

8 Cuando no se utilice recebo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> muro, pue<strong>de</strong> medirse <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> hormigón empleado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>para</strong> estimar su porosidad, <strong>de</strong> forma aproximada.<br />

50


RECOMENDACIONES PARA LA EJECUCIÓN Y CONTROL DE LOS MUROS DE ESCOLLERA COLOCADA<br />

durante <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong> su construcción. Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te importante resulta <strong>el</strong><br />

control topográfico <strong>de</strong> su alineación e inclinación 9 .<br />

— Después d<strong>el</strong> rep<strong>la</strong>nteo d<strong>el</strong> muro, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes trabajos <strong>de</strong> <strong>ejecución</strong> d<strong>el</strong> mismo, <strong>el</strong><br />

operario auxiliar comprobará al m<strong>en</strong>os por medio <strong>de</strong> cinta métrica y escuadra con niv<strong>el</strong>,<br />

<strong>la</strong> inclinación d<strong>el</strong> intradós, <strong>el</strong> espesor, <strong>la</strong> contrainclinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hi<strong>la</strong>das <strong>de</strong> bloques y su<br />

correcto apoyo <strong>en</strong> los adyac<strong>en</strong>tes, conforme se proceda a su construcción. Esta operación<br />

<strong>de</strong>berá realizarse <strong>en</strong> cada hi<strong>la</strong>da.<br />

FIGURA 5.9. REFERENCIAS GEOMÉTRICAS PARA AYUDA DEL MAQUINISTA.<br />

5.4.4. AUSCULTACIÓN<br />

Cuando se consi<strong>de</strong>re necesaria <strong>la</strong> auscultación <strong>de</strong> una obra, <strong>de</strong>berá <strong>el</strong>aborarse un p<strong>la</strong>n específico,<br />

sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong> <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera,<br />

que podrán servir como punto <strong>de</strong> partida.<br />

Una vez finalizada <strong>la</strong> construcción, se recomi<strong>en</strong>da efectuar un seguimi<strong>en</strong>to topográfico periódico,<br />

al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> coronación. Para <strong>el</strong>lo, pue<strong>de</strong> resultar a<strong>de</strong>cuada <strong>la</strong> materialización <strong>de</strong> una superficie<br />

p<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma, preferiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hormigón, sobre <strong>la</strong> que ubicar <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes<br />

refer<strong>en</strong>cias topográficas (véase figura 5.10).<br />

Con carácter g<strong>en</strong>eral, se recomi<strong>en</strong>da <strong>el</strong> control periódico <strong>de</strong> <strong>la</strong> niv<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>la</strong> coronación y,<br />

si fuera posible, también <strong>de</strong> <strong>la</strong> colimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, o <strong>en</strong> <strong>de</strong>fecto <strong>de</strong> estos, <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un<br />

control topográfico que permita conocer los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias dispuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s direcciones<br />

(x, y, z). En ciertos casos, también pue<strong>de</strong> resultar conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to topográfico<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias dispuestas al pie (véase figura 5.11) o sobre <strong>el</strong> <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to visto d<strong>el</strong> muro.<br />

En circunstancias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> estabilidad pueda resultar precaria, por ejemplo cuando se emple<strong>en</strong><br />

<strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> actuaciones <strong>para</strong> corrección <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos, su<strong>el</strong>e<br />

resultar interesante insta<strong>la</strong>r tuberías inclinométricas que pue<strong>de</strong>n utilizarse, a<strong>de</strong>más, como piezómetros.<br />

Para <strong>el</strong>lo normalm<strong>en</strong>te se dispon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> trasdós o <strong>en</strong> <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> muro, con profundidad<br />

sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> alcanzar terr<strong>en</strong>o estable. La <strong>el</strong>ección d<strong>el</strong> diámetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> tubería inclinométrica <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos esperables.<br />

9 Es recom<strong>en</strong>dable que esta operación se efectúe, al m<strong>en</strong>os, cada dos o tres (2 ó 3) hi<strong>la</strong>das <strong>de</strong> construcción.<br />

51


A<br />

FIGURA 5.10. CORONACIÓN HORMIGONADA PARA LA MATERIALIZACIÓN DE REFERENCIAS TOPOGRÁFICAS.<br />

FIGURA 5.11. MURO DE ESCOLLERA DE SOSTENIMIENTO CON CAMINO DE SERVICIO<br />

AL PIE, UTILIZABLE PARA LA COLOCACIÓN DE REFERENCIAS TOPOGRÁFICAS.<br />

52


APÉNDICES


PRINCIPALES CARACTERÍSTICAS DE LA MAQUINARIA<br />

Y RENDIMIENTOS PARA LA CONSTRUCCIÓN<br />

DE MUROS DE ESCOLLERA<br />

Apéndice<br />

1<br />

A-1.1. CARACTERÍSTICAS BÁSICAS DE LA MAQUINARIA<br />

La máquina más a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> un muro <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada será normalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> excavadora <strong>de</strong> orugas con equipo retro-excavador con cuchara o pinzas. Las características<br />

d<strong>el</strong> trabajo a realizar, aconsejan <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> maquinaria sobre orugas con pot<strong>en</strong>cia mínima <strong>de</strong><br />

ci<strong>en</strong>to quince kilowatios (115 kW).<br />

Cuando se utilic<strong>en</strong> pinzas, pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse como más a<strong>de</strong>cuadas, a priori, <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>molición o <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, que se acop<strong>la</strong>n al ba<strong>la</strong>ncín <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavadora. En caso <strong>de</strong> utilizar cazo, <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> éste <strong>de</strong>berá ser <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te uno coma cinco metros cúbicos (1,5 m 3 ), si bi<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong>lo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá d<strong>el</strong> tamaño máximo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> a colocar.<br />

FIGURA A-1.1. EXCAVADORA CON CAZO.<br />

55


A<br />

FIGURA A-1.2. PINZAS DE ESCOLLERA.<br />

A-1.2. CICLO BÁSICO EN LA COLOCACIÓN DE LOS BLOQUES DE ESCOLLERA<br />

Como operación pr<strong>el</strong>iminar, <strong>de</strong>be estudiarse <strong>la</strong> ubicación tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquinaria como d<strong>el</strong> lugar<br />

don<strong>de</strong> se acopi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s piedras <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, adoptándose una solución <strong>en</strong> que <strong>el</strong> operador t<strong>en</strong>ga bu<strong>en</strong>a<br />

visibilidad <strong>de</strong> ambas áreas y se produzca <strong>el</strong> mínimo número <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos que sea posible.<br />

El ciclo básico <strong>de</strong> colocación <strong>de</strong> un bloque <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> muro se compone <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes fases:<br />

— Colocación <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> cazo o captura <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma con <strong>la</strong>s pinzas.<br />

— Maniobra con <strong>la</strong> piedra cargada.<br />

— Descarga <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra sobre <strong>el</strong> <strong>para</strong>m<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> muro.<br />

— Posicionami<strong>en</strong>to correcto <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra <strong>en</strong> <strong>el</strong> muro.<br />

— Regreso al acopio <strong>de</strong> piedras <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

FIGURA A-1.3. PINZA DISPUESTA PARA COGER UN BLOQUE.<br />

56


APÉNDICE 1. PRINCIPALES CARACTERÍSTICAS DE LA MAQUINARIA Y RENDIMIENTOS PARA LA CONSTRUCCIÓN...<br />

La colocación d<strong>el</strong> bloque <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> cazo, o su captura con <strong>la</strong> pinza, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> una etapa inicial<br />

consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> empujar y girar <strong>la</strong> piedra situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> acopio, <strong>de</strong> forma que que<strong>de</strong> <strong>en</strong> posición<br />

favorable <strong>para</strong> proce<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> una segunda etapa, a cargar<strong>la</strong> o capturar<strong>la</strong>.<br />

Para una mayor facilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piedras, antes <strong>de</strong> que <strong>la</strong> excavadora cargue<br />

cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>de</strong>be estimarse <strong>la</strong> posición <strong>en</strong> que se va a colocar <strong>el</strong> bloque <strong>en</strong> <strong>el</strong> muro, <strong>para</strong> que<br />

al <strong>de</strong>scargarlo que<strong>de</strong> ya aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su posición <strong>de</strong>finitiva.<br />

Una colocación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> cazo o pinza obligará a movimi<strong>en</strong>tos ineficaces <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra<br />

sobre <strong>el</strong> muro. A m<strong>en</strong>udo, será mejor reiniciar <strong>el</strong> ciclo básico si se aprecia que <strong>la</strong> piedra no se<br />

posiciona correctam<strong>en</strong>te. En esta primera fase d<strong>el</strong> ciclo básico ti<strong>en</strong>e mayor influ<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> habilidad<br />

d<strong>el</strong> maquinista que <strong>la</strong> capacidad o pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina.<br />

Las operaciones necesarias <strong>para</strong> <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piedras <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizarse <strong>en</strong> todo caso <strong>de</strong><br />

forma tal, que no se produzcan impactos que puedan afectar a <strong>la</strong> parte ya ejecutada d<strong>el</strong> muro.<br />

Una vez que <strong>el</strong> bloque ha sido colocado <strong>en</strong> <strong>el</strong> muro, con <strong>el</strong> visto bu<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> operario auxiliar,<br />

<strong>el</strong> maquinista <strong>de</strong>be cerrar <strong>el</strong> ciclo básico con <strong>la</strong> vu<strong>el</strong>ta al acopio, don<strong>de</strong> iniciará un nuevo ciclo al coger<br />

<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te bloque.<br />

A-1.3. RENDIMIENTOS MÁS HABITUALES EN LA CONSTRUCCIÓN DE MUROS<br />

DE ESCOLLERA COLOCADA<br />

La producción <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> tres factores fundam<strong>en</strong>tales<br />

a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquinaria, como <strong>en</strong> su aspecto operativo:<br />

— Tamaño y forma <strong>de</strong> los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>.<br />

— Pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina y capacidad d<strong>el</strong> cazo o pinza.<br />

— Duración d<strong>el</strong> ciclo básico y habilidad d<strong>el</strong> maquinista.<br />

En <strong>la</strong> figura A-1.4 se recog<strong>en</strong>, a título meram<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tativo, los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos medios que su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

obt<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ejecución</strong> <strong>de</strong> <strong>muros</strong> <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> colocada, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia al acopio<br />

<strong>de</strong> bloques, obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> diversas observaciones in situ. Como pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura,<br />

resulta fundam<strong>en</strong>tal situar <strong>el</strong> acopio <strong>de</strong> los bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong> lo más cerca posible <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición<br />

<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina, dado que <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una máquina <strong>de</strong> orugas<br />

es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, l<strong>en</strong>ta.<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

(t/hora)<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

0 10 20 30 40<br />

Distancia al<br />

acopio (m)<br />

FIGURA A-1.4. RENDIMIENTOS MEDIOS EN LA CONSTRUCCIÓN DE MUROS DE ESCOLLERA COLOCADA.<br />

57


A<br />

A los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura se les pue<strong>de</strong>n aplicar los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> corrección <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tab<strong>la</strong> A-1.1, obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> forma empírica <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes observaciones, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> habilidad d<strong>el</strong><br />

palista, forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> y útil <strong>de</strong> colocación.<br />

Los valores <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to obt<strong>en</strong>idos pue<strong>de</strong>n verse afectados también por otros factores difíciles<br />

<strong>de</strong> evaluar a priori, como <strong>la</strong> topografía, climatología, etc. Cuando se emplee más <strong>de</strong> un factor<br />

con valor superior a <strong>la</strong> unidad, se recomi<strong>en</strong>da ser conservador <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los mismos.<br />

TABLA A-1.1. COEFICIENTES CORRECTORES DE LOS RENDIMIENTOS MEDIOS<br />

FACTOR CONSIDERACIÓN COEFICIENTE<br />

Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te 1,4<br />

Habilidad d<strong>el</strong> palista Bu<strong>en</strong>a 1,2<br />

Normal 1,0<br />

Prismática 1,2<br />

Forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>escollera</strong> Cúbica 1,0<br />

Irregu<strong>la</strong>r 0,8<br />

Útil <strong>de</strong> colocación<br />

Cazo 1,0<br />

Pinza 1,3<br />

58


ESCALA DE METEORIZACIÓN DE LAS ROCAS (ISRM)<br />

Apéndice<br />

2<br />

GRADO DENOMINACIÓN CRITERIO DE RECONOCIMIENTO<br />

I Roca sana o fresca La roca no pres<strong>en</strong>ta signos visibles <strong>de</strong> meteorización,<br />

pue<strong>de</strong>n existir ligeras pérdidas <strong>de</strong> color o pequeñas<br />

manchas <strong>de</strong> óxidos <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> discontinuidad.<br />

II Roca ligeram<strong>en</strong>te meteorizada La roca y los p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> discontinuidad pres<strong>en</strong>tan<br />

signos <strong>de</strong> <strong>de</strong>coloración. Toda <strong>la</strong> roca ha podido per<strong>de</strong>r<br />

su color <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> meteorización y superficialm<strong>en</strong>te<br />

ser más débil que <strong>la</strong> roca sana.<br />

III Roca mo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te meteorizada M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong> material está <strong>de</strong>scompuesto<br />

a su<strong>el</strong>o. Aparece roca sana o ligeram<strong>en</strong>te meteorizada<br />

<strong>de</strong> forma continua o <strong>en</strong> zonas ais<strong>la</strong>das.<br />

IV Roca meteorizada a muy meteorizada Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong> material está <strong>de</strong>scompuesto a<br />

su<strong>el</strong>o. Aparece roca sana o ligeram<strong>en</strong>te meteorizada<br />

<strong>de</strong> forma discontinua.<br />

V Roca completam<strong>en</strong>te meteorizada Todo <strong>el</strong> material está <strong>de</strong>scompuesto a un su<strong>el</strong>o. La<br />

estructura original <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca se manti<strong>en</strong>e intacta.<br />

VI Su<strong>el</strong>o residual La roca está totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scompuesta <strong>en</strong> un su<strong>el</strong>o<br />

y no pue<strong>de</strong> reconocerse ni <strong>la</strong> textura ni <strong>la</strong> estructura<br />

original. El material permanece «in situ» y existe un<br />

cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> importante.<br />

59


ALGUNOS ESTUDIOS SOBRE ESCOLLERAS<br />

VERTIDAS Y COMPACTADAS<br />

Apéndice<br />

3<br />

A-3.1. ESTUDIOS SOBRE LA POROSIDAD<br />

A-3.1.1. ESCOLLERAS VERTIDAS<br />

La mayoría <strong>de</strong> los datos disponibles sobre <strong>la</strong> porosidad <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>s vertidas proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> <strong>obras</strong> marítimas y portuarias. Como principal conclusión pue<strong>de</strong> extraerse que <strong>la</strong> porosidad<br />

obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> mantos <strong>de</strong> diques rompeo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> talud, construidos con bloques <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> piezas que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> sección transversal (canto) <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>en</strong> cuestión y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> los bloques, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias observadas no son <strong>de</strong>masiado importantes.<br />

TABLA A-3.1. POROSIDAD DE MANTOS DE ESCOLLERA DE DIQUES ROMPEOLAS EN TALUD<br />

BLOQUE TIPO N. o PIEZAS (CANTO) POROSIDAD, n<br />

Escollera lisa 2 0,38<br />

Escollera rugosa 2 0,37<br />

Escollera rugosa 3-4 0,40<br />

A-3.1.2. PEDRAPLENES Y ESCOLLERAS COMPACTADAS<br />

En r<strong>el</strong>ación con los pedrapl<strong>en</strong>es, <strong>el</strong> apartado 331.7 d<strong>el</strong> PG-3 indica que <strong>la</strong> porosidad d<strong>el</strong> pedraplén<br />

experim<strong>en</strong>tal compactado (que sirve <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar, <strong>en</strong> cada caso concreto, <strong>el</strong> modo específico<br />

<strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> obra <strong>de</strong> esta unidad), ha <strong>de</strong> ser m<strong>en</strong>or d<strong>el</strong> treinta por ci<strong>en</strong>to (n < 30 %).<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible sobre <strong>escollera</strong>s compactadas provi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> presas <strong>de</strong> materiales su<strong>el</strong>tos. Se apunta <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura técnica como principal<br />

conclusión, que <strong>la</strong> porosidad varía con <strong>el</strong> espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> tongada, <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> compactación<br />

y <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca. Su<strong>el</strong>e ser habitual <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> valores <strong>en</strong> torno a veinte o veinticinco<br />

c<strong>en</strong>tésimas (0,20 ≤ n ≤ 0,25). En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> A-3.2 se ofrece una síntesis <strong>de</strong> los resultados disponibles<br />

<strong>para</strong> más <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> (100) presas <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> roca.<br />

TABLA A-3.2. POROSIDAD EN PRESAS DE ESCOLLERA COMPACTADA<br />

TIPO DE ROCA (COMPACTADA) n mín n med n máx<br />

Granito y gneis 0,15 0,23 0,30<br />

Cuarcita 0,16 0,19 0,22<br />

Basalto 0,20 0,25 0,31<br />

An<strong>de</strong>sita y riolita 0,20 0,23 0,27<br />

Si<strong>en</strong>ita, diorita y granodiorita 0,14 0,21 0,25<br />

Caliza 0,16 0,21 0,25<br />

Ar<strong>en</strong>isca 0,18 0,24 0,33<br />

61


A<br />

A-3.1.3. APROXIMACIONES TEÓRICAS<br />

Entre los estudios <strong>de</strong> tipo teórico más clásicos pue<strong>de</strong>n citarse aqu<strong>el</strong>los que se efectúan suponi<strong>en</strong>do<br />

que <strong>el</strong> material <strong>en</strong> cuestión pue<strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>rse a un sistema <strong>de</strong> esferas. Si todos los bloques<br />

fueran perfectam<strong>en</strong>te esféricos e iguales <strong>en</strong>tre sí, los valores máximo y mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> porosidad se<br />

<strong>de</strong>ducirían <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición r<strong>el</strong>ativa <strong>en</strong>tre esferas.<br />

Para un número infinito <strong>de</strong> esferas iguales, <strong>el</strong> empaquetami<strong>en</strong>to (o fábrica) <strong>de</strong>nominado cúbico,<br />

se produce cuando cada esfera es tang<strong>en</strong>te a otras seis, dando lugar con <strong>el</strong>lo a una porosidad<br />

n cub = 0,4764. El l<strong>la</strong>mado empaquetami<strong>en</strong>to romboédrico es más compacto y <strong>en</strong> él cada esfera es<br />

tang<strong>en</strong>te a otras doce, da lugar a n mín = 0,2595.<br />

Pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>erse porosida<strong>de</strong>s superiores a n cub , si bi<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> un número reducido <strong>de</strong> esferas<br />

<strong>de</strong> igual diámetro.<br />

Si se introduc<strong>en</strong> otras familias <strong>de</strong> esferas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño <strong>en</strong>tre los huecos <strong>de</strong>jados por <strong>la</strong>s primeras,<br />

<strong>la</strong> porosidad se reduce, si<strong>en</strong>do muy difícil bajar <strong>de</strong> cuatro o cinco c<strong>en</strong>tésimas (n = 0,04-0,05),<br />

lo que pue<strong>de</strong> conseguirse con tres o cuatro tamaños, s<strong>el</strong>eccionados específicam<strong>en</strong>te a tal efecto.<br />

A-3.2. ESTUDIOS SOBRE EL ÁNGULO DE ROZAMIENTO INTERNO<br />

A-3.2.1. ESCOLLERAS VERTIDAS<br />

Los valores d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno recom<strong>en</strong>dados <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura técnica <strong>para</strong><br />

<strong>escollera</strong>s vertidas, su<strong>el</strong><strong>en</strong> variar normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre treinta y cuatro y cuar<strong>en</strong>ta y cuatro grados<br />

(34 o ≤ φ ≤ 44 o ), <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dos factores: <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> los bloques y su forma.<br />

La forma <strong>de</strong> los bloques: redon<strong>de</strong>ados o angulosos, inci<strong>de</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>iéndose valores<br />

más altos d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to cuando los contactos <strong>en</strong>tre partícu<strong>la</strong>s incluy<strong>en</strong> aristas vivas y<br />

superficies rugosas, que cuando <strong>la</strong>s superficies son redon<strong>de</strong>adas (véase figura A-3.1).<br />

Por otra parte, <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s también resulta un factor a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta con carácter<br />

g<strong>en</strong>eral, si bi<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> un cierto valor, <strong>la</strong>s variaciones obt<strong>en</strong>idas resultan r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te<br />

poco significativas.<br />

45<br />

φ(º)<br />

Piedra <strong>de</strong> cantera<br />

muy rugosa<br />

40<br />

Bloques<br />

angulosos<br />

Bloques<br />

redon<strong>de</strong>ados<br />

35<br />

30<br />

D<br />

50<br />

(cm)<br />

3 5 7,5 10 20 30 40 50 75 100 125<br />

FIGURA A-3.1. ÁNGULO DE ROZAMIENTO INTERNO PARA ESCOLLERAS VERTIDAS 1 .<br />

1 US DEPARTMENT OF TRANSPORTATION. (EEUU). FEDERAL HIGHWAY ADMINISTRATION-FHWA (1989): Design of<br />

Riprap Revetm<strong>en</strong>t. FHWA IP 89016.<br />

62


APÉNDICE 3. ALGUNOS ESTUDIOS SOBRE ESCOLLERAS VERTIDAS Y COMPACTADAS<br />

A-3.2.2. ESCOLLERAS COMPACTADAS<br />

La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible sobre <strong>escollera</strong>s compactadas provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> presas <strong>de</strong> materiales su<strong>el</strong>tos. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> A-3.3 se ofrece una síntesis <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong> más <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> (100) presas <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>, <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> roca.<br />

TABLA A-3.3. ÁNGULO DE ROZAMIENTO INTERNO EN PRESAS<br />

DE ESCOLLERA COMPACTADA<br />

TIPO DE ROCA (COMPACTADA) φ mín ( o ) φ med ( o ) φ máx ( o )<br />

Granito 37 41 45<br />

Gneis 40 43 45<br />

Cuarcita 36 39 42<br />

Basalto 37 41 45<br />

An<strong>de</strong>sita y riolita 39 42 46<br />

Si<strong>en</strong>ita, diorita y granodiorita 38 42 46<br />

Caliza 38 40 43<br />

Ar<strong>en</strong>isca 33 37 42<br />

El índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad 2 es uno <strong>de</strong> los factores que más influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to<br />

interno. En <strong>la</strong> literatura técnica se recog<strong>en</strong> increm<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tre dos y cinco grados (∆φ = 2-5 o ) <strong>para</strong> muestras d<strong>el</strong> mismo material sometidas a iguales presiones<br />

normales, cuando su índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad se increm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta hasta och<strong>en</strong>ta y cinco<br />

c<strong>en</strong>tésimas (I Di = 0,50; I Df = 0,85).<br />

Por otra parte, difer<strong>en</strong>tes estudios realizados sobre <strong>escollera</strong>s compactadas, obti<strong>en</strong><strong>en</strong> como<br />

principal conclusión que se produce una disminución d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to interno al increm<strong>en</strong>tarse<br />

<strong>la</strong> presión <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to. En este s<strong>en</strong>tido resultan sumam<strong>en</strong>te ilustrativos los trabajos<br />

<strong>de</strong> Leps (1970), Marachi (1972), Charles y Watt (1980), etc. y más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te los <strong>de</strong> Duncan<br />

(2004). En <strong>la</strong> figura A-3.2 se repres<strong>en</strong>tan los resultados obt<strong>en</strong>idos por Leps (1970) a partir <strong>de</strong> 109 <strong>en</strong>sayos<br />

<strong>en</strong> presas y por Duncan (2004) a partir <strong>de</strong> 226, sobre <strong>la</strong> variación d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to<br />

con <strong>la</strong> presión normal a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rotura.<br />

Por este motivo, <strong>en</strong> algunos <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> presas se escogieron valores d<strong>el</strong> ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to<br />

interno próximos a los superiores <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre los incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> A-3.3 <strong>para</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong><br />

bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to (parte alta <strong>de</strong> <strong>la</strong> presa), y valores más próximos a los inferiores <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong>s zonas sometidas a mayores presiones <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to (parte baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> presa).<br />

2 Índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad: R<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los índices <strong>de</strong> poros e, o pesos específicos γ, que se indica:<br />

don<strong>de</strong>:<br />

emáx<br />

− e γ<br />

I D = =<br />

e − e γ<br />

γ − γ<br />

I D : Índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad.<br />

e, γ: Índice <strong>de</strong> poros y peso específico correspondi<strong>en</strong>tes al estado analizado.<br />

e mín , γ mín : Índice <strong>de</strong> poros y peso específico mínimo.<br />

e máx , γ máx : Índice <strong>de</strong> poros y peso específico máximo.<br />

La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> porosidad n y <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> poros e, resulta: e = n/(1 – n).<br />

máx<br />

mín<br />

máx<br />

γ<br />

máx<br />

mín<br />

− γ<br />

mín<br />

63


A<br />

(º)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

Duncan 2004<br />

Leps 1970<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

10 4 10 5 10 6 10 7 10 8<br />

n<br />

(Pa)<br />

FIGURA A-3.2. EXPERIENCIAS DE LEPS (1970) Y DUNCAN (2004).<br />

64


NORMAS UNE Y BIBLIOGRAFÍA<br />

Apéndice<br />

4<br />

A-4.1. NORMAS UNE<br />

Las normas UNE citadas <strong>en</strong> esta <strong>Guía</strong> son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

UNE 103101.<br />

UNE 103103.<br />

UNE 103104.<br />

UNE 103204.<br />

UNE 103205.<br />

UNE 103406.<br />

UNE 103601.<br />

UNE 146510.<br />

UNE 146511.<br />

UNE EN 1097-2.<br />

UNE EN 1367-2.<br />

UNE EN 1744-3.<br />

UNE EN 1926.<br />

UNE EN 12370.<br />

UNE EN 13383-1.<br />

UNE EN 13383-2.<br />

Análisis granulométrico <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os por tamizado.<br />

Determinación d<strong>el</strong> límite líquido <strong>de</strong> un su<strong>el</strong>o por <strong>el</strong> método d<strong>el</strong> a<strong>para</strong>to <strong>de</strong> Casagran<strong>de</strong>.<br />

Determinación d<strong>el</strong> límite plástico <strong>de</strong> un su<strong>el</strong>o.<br />

Determinación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> materia orgánica oxidable <strong>de</strong> un su<strong>el</strong>o por <strong>el</strong><br />

método d<strong>el</strong> permanganato potásico.<br />

Determinación d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sales solubles <strong>de</strong> un su<strong>el</strong>o.<br />

Ensayo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso <strong>en</strong> su<strong>el</strong>os.<br />

Ensayo d<strong>el</strong> hinchami<strong>en</strong>to libre <strong>de</strong> un su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> edómetro.<br />

Estabilidad <strong>de</strong> los áridos y fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> inmersión<br />

<strong>en</strong> agua.<br />

Estabilidad <strong>de</strong> los áridos y fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los ciclos<br />

<strong>de</strong> humedad-sequedad.<br />

Ensayos <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s mecánicas y físicas <strong>de</strong> los áridos.<br />

Parte 2: Métodos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación.<br />

Ensayos <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s térmicas y <strong>de</strong> alteración <strong>de</strong> los áridos.<br />

Parte 2: Ensayo <strong>de</strong> sulfato <strong>de</strong> magnesio.<br />

Ensayos <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s químicas <strong>de</strong> los áridos. Parte 3: Pre<strong>para</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>uatos por lixiviación <strong>de</strong> áridos.<br />

Métodos <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>para</strong> piedra natural. Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a compresión.<br />

Métodos <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>para</strong> piedra natural. Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

cristalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sales.<br />

Escolleras. Parte 1: Especificaciones.<br />

Escolleras. Parte 2: Métodos <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo.<br />

65


A<br />

A-4.2. BIBLIOGRAFÍA<br />

Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Normalización y Certificación (AENOR) (2003): Normas UNE referidas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Pliego <strong>de</strong> Prescripciones Técnicas G<strong>en</strong>erales <strong>para</strong> Obras <strong>de</strong> Carreteras y Pu<strong>en</strong>tes (PG-3) 1 .<br />

Comité Español <strong>de</strong> Gran<strong>de</strong>s Presas (1998): Materiales <strong>de</strong> roca <strong>para</strong> presas <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>. Síntesis y<br />

recom<strong>en</strong>daciones.<br />

De Cea Azañedo, J. C. y O<strong>la</strong>l<strong>la</strong> Marañón, C.; C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios y Experim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Obras Públicas<br />

(CEDEX) (1991): Monografía M 18. Resist<strong>en</strong>cia al corte <strong>de</strong> <strong>escollera</strong>s.<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Carreteras: Pliego <strong>de</strong> Prescripciones Técnicas G<strong>en</strong>erales <strong>para</strong> Obras <strong>de</strong> Carreteras<br />

y Pu<strong>en</strong>tes (PG-3) 2 .<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Carreteras (2003): Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r 17/2003. Recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>proyecto</strong><br />

y construcción d<strong>el</strong> dr<strong>en</strong>aje subterráneo <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera.<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Carreteras (2003): <strong>Guía</strong> <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>obras</strong> <strong>de</strong> carretera.<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Carreteras (1989): Terrapl<strong>en</strong>es y pedrapl<strong>en</strong>es.<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Carreteras (1981): Desmontes.<br />

Ducan, J. M. (2004): Friction Angles for Sand, Grav<strong>el</strong> and Rockfill, K<strong>en</strong>neth Lee Memorial Seminar.<br />

Long Beach (EE.UU.)<br />

Hoek, E. (2000): Rock Engineering, ed. Balkema, Países Bajos.<br />

Hoek, E., Kaiser, P. K. y Baw<strong>de</strong>n, W. F. (1995): Support of Un<strong>de</strong>rground Excavations in Hard Rock,<br />

ed. Balkema, Países Bajos.<br />

Instituto Geográfico Nacional: At<strong>la</strong>s Nacional <strong>de</strong> España, fascículo 9: Climatología.<br />

Jiménez Sa<strong>la</strong>s, J. A. y otros (1975 a 1981): Geotecnia y cimi<strong>en</strong>tos (volúm<strong>en</strong>es I al III), editorial Rueda,<br />

Madrid.<br />

Martín Sol<strong>de</strong>vil<strong>la</strong>, M. J. y Aberturas Aj<strong>en</strong>jo, P.; C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios y Experim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Obras Públicas<br />

(CEDEX) (1997): Monografía M 59. Nuevas aproximaciones al diseño <strong>de</strong> <strong>obras</strong> marítimas.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to (1998): Instrucción <strong>de</strong> Hormigón Estructural (EHE) 3 .<br />

Naval Facilities Engineering Command (NAVFAC) (1986): Soil Mechanics-Design Manual 7.01.<br />

Serrano González, A. (1996): Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas, ETSICCP, Universidad Politécnica <strong>de</strong> Madrid.<br />

US Army Corps of Engineers (1986): EM 1110-2-2904. Design of Breakwaters and Jetties.<br />

US Army Corps of Engineers (1990): EM 1110-2-2303. Construction with Large Stone.<br />

US Departm<strong>en</strong>t of Agriculture (2004): Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> caminos rurales.<br />

US Departm<strong>en</strong>t of Transportation. Fe<strong>de</strong>ral Highway Administration (FHWA) (1989): FHWA IP 89016.<br />

Design of Riprap Revetm<strong>en</strong>t.<br />

1 Publicación <strong>en</strong> CD-ROM.<br />

2 Se recomi<strong>en</strong>da <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>en</strong> CD-ROM <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Carreteras.<br />

3 Real Decreto 2661/1998 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> diciembre (BOE d<strong>el</strong> 13 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1999), por <strong>el</strong> que se aprueba <strong>la</strong> Instrucción <strong>de</strong> hormigón<br />

estructural, EHE. Modificado por Real Decreto 966/1999 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> junio (BOE d<strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> junio).<br />

A los efectos <strong>de</strong> este <strong>Guía</strong>, todas <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias al articu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma son r<strong>el</strong>ativas a dicho texto, vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> su publicación.<br />

66

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!