10.11.2014 Views

La operatividad del discurso en la construcción de subjetividades

La operatividad del discurso en la construcción de subjetividades

La operatividad del discurso en la construcción de subjetividades

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>La</strong> <strong>operatividad</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>discurso</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s<br />

Por Zulema Morresi<br />

Profesora <strong>de</strong> Perspectivas Sociofilosóficas, Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política y RR.II. UNR<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> importancia <strong><strong>de</strong>l</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s, abordamos este<br />

problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Michel Foucault. Este autor nos proporciona herrami<strong>en</strong>tas teóricas<br />

para p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>discurso</strong> y g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s. Nuestro objetivo es<br />

valorar <strong>la</strong> eficacia <strong><strong>de</strong>l</strong> l<strong>en</strong>guaje como dispositivo que nos atraviesa y nos constituye como<br />

sujetos. Asímismo <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos análisis para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> comunicadores<br />

sociales.<br />

Nos <strong>de</strong>dicaremos a rastrear <strong>en</strong> algunas obras <strong>de</strong> este autor dos tecnologías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

intervi<strong>en</strong>e el l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> el ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s subjetivaciones; <strong>en</strong> primer lugar como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

individualización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disciplinas, y <strong>en</strong> segundo término, como ejercicio <strong><strong>de</strong>l</strong> yo para su<br />

singu<strong>la</strong>rización.<br />

Este recorrido selectivo por distintas obras <strong>de</strong> Foucault nos permite <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r con<br />

sufici<strong>en</strong>te amplitud los p<strong>la</strong>nteos <strong><strong>de</strong>l</strong> autor; al mismo tiempo que comprobar <strong>la</strong> función <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje como factor formativo y performativo <strong>de</strong> los sujetos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s occid<strong>en</strong>tales.<br />

Esto nos ayuda a p<strong>en</strong>sar sobre los posibles alcances <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>discurso</strong> que opera <strong>de</strong> manera constante<br />

y cotidiana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas institucionales.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: <strong>discurso</strong>- tecnologías- construcción <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s- Michel Foucault-<br />

Summary<br />

Consi<strong>de</strong>ring the importance of <strong>la</strong>nguage in the construction of subjectivities, we approach this<br />

problem from Michel Foucault's work. This author provi<strong>de</strong>s us theoretical tools to think about<br />

the re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> speech and g<strong>en</strong>eration of subjectivities. Our objectives are: to consi<strong>de</strong>r<br />

the effectiv<strong>en</strong>ess of <strong>la</strong>nguage as a <strong>de</strong>vice that crosses us and constitutes us as subjects and to<br />

highlight the relevancy of these analyses for the education of those who work in the<br />

communication field.<br />

We will trace two technologies in which <strong>la</strong>nguage interv<strong>en</strong>es in the construction of<br />

subjects: first as an individualization instrum<strong>en</strong>t in the disciplines, and second as exercise of the<br />

ego for its particu<strong>la</strong>rization.<br />

This selective journey through several of Foucault’s works <strong>en</strong>ables us to wi<strong><strong>de</strong>l</strong>y <strong>de</strong>velop<br />

the way the author sets out the issue as well as to prove the function of <strong>la</strong>nguage as an important<br />

factor in the formation of the subjects in the western societies. This helps us to think about the<br />

possible implications of the speech that constantly and daily operates from the media or from<br />

the institutional practices.<br />

Key words: speech- technologies- construction of subjectivities- Michel Foucault<br />

Nos proponemos indagar sobre algunas modalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el <strong>discurso</strong> funciona como<br />

formador <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s. Abordaremos este tema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los escritos <strong>de</strong> Michel Foucault<br />

porque consi<strong>de</strong>ramos que este autor nos proporciona elem<strong>en</strong>tos teóricos para p<strong>en</strong>sar dicho


funcionami<strong>en</strong>to y porque pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos argum<strong>en</strong>tar sobre <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong> una<br />

carrera <strong>de</strong> Comunicación Social.<br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> los numerosos escritos <strong>de</strong> Foucault no <strong>en</strong>contramos alusiones<br />

directas al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación y m<strong>en</strong>os aún algún estudio sobre los mass media;<br />

consi<strong>de</strong>ramos que po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar -<strong>en</strong>tre líneas- <strong>de</strong>sarrollos conceptuales y análisis <strong>de</strong><br />

temáticas que resultan operativas a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> problemática comunicacional.<br />

En primer lugar, el l<strong>en</strong>guaje es el eje sobre el que giran sus análisis. <strong>La</strong> arqueología<br />

como método consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong><strong>de</strong>l</strong> l<strong>en</strong>guaje, consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciado,<br />

busca reestablecer su uso, historizar su funcionami<strong>en</strong>to, por eso, si seguimos <strong>la</strong> distinción que<br />

establece Saussure, po<strong>de</strong>mos afirmar que se ocupa <strong><strong>de</strong>l</strong> hab<strong>la</strong> y no <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. Tanto “<strong>La</strong><br />

arqueología <strong><strong>de</strong>l</strong> saber”, como “<strong>La</strong>s pa<strong>la</strong>bras y <strong>la</strong>s cosas” o “El ord<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>discurso</strong>” son textos<br />

que analizan formaciones discursivas, que constituy<strong>en</strong> epistemes. Entonces analizar el l<strong>en</strong>guaje<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>discurso</strong> supone una opción metodológica, <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología, que consiste <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong><strong>de</strong>l</strong> archivo formado por <strong>discurso</strong>s, conjunto <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un<br />

mismo sistema <strong>de</strong> formación; que forman una episteme. 1 Como afirma el autor una episteme<br />

es un dispositivo discursivo. Pero también sus historias, <strong>de</strong> <strong>la</strong> locura, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad, <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

castigo, etc., consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados, aquí va a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> dispositivos no<br />

restringidos al l<strong>en</strong>guaje, sino formados por elem<strong>en</strong>tos heterogéneos, discursivos y no<br />

discursivos. Pero aún cuando se ocupa <strong><strong>de</strong>l</strong> juego <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre lo <strong>de</strong>cible y lo visible, nos<br />

atrevemos a afirmar, que lo hace <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados, <strong>la</strong> perspectiva es discursiva,<br />

ya que sus objetos <strong>de</strong> análisis son p<strong>en</strong>sados y tratados como <strong>en</strong>unciados.<br />

Así cuando analiza <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r consi<strong>de</strong>ra que éstas funcionan a través <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>discurso</strong>, no porque lo emplean como medio, sino porque el <strong>discurso</strong> es un elem<strong>en</strong>to inman<strong>en</strong>te<br />

a esa trama <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones. En “Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad “y “<strong>La</strong> herm<strong>en</strong>éutica <strong><strong>de</strong>l</strong> sujeto”,<br />

muestra cómo el <strong>discurso</strong> funciona como formador <strong>de</strong> subjetividad, c<strong>en</strong>trándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

sujeto-verdad.<br />

En segundo término, y sigui<strong>en</strong>do esta última línea <strong>de</strong> análisis, nos interesa <strong>la</strong> manera <strong>en</strong><br />

que el autor articu<strong>la</strong> el po<strong>de</strong>r con el saber al consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>discurso</strong> y g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> subjetividad.<br />

En <strong>la</strong> caracterización retrospectiva <strong>de</strong> su obra que hace <strong>en</strong> “El sujeto y el po<strong>de</strong>r”,<br />

afirma:<br />

“Quisiera <strong>de</strong>cir antes que nada, cuál ha sido <strong>la</strong> meta <strong>de</strong> mi trabajo durante los últimos veinte<br />

años. No ha consistido <strong>en</strong> analizar los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r, ni <strong>en</strong> e<strong>la</strong>borar los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

tal análisis. Mi objeto, por el contrario, ha consistido <strong>en</strong> crear una historia <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

modos <strong>de</strong> subjetivación <strong><strong>de</strong>l</strong> ser humano <strong>en</strong> nuestra cultura”. 2<br />

Indagar sobre modos <strong>de</strong> subjetivación <strong>en</strong> occid<strong>en</strong>te y ver como juega el l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> los<br />

dispositivos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, nos advierte sobre <strong>la</strong> impronta que el <strong>discurso</strong>, como práctica<br />

comunicativa, ha marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los sujetos <strong>de</strong> nuestra sociedad. Sigui<strong>en</strong>do a<br />

Foucault que dice hacer una historia <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te, para p<strong>en</strong>sarnos a nosotros mismos,<br />

consi<strong>de</strong>ramos relevante recorrer estos <strong>de</strong>sarrollos teóricos para valorar <strong>la</strong> eficacia <strong><strong>de</strong>l</strong> l<strong>en</strong>guaje<br />

como dispositivo que nos atraviesa y nos constituye como sujetos.<br />

Nos ocuparemos a continuación <strong>de</strong> tomar algunos recorridos teóricos foucaultianos para<br />

seleccionar algunos puntos <strong>en</strong> que podamos mostrar cómo funciona el l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> el ord<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s subjetivaciones. En primer término, como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> individuación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disciplinas y<br />

<strong>en</strong> segundo lugar, como ejercicio <strong><strong>de</strong>l</strong> yo para su singu<strong>la</strong>rización como sujeto.<br />

Dos formas <strong>de</strong> subjetivación:<br />

1 - <strong>La</strong> individualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas:<br />

Foucault p<strong>la</strong>ntea que <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas es fabricar cuerpos dóciles <strong>en</strong> términos<br />

políticos y útiles para <strong>la</strong> producción. <strong>La</strong>s técnicas disciplinarias apuntan al cuerpo individual,<br />

constituy<strong>en</strong> una anatomía política <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>talle. Cuando comi<strong>en</strong>za, <strong>en</strong> el capítulo “Disciplina” a<br />

<strong>de</strong>scribir los cambios que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> el soldado, muestra que éste <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacarse por su<br />

valerosidad para pasar a ser un <strong>en</strong>granaje <strong>en</strong> una gran pieza, <strong>de</strong> eso se trata <strong>la</strong> individualización


que produc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s disciplinas. Ese es el individuo que se fabrica, como dirá <strong>en</strong> el punto<br />

“Panoptismo”, se constituye <strong>en</strong> un caso, objeto <strong>de</strong> información, nunca sujeto <strong>de</strong> comunicación.<br />

Con <strong>la</strong>s disciplinas <strong>en</strong>tonces surge <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> individuo que, como dirá Foucault, es un<br />

inv<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> S XVIII.<br />

Esa fábrica <strong>de</strong> individuos, esa ortopedia social funcionará a partir <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong><br />

mecanismos que supon<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>en</strong> el espacio y <strong>en</strong> el tiempo a través <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong><br />

mecanismos minúsculos que constituy<strong>en</strong> el complem<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho. Para<br />

sintetizar su funcionami<strong>en</strong>to citaremos al autor:<br />

“En resum<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> disciplina fabrica a partir <strong>de</strong> los cuerpos que contro<strong>la</strong> cuatro<br />

tipos <strong>de</strong> individualidad, o más bi<strong>en</strong> una individualidad que está dotada <strong>de</strong> cuatro características:<br />

es celu<strong>la</strong>r (por el juego <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución espacial), es orgánica (por el cifrado <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s),<br />

es g<strong>en</strong>ética (por <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el tiempo), es combinatoria (por <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fuerzas). Y para ello utiliza cuatro gran<strong>de</strong>s técnicas: construye cuadros; prescribe maniobras;<br />

impone ejercicios; <strong>en</strong> fin, para garantizar <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> fuerzas, dispone tácticas”. 3<br />

Para efectivizar el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos mecanismos se necesita conocer, analizar,<br />

experim<strong>en</strong>tar; <strong>la</strong>s disciplinas produc<strong>en</strong> saber sobre el cuerpo, <strong>en</strong>tonces necesitan g<strong>en</strong>erar un<br />

l<strong>en</strong>guaje instrum<strong>en</strong>tal para garantizar su funcionami<strong>en</strong>to, como también saberes sistematizados.<br />

Foucault va a p<strong>la</strong>ntear que con <strong>la</strong>s disciplinas se produce el <strong>de</strong>sbloqueo epistemológico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Humanas. Estas, como disciplinas ci<strong>en</strong>tíficas se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n a partir <strong>de</strong> este<br />

mom<strong>en</strong>to. En los Hospitales, <strong>la</strong>s historias clínicas <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos permitirán recopi<strong>la</strong>r datos<br />

que luego se sistematizarán. En <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> optimizar el funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

información que emanará g<strong>en</strong>erarán un cuerpo <strong>de</strong> saber que constituirá <strong>la</strong> pedagogía como<br />

disciplina. El panóptico, <strong>en</strong> su doble aspecto: jardín- <strong>la</strong>boratorio, permite contro<strong>la</strong>r a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distribución y c<strong>la</strong>sificación espacial <strong><strong>de</strong>l</strong> jardín y producir conocimi<strong>en</strong>to por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias que se g<strong>en</strong>eran, <strong>de</strong> ahí su función <strong>la</strong>boratorio.<br />

El exam<strong>en</strong>, que combina vigi<strong>la</strong>ncia jerárquica y sanción normalizadora, dice Foucault,<br />

está altam<strong>en</strong>te ritualizado ya que es un ejercicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que c<strong>la</strong>sifica, vale <strong>de</strong>cir normaliza, y<br />

al mismo tiempo g<strong>en</strong>era saber. Constituye una ceremonia <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y un lugar <strong>de</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad.<br />

“El exam<strong>en</strong> no se limita a sancionar un apr<strong>en</strong>dizaje, es uno <strong>de</strong> los factores perman<strong>en</strong>tes,<br />

subyac<strong>en</strong>tes, según un ritual <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r constantem<strong>en</strong>te prorrogado. Ahora bi<strong>en</strong>, el exam<strong>en</strong>, a <strong>la</strong><br />

par que transmite su saber, establecer sobre sus discípulos todo un campo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos”. 4<br />

Así, <strong>en</strong>tre otras instituciones como <strong>la</strong> fábrica, el hospital o el ejército que g<strong>en</strong>eran<br />

conocimi<strong>en</strong>tos particu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> pasa a ser, como afirma a continuación, “el lugar <strong>de</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pedagogía”.<br />

“El exam<strong>en</strong> hace <strong>en</strong>trar también <strong>la</strong> individualidad <strong>en</strong> un campo docum<strong>en</strong>tal. Deja tras él un<br />

archivo <strong>en</strong>tero t<strong>en</strong>ue y minucioso que se constituye al ras <strong>de</strong> los cuerpos y <strong>de</strong> los días. El<br />

exam<strong>en</strong> que coloca a los individuos <strong>en</strong> un campo <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia los sitúa igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una red<br />

<strong>de</strong> escritura; los introduce <strong>en</strong> todo un espesor <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos que los captan y los inmovilizan.<br />

Los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> exam<strong>en</strong> han ido acompañados <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> registro int<strong>en</strong>so y <strong>de</strong><br />

acumu<strong>la</strong>ción docum<strong>en</strong>tal. Constitúyese un “po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> escritura” como una pieza es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> los<br />

<strong>en</strong>granajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina”. 5<br />

Códigos, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, todo un conjunto <strong>de</strong> saberes que formarán cuerpos disciplinares<br />

como <strong>la</strong> pedagogía, <strong>la</strong> medicina, etc., se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rán <strong>en</strong> el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este dispositivo<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r constituido. Escrituras que serán producto <strong>de</strong> estos mecanismos y a <strong>la</strong> vez funcionarán<br />

como instrum<strong>en</strong>tos <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo. Lo visible y lo <strong>de</strong>cible articu<strong>la</strong>dos, saberes y prácticas<br />

amalgamadas <strong>en</strong> un mecanismo <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. Todo un l<strong>en</strong>guaje instrum<strong>en</strong>tal e<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> <strong>la</strong> rejil<strong>la</strong><br />

disciplinar.<br />

En el primer tomo <strong>de</strong> “Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad” Foucault, p<strong>la</strong>ntea que no se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad sino <strong>de</strong> su producción. Se pregunta: ¿cómo se produce <strong>la</strong> sexualidad?,<br />

y respon<strong>de</strong>, por medio <strong>de</strong> un <strong>discurso</strong> que g<strong>en</strong>era un saber sobre <strong>la</strong> sexualidad, produce un<br />

sujeto <strong>de</strong> sexualidad. C<strong>la</strong>sifica <strong>en</strong>tre normales y anormales, este <strong>discurso</strong> g<strong>en</strong>era sujetos<br />

sexuales.<br />

En “Def<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> sociedad”, al caracterizar <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia y el funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

biopo<strong>de</strong>r, ejemplifica cómo <strong>la</strong>s técnicas disciplinarias y <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>doras atraviesan a <strong>la</strong>


sexualidad, <strong>la</strong>s primeras normalizando al cuerpo individual, <strong>la</strong>s otras normalizando a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción.<br />

Ubica a <strong>la</strong> confesión <strong>en</strong> el corazón <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> individualización:<br />

“<strong>La</strong> confesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad se inscribió <strong>en</strong> el corazón <strong>de</strong> sus procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

individualización por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r”. 6<br />

Vemos como el dispositivo sexualidad articu<strong>la</strong> confesión – verdad - po<strong>de</strong>r. <strong>La</strong><br />

producción <strong>de</strong> verdad está atravesada por re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong> confesión es una muestra <strong>de</strong><br />

ello. Foucault sosti<strong>en</strong>e que occid<strong>en</strong>te hizo funcionar los esquemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> confesión <strong>en</strong><br />

regu<strong>la</strong>ridad ci<strong>en</strong>tífica, se pregunta cómo se logró esa extorsión que hace posible que <strong>la</strong><br />

confesión sexual se vuelque a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia. <strong>La</strong> consulta médica es una prueba <strong>de</strong> ello, el<br />

interrogatorio <strong><strong>de</strong>l</strong> médico combina <strong>la</strong> confesión con el exam<strong>en</strong>. <strong>La</strong> confesión no ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> este<br />

caso <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> conseguir el perdón, ese mecanismo (<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el que confiesa y el<br />

que escucha) es un mecanismo <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> verdad por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación. <strong>La</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias terapéuticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> confesión que ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a normalizar al “paci<strong>en</strong>te” hac<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

medicalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. En este s<strong>en</strong>tido caracteriza a <strong>la</strong> sexualidad como:<br />

“un dispositivo que atraviesa ampliam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> historia, puesto que conecta <strong>la</strong> vieja ord<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

confesar con los métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> escucha clínica. Y que a través <strong>de</strong> este dispositivo como, a modo<br />

<strong>de</strong> verdad <strong><strong>de</strong>l</strong> sexo y sus p<strong>la</strong>ceres pudo aparecer algo como <strong>la</strong> sexualidad”. 7<br />

Hasta aquí hemos tratado <strong>de</strong> mostrar brevem<strong>en</strong>te cómo el l<strong>en</strong>guaje, como instrum<strong>en</strong>to,<br />

forma parte <strong><strong>de</strong>l</strong> dispositivo disciplinario y algunas <strong>de</strong> sus interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> el juego productor<br />

<strong>de</strong> individuación, pero no operando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una exterioridad, sino como elem<strong>en</strong>to inher<strong>en</strong>te al<br />

propio funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas, inman<strong>en</strong>te a esta tecnología <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.<br />

Lo que trataremos <strong>de</strong> mostrar a continuación es cómo el l<strong>en</strong>guaje opera <strong>en</strong> el juego <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> singu<strong>la</strong>ridad.<br />

2 - Singu<strong>la</strong>rización y gobernabilidad:<br />

<strong>La</strong> producción <strong>de</strong> sujetos singu<strong>la</strong>res tras<strong>la</strong>da <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción po<strong>de</strong>r- saber que opera <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

disciplinas, mecanismos que atraviesan los cuerpos, al interior <strong>de</strong> los sujetos como“tecnologías<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> yo”, formas <strong>de</strong> construcción <strong><strong>de</strong>l</strong> yo. <strong>La</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el cuidado <strong>de</strong> sí y <strong>la</strong> sociedad<br />

constituye <strong>la</strong> gobernabilidad.<br />

Foucault analiza como, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los griegos, opera una preocupación <strong>de</strong> sí que califica<br />

como “inquietud <strong>de</strong> sí”. Preocupación por p<strong>en</strong>sarse y transformarse a sí mismos <strong>en</strong> su “ser<br />

singu<strong>la</strong>r”, que <strong>en</strong> los griegos constituye un estilo <strong>de</strong> vida, lo que Foucault d<strong>en</strong>omina “artes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia”. Técnicas que se han modificado con el cristianismo constituyéndose <strong>en</strong> un po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

pastorado y luego que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, aparec<strong>en</strong> como prácticas educativas, médicas y<br />

psicológicas.<br />

El autor hace un trabajo <strong>de</strong> archivo tomando textos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua Grecia para recoger los<br />

preceptos que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> “inquietud <strong>de</strong> sí”, que luego pasará a ser <strong>en</strong> el cristianismo<br />

“cuidado <strong>de</strong> sí”. Todo un l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong>dicado a trasmitir estas inquietu<strong>de</strong>s, toda una pedagogía<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to, una moral sobre sí mismo que se tras<strong>la</strong>da a los <strong>de</strong>más. Contro<strong>la</strong>rse,<br />

transformarse, perfeccionarse. Modos <strong>de</strong> subjetivación que construy<strong>en</strong> un sujeto moral a través<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> auto-conocimi<strong>en</strong>to, el exam<strong>en</strong>, <strong>la</strong> autodisciplina.<br />

No se trata <strong>de</strong> códigos <strong>de</strong> conducta que seña<strong>la</strong>n límites al comportami<strong>en</strong>to, sino <strong>de</strong><br />

preceptos que modu<strong>la</strong>n al sujeto. “Ahora bi<strong>en</strong>, parecería, por lo m<strong>en</strong>os al primer golpe <strong>de</strong> vista,<br />

que <strong>la</strong>s reflexiones morales <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigüedad griega o grecorromana se ori<strong>en</strong>taron mucho más<br />

hacia <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> sí y <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> askesis que hacia <strong>la</strong>s codificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición estricta <strong>de</strong> lo permitido y lo prohibido”. 8<br />

Gobernarse a si mismo supone una batal<strong>la</strong> consigo mismo, para llegar a ser un hombre<br />

libre, ya que aquél que se <strong>de</strong>ja dominar por los p<strong>la</strong>ceres no es libre. Lograr el equilibrio, <strong>la</strong><br />

temp<strong>la</strong>nza es <strong>la</strong> finalidad. Se asimi<strong>la</strong> gobernarse a si mismo con <strong>la</strong> tarea <strong><strong>de</strong>l</strong> que administra su<br />

casa o <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> gobernante. El control <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>seo constituye una manera <strong>de</strong> vivir, un arte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia, un vivir mejor, una estética <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia.<br />

Bajo <strong>la</strong> continuidad apar<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> moral cristiana se escon<strong>de</strong> una difer<strong>en</strong>cia:


“En <strong>la</strong> moral cristiana <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to sexual, <strong>la</strong> sustancia ética será <strong>de</strong>finida, no<br />

por <strong>la</strong> aphrodisia, sino por un dominio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>seos que se ocultan <strong>en</strong> los arcanos <strong><strong>de</strong>l</strong> corazón,<br />

y por un conjunto <strong>de</strong> actos cuidadosam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> su forma y sus condiciones; <strong>la</strong> sujeción<br />

tomará <strong>la</strong> forma no <strong>de</strong> una habilidad sino <strong>de</strong> un reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y <strong>de</strong> una obedi<strong>en</strong>cia a<br />

<strong>la</strong> autoridad pastoral; no se trata pues <strong>de</strong> un dominio perfecto <strong>de</strong> uno sobre uno mismo <strong>en</strong> el<br />

ejercicio <strong>de</strong> una actividad viril que caracteriza al sujeto moral, sino más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong><br />

uno mismo, y una pureza cuyo mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o habrá que buscarlo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> virginidad.” 9<br />

Volvi<strong>en</strong>do a los griegos, hay toda una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones, una escritura <strong>en</strong> forma<br />

<strong>de</strong> consejos, para llevar una vida más sana, más pl<strong>en</strong>a. Cuidado <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo, mesura que se<br />

expresa <strong>en</strong> consejos sobre ejercicios, dietas, regím<strong>en</strong>es alim<strong>en</strong>ticios, una economía <strong><strong>de</strong>l</strong> sexo para<br />

proteger <strong>de</strong> los excesos al cuerpo y así conservar <strong>la</strong> salud, un “arte <strong>de</strong> vivir”. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se<br />

recomi<strong>en</strong>da que cada uno se observe y haga anotaciones sobre su dieta y régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> vida que le<br />

convi<strong>en</strong>e. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas que individualizan consi<strong>de</strong>rando a cada sujeto como<br />

una pieza <strong>de</strong> un gran <strong>en</strong>granaje, éstas técnicas lo consi<strong>de</strong>ran como un ser particu<strong>la</strong>r que <strong>de</strong>be<br />

conocerse <strong>en</strong> su especificidad. “<strong>La</strong> bu<strong>en</strong>a administración <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo, para volverse un arte <strong>de</strong><br />

vida, <strong>de</strong>be pasar por una puesta por escrito realizada por el sujeto acerca <strong>de</strong> si mismo; por medio<br />

<strong>de</strong> esta podrá adquirir su autonomía y escoger con pl<strong>en</strong>a conci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre lo que es bu<strong>en</strong>o y lo<br />

que es malo para él.” 10<br />

En <strong>la</strong> moral sexual griega el principio <strong>de</strong> temp<strong>la</strong>nza está ligado a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el<br />

exceso sexual, como todo exceso resulta peligroso para <strong>la</strong> salud. <strong>La</strong> perfección está dada por el<br />

“dominio <strong>de</strong> sí”, este dominio se logra luchando contra el propio <strong>de</strong>seo, como <strong>de</strong>cíamos,<br />

gobernando los impulsos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>seo, gobierno que es análogo al <strong><strong>de</strong>l</strong> que administra su casa o el<br />

Estado. Hay una i<strong>de</strong>a agonística, el sujeto lucha contra sus propios impulsos, y el resultado <strong>de</strong><br />

esa batal<strong>la</strong> es <strong>la</strong> temp<strong>la</strong>nza como perfección.<br />

Haci<strong>en</strong>do g<strong>en</strong>ealogía, Foucault nos muestra cómo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia se produjeron<br />

varios <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos. Con el cristianismo el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad se focalizará <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mujer. En los S XVII y VXIII surgirá <strong>la</strong> preocupación por <strong>la</strong> sexualidad <strong><strong>de</strong>l</strong> niño y por <strong>la</strong><br />

normalización <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to sexual.<br />

En <strong>La</strong> herm<strong>en</strong>éutica <strong><strong>de</strong>l</strong> sujeto va a p<strong>la</strong>ntear que si bi<strong>en</strong> el “conócete a ti mismo” es<br />

consi<strong>de</strong>rado fórmu<strong>la</strong> fundadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción subjetividad-verdad, ésta, con algunas<br />

modificaciones, provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> “inquietud <strong>de</strong> sí” que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> los escritos griegos sobre<br />

los p<strong>la</strong>ceres. Sócrates se pres<strong>en</strong>ta como algui<strong>en</strong> que incita a los <strong>de</strong>más a ocuparse <strong>de</strong> sí mismos.<br />

<strong>La</strong> inquietud <strong>de</strong> sí es el suelo, <strong>la</strong> base sobre <strong>la</strong> que se erige el imperativo <strong>de</strong> conocerse a uno<br />

mismo. Por lo tanto <strong>de</strong>bemos ver <strong>la</strong> raíz <strong><strong>de</strong>l</strong> “conócete a ti mismo” <strong>en</strong> <strong>la</strong> inquietud <strong>de</strong> sí.<br />

“Des<strong>de</strong> el personaje <strong>de</strong> Sócrates que interpe<strong>la</strong>ba a los jóv<strong>en</strong>es para <strong>de</strong>cirles que se<br />

ocuparan <strong>de</strong> sí mismos, hasta el ascetismo cristiano que marca con <strong>la</strong> inquietud <strong>de</strong> sí mismo el<br />

comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida ascética, pued<strong>en</strong> ver que t<strong>en</strong>emos una muy <strong>la</strong>rga historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inquietud <strong>de</strong> sí mismo”. 11<br />

Esta actitud no se restringe a <strong>la</strong> mirada hacia sí, también es una actitud hacia otros y<br />

hacia el mundo, pero lo específico es que <strong>la</strong> mirada apunta hacia el interior <strong>de</strong> uno mismo. Hay<br />

una indagación sobre sí que promoverá técnicas <strong>de</strong> meditación, el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, que<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán a <strong>la</strong> transformación <strong><strong>de</strong>l</strong> yo; esa observación t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a g<strong>en</strong>erar prácticas purificadoras.<br />

“... epimeleia no <strong>de</strong>signa simplem<strong>en</strong>te una preocupación, sino todo un conjunto <strong>de</strong> ocupaciones,<br />

es <strong>de</strong> epimeleia <strong>de</strong> lo que se hab<strong>la</strong> para <strong>de</strong>signar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> amo <strong>de</strong> casa, <strong>la</strong>s tareas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

príncipe que ve<strong>la</strong> por sus súbditos, los cuidados que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>dicarse a un <strong>en</strong>fermo o a un<br />

herido, o también los <strong>de</strong>beres que se consagran a los dioses o a los muertos. Respecto a uno<br />

mismo igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> epimeleia implica un trabajo”. 12<br />

El l<strong>en</strong>guaje juega un papel muy importante <strong>en</strong> esta tarea, <strong>la</strong>s lecturas, <strong>la</strong>s notas que se<br />

toman <strong>de</strong> libros, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a conversaciones, al recuerdo <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>s leídas o escuchadas.<br />

Un trabajo que supone conocerse y contro<strong>la</strong>rse, los estoicos hacían ejercicios para estar<br />

preparados ante <strong>la</strong>s privaciones, éstas prácticas iban acompañadas <strong><strong>de</strong>l</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia.<br />

Foucault se pregunta qué ocurrió para que estos postu<strong>la</strong>dos que predominaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el S V a.c.<br />

hasta el S V d.c. se modificas<strong>en</strong>, para que se pase <strong>de</strong> <strong>la</strong> “inquietud <strong>de</strong> sí” al “conócete a ti<br />

mismo”. Este principio que fue positivo durante tantos siglos pasó a ser signo <strong>de</strong> egoísmo. Al<br />

mismo tiempo que se produjo ese repliegue <strong>de</strong> un principio positivo, productor <strong>de</strong> subjetividad ;


se transformó <strong>en</strong> una matriz moral rigurosa <strong>de</strong> control. Vale <strong>de</strong>cir que estas reg<strong>la</strong>s reaparec<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> moral cristiana y el mundo mo<strong>de</strong>rno, <strong>en</strong> un clima por completo difer<strong>en</strong>te (r<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong> sí,<br />

amor al prójimo, a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se).<br />

<strong>La</strong> filosofía mo<strong>de</strong>rna, según Foucault, <strong>en</strong> especial Descartes tuvo un papel c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong><br />

este giro. <strong>La</strong> filosofía cartesiana <strong>de</strong>scalificó <strong>la</strong> inquietud <strong>de</strong> sí y recalificó el conócete a ti mismo<br />

por <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> sujeto y conocimi<strong>en</strong>to que p<strong>la</strong>ntea. El acceso a <strong>la</strong> verdad está <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

evid<strong>en</strong>cia. <strong>La</strong>s condiciones <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to son internas al mismo acto (<strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> método),<br />

y externas (no ser loco, haber estudiado, ubicarse d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cierto cons<strong>en</strong>so ci<strong>en</strong>tífico, poseer<br />

condiciones morales, hay que hacer esfuerzos y no <strong>en</strong>gañar a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te).<br />

Esta forma <strong>de</strong> acceso al conocimi<strong>en</strong>to establece otra ligazón <strong><strong>de</strong>l</strong> sujeto con <strong>la</strong> verdad. El<br />

acceso a <strong>la</strong> verdad se da por <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia y para lograr<strong>la</strong> se sigu<strong>en</strong> reg<strong>la</strong>s.<br />

“El conocimi<strong>en</strong>to se abrirá simplem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión in<strong>de</strong>finida <strong>de</strong> un progreso, cuyo final<br />

no se conoce y cuyo b<strong>en</strong>eficio nunca se acuñará <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia como no sea por el<br />

cúmulo instituido <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos o los b<strong>en</strong>eficios psicológicos o sociales que, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

todo se <strong>de</strong>duc<strong>en</strong> <strong>de</strong> haber <strong>en</strong>contrado <strong>la</strong> verdad cuando uno se tomó mucho trabajo para hal<strong>la</strong>r<strong>la</strong>.<br />

Tal como es <strong>en</strong> lo sucesivo, <strong>la</strong> verdad no es capaz <strong>de</strong> salvar al sujeto. Si se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong><br />

espiritualidad como <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> prácticas que postu<strong>la</strong>n que, tal como es, el sujeto no es capaz <strong>de</strong><br />

verdad, pero que ésta, es capaz <strong>de</strong> transfigurarlo y salvarlo, diremos que <strong>la</strong> edad mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre sujeto y verdad comi<strong>en</strong>za el día <strong>en</strong> que postu<strong>la</strong>mos, tal como es, el sujeto capaz<br />

<strong>de</strong> verdad pero que ésta, tal como es, no es capaz <strong>de</strong> salvarlo.” 13<br />

Volvi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> subjetivación, <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> escritura ha cumplido un papel<br />

importante como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> moralización. San Atanasio, <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong><strong>de</strong>l</strong> Imperio romano,<br />

recom<strong>en</strong>daba as<strong>en</strong>tar por escrito “cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones y movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nuestra alma”,<br />

vale <strong>de</strong>cir no sólo lo que se hacía sino también los p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos. 14<br />

<strong>La</strong> escritura cumple <strong>la</strong> función <strong>de</strong> “compañero” y <strong>de</strong> control, ya que es pasible <strong>de</strong><br />

suscitar vergü<strong>en</strong>za. Constituye un “arma <strong>de</strong> combarte espiritual”. El cuidado <strong>de</strong> sí, como vimos<br />

exige un trabajo, <strong>la</strong> escritura repres<strong>en</strong>ta un ejercicio eficaz para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el arte <strong>de</strong> vivir.<br />

En Epicteto <strong>la</strong> escritura aparece asociada a <strong>la</strong> meditación. Tanto el acto <strong>de</strong> escritura<br />

como <strong>la</strong> vuelta a <strong>la</strong> lectura refuerzan este auto cuidado. Plutarco reconoce <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura una<br />

función etopoyética , transforma <strong>la</strong> verdad <strong>en</strong> ethos.<br />

Los registros <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te tipo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> contables hasta cua<strong>de</strong>rnos individuales llegaron a<br />

ser comunes y sirvieron <strong>de</strong> base para sistematizar <strong>en</strong> escritos, verda<strong>de</strong>ros manuales <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to. Estos escritos no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> quedar guardados, sino ser leídos, releídos para<br />

reforzar <strong>la</strong> conducta.<br />

“Los hypomnemata <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido técnico podían ser libros <strong>de</strong> contabilidad, registros públicos,<br />

cua<strong>de</strong>rnos individuales que servían <strong>de</strong> ayuda memoria. Su uso como libro <strong>de</strong> vida, guía <strong>de</strong><br />

conducta, habría llegado a ser cosa corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo público cultivado. En él se consignaban<br />

citas, fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> obras, ejemplos y acciones <strong>de</strong> los que se había sido testigo o cuyo re<strong>la</strong>to se<br />

había estado ley<strong>en</strong>do, reflexiones o razonami<strong>en</strong>tos oídos <strong>de</strong> otros o surgidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te.<br />

Constituían una memoria material <strong>de</strong> cosas leídas: <strong>la</strong>s ofrecían pues, como un tesoro acumu<strong>la</strong>do,<br />

a <strong>la</strong> relectura y meditación ulterior”. 15<br />

Como afirma Foucault, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos escritos <strong>de</strong>be ubicarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión que<br />

existe <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> esa época marcada por el tradicionalismo, lo que supone respeto por <strong>la</strong><br />

autoridad <strong>de</strong> los textos <strong><strong>de</strong>l</strong> pasado, y <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a cerrarse <strong>en</strong> sí mismo, bastarse a sí mismo y<br />

gozar <strong>de</strong> sí. En ese punto cumpl<strong>en</strong> una función: por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> escucha y <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> esos<br />

textos <strong>de</strong> autoridad tradicional fortalec<strong>en</strong> el sí mismo.<br />

Séneca consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> lectura aporta todo lo que el sujeto individual no pue<strong>de</strong><br />

experim<strong>en</strong>tar.<br />

<strong>La</strong> lectura y <strong>la</strong> escritura se hac<strong>en</strong> carne <strong>en</strong> el cuerpo: “El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura es<br />

constituir, con todo lo que <strong>la</strong> lectura constituyó, un ‘cuerpo’ ... Y ese cuerpo <strong>de</strong>be ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido<br />

no como un cuerpo <strong>de</strong> doctrina, sino- conforme <strong>la</strong> metáfora <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestión, tan a m<strong>en</strong>udo<br />

empleada- como el cuerpo mismo <strong>de</strong> aquel que, transcribi<strong>en</strong>do sus lecturas, se <strong>la</strong>s ha apropiado<br />

y ha hecho suya su verdad; <strong>la</strong> lectura transforma <strong>la</strong> cosa vista u oída ‘<strong>en</strong> fuerzas y <strong>en</strong> sangre’...<br />

Pasa a ser, <strong>en</strong> el propio escritor, un principio <strong>de</strong> acción racional.” 16


Séneca seña<strong>la</strong> a su vez el doble valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspond<strong>en</strong>cia, que actúa sobre el que <strong>la</strong><br />

escribe y el que <strong>la</strong> recibe. Escribir es mirarse y hacerse ver. Supone introspección y apertura al<br />

otro. Es re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> sí y, <strong>en</strong> muchos casos registro <strong>de</strong> aconteceres cotidianos que no merecerían<br />

ser anotados <strong>en</strong> otro tipo <strong>de</strong> escritura. P<strong>en</strong>semos <strong>en</strong> el diario íntimo, y cómo se pue<strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>r a<br />

<strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> confesión, mecanismo <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> sí que se g<strong>en</strong>eraliza con el cristianismo y<br />

revitaliza con el psicoanálisis.<br />

Foucault analiza también una modalidad <strong>de</strong> ejercicio <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura hebrea que contrasta con el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to político griego y que cobró importancia <strong>en</strong> el<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to cristiano y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones.” 17 Es el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> pastorado y ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

características: el pastor ejerce su po<strong>de</strong>r sobre el rebaño y no sobre un territorio, el pastor guía y<br />

conduce al rebaño, él asegura su salvación. Para el pastor es un <strong>de</strong>ber ejercer el po<strong>de</strong>r, se<br />

<strong>de</strong>sve<strong>la</strong> por cuidar al rebaño, esa abnegación podría asimi<strong>la</strong>rse a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los padres o médicos. Es<br />

fundam<strong>en</strong>tal el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigilia (precursora <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia). El pastor <strong>de</strong>be at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> forma<br />

individual a cada miembro <strong><strong>de</strong>l</strong> rebaño.<br />

Foucault, rastrea este tema <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura y especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> escritos políticos:<br />

Aristóteles y fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te P<strong>la</strong>tón, afirmando que para este autor, el político repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

“más sistemática” reflexión <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad sobre este tema. El po<strong>de</strong>r pastoral según esta i<strong>de</strong>a<br />

se ubica <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> los individuos. El tema es: ¿cómo resolver el problema <strong>de</strong> lo uno y lo<br />

múltiple para que el po<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado funcione? El pastorado se ocupa <strong>de</strong> lo uno, resuelve esa<br />

articu<strong>la</strong>ción.<br />

Es un po<strong>de</strong>r que se ejerce <strong>en</strong> lo particu<strong>la</strong>r porque resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción estrecha <strong>en</strong>tre el<br />

pastor y cada una <strong>de</strong> sus ovejas, hay un mutuo compromiso basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong><br />

ambos, <strong>en</strong>trega <strong><strong>de</strong>l</strong> pastor, obedi<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> rebaño. Este po<strong>de</strong>r individualiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

que el pastor <strong>de</strong>be conocer a cada uno , saber don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra. Pero como supone una<br />

estrecha re<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> rebaño con el pastor, hay una co<strong>la</strong>boración con el pastor por parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

rebaño; esto trae como consecu<strong>en</strong>cia ciertas prácticas <strong><strong>de</strong>l</strong> “cuidado <strong>de</strong> sí”, <strong><strong>de</strong>l</strong> “conócete a ti<br />

mismo”: el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> confesión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> mortificación juega un papel<br />

c<strong>en</strong>tral:<br />

“Todas estas técnicas cristianas <strong>de</strong> exam<strong>en</strong>, <strong>de</strong> confesión, <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia y<br />

<strong>de</strong> obedi<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una finalidad: conseguir que los individuos llev<strong>en</strong> a cabo su propia<br />

‘mortificación’ <strong>en</strong> este mundo. <strong>La</strong> mortificación no es <strong>la</strong> muerte, c<strong>la</strong>ro está, pero es una<br />

r<strong>en</strong>uncia al mundo y a uno mismo... <strong>la</strong> mortificación cristiana es una forma <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción con uno<br />

mismo. Es un elem<strong>en</strong>to, una parte integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad cristiana”. 18<br />

Foucault afirma <strong>en</strong>tonces que nuestras socieda<strong>de</strong>s asociaron los dos juegos: el <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad y el ciudadano y el <strong><strong>de</strong>l</strong> pastor y el rebaño, <strong>en</strong> eso consist<strong>en</strong> los Estados mo<strong>de</strong>rnos.<br />

“Nuestra sociedad ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un sistema <strong>de</strong> saber muy complejo, y <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r más sofisticadas”. 19 Hay toda una serie <strong>de</strong> escritos que fundam<strong>en</strong>tan este<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado y vemos también el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instituciones, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> policía<br />

para lograr sus objetivos <strong>de</strong> control. Una escritura <strong>de</strong> sí y otra escritura, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los especialistas<br />

que e<strong>la</strong>boran los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> Estado se amalgaman <strong>en</strong> un punto para cerrar esta<br />

mal<strong>la</strong> <strong>de</strong> dominación.<br />

Consi<strong>de</strong>raciones finales<br />

Con este recorrido selectivo por distintas obras <strong>de</strong> Foucault, hemos tomado aquellos escritos<br />

que consi<strong>de</strong>ramos c<strong>en</strong>trales para abordar <strong>la</strong>s temáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> individualización y singu<strong>la</strong>rización,<br />

creemos haber <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do con sufici<strong>en</strong>te amplitud los p<strong>la</strong>nteos <strong><strong>de</strong>l</strong> autor sobre <strong>la</strong>s mismas.<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> ligazón l<strong>en</strong>guaje- saber basta argum<strong>en</strong>tar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s afirmaciones <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

autor, que <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r son inman<strong>en</strong>tes al dominio <strong>en</strong> que se ejerc<strong>en</strong>. No po<strong>de</strong>mos<br />

p<strong>en</strong>sar a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> saber <strong>de</strong>sligada <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. En cuánto al l<strong>en</strong>guaje,<br />

creemos que su metodología, el análisis arqueológico <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados hace que éste sea <strong>la</strong> materia<br />

prima <strong>de</strong> todo conocimi<strong>en</strong>to, cualquier práctica, cualquier construcción edilicia, lo mismo que<br />

un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to o cualquier tipo <strong>de</strong> escritura (ci<strong>en</strong>tífica, literaria, personal, etc.) constituy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>unciados y se estudian como tales. En este s<strong>en</strong>tido, no po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> saber<br />

más que como una escritura, <strong>la</strong> única difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre un escrito ci<strong>en</strong>tífico y uno que no lo es


esi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza con que <strong>la</strong> verdad se impone. El conocimi<strong>en</strong>to es producto <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

fuerza. En <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s, el l<strong>en</strong>guaje es fu<strong>en</strong>te y es instrum<strong>en</strong>to.<br />

Instrum<strong>en</strong>to disciplinar para mol<strong>de</strong>ar los cuerpos como parte <strong>de</strong> una formación; fu<strong>en</strong>te interior<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y gobierno <strong>de</strong> sí mismo como sujeto singu<strong>la</strong>r. El l<strong>en</strong>guaje funciona como<br />

instrum<strong>en</strong>to para fabricar individuos y también es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los sujetos. Es al<br />

mismo tiempo formativo y performativo .<br />

Seguir estas formu<strong>la</strong>ciones sobre el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tales mecanismos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

socieda<strong>de</strong>s occid<strong>en</strong>tales nos hace p<strong>en</strong>sar sobre los posibles alcances <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>discurso</strong> que opera <strong>de</strong><br />

manera constante y cotidiana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas<br />

institucionales.<br />

En una <strong>en</strong>trevista publicada <strong>en</strong> “Le Mon<strong>de</strong>”, haci<strong>en</strong>do refer<strong>en</strong>cia a su obra “Vigi<strong>la</strong>r y<br />

Castigar”, Foucault sosti<strong>en</strong>e:<br />

“Todos mis libros, tanto “Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Locura” como éste, son, si le parece, como<br />

pequeñas cajas <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas. Si <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se toma <strong>la</strong> molestia <strong>de</strong> abrirlos, <strong>de</strong> utilizar tal frase,<br />

i<strong>de</strong>a o análisis como un <strong>de</strong>stornil<strong>la</strong>dor o una l<strong>la</strong>ve inglesa para interrumpir el circuito,<br />

<strong>de</strong>scalificar los sistemas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, incluso ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te los propios sistemas <strong>en</strong> los que se<br />

asi<strong>en</strong>ta este libro..., pues tanto mejor” 20 .<br />

Creemos que el autor pone a nuestra disposición una serie <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas que abr<strong>en</strong> múltiples<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis, y que <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos que nos ofrece radica <strong>en</strong> que los<br />

mismos sirv<strong>en</strong> para <strong>de</strong>snaturalizar lo obvio, cortar, interrumpir, <strong>de</strong>scalificar circuitos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r,<br />

que nos posibilitan p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> otro modo.<br />

Este fue un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> abrir esa caja <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas, mostrar cómo son utilizadas <strong>en</strong> sus<br />

escritos para <strong>de</strong>smontar formas <strong>de</strong> subjetivación y dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> este modo <strong>de</strong> su <strong>operatividad</strong>.<br />

Notas bibliográficas:<br />

1. ver: CASTRO, Edgardo. El vocabu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> Michel Foucault, Universidad Nacional <strong>de</strong> Quilmes Editorial, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

2004.<br />

2. FOUCAULT, Michel. <strong>La</strong> herm<strong>en</strong>éutica <strong><strong>de</strong>l</strong> sujeto, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, México, 2002. p. 227.<br />

3. FOUCAUL, Michel, Vigi<strong>la</strong>r y castigar, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, México, 1985. p. 172.<br />

4. Ibi<strong>de</strong>m. p. 191.<br />

5. Ibi<strong>de</strong>m. pp. 193-194.<br />

6. FOUCAULT, Michel. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> locura <strong>en</strong> <strong>la</strong> época clásica, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1988. Tomo<br />

I,. p. 74.<br />

7. FOUCAULT, Michel. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad. 1- <strong>La</strong> voluntad <strong>de</strong> saber, S XXI, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1995. p. 86.<br />

8. FOUCAULT, Michel. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad. 2- El uso <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>ceres. S XXI, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1996 . p. 31.<br />

9. Ibi<strong>de</strong>m. p. 90.<br />

10. Ibi<strong>de</strong>m. p. 101.<br />

11. FOUCAULT, Michel. <strong>La</strong> herm<strong>en</strong>éutica <strong><strong>de</strong>l</strong> sujeto, Op. Cit. p. 28.<br />

12. FOUCAULT, Michel. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad. 3- <strong>La</strong> inquietud <strong>de</strong> sí. S XXI, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1996. p. 49.<br />

13. FOUCAULT; Michel. <strong>La</strong> herm<strong>en</strong>éutica <strong><strong>de</strong>l</strong> sujeto. Op. Cit. p. 38.<br />

14. Ver ABRAHAM, Tomás. Los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros <strong>de</strong> Foucault, Nueva Visión, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1990. Este libro incluye <strong>la</strong> traducción<br />

<strong>de</strong> un escrito <strong>de</strong> Foucault <strong>de</strong> 1983: “<strong>La</strong> escritura <strong>de</strong> sí”, un estudio sobre <strong>la</strong>s artes <strong>de</strong> sí <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura grecorromana <strong>de</strong> los dos<br />

primeros siglos <strong><strong>de</strong>l</strong> Imperio.<br />

15. FOUCAULT, Michel. “<strong>La</strong> escritura <strong>de</strong> sí”, <strong>en</strong> Abraham, T. Los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros <strong>de</strong> Foucault, Nueva Visión, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1990.<br />

pp. 177- 178.<br />

16. Ibi<strong>de</strong>m. pp. 181-182.<br />

17. Ver FOUCAULT, Michel. “Omnes et singu<strong>la</strong>tim”, <strong>en</strong> Foucault, M., <strong>La</strong>s Tecnologías <strong><strong>de</strong>l</strong> yo, Paidos, Barcelona, 1991.<br />

18. FOUCAULT, Michel. <strong>La</strong>s tecnologías <strong><strong>de</strong>l</strong> yo, Op. Cit. p. 116.<br />

19. Ibi<strong>de</strong>m. p. 117.<br />

20. FOUCAULT, Michel, “Des supplices aux cellules”, “Le Mon<strong>de</strong>, 21 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1975. En Eribon, D, Michel Foucault,<br />

Editorial Anagrama, Barcelona, 1992. pp. 291-292.<br />

Registro bibliográfico<br />

MORRESI, Zulema<br />

“<strong>La</strong> Operatividad <strong><strong>de</strong>l</strong> Discurso <strong>en</strong> <strong>la</strong> Construcción <strong>de</strong> Subjetivida<strong>de</strong>s”, <strong>en</strong> <strong>La</strong> Trama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación Vol. 10, Anuario <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación. Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política y Re<strong>la</strong>ciones Internacionales, Universidad Nacional <strong>de</strong><br />

Rosario. Rosario. Arg<strong>en</strong>tina. UNR Editora, 2005.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!